POLJOPRIVREDA BIH

Stanje danas: stoarstvo sudjeluje sa oko 50% u ukupnoj poljoprivrednoj proizvodnji. Nie u odnosu na predratno stanje, a pogotovo u odnosu na razvijene zemlje.U 2001. godini u FBiH - 50% neobraenih oranica, a u RS 33%. Trend daljeg smanjenja obraenih povrina.Pokazatelji produktivnosti u poljoprivredi svrstavaju BiH na dno europske ljestvice.Osim krumpira, BiH nije osigurala samodostatnost ni u jednom vanijem poljoprivrednomproizvodu.Pogorana je starosna struktura stanovnitva koje se bavi poljoprivredom, mali % trino orijentiranih proizvoaa i izgubljena su strana trita.Stanje od 1968. do 1990. god.: struktura obraenih oranica: ito 61,5%, povre 12,6%, krmno bilje 23,7% industrijsko bilje 2,2%. 93 000 ha povrina pod vonjacima 92% stabala voa - u privatnom vlasnitvuSmanjen broj grla stoke od 1945 1990-ih goveda za oko 300.000, konja za oko 85.000, ovaca oko 500.000 grla.Tri glavna tipa goveda : Holstein, Simental i domae Gatako govedo (Gacko, Nevesinje, Bilea, Berkovii 8500 grla).Ovarstvo:Rasna struktura ovaca:-domae pasmine (Dupska,Privorska, Kupreka, Hercegovaka i Sjenika pramenka)-manji udio stranih rasa ovaca (Solavsko-jezerska, Merinolandschaf, Texel, Sufolk i dr.)Pramenka je autohtona rasa ovaca, koja se gaji na skoro cijelom podruju Balkana.U BiH zastupljeno 5 rasa pramenke: Dupska, Hercegovaka, Kupreka, Privorska i Sjenika pramenka.1. Hercegovaka pramenka (Stolaka ili Humska pramenka).Ovaj soj pramenke se najvie gaji u jugoistonom dijelu BiH.2. Privorska pramenka je soj koji se uzgaja u sredinjoj Bosni, na podruju Gornjeg Vakufa i Bugojna.3. Vlaika pramenka (Dubska ili Travnika pramenka). Vlaika pramenka predstavlja najbolju ovcu na prostoru BiH . Ime po gradu Travnik gdje se prodavala, po planini Vlai, ali i po selu Dub gdje se najvie uzgajala. Uzgoj na nadmorskoj visini od 800 do 1200 metara.4. Kupreska: ime po mjestu Kupres, gdje je i nastala, a gdje se osim kupreke visoravni (1200 m.n.v) uzgaja i na podruju Tomislavgrada, Livna, Glamoa i Grahova. Brojnost kupreke pramenke je smanjena za 60% u odnosu na 1991. godinu - 12 699 grla, a 2009 - 5 066 grla. Cvrste grae, iznimne izdrljivosti na klimatske uvjete gdje je prosjena godinja temperatura od 5,6 C s iznimno hladnim i snjenim zimama, a ljeta svjea s bogatom i vrijednom ispaom.

Poljoprivredna zemljita sa nadmorskom visinom: do 500 m -40%, od 500-1000 m/n.m. sa 35% iznad 1000 m/n.m. sa 25% ukupne poljoprivredne povrine.Od ukupne povrine poljoprivrednog zemljita Bosne i Hercegovine na obradivo zemljite otpada 68% i livade 32%, plodno ravniarsko podruje - 16%, manje plodna brdska i planinska podruja 62%, mediteransko podruje 22%.Niska hercegovina 4%, gorsko-planinski dio 25%, nizinska hercegovina 26% i peripanonska bosna 44%.BiH se pribliava minimumu obradivih povrina po stanovniku - 0,17ha Kontinuirano su prisutni razni oblici trajnog ili djelominog oteenja zemljita. Najugroenije su najkvalitetnije klase zemljita (I,II i III bonitetna klasa) koje ine samo 15% povrina.Na najkvalitetnijem zemljitu je koncentrirana gotovo sva infrastruktura. Procjenjuje se da se godinje na razne naine trajno izgubi 3.000-5.000ha.Miniranih zemljita u BiH ima oko 200.000 ha, a procjene su da bi se dosadanjim tempom sve povrine oistile za 40 godinaNeobraenih oranica - oko 400.000ha.Oko 50% obradivog zemljita u FBiH i 30% u RS se ne obrauje. Prisutna je dalja tendencija smanjenja zasijanih povrina.Usitnjenost posjeda uveliko oteava postizanje.Usitnjenost posjeda uveliko oteava postizanje rentabilnosti u poljoprivrednojproizvodnji.Prosjena povrina posjeda 4,5ha na 7-8 odvojenih parcela.Smanjen stoni fond tendencija uvoza stoke.Zemljita l-lV kvalitetne klase nalaze se u dolinama rijeka Una, Sava, Vrbas, Bosna, Drina, Sana i Sprea. Ovdje je mogua odriva proizvodnja itarica (penica, jeam, soja, kukuruz), plantana proizvodnja voa (ljiva, jabuka, kruaka) i povra, ljekovitog i industrijskog bilja.Brdsko planinska podruja -V-Vlll kvalitetna klasaMogua je stoarska i komplementarna poljoprivredna proizvodnja.Problem na veim povrinama -minska polja (minirano 20% podruja sela). Revitalizacija brdsko planinskog podruja je potrebna, ekoloki i ekonomski humano i socijalno opravdana. mogunosti - uzgoj domae stoke, proizvodnja organske hrane za ljude, hrane za stoku, komplementarna proizvodnja i usluge, proizvodnja pivarskog jema i krumpira.Poljoprivredne povrine mediteranskog podruja - prostor junih Dinarida do Ilirsko Mezijske ekoloko vegetacijske oblasti. Krka polja na oko 170.000 ha povrine.Odriva intezivna poljoprivredna proizvodnja je sprijeena poplavama na oko 40% ove povrine. Tokom rata (1992-1996) uniteni su kapaciteti intezivne poljoprivredne proizvodnje mediteranskog dijela Bosne i Hercegovine. Intezivna poljoprivredna proizvodnja je mogua u staklenicima i na otvorenom prostoru, u vinogradarstvu, plantanoj proizvodnji junog voa i povra, slatkovodnom ribarstvu, pelarstvu. Preko 30% sub-mediteranskog podruja pripada planinskim panjacima odrivi uzgoj ovaca i koza. Deminiranje poljoprivrednog zemljita, cjeloivotno obrazovanje i permanentno usavravanje kadrova znanstveno-istraivaki i struni rad u poljoprivrednoj proizvodnji. Struna poljoprivredna savjetodavna sluba, kontrolirano deponiranje biljnog i ivotinjskog otpada i paljenja strnjita u poljoprivred, uporaba biljnog otpada za proizvodnju energije, Nabava neophodne mehanizacije i drugog inventara i reprodukcionog materijala za proizvodnju, to se moe postii povoljnim kreditima, a u nekim sluajevima i donacijama.

RURALNA ZAJEDNICA

Ruralna zajednica podlona je promjenama: U svom znaenju U svom znaaju U svom funkcioniranju

Nositelji razvoja na selu: 1. Vitalna gospodarstva / poduzetni seljaciodluuju se na pojedine, specijalizirane djelatnosti.U tim domainstvima ive mlai, obrazovaniji lanovi, oni koji su radili u inozemstvu i / ili su podigli kredite. Pomo drave?! Vie im odmae. Uvodi administrativne zabrane, slabi kreditni uvijeti, nesigurnost, niske cijene otkupa, visoki porezi i kamate, uvoz jeftinijih proizvoda.2.Vanjski poduzetnici gastarbajteri ulau u proizvodnju. Pojedinici / poduzetnici ulau u neki oblik proizvodnje, otvaraju pogone u vlastitom interesu. Unose natjecateljski duh, odreuju sadraj, tempo, nain ponaanja meu stanovnicima.Negativni utjecaj: ako je novac mjerilo vrijednosti, a materijalna dobit cilj u zajednici se javljaju sukobi, individualizam, briga za vlastitu korist- unosi razdor meu seljacima (jedni mogu imati korist od njega, drugi su ravnodunost, trei trpe tetu ekonomsku, socijalnu, ekoloku )Pozitivan utjecaj: ulaga brine za zajednicu, popravlja/ gradi infrastrukturu, ulae u kulturu, obrazovanje, potie integriranje zajednice.Povratnici iz inozemstva- uveavaju socijalne nejednakosti, istiu svoja bogatstva pretee tajkuna. Dijele seosku zajednicu: dio stanovnika im se divi, ele ih imitirati, rade za njih, a dijelu smetaju potenciraju osjeaj inferiornosti u bogatstvu.3.zatitari brinu za ouvanje povijesnih i prirodnih dobara, ouvanje tradicije, obnavljanje starina. Njihov udio u zajednici je mali.4.Mladi dvije grupea) pokretai razvoja mladi, obrazovaniji, vole selo, malobrojni, unose promjene u selo b) pasivni- ostaju u selu zbog nedostatka drugih mogunosti prosjena grupa, mire se sa stanjem, prihvaaju povrinske, urbane odnose, ali se dubinski ne mijenjaju.5.Seoska drutva DVD, KUD, folklor, lovako drutvo imaju vitalizirajuu ulogu u zajednici organiziraju radne akcije, skupljaju samodoprinose, odravaju zabave. Na lokalnoj razini ene se istiu vie nego drugdje (shvaaju to kao proireni dom)6. Politike organizacije vrsto hijerarhijski ustrojene, imaju strogi red- naredbe se sluaju unose nesporazume i sukobe.7.Crkva dio zajednice, brine o njoj, utjee na svakodnevni ivot, moe obnavljati, tradicijske odnose na selu, a nekad je naprednija od drave.8. Interesne zajednice zbog nekog specifinog razloga (obnova sela, izgradnja infrastrukture, osiguranje otkupa) okupljaju stanovnitvo u zajednikoj akciji.9. Novi stanovnici heterogena skupina vikendai iz grada, trajno doseljeno gradsko stanovnitvo, gastarbajteri, vanjski poduzetnici. Dio njih ne eli mijenjati selo ve se uklopiti, a dio nastoji selo prilagoditi vlastitim interesima i potrebama.

Funkcije ruralnih naselja:Dva aspekta dinamike ruralnih naselja 1. uloga koju ima naselje 2. odnos koji nastaje izmeu stanovnika Glavni tipovi funkcija:1. komercijalna trgovine, pote, banka 2. socijalna (javna) lijenik- dio zdravstvenog sistema 3. socijalna ( privatna) Hrvatska ena, mlade 4. javna infrastruktura vodoopskrba, odvoz otpada 5. administracija premjetena u vee centre 6. poljoprivreda opskrba materijalom, gnojivima, pesticidima

-Sela u neposrednoj blizini gradova poprimaju doseljavanjem urbanog stanovnitva nova obiljeja. Postavljaju nove zahtjeve : supermarketi, restorani, vrtni centri. Selo se transformira (intraurbana hijerarhija).

Tipologija ruralnih naselja prema stupnju integracije u nacionalnoj ekonomiji:1. Integrirana ruralna podruja porast stanovnitva, zaposlenost u II i III sektoru, ali je poljoprivreda glavni nain koritenja zemljita. Rizik od devastacije okolia, kulturne i prirodne batine podruja blie velikim gradovima - tzv radne regije izloene rurbanizaciji 2. Prijelazna ruralna podruja relativno udaljenija od gradova, zaposlenost stanovnika u II i III sektoru, ali veliki udio radi u poljoprivredi.3.Izolirana ruralna podruja niska gustoa naseljenosti, najniidohodak, starija populacija koja ovisi o poljoprivredi. Izoliranost je uvjetovana topografijom planinska podruja,ili udaljenija od prometnica. 4. Uspjena ruralna naselja: Prisutnost snane poljoprivredne aktivnosti, vertikalna integriranost primarnih djelatnosti i prehrambene industrije. Diverzifikacija lokalnog gospodarstva u razliitim sektorima.5. Podruja pod pritiskom jaka povezanost s gradovima, razliiti oblici ruralno / urbane interakcije. Gospodarske aktivnosti locirane su u blizini metropolitanskih podruja, srednje velikih gradova, ili policentrinih urbanih sistema I povezani su s urbanim sistemima kroz trite ili socijalne odnose. Postojanje urbanih parkova i zelenih podruja s urbano ruralnom interakcijom.6. Slaba ruralna podruja poljoprivredna struktura je unitena urbanim razvojem u urbanom prstenu oko metropolitenskog i u planinskim i brdovitim krajevima u kojima udaljenost od gradova vodi ka emigraciji i nestajanju tradicionalnih aktivnosti.

Indikatori: 1 poljoprivredna proizvodnja: Poljoprivredna proizvodnja po ha koritenog poljoprivrednog podruja 2. Vanost poljoprivrede:% od ukupne povrine zemljita u regiji koritenog za poljoprivrednu aktivnost 3. Poljoprivredi kompatibilne aktivnosti - broj radnika zaposlenih u prehrambenoj industriji ( tvrtke s manje od 10 zaposlenih) + usluni sektor (manje od 3) + industrijska transformacija poljoprivrednih proizvoda od ukupnog broja poljoprivrednih radnika 4. Urbano irenje - % od nekontinuirano izgraene regije unutar ukupno koritenog poljoprivrednog podruja

etiri tipa ruralnih zajednica: 1. otvorena integrirana: velika i strukturno raznolika, institucionalno i organizacijski sposobna za adaptiranje u izmjenjenim uvjetima. 2. zatvorena integrirana: obiljeje najizoliranijih regija s malom promjenom u stanovnitv tradicionalno samodostatna, vrsto ograena prema utjecaju izvana, okrenuta iznutra.3. Otvorena dezintegrirana: izloena su naglim promjenama koje zajednica ne moe asimilirati, postoji jaka vanjska razvojna povezanost koja rezultira: unutranjim sukobima. Dolazi do najveeg neslaganja izmeu, lokalnog stanovnitva i doljaka 4. Zatvorena dezintegrirana : depopulacijska podruja, pod utjecajem promjena stari sistem naseljavanja se razara.

Politechnico do Milano (1999.g.) jedna od najrelevatnijih tipologija ruralnih podruja u EU. Temelji se na meuodnosu izmeu urbanih i ruralnih podruja Ruralna podruja: atraktivni krajolik, hrana, stabilni hidro-geoloki resursi. Moe biti subjekt negativnih biolokih promjena kao rezultat neodrivog gospodarenja i eksploataciju za proizvodnju.

Tri tipa ruralnih podruja: 1. Integrirana ruralna podruja rast stanovnitva, zaposlenost u II-III sektoru u blizini gradova poljoprivreda- kljuna u koritenju zemlje socijalna i kulturna batina rizik da postane ruurbanizirano ili stambeno podruje 2. Inter-ruralno podruje relativno udaljeno od urbanih centara mijeana domainstva, I-II sektor, veliki udio poljoprivrednih aktivnosti 3. Udaljena ruralna podruja - najrjee naseljeni krajevi, najnii dohodak, staro stanovnitvo, visoka ovisnost o poljoprivredi, manjak usluga reljefno izolirana podruja , udaljena od prometne infrastrukture

Alternativna metodologija:

TipRazvojna regija:Podruje gdje je odranje ruralnosti odreeno ovisnoo njenoj unutranjoj snazi.Regija pod pritiskom: Podruje gdje postojanje ruralnosti proizilazi iz njenog odnosa s gradom.Slaba podruja: Ruralna marginalizacija jer ruralna priroda ne podlijee urbanom irenju.

etiri kljune identifikacije za odreivanje ruralnih podruja: Poljoprivredna produktivnost Vanost poljoprivrede Poljoprivredi sline djelatnosti ( ribarstvo, umarstvo) Urbano irenjeHrvatska tipologija:6515 ruralnih i periurbanih naselja sa 11 skupina: lokacijska obiljeja, broj, razmjetaj i sastav stanovnitva, demografska dinamika, zaposlenost i cirkulacija, socio-ekonomska struktura naselja, znaaj i struktura poljoprivrede kao izvora prihoda, nain koritenja zemljita,funkcije i stanje stambenog fonda, infrastrukturna opremljenost kuanstava, centralitet naselja te dostupnost centralnim i funkcionalno jae opremljenim naseljima.

8 kljunih faktora diferencijacije ruralnih podruja Hrvatske: 1) demografska dinamika i socioekonomska aktivnost, 2) poljoprivredno stanovnitvo, 3) dostupnost do centralnih naselja i cirkulacija stanovnitva, 4) infrastrukturna opremljenost, 5) ekonomska diverzificiranost turizam i ugostiteljstvo, 6) vanost poljoprivrede, 7) ekstenzivnost poljoprivrede 8) demografska koncentracija i centralitet.

7 tipova ruralnih podruja Hrvatske:1. Dinamina, strukturno jaa periurbana ili ruralna podruja, 2. Dostupnija, o cirkulaciji ovisna ruralna ili periurbana podruja, 3. Trino orijentirana poljoprivredna ruralna podruja, 4. Ekonomski diverzificirana ruralna podruja (preteito turistika), 5. Ruralna podruja poljoprivredne ekstenzifikacije i slabe demografske dinamike, 6. Ruralna periferija 7. Ostala ruralna podruja (preteito mala, slabo infrastrukturno opremljena naselja).

Deagrarizacija:Naputanje poljoprivrede kao zanimanjaimbenici: 1. repulzivni tjeraju stanovnitvo iz poljoprivrede PUSH 2. atraktivni privlae poljoprivrednike u II III sektor PULL PUSH niski dohodak u poljoprivredi, nestabilnost poljoprivredne proizvodnje i trita, teki uvjeti rada, nepovoljni socijalni status PULL vii i stalni dohodak, povoljniji uvjeti rada, vei izbor radnih mjesta, vie slobodnog vremena Dominacija urbanih vrijednosti.

Deagrarizaciju koe ivotna dob starije stanovnitvo, slabije je obrazovano, teko moe promijeniti zanimanje.Trokovi deagrarizacije su visoki- preseljenje, prodaja zemljita.Psiholoki faktori- privrenost zemlji, nasljedstvo, rast standarda, financijsko poboljanje, osjeaj moralne superiornosti.Naputanje poljoprivrede mogue je jedino uz vanjske mogunosti dovoljna ponuda nepoljoprivrednih zanimanja.Viak stanovnitva koje grad ne moe prihvatiti ostaje na selu.

Obujam deagrarizacije odreuju tri demografske varijable 1. prirodno kretanje broja poljoprivrednog stanovnitva 2.stvarno kretanje poljoprivrednog stanovnitva 3.migracijski saldo poljoprivrednog stanovnitva promatranog i ostalog podruja

Oblici deagrarizacije: 1. nain naputanja poljoprivrede a) direktna deagraritacija neposredno zapoljavanje u nepoljoprivrednim djelatnostima, bez obrazovne razine NKV b). indirektna prelazak u nepoljoprivredno zanimanje kroz obrazovanje 2. stupanj odjeljenosti od poljoprivredea) potpuna deagrarizacija prestanak bavljenja poljoprivredom kao zanimanjem uz naputanje gospodarstva kao mjesta stanovanja b) djelomina bavljenje nepoljoprivrednim i poljoprivrednim djelatnostima ( radnici-seljaci, polutani), irenje urbanih vrijednosti na selo

Posljedice Demografske Socijalne Ekonomske Politike

Demografske ne zahvaa sve dobne skupine jednako Poljoprivredu vie naputaju mladi ljudi- krajem kolovanja, izlazak iz vojske, udaja Raste kontingent starog stanovnitva na selu Manjka vitalno stanovnitvo ( 24 35 godina) Smanjem prirodni prirataj, feminizacija poljoprivrede U razvijenim zemljama maskulinizacija sela

NASELJA

Agrarna podruja: mala i ratrkana, mala gustoa naseljenosti, slabije gospodarski razvijena i slabije naseljena. Gradska: velika i zbijena i velika gustoa naseljenosti.

Naselja u agrarnom podruju prema trajnosti koritenja Efemerna koriste se nekoliko dana Privremena za kratkotrajnu upotrebu Sezonska u odreenom godinjem dobu Polustalna koriste se vie godina Trajna

Poloaj naselja odraava niz imbenika prirodne sredine, povijesnih zbivanja i drutvenog razvoja. imbenici su promjenjive kategorije djeluju pozitivno ili negativno. Oblik naselja odraz je razdiobe zemlje.Dva oblika naselja RATRKANA NASELJA okupljene parcele gospodarstva i disperzni domovi GRUPIRANA NASELJA - okupljeni domovi i disperzne parcele gospodarstva-Kvadratina naselja izgled ahovske ploe -Gomilasta naselja nepravilni oblici

-Osamljeno gospodarstvo podjela posjeda = grupno naselje-Grupno naselje ratrkani posjed = izdvojeno gospodarstvo okupljeni posjed Grupirana naselja s ratrkanim posjedom = AGRARNI PEJSA OTVORENIH POLJA Osamljena gospodarstva s okupljenim posjedom =AGRARNI PEJSA OGRAENIH POLJA

MORFOLOGIJA SEOSKIH NASELJA

-Tradicionalna definicija sela: selo je naselje ije se stanovnitvo preteno bavi ratarstvom, stoarstvom ili ribolovom. -Selo postaje sve vie mjesto stanovanja, a sve manje mjesto poljoprivredne proizvodnje.-Uvjeti smjetaja sela: Prirodno- geografski: voda- izvori esto izbijaju na razgranienju tla razliitih sastava uz takve linije javljaju se zone agrarne naseljenosti osunane strane gue su naseljene od osojnih klasne razlike prisojne padine naseljene su imunijim seljacima topografija i geoloki sastav tla

-Tip naseljenosti kree se od potpune rasprenosti do visoke koncentriranosti-Podjela: osamljeno gospodarstvo (izolirana kua) skupina od 1 2 kue, a najvie 15 st. zaselak ima minimalno 2 25 kua s 15 do 150 st. selo ima > 25 kua veliko selo ima > od 1000 st.

-Oblici sela: Prema odnosu stambene i eksploatacijske jedinice: sela u kojima su jedinice stanovanja (kue i okunica) u prostornom dodiru s eksploatacijskom jedinicom ( njive, polja, vonjaci, vinogradi) sela u kojima su te dvije jedinice prostorno razdvojene oba tipa postoje i kao zbijeni i kao linijski rastresita se naselja javljaju kao razbacani, nepravilni tip, ali postoje i sreeni rastresiti oblicizbijena naselja nepravilna, ali i pravilna geometrijska

Uzroci rasporeda i oblika naselja: voda , sastav tla ( utjecaj kakvoe tla) mekana tla rastresito selo tvrdo tlo mogu je dulji transport aglomerizirana sela reljef u planinama- rastresitost zbijenih zaselaka antropogeografski utjecaj etnik: Meitzen oblik naselja objanjava se etnikim civilizacijskim okolnostima zbijeno selo ahovskog tlocrta germansko porijeklo okruglo selo slavensko pojedinani ratrkani posjedi keltsko struktura ratarskog drutva porodine zajednice ( rodovi, zadruge) pogoduju rastresitosti malih zaselaka, vee plemenske zajednice uvjetovale su postanak sela ovisnost o kulturama kulture itarica i zajedniki panjaci prate zbijeni tip sela kulture koje trae stalnu prisutnost rastresiti tip ovisnost o drutveno gospodarskoj strukturi veleposjed zapoljava veliki broj poljoprivrednih radnika i potie stvaranje i odranje velikih sela, koja mogu poprimiti urbani izgled Italija agrarna reforma je u Padskoj nizini stvorila rastresitost u obliku pojedinanih naselja, u bivem SSSR-u transformiranjem kolhoza nastala su velika zbijena sela agrogoroidi

ZBIJENA SELA1. sela s jezgrom dvije zone izgradnje ( koncentrine): sredinji dio gusto izgraen, ostatak sela manje zbijenih kua i sredinji dio stariji, utvren, s dobro oblikovanim trgom, crkvom (Sahara selo s jezgrom Ksar, rubna etvrt suk).2. Pravokutni tlocrt geometrijsko selo: Velika sela, kolonijalna (Vojvodina, ist. Europa), vojnog porijekla u vojnim krajinama i markama (JZ Francuska Akvitanija)- porijeklo od bastida utvrenih vojnih naselja.3. okruglo pravilno selo rundling slavenska4. ceralno selo u krajevima sa itnim kulturama. To su omanje nakupine stjenjenih kua, u blizini su gospodarske zgrade, u velikim nizinama, vrtovi izmeu kua.

NEPRAVILNO AGLOMERIZIRANO SELO

1. sela u nizovima u pravilnom obliku (uorena)- pravilno linijsko selo nastaje ekonomskom kolonizacijom to su cestovna sela ( strassendorf)- u srednjoj, istonoj Europi, du morskih obala, rijeka Nepravilna linijska sela sela du ceste, uz ume, rijeke Sela du ceste novija- tip sekundarne disperzije- stanovnitvo naputa tradicionalno naselje u zaleu i seli prema asfaltiranoj cesti linijska sela uz rubove krkih polja, ponikvi kue su okrenute prema dnu polja. nizovi se javljaju i u podnoju breuljaka2. sela formirana zaseocima ZASELAK SKUPINA 4 5 DO 10 KUA Zaselak je zbijenog tipa i nepravilnog tlocrta. Zaseoci se nazivaju i susjedstva, mahale, komiluci Skupljaju se oko vee aglomeracije s crkvom- crkvena sela

Prijelazni oblici Naselja koja nisu ni selo ni grad- velika sela, mala ruralna sredita, industrijski nain ivota u ruralnom okoliu. Industrijski nain ivota u ruralnoj sredini. Oblici od rastresite naseljenosti do zbijenih naselja- u nizovima, kue du ceste. Rudarska naselja kratkotrajna su ovise o zalihama ruda.

Osamljena gospodarstva komercijalna poljoprivreda farme, ranevi.Grupirana polikulturna proizvodnja.Tipovi naselja ovise o strukturi stanovnitva agrarna, agrarno industrijska, industrijska, obrtniko industrijska, usluna.

Modeli odnosa grad selo:REZIDUALNI - sve to nije grad pripada agrarnom podruju. Ne vodi se briga o specifinim ivotnim prilikama. Uzrokuje zanemarivanje razvoja agrarnih podruja.DIHOTOMIJSKI ukazuje na bitne razlike izmeu agrarnih i gradskih podruja u gospodarstvu i tehnologiji.MODEL RASPRENOSTI - utjecaj gradova na agrarna podruja dovodi do novih socijalnih strukturaMODEL PARABOLE izmeu gradskih i agrarnih podruja nema bitnijih razlika, ve samo vremenski promjenjive distance.MODEL KONTINUUMA u odnosu grad selo nema suprotnosti ve samo kontinuiranost u kojoj se s gradom stapa i posljednje agrarno naselje.FUNKCIONALNI MODEL grad i okolica su meusobno zavisne varijable.MODEL ZALEA agrarni prostor ima funkciju opskrbe grada. Ovisno o transportnim trokovima nastaju zone razliitog intenziteta iskoritavanja. Naselja blie gradu jai intenzitet.MODEL CENTRALNOG NASELJA - U agrarnoj okolici izdvajaju se funkcije iz domainstva i grupiraju u centralno poloenom naselju. Naselja s boljim poloajem i viim funkcijama postaju naselja vieg reda centraliteta

RURALNA BiH

Distribucija ruralnih podruja u BiH:Pet grupa opina gdje gustoa naseljenosti prelazi 150 ljudi na km2 Oko Sarajeva (prema centru) i irei se na SZ prema Zenici; Oko Tuzle i Brkog (sjeveroistono od Sarajeva); Oko Banje Luke (sjeverozapadno od Sarajeva); Oko Cazina (sjeverozapadni vrh zemlje); Mali areal oko Gorada (jugoistono od Sarajeva).Sistem urbanistikog planiranja BiH priznaje 114 naselja kao urbana. Prosjena veliina tih naselja je oko 15.000 stanovnika, a raspon se kree od nekoliko tisua do vie od 400.000 u sarajevskoj konurbaciji. Sva ova naselja klasificirana su kao urbana u UNICEF-ovoj MICS anketi i u Anketi ruralnih domainstava.Urbana naselja podijeljena su u dvije grupe: Gradovi: naselja s najmanje 100.000 ljudi Mali gradovi: sva druga urbana naselja

Oko 25 posto stanovnitva BiH ivi u est velikih gradova: u Sarajevu s vie od 440.000 ljudi, Banjoj Luci oko 250.000 stanovnika, Tuzli, Zenici, Mostaru i Bijeljini, -oko 100.000 - 130.000 stanovnika. 15 % ivi u oko 100 malih gradova, od kojih se neki nalaze u gusto naseljenim urbanim opinama, a neki ine administrativni centar rijetko naseljenih ruralnih opina. Veina ovih gradova ima nekoliko tisua stanovnika.

Ruralna podruja pokazuju tendenciju: da generiraju nii BDP per capita nego urbana podruja budui da je manji udio njihovog stanovnitva zaposlen. BDP per capita i po zaposlenoj osobi najnii je u gradovima srednje veliine.

Podaci FAOSTAT-a za Bosnu i Hercegovinu: ruralno stanovnitvo: 60 % 1989. 51 % u 2010. godini.

1 Broj ruralnih domainstava koja su jo uvijek bez adekvatne kanalizacije 2 Ukupan nizak nivo pohaanja djeijih vrtia, posebno u ruralnim podrujima 3.Problem ranog stupanja u brakUkupno stanovnitvo Bosne i Hercegovine je relativno mlado, sa srednjom starou od 38 godina.Prosjena starost ruralnog stanovnitva 40 godina.

Prosjena veliina domainstava u BiH -3,6 osoba u 1991. n=3,4 osobe u 2004, i 3,3 u 2007. godini. Domainstva u BiH manja su od prosjeka u novim dravama lanicama (3,6), ali jo uvijek vea od onih u EU-15 (3,0).Stanovnici ruralnih podruja imaju u prosjeku dvije godine obrazovanja manje od onih u urbanim podrujima, bez obzira na spol; ene imaju oko godinu i po godina manje obrazovanja od mukaraca, bez obzira na mjesto stanovanja. mukarci na selu u prosjeku imaju oko 10,5 godina obrazovanja u odnosu na 12,5 u urbanim podrujima.

Ruralna djeca ukupno imaju isti ili vei broj godina obrazovanja nego ona iz urbanih podruja 83 % ruralnih domainstava ima vodu u kui, u RS- 67 % FBiH - 91 posto % i u Distriktu Brko - 93 %

Najei oblik rjeavanja kanalizacije u ruralnim podrujima je septika jama; veina drugih domainstava prikljuena je na javnu kanalizaciju. Tek nekolicina domainstava jo uvijek koristi vanjski toalet ili poljski WC.Za grijanje: drvo, ugljen struja, domainstva koja zarauju vie od 1.500 KM (1.017 USD) mjeseno ee koriste struju umjesto vrstih goriva.Dvije treine ruralnih domainstava ive u podrujima koja pokriva mobilna telefonska mrea 67 % dok ih polovina posjeduje osobni kompjuter-50%Od njih vie od tri etvrtine koristi Internet 44%Uglavnom koristei irokopojasnu konekciju 39%, ime domainstvo dobiva pristup mnogim modernim uslugama, kao to je internet bankarstvo Facebook 27 %.Slobodno vrijeme Gledanje televizije 66 % Druenje s prijateljima 24 %

16