The Journal of Academic Social Science Studies

International Journal of Social Science

Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS3159

Number: 40 , p. 87-105, Winter I 2015

Yayın Süreci

Yayın Geliş Tarihi Yayınlanma Tarihi

11.11.2015 27.12.2015

AĞRI MEZAR TAŞLARINDA FORM VE BEZEME

UNSURLARI FORM AND ADORNMENT ELEMENTS IN THE TOMBSTONES OF AGRI

Doç. Dr. Yusuf ÇETİN

Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Eğitim Fakültesi Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü

Özet

Sultan Alpaslan’ın 1064’te Anadolu’ya yaptığı akınlar sonucu Büyük

Selçukluların hâkimiyetine girmeye başlayan Ağrı ve çevresinde bu tarihten itibaren

Türk sanatı ile ilgili izler görülmeye başlamıştır. İl sınırları içerisinde günümüze

ulaşabilmiş Türk-İslam dönemi tarihi mezarlıklar sayı bakımından oldukça fazladır.

Doğubayazıt ilçesinde İshak Paşa Sarayı Mezarlığı, Eski Bayezid Şehir Mezarlığı, Ah-

med-i Hani Mezarlığı, Seslitaş Köyü Mezarlığı; Patnos ilçesinde Taşkın, Köseler, Ziyaret

köyleri mezarlıkları; Tutak ilçesinde Ocakbaşı, Bintosun köylerindeki mezarlıklar ve

Eski Eleşkirt ilçe merkezi olan Toprakkale Köyü’nde yer alan mezarlıklar günümüze

ulaşabilen tarihi mezarlıklardır. Bu mezarlıklarda yer alan mezar taşları XIII ve XX.

yüzyıl arasında geniş bir zaman dilimi içerisine tarihlendirilmektedir. Bölgede derlenen

gri, krem, kahverngi, siyah tüf taşları ve mermerin kullanıldığı mezar taşları tipolojileri

ve bezeme unsurları ile zengin bir çeşitlilik göstermektedir. Birbirinden farklı ve zengin

formların kullanıldığı bölgedeki mezar taşlarında şâhideli, lahit-sandukalı mezar taşları

farklı çeşitlemeler ile kullanılmıştır. Bunların dışında Karakoyunlu-Akkoyunlu dönemi

koç, koyun ve at formlu mezar taşları, soyut insan heykeli formlu mezar taşları ile Os-

manlı dönemi sarık ve kavuk formlu başlıklara sahip mezar taşlarına da bol miktarda

rastlanılmaktadır. Bezeme unsurları olarak başta değişik karakterlere sahip yazılardan

oluşan kitabeler olmak üzere Türk sanatının geniş bezeme repertuarı içinde yer alan ge-

ometrik ve bitkisel bezemeler, silahlar, ikonografik anlamları olan damgalar ve işaretler,

kemer ve nişlerden oluşan mimari formlar, kandil, şamdan ve ibrik gibi günlük hayatta

kullanılan nesneler görülmektedir.

Selçuklu, Karakoyunlu-Akkoyunlu dönemi mezar taşları tipoloji ve bezeme un-

surları bakımından yakın bölge olan Van Gölü Havzası’ndaki Selçuklu dönemi mezar

taşları geleneklerini yansıtmaktadır. Osmanlı dönemi mezar taşlarında ise bezeme ve

form özellikleri klasik Osmanlı mezar taşları geleneklerini yansıtmakla birlikte zaman

zaman yerel uygulamalara da rastlanılmaktadır.

Anahtar kelimeler: Ağrı, Tarihi Mezarlık, Mezar Taşı, Bezeme, Form

88

Yusuf ÇETİN

Abstract

Traces of the Turkish art started to be seen in Ağrı and its surroundings when

the city fell under the domination of the Great Seljukians as a result of the invasions by

Sultan Alpaslan in Anatolia in 1064. There is a great number of historical cemeteries of

the Turkish-Islamic period within the provincial boundaries that have reached the pre-

sent day. The historical cemeteries that have reached the present day include; İshak Paşa

Palace Cemetery, Eski Bayezid City Cemetery, Ahmed-i Hani Cemetery, Seslitaş Village

Cemetery in the district of Doğubayazıt; Taşkın, Köseler and Ziyaret village cemeteries

in the district of Patnos; Ocakbaşı, Bintosun village cemeteries in the district of Tutak

and the cemeteries in Toprakkale Village in the district of Eski Eleşkirt. The tombstones

in these cemeteries date back to the XIII. and XX. centuries, which is a broad period of

time. The tombstones that are made of grey, cream, brown and black tufa rocks and

marble being collected in the region show a rich variety with their typologies and

adornment elements. Sahide and sarcophagus are used in various ways in the tomb-

stones of the region where different and rich forms are used. Apart from these, the

tombstones were also encountered as rams, sheep and horses, as well as abstract human

statues during the Karakoyunlu-Akkoyunlu period, and turbans and quilted turbans in

the Ottoman Empire. Adornment elements primarily include tablets comprising of

scripts with various characters, as well as geometric and herbal adornments, guns, icon-

ographic stamps and signals, architectural forms comprising of arches and niche, daily

objects like oil lamps, chandeliers and pitchers within the broad adornment repertoire of

the Turkish art.

The tombstones of Seljukian, Karakoyunlu-Akkoyunlu period reflect the tradi-

tions of the Seljukian tombstones in the close region of Lake Van Basin in terms of typol-

ogy and adornment elements. The Ottoman tombstones, on the other hand, reflect the

traditions of the classical Ottoman tombstones in terms of adornment and form features

here and there.

Keywords: Ağrı, Historical Cemetery, Tombstone, Adornment, Form

GİRİŞ

Anadolu’nun Asya ve Avrupa bağ-

lantılarını sağlayan çok önemli bir geçiş

güzergâhı üzerinde bulunan Ağrı ve çevre-

si Büyük Selçuklu Sultanı Alpaslan’ın

1064’te Anadolu’ya yaptığı akınlarla birlik-

te Selçuklu hâkimiyetine girmeye başlamış,

bu tarihten sonra da sırasıyla İlhanlı, Cela-

yirli, Karakoynlu ve Akkoyunluların ege-

menliğinde kalmıştır. Daha sonra Safevi

egemenliğine giren il toprakları Yavuz Sul-

tan Selim’in 1514 Çaldıran Seferi ile Osman-

lı topraklarına katılmıştır. Ağrı ve çevresi

Osmanlı topraklarına katıldıktan sonra

önce Van Vilayeti’ne, daha sonra da Erzu-

rum Eyaleti’ne bağlı bir sancak olarak idari

taksimatta yerini almıştır (Çetin, 2012: 14).

Güneyde Van Gölü Havzası, doğu-

da İran, kuzeyde Kafkasya, batıda Erzurum

ile kültürel bağlara sahip olan Ağrı ve çev-

resinde etkileşimin yoğun görüldüğü bir

kültürel yapı dikkat çekmektedir. Bu yoğun

kültürel etkileşimin izlerinin en iyi gözlem-

lendiği unsurlardan birisini de mezar taşla-

rı oluşturmaktadır. Tarihi mezarlıklar ve

mezar taşları bakımından oldukça zengin

olan Ağrı ilindeki mezarlıkların birçoğu

henüz tescil edilmemiştir. Yalnızca birkaç

mezarlığın etrafında basit koruma duvarla-

rı mevcut iken çoğu tamamen korumasız

durumda olup her türlü tahribata açıktır.

Bu mezarlıklarda yer alan kültür ve sanat

tarihi açısından çok değerli birçok mezar

taşı yerinden sökülerek kırılmış ve sağa

sola dağılmış durumdadırlar.

Bu çalışmada amacımız, daha önce

çeşitli yayınlarımızda (Çetin, 2008, Çetin,

2009, Çetin, 2010, Çetin, 2012) ele aldığımız

il genelindeki tarihi mezarlıklarda yer alan

mezar taşlarını form ve bezeme özellikleri

bakımından ayrıntılı bir biçimde inceleye-

rek bilim dünyasına tanıtmak, bağlantıları-

Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurları 89

nı tespit ederek Türk-İslam sanatı içindeki

yerlerini ve önemlerini ortaya koymaktır.

Ayrıca, son yıllarda kaçak kazılarla büyük

ölçüde tahribata uğrayan bu kültürel mira-

sa dikkat çekerek koruma altına alınmaları-

nı sağlamaktır.

Araştırma yapılırken mezar taşları

ile ilgili bir katalog çalışmasına gidilmemiş,

il sınırları içinde yer alan tarihi mezarlık-

larda yer alan mezar taşları dönemlerine

göre sınıflandırılarak form ve bezeme özel-

likleri ayrıntılı bir biçimde incelenmiştir.

Her bir grubun mezar taşları örneklerle

tespit edilmiş, ancak sayı çokluğundan

dolayı ön plana çıkan örnekler detaylı fo-

toğraf ve çizimlerle ortaya konulmuştur.

Değerlendirme ve karşılaştırma yapılırken

öncelikle yakın çevre örnekleri üzerinde

durulmuş, Türk sanatı içinde dönemsel

özellikleri ile yakınlık gösteren diğer bölge-

lerdeki örneklerle de karşılaştırmalara gi-

dilmiştir.

1. Form Bakımından Ağrı

Mezar Taşları

1.a. Selçuklu ve Karakoyunlu-

Akkoyunlu Dönemi Mezar Taşları

İl sınırları içindeki Selçuklu ve Ka-

rakoyunlu-Akkoyunlu dönemi mezar taşla-

rı daha çok ilin güneyinde, Van Gölü Hav-

zası’na yakın olan Tutak ilçesi Ocakbaşı ve

Bintosun köyleri ile Patnos ilçesi Taşkın,

Köseler ve Ziyaret köylerindeki mezarlık-

larda yer almaktadır. Bölgede derlenen gri,

krem, kahverengi ve siyah tüf taşlarının

kullanıldığı bu mezar taşları tipolojileri

bakımından dört sınıfa ayrılmaktadır.

1.a.1. Lahit-Sanduka Formunda

Mezar Taşları: Boyutları ve formları birbi-

rinden farklı olan bu mezar taşları doğu-

batı doğrultusunda yatay olarak mezarların

üzerine yerleştirilmişlerdir. Başucundan

ayakucuna doğru giderek daralan bu mezar

sandukaları çoğu zaman tamamen bezeme-

siz olup bazılarında oldukça arkaik karak-

terli Arapça yazılara veya çeşitli işaretlere

rastlanılmaktadır. Yekpare taştan kademeli

prizma şeklindeki bu sandukalar yukarı

doğru giderek daralmakta olup üst kade-

meleri prizma üçgen veya yarım silindir

şeklinde sonlanmaktadır. Bu gruba giren

mezarların en güzel örnekleri Tutak ilçesi

Ocakbaşı ve Bintosun köyleri ile Patnos

ilçesi Köseler ve Ziyaret köylerindeki me-

zarlıklarda bulunmaktadır (Foto. 1).

Bu grupta farklı sanduka örnekleri-

ne de rastlamak mümkündür. Bunlardan

ilki daha çok Tutak Ocakbaşı Köyü ve Pat-

nos Taşkın Köyü mezarlıklarında görülen,

sandukaların iki ucunda sanduka ile birle-

şik birer başucu ve ayakucu şâhidelerinin

bulunduğu tiptir (Foto. 2). Selçuklu ve Bey-

likler dönemi mezar formlarında pek gö-

rülmeyen bu uygulama yerel bir özellik

olarak karşımıza çıkmaktadır.

Diğer bir tip ise Tutak Atabindi

Köyü mezarlığında bulunan bir grup san-

duka üzerinde kabartma olarak başı ve

gövdesi belirgin insan siluetlerinin işlendiği

formdur (Foto. 2). İslam öncesi Türk kültü-

ründe balbal geleneğinin (İskenderzade,

2010: 255-269) bir yansıması olan bu form

anlayışı burada daha farklı bir biçimde

yerel bir uygulama olarak karşımıza çık-

maktadır.

Bu grupta yekpare taştan sanduka-

ların yanında örme sandukalara da bol

miktarda rastlanmaktadır.

1.a.2. Dikey Formda Şâhideli Me-

zar Taşları: Bu formdaki mezar taşları farklı

boy ve enlerde, çeşitli taşlardan yontularak

meydana getirilmiş ve mezarın başucu ile

ayakucuna yerleştirilmiştir. Bu tip mezar-

larda mezarın gövdesi açık sanduka şeklin-

de olabileceği gibi sanduka formunda da

olabilmektedir. Bezeme kompozisyonları

bakımından en zengin grubu oluşturan bu

mezar taşlarının en güzel örnekleri Patnos

Ziyaret Köyü ve Tutak Ocakbaşı Köyü me-

zarlıklarında bulunmaktadır. Şâhidelerin

bazen her iki yüzeyi bazen de ziyaretçilerin

90

Yusuf ÇETİN

cepheden görebileceği şekilde dış yüzeyleri

yazı ve çeşitli bezeme unsurları ile bezen-

miştir (Foto. 3).

1.a.3. Koç-Koyun Formlu Mezar

Taşları: Türk sanatının yayıldığı geniş bir

coğrafyada XII-XIII. yüzyıllardan itibaren

koç-koyun ve at heykeli formunda mezar

taşlarına rastlanılmaktadır. Ancak, bunların

XIV ve XV. yüzyıllarda Azerbaycan, İran,

Irak ve Doğu Anadolu’da kurulan Karako-

yunlular ve Akkoyunlular zamanında daha

da yaygınlaştığı ve hatta onlara ad olduğu

da bilinmektedir (Sevgen, 1950: 333-336,

Çay, 1983, Danık, 1990: 29-89, Kırzioğlu,

1993: 133-160, Gündoğdu, 2006: 49-57, Ak-

temur, 2008: 400-408).

Azerbaycan coğrafyasında ve Doğu

Anadolu’nun birçok ilinde sıklıkla görülen

bu tür mezar taşlarının benzerlerine Ağrı

ve çevresinde de rastlanılmaktadır (Akte-

mur, 2007: 568-577). İlde bir müze bulun-

madığı için çoğu resmi devlet dairelerin

bahçelerine veya parklara süs unsuru ola-

rak alınan bu mezar taşları sayı bakımından

oldukça fazladır. Diğer bölgelerdeki aynı

tür mezar taşlarına göre oldukça sade olan

ve kitlesel formları ile dikkat çeken bu me-

zar taşlarının baş kısımlarında iki yanda

kabartma olarak yer alan helezonik boy-

nuzlar bulunmaktadır. Bazılarının gövdele-

ri üzerinde koşum takımlarını hatırlatan

kabartma kuşaklar ve kılıç, hançer motifleri

bulunmaktadır. Bu mezar taşlarından bir

kısmının üzeri sonradan boyanmış, bir

kısmı da korumasız olduğu için tahribata

uğramıştır (Foto. 4).

1.b. Osmanlı Dönemi Mezar Taş-

ları

İl sınırları içinde yer alan tarihi me-

zarlıklarda Osmanlı dönemi mezar taşları

form özellikleri ile iki ayrı gruba ayrılmak-

tadır.

1.b.1. Lahit-Sanduka Formunda

Mezar Taşları: Osmanlı mezar taşı gelene-

ğinde fazla yaygın olmayan lahit sanduka

formunda mezar taşları il sınırları içerisin-

de sadece İshak Paşa Sarayı Mezarlığı’nda

karşımıza çıkmaktadır. Üzerlerinde yazılı

hiçbir belgenin bulunmadığı bu mezarlar

çocuk mezarları olup form ve bezeme özel-

likleri incelendiğinde muhtemelen aynı

döneme ait oldukları anlaşılmaktadır (Çe-

tin, 2012: 123). Gri ve krem rengi tüf taşlar-

dan tek parça olarak yapılan bu mezarlar

dikdörtgen taş platformlar üzerine otur-

tulmuşlardır. Bu tip mezarlar kendi içinde

dört farklı gruba ayrılmaktadır.

Birinci gruptan tek örnek günümü-

ze ulaşmış olup üst bölümü kısmen kırıl-

mıştır. Dikdörtgen bir platform üzerinde

yer alan sanduka krem rengi tüf taşından

tek parça blok halinde kesilmiş olup, ze-

minde dikdörtgen prizma şeklinde başlayıp

iki dış, bir iç bükey kalın profille yukarı

doğru küçülerek sonlanmaktadır (Foto. 5).

İkinci gruptan iki örnek mevcuttur.

Krem rengi tek parça taştan oyulan sandu-

kalar prizmal sanduka tipinde olup düzgün

kesme taşlardan oluşturulan dikdörtgen

birer platform üzerine oturtulmuştur. Dışa

doğru genişleyen profilli dikdörtgen bir

kaide üzerinde yer alan dikdörtgen prizmal

bir gövde, üçgen alınlıklı kırma çatı formlu

bir üstlükle sonuçlanmaktadırlar (Foto. 6).

Üçüncü gruptan da iki örneğin gü-

nümüze ulaştığı bu mezarlar da çocuk me-

zarları olup yine mezarlığın doğu duvarı

dibinde diğer sandukalı mezarların yanın-

da bulunmaktadırlar. Gri tüf taşından tek

parça oyulan ve üzerleri semer dam formlu

bu sandukalar tamamen bezemesizdir (Fo-

to. 7).

Dördüncü grubu oluşturan iki adet

mezar sandukası krem rengi tüf taşında

kademeli profilli olarak düzenlenmiştir.

Dip, karın ve üst kısımlardaki derin profil-

lerle belirlenen sandukalar tamamen sade

olup yüzeylerinde bezemeye yer verilme-

miştir (Foto. 8)

1.b.2. Dikey Formda Şâhideli Me-

zar Taşları: Bölgede sayı bakımından çok

fazla örneği olan bu gruba giren mezar

taşları Osmanlı coğrafyasında sıklıkla kar-

şımıza çıkan dikey formda başucu ve aya-

Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurları 91

kucuna dikilmiş iki şâhide, açık sanduka-

dan meydana gelmektedirler. Bu gruba

giren bazı mezarların açık sandukaları ya

toprak altında kalmış veya tahrip olmuş

durumdadır. Bazı örneklerde şâhideler

oldukça yüksek tutulmuştur. İshak Paşa

Sarayı Mezarlığı, Ahmed-i Hani Mezarlığı,

Patnos Ziyaret Köyü Mezarlığı, Toprakkale

Köyü Camii Haziresi ve Toprakkale Köyü

Mezarlığı bu gruba giren mezar taşı örnek-

lerinin çok görüldüğü mezarlıklardır (Foto.

9). Yerel bir uygulama olarak Ahmed-i

Hani Mezarlığı’nda kadın mezarlarında baş

şâhidelerin üst kısmı üç dilimli hotoz şek-

linde sonlanmaktadır (Foto. 10).

2. Bezeme Unsurları Bakımından

Ağrı Mezar Taşları

2.1. Selçuklu ve Karakoyunlu-

Akkoyunlu Dönemi Mezar Taşlarında

Bezeme

2.1.a. Geometrik Bezemeler: İl sı-

nırları içinde yer alan Selçuklu ve Karako-

yunlu-Akkoyunlu dönemi tarihi mezarlık-

lardaki şâhidelerde rastlanılan geometrik

bezemeler çok kollu yıldızlar, basit hasır

örgü motifleri ve çarkıfelek motiflerinden

meydana gelmektedir. Türk-İslam sanatının

hemen hemen her döneminde her tür yapı-

da karşımıza çıkabilen geometrik bezeme-

ler sembolik olarak sonsuzluk ve süreklilik

göstererek Allah fikrini hatırlatır. Bu beze-

melerin benzerlerine yakın bölgelerdeki

Selçuklu dönemi mimari eserlerde, Bitlis,

Ahlat, Güroymak, Erciş-Çelebibağ, ve Er-

zurum Selçuklu dönemi mezar taşlarında

görmek mümkündür (Karamağaralı, 1992,

Uluçam, 2000, Uluçam, 2002, Pektaş, 2001).

Bu bezemelerden Tutak Ocakbaşı

Köyü Mezarlığı’nda bulunan iki şâhide taşı

parçası üzerinde çapraz eksenlere uygun

gelişen sade kırık şeritlerin kesilmesiyle

zeminde altı köşeli yıldız ve düzgün altı-

genlerden oluşan kompozisyon dikkat çeki-

cidir (Foto. 11). İlk örneklerini XI. yüzyıl

Büyük Selçuklu tuğla bezemelerinde gör-

düğümüz bu kompozisyonun benzer ör-

nekleri Siirt Ulu Camii minaresinde (1124),

Kızıltepe Ulu Camii (1204)’nin iç mihrabı-

nın dış sütuncelerinde görülmektedir. Os-

manlı döneminde özellikle şebeke bezeme-

lerinde geniş bir kullanım alanı bulan bu

kompozisyon Diyarbakır Safa Camii

(1478)’nin son cemaat yerinde, Diyarbakır

Ali Paşa Camii (1537) minberinde de kar-

şımıza çıkmaktadır (Mülayim, 1982: 84, 85).

İncelediğimiz Selçuklu ve Karako-

yunlu-Akkoyunlu dönemi mezar taşları

üzerinde dikkat çeken bir diğer geometrik

bezeme örgü motifleridir. Plastik şeritlerin

diyagonal biçimde birer kaydırmalı olarak

alttan ve üstten geçirilmesiyle elde edilen

ve Türk sanatının hemen her döneminde,

daha çok sütun altıklarında ve çerçeve

kompozisyonlarda görülen bu örgü motif-

leri, Patnos Taşkın Köyü Camii duvarında

yer alan şâhide parçalarında, Patnos Ziya-

ret Köyü ve Tutak Ocakbaşı Köyü mezar

taşlarında sıklıkla görülmektedir (Foto. 12).

Şâhidelerin üzerinde görülen bir

diğer geometrik bezeme çarkıfelek motifle-

ridir. Türk sanat tarihi içerisinde her alanda

sıkça rastlanılabilen, dünyanın gelip geçici-

liğini ve devingenliğini simgeleyen bir be-

zeme olan çarkıfelek motifindeki dairesel

dönüşüm hayatın, yani dünyanın sembolü-

dür. Çarkıfelek motifi aynı zamanda öbür

dünyaya geçerek orada teşekkül eden, olu-

şum şeklindeki düşünceyi kapsar (Gümüş-

tekin, 2011: 108). En güzel örneklerden biri-

si Patnos Ziyaret Köyü Mezarlığı’nda yer

alan bir mezar taşında görülen bu motifin

benzer örnekleri Van-Gevaş ve Bitlis’teki

Selçuklu dönemi mezar taşlarında sıklıkla

karşımıza çıkmaktadır (Karamağaralı, 1992:

Foto. 124, Pektaş, 2001: 207).

2.1.b. Bitkisel Bezemeler: Bölge-

deki Selçuklu ve Karakoyunlu-Akkoyunlu

dönemi mezar taşları bitkisel bezeme konu-

sunda oldukça zayıftır. Stilize çiçek for-

mundaki gülbezek motifleri dışında bitkisel

92

Yusuf ÇETİN

bezemelerin görüldüğü en önemli mezarlık

Patnos Ziyaret Köyü Mezarlığı’dır. Kırık

halde üç şahide parçası üzerinde bulunan

bitkisel bezemeler oldukça ince bir işçilikle

işlenmiştir (Foto. 13). Işık-gölge etkilerinin

son derece başarılı bir biçimde uygulandığı

bu bezemeler Ahlat Meydanlık Mezarlı-

ğı’nda bulunan XVI. yüzyıl başlarından

kalan maniyerist etkiler taşıyan mezar taşı

bezemeleri ile benzerlik göstermektedir

(Karamağaralı, 1992: 73-74).

2.1.c. Mimari Form Şeklinde Be-

zemeler: Bölgedeki Selçuklu ve Karakoyun-

lu-Akkoyunlu mezarlarında yaygın görülen

bir diğer bezeme grubu ise mimari form

şeklindeki bezemelerdir. Bu bezemeler

sandukaların ya da şâhidelerin üzerinde

sıralı kemerler, yüzeysel nişler, silme ve

mukarnaslar olarak görülmektedir. Tutak

Ocakbaşı Köyü Mezarlığı’nda bulunan bazı

sandukaların yan yüzeylerine işlenmiş yü-

zeysel yuvarlak kemerli nişler, Tutak Binto-

sun Köyü ve Patnos Ziyaret Köyü mezarlık-

larında bulunan bazı mezar taşlarında sivri

veya dilimli kemerli yüzeysel nişler bu

bezemelerin önemli örneklerini oluştur-

maktadır (Foto. 14).

Bölge mezar taşlarında görülen bir

diğer mimari form ise mukarnaslardır. Ah-

lat geleneğindeki şâhideli mezar taşlarının

üst bölümlerinde gövde bölümü ile üst

kısımdaki başlık arasında geçişi sağlayan

mukarnaslar bazı örneklerde yüzeysel tek

sıra, bazı örneklerde iki sıralı ve oldukça

plastiktir (Foto. 15). Mukarnaslar işçilik

bakımından basit olmakla birlikte karakter

olarak Van Gölü Havzası’nda bulunan Ah-

lat geleneğindeki XIV-XV. yüzyıl mezarları

ile benzerlik göstermektedir (Karamağaralı,

1992, Pektaş, 2001: 218, 234, 236, 241, 264).

Sandukaların kademe geçişlerini sağlayan

profiller ise oldukça yalındır.

2.1.d. Yazı: Bölgedeki Selçuklu, Ka-

rakoyunlu ve Akkoyunlu mezar taşlarında

görülen bir diğer bezeme grubunu yazı

oluşturmaktadır. Bu döneme ait mezar

taşlarında görülen en eski yazı Patnos Ziya-

ret Köyü Mezarlığı’nda bulunan çiçekli kûfi

yazılı taş parçasıdır. Muhtemelen mezar

taşı parçası olduğunu düşündüğümüz kırık

haldeki bu küçük parçanın üzerinde son

derece plastik bir biçimde işlenmiş çiçekli

kûfi aynı özelliklere sahip Ahlat mezar

taşları ile karşılaştırılarak XIII. yüzyılın

ortalarına tarihlendirmek mümkündür

(Foto. 16). Bölgedeki bu döneme ait diğer

mezar taşlarında ve sandukalar üzerindeki

yazıların karakterleri bozuk ve işçiliklerinin

de oldukça düşük olduğu görülmektedir.

2.1.e. Diğer Bezemeler

2.1.e.1. Kandiller: Bölgede incele-

diğimiz Selçuklu ve Karakoyunlu-

Akkoyunlu dönemlerine ait mezarlıklar

içerisinde Tutak ve Patnos bölgesindeki

mezarlarda kandil motifleri şâhidelerin ana

bezeme unsuru olarak karşımıza çıkmakta-

dır. Başlangıçta insanların aydınlatma aracı

olarak kullandıkları kandil, zamanla kulla-

nım alanından çıkıp, sembolik bir bezeme

ögesi olarak varlığını mimari ve sanatsal

etkinliklerde sürdürmüştür (Kalafatzade-

Ertuğrul, 1989: 23-34, Özkurt, 2007: 133).

İslam inancında “Allah’ın nurunu temsil

eden ve sonsuz yolculuğun başlangıcı olan

karanlık mezar çukurlarını aydınlatan ışık

kaynağının sembolü durumundaki kandil

motifleri şâhidelerde küçük farklılıklarla

hemen hemen aynı tarzda işlenmiştir. Ze-

minden kabartılarak işlenen kandil motifle-

ri genellikle ağızları ve altlıkları üçgen for-

munda olup dairesel bir gövdeye sahiptir-

ler. Yanlardan ve ortadan kollarla üste bağ-

lanan kandillerin gövdeleri üzerinde gülçe,

içi içe yerleştirilmiş dairelerden meydana

gelen madalyonlar ve beş kollu yıldız gibi

motifler bulunmaktadır (Bkz. Foto. 3).

Tutak ve Patnos bölgesindeki me-

zar taşlarını süsleyen bu kandil motifleri

tipolojik olarak Van Gölü Havzası’ndaki

mezarlarda görülen kandil motifleri ile

benzerlik göstermektedir (Özkurt, 2007:

131-142).

2.1.e.2. Sembolik İşaretler ve

Damgalar: Bölgede incelediğimiz bu dö-

Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurları 93

nemlere ait mezar taşlarında dikkati çeken

bir diğer bezeme ise çeşitli sembolik anlam-

ları olan işaretler ve damgalardır. Hamur

Beklemez Köyü’nde bulunan bir mezar

sandukası üzerinde oyma ve kabartma

tekniği ile yapılmış çeşitli geometrik işaret-

ler dikkat çekmektedir. Benzer geometrik

işaretleri Tutak Bintosun Köyü ve Patnos

Ziyaret Köyü mezarlıklarındaki sandukala-

rın üzerinde de görmek mümkündür. Ana-

dolu coğrafyasında birçok bölgedeki mezar

taşlarında rastladığımız bu işaretler ölen

kişinin mensup olduğu boy veya aşireti

temsil ediyor olmalıdır (Foto. 17). Bir diğer

işaret ise altı kollu yıldız motifidir. Bu motif

İslam dünyasında Hz. Süleyman’ın mührü

veya Mühr-i Süleyman adı verilen yüzüğü-

nü temsil etmektedir. Güç, iktidar ve salta-

nat simgesi olarak Mühr-i Süleyman, gizli

güçleri temsil ettiği gibi, mezar taşlarında

şeytanı uzaklaştırmak için kullanılmıştır

(Çam, 1993: 207-230, Pala, 2006: 524-526).

Bu motifin en güzel örneklerinden birisi

Patnos Ziyaret Köyü Mezarlığı’nda bir

şâhide üzerinde kazıma tekniği ile bir dai-

renin ortasına yerleştirilmiştir (Bkz. Foto.

12).

2.2. Osmanlı Dönemi Mezar Taşla-

rında Bezeme

2.2.a. Geometrik Bezemeler: İl sı-

nırları içinde yer alan Osmanlı dönemi

mezar taşlarında en az rastlanılan bezeme

grubunu geometrik bezemeler oluşturmak-

tadır. Çarkıfelek, eşkenar dörtgen ve çok

kollu yıldız motifi gibi bezemeler sanduka-

ların yanlarında veya şâhidelerin tepelikle-

rinde karşımıza çıkmaktadır. Ahmed-i Hani

Mezarlığı ve Eski Bayezid Mezarlığı’nda

bulunan bazı mezar taşları üzerinde bu

bezeme örneklerini görmek mümkündür

(Foto. 18).

2.2.b. Bitkisel Bezemeler: Bu gruba

giren bezemelerin en yoğun görüldüğü

mezarlık Doğubayazıt İshak Paşa Sarayı

Mezarlığı’dır. Buradaki mezar taşları ve

sandukalar üzerinde ağırlıklı olarak stilize

bitkisel bezemeler bulunmaktadır. Stilize

bitki motiflerin yanı sıra natüralist çiçek,

yaprak ve meyve motiflerine de rastlan-

maktadır. Bu bezemeler yapıldıkları döne-

min sanat anlayışına tamamen uygun bir

gelişme göstermekle birlikte bölgesel özel-

likleri de taşıdıkları görülmektedir. Bu tür

bezemeler başta İshak Paşa Sarayı Mezarlı-

ğı’nda bulunan bir grup sandukaları beze-

meli olan açık sandukalı, şâhideli mezarlar

olmak üzere, Toprakkale Köyü Camii Hazi-

resi’ndeki mezar taşlarında, Hamur Küm-

beti içerisinde bulunan kırık mezar taşı

parçalarında karşımıza çıkmaktadır. Bu

bezeme kompozisyonlarının genel olarak

İshak Paşa Sarayı’nın bezeme programı ile

yakın bir benzerlik içerisinde olduğu gö-

rülmektedir (Foto. 19).

Bitkisel bezemeler içinde Osmanlı

dönemine ait incelediğimiz hemen hemen

her mezarlıkta karşımıza çıkan “servi ağa-

cı” motifi oldukça önemli bir yer tutmakta-

dır (Foto. 20). Ölümsüzlüğü temsil ettiğine

inanılan ağaçlar arasında sayılan servi ile

insan ruhunun Allah’a kavuşması semboli-

ze edilmektedir (Karamağaralı, 1992: 17,

Ersoy, 2002: 90-95). Servinin uç kısmının

eğri durması yitirilenin ardından ve Yarda-

nın karşısında boynu bükük kalmayı ve

sabretmek gerektiğini de hatırlatır (Kutlu,

2005: 29). Sembolik ifadesinin çok olduğu

“hayat ağacı” anlayışı ile de bağlantısı ku-

rulan “servi ağacı” Osmanlı dönemi mezar

taşlarında en çok kullanılan bitkisel motif-

lerden birisidir (Çulpan, 1961). Özellikle

İshak Paşa Sarayı Mezarlığı’ndaki mezar

taşları üzerinde oldukça plastik bir biçimde

işlenen servi motifleri ile İshak Paşa Sarayı

II. avlu taç kapısınınım iki yan yüzeyinde

ve harem taç kapısının iki iç yüzeyinde yer

alan servi motifleri büyük benzerlik gös-

termektedir (Çetin, 2012: 78, 94).

Bitkisel bezeme kompozisyonları

içerisinde İshak Paşa Sarayı Mezarlı-

94

Yusuf ÇETİN

ğı’ndaki bazı mezar taşlarında zaman za-

man görülen meyve motifleri dallar, hayat,

bereket ve bolluk sembolü sayılmaktadır

(Çetin-Şahin, 2010: 135). Bununla birlikte

meyveli ağaç insan-ı kâmili temsil etmekte-

dir (Kutlu, 2005: 29). Meyve sembol olarak

Allah’a dönüşü de ifade eder. Zira meyve

geleceğin tohumunu içinde taşır. Tekrar

dirilmeyi temsil eder.

Mezar taşlarının başlık kısımların-

da sıklıkla karşımıza çıkan bir bitkisel be-

zeme de içinde çok yapraklı çiçeklerin yer

aldığı gül veya gülçelerdir. Türk bezeme

sanatında en çok kullanılan bitkisel motif-

lerden birisi olan gül (Demiriz, 1986: 348),

XVIII. yüzyıldan sonra çeşitli şekillerde

karşımıza çıkmaktadır (İşcan, 1980: 33). Bu

motif natüralist olarak işlendiği gibi stilize

olarak da uygulanmıştır. Hz. Muhammed

(S.A.V.)’in sembolü olduğuna inanılan güle

dini konulu kitaplarda ve mezar taşlarında

sıkça yer verilmiştir (Arslan, 2007: 461).

Ölen kişinin mezar taşına işlenen gül motifi

Peygamberimize diğer dünyada da yakın

olabilmek için işlenirdi. Mezar taşlarının

başlık kısmında demet halinde, ayak kıs-

mında vazodan çıkan gül ağacı, yaprak ve

dalları ile beraber ele alınmıştır. Gül motifi

bazen gonca bazen de açmış bir şekilde

verilmiştir. Gonca şeklindeki gül motifi,

kişinin genç yaşta öldüğünü ifade etmekte-

dir (Bakırcı, 2006: 105-106). Başta İshak Paşa

Sarayı Mezarlığı’ndaki mezar taşlarında

olmak üzere Osmanlı dönemine ait bölge-

deki diğer mezar taşlarının en çok sevilen

motifidir (Bkz. Foto. 20). Gül motifi bazı

mezar taşlarında ise gülçe şeklinde işlen-

miştir (Bkz. Foto. 7).

Bitkisel bezeme olarak bu dönem

mezar taşları ve sandukalarında görülen bir

diğer motif grubu kıvrık dal, rumi ve pal-

met motifleridir. Türk sanatının yayıldığı

geniş coğrafyada, hemen hemen her dö-

nemde karşımıza çıkan bu motif grubu

özellikle İshak Paşa Sarayı Mezarlığı ve

Hamur Kümbedi mezar taşlarında XIX.

yüzyıl Batılılaşma dönemi Osmanlı bezeme

sanatı programına uygun olarak oldukça

plastik bir biçimde işlenmiştir (Bkz. Foto.

19).

Osmanlı dönemi bezeme progra-

mının yaygın motiflerinden birisi olan lale

bölgedeki Osmanlı dönemi mezar taşlarının

da en çok sevilen motiflerinden birisini

oluşturmaktadır. Osmanlı sanat eserlerinde

özellikle XVII. yüzyıldan itibaren laleye ilgi

giderek artmıştır (Ayverdi, 1993: 3). Kelime

olarak ele alındığında Arapça "Allah" lafzı-

na ait harfleri taşıyan "Lale", tasavvufta

Allah'ın birliğini temsil etmektedir (Kutlu,

2005: 29). Lale motifinin en güzel işlendiği

örneklerden birisi Sarıtaş Köyü Mezarlı-

ğı’nda bulunan Hüseyin Bey’e ait 1805 ta-

rihli mezarda karşımıza çıkmaktadır. Mezar

sandukasının her iki yan taşının ortasına

yerleştirilen şemse motiflerinin uç kısımları

zarif birer lale motifi ile sonlanmaktadır

(Foto. 21).

XVIII. yüzyıldan sonra Osmanlı ül-

kesine girmeye başlayan Barok sanat bütün

alanlardaki bezeme programlarını etkiledi-

ği gibi mezar taşı bezemelerini de etkilemiş-

tir. XIX. yüzyıldan sonra Rokoko ve Ampir

ile birleşen ve yüzyılın sonunda Eklektik

bir karaktere dönüşen bir bezeme programı

bölgede başta İshak Paşa Sarayı Mezarlı-

ğı’nda yer alan mezar taşları olmak üzere

Ahmed-i Hani Mezarlığı ve diğer mezarlık-

lardaki mezar taşlarında etkisini göstermiş-

tir. “S” ve “C” biçimli kıvrımlar, stilize yap-

raklar, hasır örgü dolgular bu grup beze-

melerin başında gelmektedir (Bkz. Foto. 5).

Stilize hurma dalları Osmanlı dö-

nemi bölge mezar taşlarında karşımıza

çıkan diğer bitkisel bezemeleri oluşturmak-

tadır. Cennet nimeti olarak bilinen hurma

mezar taşlarında cenneti sembolize etmek-

tedir. Seslitaş Köyü Mezarlığı’nda bulunan

Hüseyin Bey’e ait 1805 tarihli mezarın ba-

şucu şâhidesinin iki yanında hurma dalları

son derece plastik bir biçimde işlenmiştir

(Foto. 22). İshak Paşa Sarayı Mezarlığı ve

İshak Paşa Sarayı camisinin haziresine ait

mezar taşları üzerinde yer alan servi motif-

Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurları 95

lerinin yanlarında ve üst kısımlarında da

stilize hurma dalları bol miktarda işlenmiş-

tir (Bkz. Foto. 20).

2.2.c. Yazı: İncelediğimiz Osmanlı

dönemi mezar taşları yazı bakımından ol-

dukça zengindir. Taşkın Köyü’nde bulunan

1604 tarihli şâhidede, Patnos Ziyaret Kö-

yü’nde bulunan XVII. ve XIX. yüzyıl Os-

manlı dönemi mezarlarında, Toprakkale

Köyü mezarlıklarında, Doğubayazıt ve

çevresindeki mezarlıklarda bulunan mezar

taşlarında temiz işçilikli yazılar görülmek-

tedir. Yazı karakteri olarak sülüs yazının

öncelikli olduğu mezar taşlarında Eski Ba-

yezid Mezarlığı’nda bulunan bir örnekte

talik yazıya da rastlanılmaktadır (Foto. 23).

Zarif kartuşlar içerisine yazılan is-

tifli sülüs yazılar özellikle İshak Paşa Sarayı

Mezarlığı’nda oldukça kaliteli bir işçilik

göstermektedir. Eski Bayezit Mezarlığı’na

ait bir şâhide parçası üzerinde görülen ay-

nalı sülüs yazısı ise başkent mezarlarında

karşımıza çıkan yazılarla yarışacak nitelik-

tedir.

2.3. Diğer Bezemeler

2.3.a. Kandil Motifi: Bölgedeki

Osmanlı dönemi mezar taşlarında çok yay-

gın görülmeyen bu motifin ilginç bir örneği

Doğubayazıt Seslitaş Köyü Mezarlığı’nda

bulunan 1805 tarihli Hüseyin Bey’e ait me-

zarın başucu şâhidesinin üst kısmında bu-

lunmakatadır. Daha çok bölgedeki Selçuklu

dönemi mezar taşlarında görülen kandil

motiflerinden farklı olarak burada yuvarlak

kemerli bir nişin içerisinde, kaidesi üçgen

formundaki bir şamdan üzerine oturtulmuş

bir mum olarak betimlenmiştir (Bkz. Foto.

22).

2.3.b. Sembolik İşaretler: Bölgede-

ki Osmanlı dönemi mezar taşları çeşitli

ikonografik anlamlar taşıyan sembol ve

işaretlerle de bezenmiştir.

2.3.b.1. Ay-Yıldız ve Hilal Motifi:

Osmanlı dönemi mezar taşlarındaki sembol

ve işaretlerin başında ay-yıldız ve hilal

motifleri gelmektedir.

Türk kültüründe astral bir simge

olarak ortaya çıkan daha sonra pigtogram

ve damga olarak kullanılan ay-yıldız (Esin,

2004: 59- 107; Arda, 2008: 21-32) motifi

Osmanlı dönemi mezar taşlarında da çok

sık kullanılmıştır. Ay-yıldız motifi mezarda

yatan kişinin şehit ya da asker olabileceği

fikrini de vermektedir. Seslitaş Köyü Me-

zarlığı’nda bulunan isimsiz bir mezarın

ayak taşının iç yüzeyinde iki hilalin arasına

yerleştirilen yıldız motifi de aynı anlayışı

temsil eder.

Mezar taşlarında sıklıkla kullanılan

hilal, genel anlamda İslami bir sembol ol-

masının yanı sıra Osmanlıyı da temsil et-

mektedir. Özellikle Doğubayazıt çevresin-

deki mezarlarda hilal motifi şâhidelerin ana

bezeme unsuru olarak karşımıza çıkmakta-

dır (Foto. 24). İnceldiğimiz mezarların bü-

yük çoğunluğunda, mezar taşının başlık

kısmının iç yüzeyinde bazen bir kaide üze-

rinde bazen de dairesel bir madalyon içeri-

sine yerleştirilen tek veya iç içe iki hilal

motifi bölgedeki mezar taşların en önemli

bezeme unsurunu oluşturmaktadır. Hilal

motifinin bezeme unsuru olarak kullanıldı-

ğı diğer mezarlıklar Eleşkirt Toprakkale

Köyü mezarlıklarıdır. Burada örnekler az

olmakla birlikte karakter olarak Doğubaya-

zıt örnekleri ile yakın bir benzerlik içerisin-

dedir.

2.3.b.2. İbrik Motifi: İncelediğimiz

mezar taşlarında görülen bir diğer motif de

ibrik motifidir (Foto. 25). Anadolu’nun

hemen her bölgesindeki mezar taşlarında

yaygın olarak karşımıza çıkan ve ölen kişi-

nin abdestli-namazlı bir kişi olduğunu

sembolize eden ibrik motifinin en güzel

örneklerden birisi Seslitaş Köyü Mezarlı-

ğı’nda isimsiz bir mezar şâhidesinin dış

yüzünde görülmektedir. Benzer örneklere

yakın bölge olan Ardahan-Çıldır mezar

taşlarında bolca rastlanmaktadır (Gündoğ-

du vd, 2001: 183).

96

Yusuf ÇETİN

2.3.b.3. Hançer, Kılıç ve Kalkan

Şeklindeki Silah Motifleri: Bölgedeki Os-

manlı dönemi mezar taşlarında karşımıza

çıkan bir diğer bezeme unsuru hançer, kılıç

ve kalkan şeklindeki silahlardır. Türk-İslam

mezar geleneğinde çok sık kullanılan silah

motifleri ölen kişinin asker olmasını ifade

ettiği gibi, ölüm nedenini belirtmek amacıy-

la da kullanılmıştır. Şehit, gazi, maktul

mezarlarında sıklıkla bu motiflerin kulla-

nılması bu anlayışı doğrulamaktadır (Ço-

ruhlu, 1997: 60-70, Berkli, 2006: 174-186),

Pektaş, 2001). Benzer örnekler yakın bölge-

ler olan Ardahan, Erzurum, Bitlis, Muş

mezar taşlarında sıklıkla karşımıza çıkmak-

tadır. Seslitaş Köyü Mezarlığı’nda bulunan

Hüseyin Bey’e ait 1805 tarihli mezar san-

dukasının kuzey taşında ve defineciler tara-

fından tahrip edilmiş ismi bilinmeyen bir

başka mezar sandukasının yan taşlarında

kılıç, kalkan ve hançer şeklinde silah motif-

leri görülmektedir (Foto. 26). Aynı mezar-

lıkta isimsiz bir mezarın ayak taşı şâhidesi-

nin iç yüzünde dik duran bir hançer motifi

bulunmaktadır. Hançer motifinin üst kıs-

mına iki hilal ve bir yıldız motifi yerleşti-

rilmiştir.

2.3.b.4. Taşçı Ustası İşaretleri (Mo-

nogramlar): İshak Paşa Sarayı Mezarlı-

ğı’nda bulunan sanduka formlu çocuk me-

zarlarının düzgün kesme taştan yapılmış alt

platformları üzerinde İshak Paşa Sarayı

duvarlarında görülen taşçı ustalarının mo-

nogramlarına benzer işaretler görülmekte-

dir (Foto. 27).

2.3.b.5. Güneş (Şua) Motifi: Ağrı

mezar taşlarında çok fazla örneği olmayan

güneş (şua) motifinin bir örneği Doğuba-

yazıt Seslitaş Köyü Mezarlığı’nda bulunan

1805 tarihli Hüseyin Bey’e ait mezarın aya-

kucu şâhidesinin iç yüzeyinde, üst kısmın-

da karşımıza çıkmaktadır (Foto. 28). Orta-

daki dairesel bir merkezden çıkan bu motif,

Anadolu Türk mezar taşlarında sıkça karşı-

laştığımız motiflerden birisidir. Güneş, tek

başına ısı, ışık ve yaşam kaynağıdır; gücün

ve yenilmezliğin sembolüdür. Genellikle

kozmolojik anlamda kullanımın yaygın

olarak görüldüğü bu motifin çeşitli mistik

anlamları da vardır (Arda, 2008: 21-32).

İslam sanatında tek başına, merkez motif

yahut göbek süslemesi (şemse) olarak da

kullanılmaktadır. Bu düzenleme bir mer-

kezden yönetilen kâinat düşüncesini çağrış-

tırmaktadır (Mülayim, 1999: 182). Bu motif

Osmanlı dönemi camilerinde mihrap ve

minber süslemelerinde de rozetler formun-

da kullanılmıştır.

2.3.b.6. Serpuş (Başlık): Osmanlı

dönemi mezar taşlarını kendinden önceki

dönemlerden ayıran birçok özelliği bulun-

masına rağmen bunların başında Serpuş

(Başlık) gelmektedir. Osmanlı toplumunda

kullanılan başlıkların genel biçimlerini XV.

yüzyıldan itibaren minyatürlerden ve yazılı

kaynaklardan öğreniyoruz (Doros- Koca-

man, 1984: 48-135). Barata, börk, dolma, fes,

kalpak, kavuk, keçe, külah, sarık, serpuş,

tac, tekke, üsküf gibi isimlerle anılan bu

başlıklar mezarda yatan kişinin sosyo-

ekonomik durumu, mesleği, ailesi gibi pek

çok konuda bilgi edinmemizi sağlayan

önemli verilerdendir (Laqueuer, 1997: 159,

163). Her biri ayrı ayrı adlandırılan bu baş-

lıkların tür anlamında en zengin örneklerin

görüldüğü yer Toprakkale Köyü Camii

Haziresi’dir. Osmanlı döneminde kaza

merkezi olan bu köyde özellikle yönetici ve

ulema sınıfına ait olan, mermerden yapıl-

mış sark ve kavuk formlu başlıklar dikkat

çekmektedir (Çetin, 2008: 38-39) (Foto. 29).

Günümüze ulaşabilen bu başlıklar-

dan bir tanesi sarık formlu başlık olup (Çe-

tin, 2012: 148) Osmanlı dönemi başlıklı

mezar taşlarında “Düşey Dilimli Sarıklar”

grubuna girmektedir (Çal, 2000: 208). Taşın

üzeri aşınmış olup sarık sarılan başlığın

tepesi görünmektedir. Sarık dilimleri ol-

dukça iri ve kalındır. Hafif kavisli ve yuka-

rıdan aşağıya doğru sarılmışlardır. Daha

çok ulema sınıfı tarafından giyilen bu başlık

türünün mezar taşlarında görülen en eski

örnekleri XVI. yüzyıla ait olup, bu başlıkla-

rın XVII. yüzyılda yapıldığı bilinmektedir

Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurları 97

(Çal, 2000: 209). Benzer iki sarık formlu

başlık Patnos Taşkın Köyü Mezarlığı’nda

karşımıza çıkmaktadır. Burada sarık formu

hem başucu hem ayakucu şâhidesinde kul-

lanılmıştır (Çetin, 2010: 42).

Toprakkale Köyü Camii Hazire-

si’nde karşımıza çıkan bir diğer başlık türü

ise kavuk formlu olanlardır. Hazirede dört

örneğini tespit edebildiğimiz bu başlıklar-

dan birincisi beyaz mermerden olup Os-

manlı dönemi başlıklı mezar taşlarında

“Çubuklu Başlıklı, Taşkın Sarıklı Kavuklar”

grubuna girmektedir (Çal, 2000: 208). Başlık

düşey çubuklar halinde süslenmiştir. Sarı-

ğın yanları oldukça büyük ölçüde dışa taş-

kındır. Bu başlığın bir başka örneğinin sa-

dece üst kısmı kırık halde günümüze ulaş-

mıştır. Bu örnekte de başlığın üst kısmında

düşey çubuklar bulunmaktadır. Bu grupta-

ki ikinci örnek birinci örneğe form olarak

benzemekle birlikte başlık kısmının biraz

daha uzun tutulduğu görülmektedir. Bura-

da malzeme olarak birinci örnekten farklı

olarak gri tüf taşı kullanılmıştır. Bu gruptan

üçüncü örnek, her iki örnekten farklı olarak

başlık kısmı düz tutulmuştur. Osmanlı

dönemi başlıklı mezar taşlarında “Düz Kaş

Sarıklı Kavuklar” grubuna girmektedir

(Çal, 2000: 208). Gri tüften yapılmış bu ör-

nekte başlık kısmı ve sarığın üzeri tama-

men sade tutulmuştur. Daha çok XVIII.

yüzyıl mezar taşlarında yaygın olarak kul-

lanılan bu başlıklar kadı, zaim, kethüda gibi

memurlarda görülmektedir (Çal, 2000: 210).

Bu grubun yalın ve çubuksuz bir

örneği Patnos Taşkın Köyü Mezarlığı’nda,

dilimleri hafif kaba belirgin bir örnek ise

Patnos Ziyaret Köyü Mezarlığı’nın ortasın-

daki türbenin içinde yer alan bir mezar

taşında karşımıza çıkmaktadır. Burada

başlık kırıldığı için mezar taşına beton ile

tutturulmuştur (Çetin, 2012: 165).

2.3.c. Soyut İnsan Heykeli For-

munda Mezar Taşları

İslam Öncesi Türk sanatında yay-

gın olarak görülen ve İslam sonrası dö-

nemde de varlığını sürdüren insan formu

kazandırılmış mezar geleneğinin bazı ör-

neklerine Ağrı çevresinde de rastlanılmak-

tadır. Doğubayazıt Seslitaş Köyü Mezarlı-

ğı’nın kuzeydoğusunda bulunan gövdesi

moloz taşlarla belirlenmiş baş ve ayakucu

taşları gri tüf taşından yapılmış bir mezarın

başucu taşına yuvarlak başı ve gövdesi ile

insan vücudu formu kazandırılmıştır (Foto.

30). Bu taş, Orta Asya İslam Öncesi dönem-

de Göktürklerde yaygın olarak karşımıza

çıkan balbal denilen taş heykel geleneğinin

bir yansımasıdır (Mülayim, 1999: 133, İs-

kenderzade, 2010: 255-269). Taş heykellerde

görülen tüm yüz hatları ve vücut uzuvları-

nın İslami bir anlayışla tamamen soyutlaştı-

rılarak, bir baş, geniş bir omuz, inceltilen

bir bel ile insan formu vurgulanmıştır. Ben-

zer örnekler yakın bölge olan Çıldır-

Ardahan mezarlarında yaygın olarak gö-

rülmektedir (Berkli, 2006: 174-186, Akte-

mur, 2012).

DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

Mezar taşları bulundukları bölge-

nin tarihini aydınlatmada çok önemli ipuç-

ları sağlamalarının yanı sıra form ve beze-

me özellikleri ile yapıldıkları dönemin sa-

nat geleneklerini de en iyi yansıtan sanat

eserlerinin başında gelmektedirler. İli sınır-

ları içerisinde bulunan tarihi mezarlıklar-

daki mezar taşlarında form ve bezeme un-

surları Türk-İslam sanatının yayıldığı geniş

coğrafyada karşımıza çıkan mezar taşları ile

ortak özellikler göstermelerinin yanı sıra

yerel uygulamalara da sık sık yer verilmiş-

tir. Selçuklu, Karakoyunlu ve Akkoyunlu

dönemi mezar taşlarında daha çok Van

Gölü Havzası ve Ahlat gelenekleri ağırlıklı

olarak gözlemlenirken Osmanlı dönemi

mezar taşlarında Osmanlı coğrafyasında

karşımıza çıkan mezar taşı formları ve

bezmeleri dönemsel özellikleri ile uygu-

lanmıştır. Ancak, bu tarihi mezarlıklar içe-

98

Yusuf ÇETİN

risinde İshak Paşa Sarayı Mezarlığı’nda yer

alan mezar taşları gerek farklı formları ge-

rekse çok zengin bezeme özellikleri ile ade-

ta kendine özgü bir repertuarı sergilemek-

tedir. Bu mezarlıkta yer alan mezar taşla-

rında dikkati çeken bir diğer önemli husus

da bezemelerin İshak Paşa Sarayı bezeme

programı ile büyük ölçüde örtüşmesidir.

Ağrı’daki tarihi mezarlıkların bü-

yük bir bölümü henüz tescil edilmemiş ve

koruma altına alınmamıştır. Bu mezarlık-

larda bulunan kültür ve sanat tarihi bakı-

mından değerli mezar taşların çoğu insan

ve doğa tahribatı nedeni ile yok olma tehli-

kesi ile karşı karşıya kalmıştır. Özellikle

define avcıları bezemeli mezar taşları ve

sandukalar üzerinde yer alan sembollerden

farklı anlamlar çıkararak kırıp parçalamış-

lardır. Bazı mezar taşlarının üzerindeki

isim ve tarih bölümleri farklı amaçlarla

kasıtlı olarak kazılarak yok edilmiştir. Bu

mezar taşları bölge insanının taş işçiliğin-

deki estetik duygularını yansıtmanın ya-

nında, sosyo-kültürel işleyişi, yapıldıkları

döneme ait gelenekleri, inançları ve adetleri

de bize aktarmada önemli tanıklardır.

Bulundukları yerlerin tarihine ve

sanat geleneklerine ışık tutan, birer açık

hava müzesi konumundaki bu tarihi me-

zarlıklarda yer alan mezar taşlarının kay-

bolmadan gelecek nesillere ulaştırılmasının

sağlanması için envanterlerinin yapılması,

koruma altına alınması ve yerinde korun-

ması mümkün olmayanların da mutlaka

müzelere aktarılması gerekmektedir.

KAYNAKÇA

Aktemur, A. Murat (2007). “Ağrı ve Iğdır

Çevrelerindeki Koç-Koyun Heykeli

Formlu Mezar Taşları”, II. Uluslarara-

sı Ağrı Dağı ve Nuhun Gemisi Sem-

pozyumu Bildirileri Kitabı, İstanbul,

s. 568-577.

Aktemur, A. Murat (2008). “Nahcivan

Mümine Hatun Kümbeti Bahçesin-

deki Koç-Koyun Heykeli Formlu

Mezar Taşları”, III. Uluslararası Ağrı

Dağı ve Nuhun Gemisi Sempozyumu

Bildirileri Kitabı, Anakara, s. 400-

408.

Aktemur, A. Murat (2012), Ardahan Çevre-

sindeki Soyut İnsan Heykeli Formlu

Mezar Taşları, Erzurum: Eser Ofset

Matbaacılık.

Arda, Zuhal (2008). ”Türk Sanatı İkonogra-

fisinde Kün–Ay Motifleri ve Çağ-

daş Türk Resmine Yansıması”, Sel-

çuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eği-

tim Fakültesi Dergisi, S. 25, Konya, s.

21 -32.

Arslan, Ayşegül (2007). Edirne Üç Şerefeli

Camii Haziresi Mezar Taşları, Yayın-

lanmamış Yüksek Lisans Tezi, An-

kara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bi-

limler Enstitüsü, Sanat Tarihi Bö-

lümü.

Ayverdi, E. Hakkı (1993). XVIII. Asırda Lale,

İstanbul.

Bakırcı, Naci (2006). Mevlevi Mezar Taşları,

Konya.

Berkli, Yunus (2006). “Ardahan-Çıldır Çev-

resinde Heykel Biçimli Mezar Taş-

larının Türk Sanatındaki Yeri ve

Önemi”, Güzel Sanatlar Fakültesi

Dergisi, S. 9, Erzurum, s. 174–186.

Çal, Halit (2000), “İstanbul Eyüp’teki Erkek

Mezar Taşlarında Başlıklar”, Tarihi,

Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüp Sem-

pozyumu Tebliğleri (28- 30 Mayıs

1999), İstanbul, s. 206-225.

Çam, Nusret (1993). “Türk ve İslam Sanat-

larında Altı Kollu Yıldız (Mühr-i

Süleyman), Prof. Dr. Yılmaz Önge

Armağanı, Konya, s. 207-230.

Çetin, Yusuf (2008). "Eski Bir Osmanlı Kaza

Merkezi Olan Eleşkirt Toprakkale

Köyü'nde Bulunan Osmanlı Döne-

mi Mezarlıkları ve Mezar Taşları,

Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar

Enstitüsü Dergisi, S. 21, Erzurum, s.

35-53.

Çetin, Yusuf (2009)."Doğubayazıt Çevre-

sinde Bulunan Tarihi Mezarlıklar

ve Mezar Taşları“, II. Uluslararası

Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurları 99

Ağrı Dağı ve Nuh’un Gemisi Sempoz-

yumu Bildirileri Kitabı, İstanbul, s.

98-124.

Çetin, Yusuf (2010). “Patnos-Tutak Çevre-

sinde Türbe ve Tarihi Mezarlıklar”,

Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar

Enstitüsü Dergisi, S. 24, Erzurum, s.

23-48.

Çetin, Yusuf–ŞAHİN, Kübra (2010). “Erzu-

rum Merkezde Bulunan Osmanlı

Dönemi Mezar Taşları Üzerindeki

Sembolik Motiflerin Bir Değerlen-

dirmesi”, Civilacademy Journal of So-

cial Sciences, Volume 8 Issue 2

Summer2010, İstanbul, 2010, p. 131-

151.

Çetin, Yusuf (2012). Tarihi Kalıntıları ve Kül-

türel Değerleri İle Ağrı (Genişletilmiş

2. Baskı), Ankara: İbrahim Çeçen

Üniversitesi Yayınları.

Çoruhlu, Yaşar (1997). “Orta Asya‘dan

Anadolu’ya Lahit veya Taş Sandu-

kalarda Görülen Hançer Bıçak Tas-

virlerinin Sembolizmi”, I. Eyüp Sul-

tan Sempozyumu Tebliğler, İstanbul,

s. 60-70.

Çulpan, Cevdet (1961), Serviler II, İstanbul.

Danık, Ertuğrul (1990). Koç ve At Şeklindeki

Tunceli Mezar Taşları, Ankara: Türk

Kültürünü Araştırma Enstitüsü Ya-

yınları.

Demiriz, Yıldız (1986). Osmanlı Kitap Sana-

tında Natüralist Üslupta Çiçekler, İs-

tanbul: Acar Matbaacılık Yayınları.

Esin, Emel (2004). “Kün-Ay. Ay Yıldız Mo-

tifinin Proto–Türk Devrinden Ha-

kanlara Kadar İkonografisi”, Orta

Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında

İkonografik Motifler, İstanbul, s. 59-

107.

Gümüştekin, Nuray (2011), Anadolu ve

Diğer Kültürlerde İşaret ve Simge-

lerde Anlam “, Balikesir University

Journal of Social Sciences Institute,

14/26. s. 103-117.

Gündoğdu, Hamza (1996). “Eski Bir Kültür

Merkezi Başköy”, Otlukbeli Paneli,

Otlukbeli-Erzincan, 1996, s. 135-142.

Gündoğdu, Hamza vd. (2001). Tarihi Kalın-

tıları İle Çıldır, Ankara: T.C. Çıldır

Kaymakamlığı Kültür Yayınları.

Gündoğdu, Hamza (2006). “Nahçıvan’dan

Figürlü Bir Mezar Taşının Düşün-

dürdükleri”, Atatürk Üniversitesi

Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi,

S.16, Erzurum, s. 49-57.

İskenderzade A., Lale (2010). “Göktürk

Dönemi İnsan Figürlü Taş Anıtlar”,

Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler

Dergisi, S. 24, s. 255-269.

İşcan, Nejat (1980). Anadolu Mezar Taşları

Süslemeciliği, Eskişehir.

Karamağaralı, Beyhan (1992). Ahlat Mezar-

taşları, Ankara: Kültür Bakanlığı

Yayınları.

Kalfazade, Selda.-Ertuğrul, Özkan (1989).

“Kandil ve Kandilin Motif olarak

Anadolu Türk Sanatındaki Kulla-

nımı Üzerine” Sanat Tarihi Araştır-

maları Dergisi, C.II, S. 5, Ankara, s.

23-34.

Kırzioğlu, M. Fahrettin (1993), “Azerbay-

can ve Anadolu’da Türkistan’dan

Gelen Eski Milli-Gelenek: Kabirtaşı

Olarak Kullanılan Koyun ve At

Heykelleri”, X. Vakıf Haftası Kitabı,

Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü

Yayınları, s. 133–160.

Kutlu, Hüseyin (2005). Kaybolan Medeniye-

timiz Hekimoğlu Ali Paşa Camii Hazi-

resi’ndeki Tarihi Mezar Taşları, İstan-

bul: Damla Yayınevi.

Laqueuer, H. Peter (1997). Hüve’l-Baki İstan-

bul’da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar

Taşları, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt

Yayınları.

Mülayim, Selçuk (1982). Anadolu Türk Mi-

marisinde Geometrik Süslemeler (Sel-

çuklu Çağı), Ankara: Kültür ve Tu-

rizm Bakanlığı Yayınları.

100

Yusuf ÇETİN

Mülayim, Selçuk (1999). Değişimin Tanıkları

Ortaçağ Türk Sanatında Süsleme ve

İkonografi, İstanbul: Kaknüs Yayın-

ları.

Özkurt, Kemal (2007). “ Vangölü Çevresi

Mezartaşlarında Kandil Motifi”, II.

Van Gölü Havzası Sempozyumu Bildi-

rileri Kitabı, Ankara, s. 131-142.

Pala, İskender (2006). “Mühr-i Süleyman”

TDV İslam Ansiklopedisi, C. 31, İs-

tanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Ya-

yınları, s.524-526.

Pektaş, Kadir (2001). Bitlis Tarihi Mezarlıkla-

rı ve Mezar Taşları, Ankara: Kültür

ve Turizm Bakanlığı Yayınları.

Sevgen, Nazmi (1950). “Anadolu’da Koyun

ve At Motifli Mezartaşları”, Tarih

Dünyası, C. 3, S. 8, İstanbul, s. 333–

336.

Uluçam, Abdüsselam (2000). Ortaçağ ve

Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimar-

lığı I Van, Ankara: Kültür ve Turizm

Bakanlığı Yayınları.

Uluçam, Abdüsselam (2002). Ortaçağ ve

Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimar-

lığı II Bitlis, Ankara: Kültür ve Tu-

rizm Bakanlığı Yayınları.

FOTOĞRAFLAR

Foto. 1. Lahit-sanduka formlu mezarlar Foto. 2. Şâhideli ve insan silueti işlenmiş

lahit-sandukalar

Foto. 3. Dikey formda şâhideli mezar taşları

Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurları 101

Foto. 4. Koç-koyun formlu mezar taşları Foto. 5. 1. tip lahit-sanduka formlu mezar

Foto. 8. 4. tip lahit-sanduka formlu mezarlar

Foto. 9. Dikey formda şâhideli mezar taşları

Foto. 6. 2. tip lahit-sanduka formlu mezarlar Foto. 7. 3. tip lahit-sanduka formlu mezar

102

Yusuf ÇETİN

Foto. 10. Hotoz başlıklı kadın

mezar taşı Foto. 11. Mezar taşları üzerinde altı kollu yıldız motifleri

Foto. 13. Patnos Ziyaret Köyü mezarlığında bitki-

sel bezemeli mezar taşları Foto. 12. Selçuklu, Karakoyunlu ve Akkoyunlu

dönemi mezar taşlarında geometrik bezemeler

Foto. 14. Yüzeysel nişler ve sıralı kemerler Foto. 15. Şahide başlıklarında mukarnaslar

Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurları 103

Foto. 16. Selçuklu, Karakoyunlu ve Akkoyunlu

dönemi mezar taşlarında yazı

Foto. 17. Lahit-sandukalar üzerinde Sem-

bolik işaretler ve damgalar

Foto. 18. Osmanlı dönemi mezar taşlarında

geometrik bezemeler Foto. 19. Osmanlı dönemi mezar taşlarında

bitkisel bezemeler

Foto. 20. Osmanlı dönemi mezar taşlarında

servi motifleri

Foto. 21. Osmanlı dönemi mezar taşlarında lale

motifleri

104

Yusuf ÇETİN

Foto. 23. Mezar taşında hurma ağacı motifi

Foto. 22. Osmanlı mezar taşlarında yazı

Foto. 24. Osmanlı dönemi mezar taşlarında

hilal motifi

Foto. 25.

İbrik motifi

Foto.26. Silah motifleri

Foto. 27. Taşçı ustası işaretleri

Foto. 28. Şua (Güneş) motifi

Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurları 105

Foto. 29. Osmanlı dönemi mezar taşlarında

Sepuş (Başlık)

Foto. 30. Soyut insan heykeli formunda mezar

taşı

106

Yusuf ÇETİN