Achtergrond informatie behoren bij ons gedeelte uit de vierkante kilometer.

Pamela Kreike – Helma Milatz – Ingrid van Ooijen

Onze vierkante kilometer ligt ten zuiden van Utrecht en behoort officieel tot de gemeente Nieuwegein. De gehele vierkante kilometer omvat een fruitteeltbedrijf, boerderijen met veeteelt en/of akkerbouw, een golfbaan en kasteel Heemstede. Dit gebied is te groot om in zijn geheel te bekijken en daarom hebben we gekozen voor het centrale punt in de vorm van een kruispunt (zie hieronder op de kaart).

Op dit kruispunt zijn veel aspecten van dit landschap te vinden die wij van belang vonden voor dit gebied. Zo is hier de fruitteelt aanwezig maar ook de veeteelt. Het water in de vorm van een sloot maar ook het grote kanaal. Wat betreft bouwwerken is de eerste boerderij om de hoek. Kun je de grote plofsluis zien in het kanaal en verstopt tussen de bomen staat een heus onderdeel van een fort.

Voor meer informatie kunt u op de volgende pagina's terecht.

Het kruispunt

Verticale samenhang- de uitdrukking van de ondergrond

Het gebied heeft verschillend landgebruik. Een deel wordt gebruikt als grasland om het vee op te laten grazen terwijl vlak daarnaast een stuk grond gebruikt wordt om appelbomen op te laten groeien. In dit gebied is ook veel water te vinden met daarin veel leven.

Op de kaart hieronder zie je de hoogteverschillen binnen het gebied. En daarbij onze gebieden aangegeven.

In het gedeelte wat wij uiteindelijk hebben uitgekozen is te zien dat de sloot een diepte heeft van -0,33 m. Het vee zich bevind op een hoogte van 1,25 m en de fruitbomen op een hoogte van 1m. Wat verder opvalt is dat de bebouwing zoals de boerderijen maar ook de asfaltwegen zich bevinden in het oranje gedeelte, dus op een hoogte van minimaal 2m.

Wanneer naast het gebruik van de grond gekeken wordt naar de gewassen die er groeien en wat die gewassen nodig hebben om goed te kunnen groeien kun je de conclusie trekken dat de bodem bestaat uit (natte) kleigrond en zandgrond maar vooral heel stikstofrijk is.

Fruit

Vee

sloot

Horizontale samenhang- de uitdrukking van relaties in het patroon van sloten, wegen/paden, beplanting en bebouwing

Wanneer je kijkt naar bovenstaande foto van het gebied dan is te zien dat er veel patronen zijn die lopen van noord-noordoost naar zuid-zuidwest. Het enige wat daar vanaf wijkt is de richting die het grote kanaal loopt met daaraan gekoppeld de weg en het weggetje wat tussen de boerderijen loopt.

Te zien is dat tussen de stukken land waterlopen aanwezig zijn die parallel lopen met de sloot. Al het overtollig water stroomt op één punt het kanaal in. Het waterniveau is de sloot en de waterlopen ligt iets hoger dan het water in het kanaal. Door dit niveau te beïnvloeden weten de boeren in deze omgeving hun land dusdanig vochtig te houden dan de gewassen die erop staan niet zullen verrotten maar ook niet zullen verdrogen.

De wegen die op dit stuk lopen zijn vooral bedoeld om zo snel en functioneel mogelijk van het ene punt naar het andere punt te komen. De wegen worden door slechts weinig motorvoertuigen gebruikt en zijn daarom niet zo breed.

De ruimtelijke opbouw is open en worden slechts doorbroken door een enkel gebouw of door een bomenrij. De afscheidingen die er zijn worden gevormd door de waterlopen of een hekje bestaande uit houten palen met ijzerdraad, prikkeldraad of schrikdraad afhankelijk van hetgeen zich binnen het stuk bevind. Bij de fruitteelt is echter ook een afscheiding te vinden die bestaat uit een plantenhaag in combinatie met een waterlopen.

Seizoenssamenhang: De uitdrukking van de jaargetijden in kleuren en vormen.

Als we gaan kijken naar de kleuren in dit gebied valt het meeste de groene en bruine kleuren op. Dit omdat er veel gras ligt, de struiken donker groen zijn, de bomen beginnen te verkleuren naar de herfst tinten. Ook zien we andere, lichtere kleuren. De grijze weg die door de afwijkende tint naar voren komt, het water dat we in de achtergrond zien liggen, de verkeersborden die door hun afwijkende rood/witte kleur naar voren komen.

Als we ons richten op de vormen dan komen de langwerpige, rechthoekige vormen het meest naar voren in dit landschap. Dit zien we terug in de vorm van de bomen, het kanaal, en de weg, de lantaarnpalen, de paaltjes lans de wegen. Ook komen de ronde vormen voor. Dit is namelijk weer terug te zien in het afbuigen van de wegen, de bladerbossen van de bomen, de ronde verkeersborden..

Op het moment zitten we in een seizoensverandering, van zomer naar herfst. Dit is te merken aan de verschillende kleuren in de foto. De bomen in het midden zijn al begonnen met de verandering van kleur. Deze kleuren van groen naar bruin. Ook zien we al kleine veranderingen in het grasveld. De planten in de berm beginnen ook een beetje te verkleuren. Je kunt wel zeggen dat deze veranderingen in het landschap typisch zijn voor het jaarverloop in dit gebied.

In dit gebied gebeurd er qua festiviteiten niets. Wel draagt de gemeente er zorg voor dat dit gebied bijgehouden wordt in onderhoud ( schone wegen, gemaaid gras, bladeren verwijderen, net gevormde struiken, etc.). Nu is het wel zo dat de boeren in dit gebied zich klaar maken voor de herfst. Wanneer je in dit gebied loopt is de kans aanwezig dat je kunt zien dat de boeren bezig zijn hun land te controleren, en deze eventueel voor een laatste keer maaien. De boeren van het fruitbedrijf zijn volop bezig om de appels te oogsten want deze zijn nu rijp. Dit zijn activiteiten die wel degelijk horen bij de tijd van het jaar, zoals al eerder genoemd, de herfst.

Historische samenhang-

uitdrukking van de ontstaansgeschiedenis in patronen en elementen in het landschap.

Als centraal punt uit de vierkante kilometer hebben wij gekozen voor een kruispunt wat zoveel mogelijk aspecten uit het gebied benadrukt. Om een goed beeld te krijgen van de geschiedenis van het gebied, bekijken we toch een breder deel dan alleen het kruispunt.

Het gebied is onderdeel van de Hollandse waterlinie. De Nieuwe Hollandse Waterlinie was vroeger een verdedingslinie. Zoals de naam al aangeeft, was het verdedigingswapen het water. Als de vijand eraan kwam, konden brede stroken weiland tussen Muiden en de Biesbosch onder water gezet worden. Het land werd daardoor verraderlijk en moeilijk begaanbaar voor de vijand. De unieke verdedigingslinie deed dienst van 1815 tot ongeveer 1940. Ook de ‘plofsluis’ aangrenzend aan de Heemsteedsebrug, is hier een belangrijk onderdeel van. Deze keersluis (1934) moest voorkomen dat het inundatiewater van het Amsterdam Rijnkanaal weg zou stromen. De sluis met betonnen bak was destijds gevuld met stenen. Met springstoffen werd de bodem opgeblazen zodat de stenen in het water konden stortten. In 1982 werd het Amsterdam Rijnkanaal verbreed. Omdat het te duur was om de Plofsluis te verwijderen, werd de scheepvaart nu via een extra kanaal om de Plofsluis heen geleid. Dit markante militaire werk wordt nu gebruikt door een schietvereniging.Ook is op de foto bij het kruispunt een vrachtschip te zien. In Nieuwegein was dit vanaf 1870 pas echt geïntroduceerd. Niet dat het voor die tijd onbekend was, want dit vervoer was in de 17e en 18e eeuw al gaande, maar de eerste onderneming die voor dit vervoer zorgde in dit gebied, werd in 1870 op touw gezet.

Van de Nieuwe Hollandse Waterlinie is nu nog veel te zien in het Nieuwegeins landschap. De gehele Hollandse Waterlinie loopt grofweg van Muiden tot de Biesbosch. Ze bestaat uit ongeveer 60 forten en 9 afzonderlijke gebieden die onder water konden worden gezet. Waar een gebied niet onder water kon worden gezet, of op plaatsen waar een hooggelegen weg ligt, werd een verdedigingswerk aangelegd. In Nieuwegein was dat het geval bij Fort Jutphaas. Het aarden verdedigingswerk Jutphaas wordt omgebouwd tot een versterking met twee stervormige schansen aan weerszijden van Overeindseweg (nu: Rond 't Fort). In 1848 is op Fort Jutphaas een bomvrij wachthuis gebouwd in de keel van het fort en twee gemetselde kazematten (nu zit daar Wijnkooperij le Trouvaille). Kazematten zijn geschutsopstellingen opgetrokken van gemetselde stenen of beton overdekt met aarde. De naam komt van Casa Matta: Italiaans voor ‘moordkuil'.

Om de geschiedenis van een gebied onder de loep te nemen, moet je soms even de loep inruilen voor een verrekijker. Dit hebben we hiermee ook gedaan. Om toch bij ‘ons’ kruispunt te blijven, pakken we nu de loep er weer bij om vanaf het grotere geheel naar een heel klein deeltje te gaan. Als je op het kruispunt staat en je kijkt om je heen, zie je verschillende dingen. Van verkeersborden tot gras en bomen en van een

vrachtschip tot water en wat we maar noemen ‘de overkant’. Over dit gebied valt veel te vertellen. Als bijvoorbeeld kijkt naar de verkeersborden en je wilt dit koppelen aan geschiedenis kun je aangeven dat de basis van de meeste verkeersborden in 1908 in Rome is vastgelegd. De laatste echte uiterlijke verandering van deze basis zijn aangepast in 1968. Verder heb je nog het kruispunt van asfaltbeton. Waar werden de wegen vroeger van gemaakt? Maar dan neem je een veel breder perspectief. De bomen die langs het pad staan lijken niet oud te zijn. Dit zijn uiterlijke kenmerken. Ook kun je met kinderen bodemproeven gaan doen om te kijken wat dat zegt over de voorgaande jaren.