AHMED CÂHİDÎ’NİN NASİHATNÂME VE TEVHİD-İ ZÂT ADLI RİSÂLELER’İNİN TAHLÎLİ - ORHAN CAMLICA

7/31/2019 AHMED CHDNN NASHATNME VE TEVHD- ZT ADLI RSLELERNN TAHLL - ORHAN CAMLICA

1/316

T.C.MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSLAHYAT ANABLM DALI

TASAVVUF BLM DALI

AHMED CHDNN NASHATNME VETEVHD- ZT ADLI RSLELERNN TAHLL

Yksek Lisans Tezi

ORHAN AMLICA

stanbul, 2006


2/316

T.C.MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSLAHYAT ANABLM DALI

TASAVVUF BLM DALI

AHMED CHDNN NASHATNME VETEVHD- ZT ADLI RSLELERNN TAHLL

Yksek Lisans Tezi

ORHAN AMLICA

Danman: PROF.DR. MAHMUD EROL KILI

stanbul, 2006


3/316

II

NDEKLER

Sayfa no

indekiler I

Ksaltmalar VI

nsz VII

Giri 1

BRNC BLM

AHMET CHD EFENDNN HAYATI

1- Doumu ve Doum Yeri ...................................................................................................4

2- nvn ve Mahlas............................................................................................................. 4

3- Evlilii ve ocuklar ......................................................................................................... 4

4- eyhi, Hilfeti ve Halfeleri:.............................................................................................. 4

5- Vefat:.................................................................................................................................5

6-Tarkat Silsilesi ve Tarkat:................................................................................................5a-) Halvetiyye-i Ukiyye:.................................................................................................... 6

1- Halvetiyye silsilesi: .................................................................................................... 62- Halvetiyyenin drt ana kolu:...................................................................................... 73- Halvetiyye tarkatnn zellikleri:................................................................................7

b-) Ukiyye:..........................................................................................................................9

c-) Chidlik ..........................................................................................................................11

1- Geliboluda Chidlik ....................................................................................................122- Bursada Chidlik .........................................................................................................123- Chid Mensublarnn Daha Sonraki Durumu ...............................................................13


4/316

III

KNC BLM

A. TASAVVUF AHSYET ...........................................................................................14B. EDEB AHSYET ......................................................................................................14C. ESERLER .....................................................................................................................15

1- Kitbn-Nasha ve Tevhd-i Zt ...............................................................................15

2- Dvn ..........................................................................................................................15

Divandan semeler ....................................................................................................17

NC BLM

KTBN-NASHA VE TEVHD- ZTIN TAHLL

A. GENEL ZELLKLERKitbn-Nasha Nshalarnn zellikleri .....................................................................20

1- TEVHD- ZT

a)Kitbn-Nashann st. Sl.Ktp. ibrahim Efendi nr:350 .........................................20

b) Kitbn-Nashann Sl.Ktp. Yazma Balar Blm, nr: 2141.............................21

2- EN-NASHA

a) Sleymaniye KtphanesiUk Tekkesi Bl, nr: 292,. .............................................21

b) Sleymaniye KtphanesiUk Tekkesi Bl, nr: 458,. ...........................................22

3- K RSLENN BR NSHADA BULUNMASI

a) Sleymaniye KtphanesiUk Tekkesi Bl, nr: 119,..............................................22

b) Sleymaniye KtphanesiUk Tekkesi Bl, nr: 294. .............................................22

c) Sleymaniye KtphanesiUk Tekkesi Bl, nr: 334...............................................22

d) Kitbn-Nasha, M.. lhiyat Fakltesi Ktphanesinde kaytl olmayan nsha....23

a) Kitbn-Nasha ......................................................................................................23


5/316

IV

b) Tevhd-i Zt ..........................................................................................................23

B. EDEB ZELLKLER, SLB VE TARZI ................................................................23C. MUHTEVYTI .............................................................................................................24

1- Kitbn-Nasha ........................................................................................................242- Tevhd-i Zt ...............................................................................................................24

D. BU ESERDE GEEN BAZI TASAVVUF ISTILH VE KONULAR1- Vcd- Mutlak ..........................................................................................................252- Tevhid ve Mertebesi..............................................................................................273-

lim .............................................................................................................................31lmin Ksmlar............................................................................................................32

a) lm-i Zhir-lm-i Btn .........................................................................................32b) lm-i eriat ...........................................................................................................37c) lm-i Tarikat .........................................................................................................38d) lm-i Hakikat ........................................................................................................38e) lm-i Tasavvuf .....................................................................................................38

4- eriat, Tarkat, Hakkat ve Marifet ........................................................................39

5- Sapk Tasavvuf Frkalar ............................................................................................43

6- a) Seyr u Slk .........................................................................................................47a-1) Seyr-i ilallah ...................................................................................................47

a-2) Seyr-i fillh ....................................................................................................47

a-3) Seyr-i maallh ................................................................................................48

a-4) Seyr-i anillh ..................................................................................................48

b) Slik .......................................................................................................................48

c) Sliklerin Makm .................................................................................................48

d) Ulemnn Slk ...................................................................................................57


6/316

V

7- eyh (Mrid-i Sdk) ve Mrid .............................................................................58a) eyhte Bulunmas Gereken zellikler ................................................................59b) Mrid ...................................................................................................................59c) Mridin eyhe htiyac .......................................................................................60d) eyh-Mrid likisi .............................................................................................63e) Chid Efendinin Mridlere Nasihat ................................................................65

8- Evliy Dmanlar ....................................................................................................679- Nefs-i emmre ..........................................................................................................6810 -Riyzet ve Mchede ..............................................................................................70

Riyazetin Unsurlar:

a) Uzlet-Halvet ........................................................................................................72a-1) Erban ..........................................................................................................74

a-2) ile ..............................................................................................................75

11-Zikir..........................................................................................................................76a) Takld Zikir ........................................................................................................79b) Hakk Zikir ve Zikrin Mertebeleri......................................................................79

12-kr .........................................................................................................................80a) krn Ksm .................................................................................................81

a-1) Dilin kr ...................................................................................................82

a-2) Beden ve Organlarn kr .........................................................................82

a-3) Kalbin kr ................................................................................................82

b) krde Usl .................................................................................................83b-1) Amel-i Slih .................................................................................................83

b-2) lm-i Nfi ....................................................................................................83

b-3) Hal ve krn Mertebesi .......................................................................83


7/316

VI

13-Tahret ve Abdest .....................................................................................................84a) Rhun Abdesti .....................................................................................................86b) Srrn Abdesti .......................................................................................................86c) Kalbin Abdesti .....................................................................................................87d) Dilin Abdesti ........................................................................................................87e) Zhir Abdesti .......................................................................................................87

14 - Hacc ve Tavaf ..........................................................................................................87

15 - Namaz ......................................................................................................................92

DRDNC BLM

AHMET CHD EFENDNN

KTBN-NASHA VE TEVHD- ZT SML RSLELER

(METN)

(Kitbn-Nasha 1-59. Sayfa. Tevhd-i Zt 60-249. Sayfa )

Kitbn- Nasha:..................................................................................................................98

Tevhd-i Zt ........................................................................................................................143

METNDE GEEN BAZI MALL KELMELER ....296

SONU:..............................................................................................................................297

BBLYOGRAFYA ...........................................................................................................299

EK: rnek metin


8/316

VII

KISALTMALAR

a.g.e. :Ad geen eser.

a.g.y. :Ad geen yazar.

a.g.d. :Ad geen dergi.

Ank. :Ankara

a.s. :Aleyhis-selm.

b. :bn.bkz. :Baknz.

Bl. :Blm, blm.

Bsk. :Bask.

c. :Cilt.cc. :Celle cellh.ev. :eviri.

Da. :Datm.

Dr. :Doktor.h. :Hicr.Hz. :Hazreti.

st. :stanbul.

Ktp. :Ktphane.

ks. :Kuddse srrh.

kv. :Kerremallh vecheh.

MEB.A.: Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi

m. :Mild.

No, nr. :Numara.


9/316

VIII

. :lm, lm tarihi.

Prof. :Profesr.

ra. :Radiyallh anh.

rah. :Radiyallh anh.

s. :Sayfa numaras.sav. :Sallallhu aleyhi ve sellem

Sl. :Sleymaniye.

Trc. :Tercme, tercme eden.

TDA. :Trkiye Diyanet slam Ansiklopedisi.nv. :niversite.

v. :Vefat.vb. :Ve benzerleri.

vd. :Ve devam, dierleri.

vs. :Ve sire.

Yay. :Yaynevi


10/316

IX

NSZ

Allah Telya hamd, habbi Muhammed (sav)e, ehl-i beytine ve ashbna

salt ve selm olsun.

Trklerin islma girilerinde ve yaymalarnda tarikatlarn nemli rol olmutur.

zellikle Seluklular ve Osmanllar dneminde tarikatlar sosyal hayatn her kademesinde

faaliyetlerine ibadet havas ierisinde srdren muhteem bir messese olarak grlmektedir.

Bundan hareketle Osmanl Tasavvuf Tarihi ve Kltrn gnmze tamak iin bu

dnemin nemli eserlerini ilim dnyasnn hizmetine sunulmasnn zorunlu olduunu

dnyoruz. nk Halvetlik, XV. yzyln son eyrei ile XVI. yzylda Halvettarikatnn ikinci kurucusu olarak nitelendirilen Yahy irvnnin halifeleri vastasyla

Anadoluya yaylmtr. Halvetliin Yahy irvn ve bundan sonra gelen eyhleri; Dede

mer Ren, Cemal Halvet, A.emseddin Marmarav, Snbl Sinan, Merkez Muslihuddin

Efendi, H. Hsameddin Uk ve Ahmed Sivs gibi eyhler ilme dayal tasavvuf anlayn

benimseyerek Osmanl devlet adamlaryla iyi ilikiler kurmular, halkla idareciler arasnda

kpr grevini stlenmilerdir. Bu halkann ierisinde Ahmed Chid Efendi de vardr ve

anakkalede bu hizmeti yrtmtr.

Kltrmzn oluumunda byk katklar olan ve milletimizin gnlnde hl tesiri

devam eden erenler, veliler, sultanlar, efendiler, eyh ve mridler olarak

adlandrlan Hakk klar mutasavvflarn, hayat ve eserlerinin incelenip gnmze

aktarlmas kltr ve geleceimiz asndan byk nem arz etmektedir.

Osmanl dneminde yetien, byk mutasavvflardan, Halvetiyye-Ukiyyeden

Edirneli eyh Ahmed Chid (.1659-60)nin Kitbn-Nasha olarak bilinen, Tevhd-i

Zt ve Nasihatnme adlarnda iki risleden oluan eserini tantacaz.

Ahmed Chid Efendinin bu eserini deerli hocam ayn zamanda tez danmanm

Prof. Dr. M. Erol KILI Beyefendi ile yaptmz istiareler ve tavsiyeler sonunda bu eseri

almaya karar verdik.

Ahmed Chid Efendinin iki eseri vardr. 1. Kitbn- Nasha, 2. Divn. Bu iki eser

zerinde ciddi anlamda alma yaplmamtr. Sayn Ramazan EREN, Ahmed Chid


11/316

X

Sultan adl ksa bir almas vardr. Bu almadan hayat ile ilgili blmden ksmen

istifade ettim. Yrd. Do. Dr. Nuran ALTUNERin Ahmed Chid Efendi adl bir makalesi

vardr. Bu makaleden Divan hakkndaki bilgilerden istifade ettim. Nuran ALTUNER,

Kitbn-Nasha nn 6 nshasndan daha bahsetmektedir. Ancak Sl.Ktp.Uki Tekkesi

Bl. nr: 350de kaytl olarak verilen nsha baka bir eserdir, Kitbn-Nasha ve Chid

Efendi ile ilgisi yoktur. Chid Efendinin hayat hakknda kaynaklarda geni bilgi yok,

detayl bir alma da olmaynca, hayat hakknda bilgi toplamakta zorlandk. Kaynaklarda

zikredildii kadaryla yetinmek durumunda kaldk.

Eserin latinize ediliinde Prof. Dr. Musatafa TAHRALI hocamzn verdii iki sayfalk

transkript kurallarndan ve Fussul-Hikem erhinden istifade ettim.

Tezin konusunun tespitinde ilgi ve yardmn grdm, altm nshay aldm veayn zamanda tez danman hocam olan Prof. Dr. Mahmut Erol KILI Beye, almamzda

eitli ekillerde istifade ettiim ve ilgilerini esirgemeyen deerli hocalarm, sayn Prof. Dr.

Mustafa TAHRALI ve sayn Prof. Dr. Hasan Kmil YILMAZ Beyefendilere teekkr etmeyi

bir bor bilirim.

almam esnasnda tez yazmnda ve birok hususta bana yardmc olan, sevgili eim

Reide Hanma, hadislerin tahricinde yardmc olan arkadam Dr.Bekir TATLI Beye ve

eitli vesilelerle emei geen tm dostlarma teekkr ederim.

Gayret etmek bizden, baar Cenb- Haktandr.

Orhan AMLICA

Beykoz 2006


12/316

GR

Tez almamz olan tarikat sahibi Edirneli eyh Ahmed Chid Efendinin(h.1070/m.1659-60) Kitbn-Nasha adl eserinin ok sayda nshas bulunmaktadr.

1) st. Sl. Ktp. brahim Efendi Bl. nr:350 .

2) st. Sl. Ktp. Yazma Balar Bl.nr: 2141.

3) st. Sl. Ktp. Uk Tekkesi nr:119; 292; 294; 334 ve 458de kaytl be nsha.

4) M..lhiyat Fakltesi Ktphanesinde henz kaytl olmayan, numarasz, danman

hocam Prof. Dr. Mahmut Erol KILI Beyden aldm nshadr.

Karlatrma yaptmz nsha ise; st. Sl. Ktp. Yazma Balar Bl. nr: 2141dr.

Bu nshadan bire bir karlatrma yaparak, iki nshay birletirdik.

Kullandmz M...F. Ktp.deki nsha; kahverengi mein kapl, yaz; dz beyaz

kt zerine siyah mrekkeple yazlm, yet, hadis ve baz fasllar krmz mrekkeple ve

tlik bir hatla yazlmtr.

Sayfa says: 249

lleri:228x165mm.

Satr says: 21

Mstensih: Muhammed EminTevfikdir.

stinsah Tarihi: Hicr 1206, Rebul-evvel, 11 Perembedir.

Bizim incelediimiz bu nsha Tevhd-i zt ve Kitbn-Nasha olmak zere iki

risleden olumaktadr, Kitbn-Nasha ve Tevhd-i Zttr. Kanaatimce eser ismini bu

nshadan almtr. Kitbn-Nasha ismi sliklere oka nasihat ettiinden esere bu isim

verilmi olsa gerektir.

Kitbn-Nasha; sanat kaygsndan uzak, halkn anlayabilecei sde bir dille

yazlmtr. Dnemine nazaran genelde kullanlan kelimeler Trke olup, ok az sayda

Arapa ve Farsa terkipler vardr. Baz konulara yet ve hadislerle balanmtr. Konuyu

mahhas rnekler vererek anlalmasn daha da kolaylatrmtr. Konu balklar


13/316

2

kullanlmam, satrba yaplmamtr. Konular bir biri ardna sralanmtr. Biz bu

almamzda konu balklar ve paragraflar oluturduk.

1- en-Nasha: (1-61sayfa)Chid Efendinin bu rislesi 59 sayfadr. Konular toplu bir ekildedir. Fihrist

olarak belirtilmemitir. Bizim tespit ettiimize gre konular yledir; man ve kfr,

kr, krde sl; amel-i slih, ilm-i nfi ve hl, Evliya dmanlar, Ehl-i dnyann

Yahdlerden olduu, Gaflet sekranl, Namaz, Cennetin isimleri ve sonunda Chid

Efendiye it bir iir.

2- Tevhd-i Zt: (61-249)Tevhd-i Ztn konusu, toplu olarak rislenin banda verilmitir. Tevhd-i Zt 17

fasldan oluup, yer alan konu balklar unlardr: Tahret, Abdest, Namazn farziyyeti,

Zekt, Savm, Hacc, Gaz, Kalbin terbiyesi, Rhu tahliye, eyhe olan ihtiya, Mrdin

eyhe ihtiyc, eyhlik makm, artlar ve almetleri, Sliklerin makamlar, rdetin

artlar ve adb, Mrdin zikre ihtiyac, Tarkatn adb, Ulemnn slk konular yer

almaktadr.

almamz drt blme ayrdk:

Birinci blmde, mellifimiz Ahmed Chid Efendinin hayatn inceledik. Ancak

hayat hakknda fazla bilgi olmadndan detayna inemedik. Hayat hakknda klasik

tasavvuf tarihi kaynaklar ve TD. Ansiklopedisi Chid maddesinden yararlandk.

kinci blmde, mellifimizin tasavvuf ve edebahsiyeti ile eserleri olmak zere

ksmda inceledik. Bu blmde mellifimizin en-Nasha ve Tevhd-i Zt bata

olmak zere yine bu eserin dier nshalar ve Divanndan yararlandk. Ayrca Osmanl

melliflerinden bahseden kaynaklardan da yararlandk.

nc blmde, en-Nasha ve Tevhd-i Ztn tahlilini yaptk. Tahlilimizi drt

ana balk olarak tespit ettik. Birinci balkta, eserlerin genel zellikleri zerinde durduk.kinci balkta, eserin dili, edeb zellikleri slb ve tarzn ele aldk. nc balkta,

eserlerin muhteviyt, konu balklarn verdik. Drdnc ve son balkta ise, bu iki eserde

geen kavramlar ve konular vermeye altk. Bu tahlili yaparken yetlerden, hadislerden,

tasavvuf terimleri lgatlerinden, klasik tasavvuf eserlerden ve baz ir tefsirlerden

istifade ettik. Her bir kavramda ve konuda mellifimiz Ahmed Chid Efendinin btn


14/316

3

aklamalarn aktarmaya altk. Kavramlarn ve konularn bir btn olmas bakmndan

da dier belirttiimiz trdeki eserlerden yararlandk. Tahlil konusu olarak; Vcd-

Mutlak, Tevhid, Tevhidin mertebeleri, lim ve eitleri eriat ilmi, tarikat ilmi, hakikat

ilmi, marifet ilmi ve tasavvuf ilmi, eriat, tarikat, hakikat ve marifet, eyh-Mrid ve

aralarndaki mnasebet, Mridin eyhe ihtiyac, evliya dmanlar, Seyr u slk,

Chidnin sliklere nasihatlar, Sliklerin makamlar, Ulemann slku, Nefs-i emmre,

Riyzet-Mchede-Halvet-Uzlet, Zikir, kr, Tahret ve abdest, Hacc ve Tavaf ve Namaz

konularn ilemeye altk.

Drdnc blmde, eserlerin gnmz Trkesine aktarlm metnini verdik. En-

Nasha 59 sayfa, Tevhd-i Zt ise 190 sayfadr. Bu blmde geen yet ve hadislerin

tahricini yaptk ve dipnotta gsterdik. Eserde ok sayda hadis metinleri ve bazlarnn dasadece mealleri bulunmaktadr. Ancak baz hadislerin kaynaklarn tespit edemedik, bunu

da dipnotta Bulunamad olarak belirttik. Mealleri olmayan yet metinlerinin meallerini

ilave ettik. yet ve hadislerin meallerini, Arapa kavramlar ve eserin sayfa numaralarn

keli parantez iinde gsterdik. Okuyucularmza kolaylk olmas bakmndan ve

mellifimizin kulland baz yresel kelimeleri de ekte belirttik. Sonu

deerlendirmesinden sonra da eserin Osmanlca asl nshasndan rnek sayfalar ilave

yaptk.

Cenb- Hakkn msdesiyle bu almamz tamamlam bulunuyoruz. Elimizden

gelen gayreti gstermemize ramen, bir takm eksikliklerden ve hatalardan uzak olduunu

sylemek mmkn deildir. Bu haliyle de olsa Osmanl kltrne ve tasavvuf

aratrmalara katkda bulunacamz mit ve temennisiyle, almam okuyucularn

istifadesine arz ediyorum.


15/316

4

BRNC BLM

AHMED CHD EFENDNN HAYTI

Doumu ve Doum Yeri:

Hayat hakknda yeterli bilgi yoktur. Ahmet Chid Efendinin doum tarihi

hakknda kaynak kitaplarmzda herhangi bir bilgi yoktur. Ancak Chid Efendinin

tahmn olarak 70-75 ya civrnda vefat ettii kabl edilirse, Chid Efendi

1070/1660da vefat ettiine gre, doum tarihi hicr; 995-1000 yllarna rastlamaktadr.

Chid Efendinin eserlerinde sadece vefat tarihi yazldr.1

Ahmet Chid Efendi; Makri ismi verilen bir kyde dnyaya gelmitir.

1- nvn ve Mahlas:Kitabn-Nasiha adl eserinden anlaldna gre Rumelili bir aileden

gelmitir. Babasnn ad da Muhammeddir. nvn; Sultan, asl ad Ahmed, mahlas

Chiddir.2

2- Evlilii ve ocuklar:Chid Efendi Kilitbahire geldikten sonra burada Kerme htunla evlenir ve

Lutfullah adnda bir olan ocuklar dnyaya gelir. Chid Ahmed Efendinin vefatndan

sonra babasn Edirnede temsil etmitir. Zevcesi olan Kerme htunun vefat tarihi

bilinmemektedir. Kerime htun halkarasnda Chidden daha fazla kermet ehli vel bir

hanm olduu sylenir.3

3- eyhi, Hilfeti ve Halifeleri:Sdk Vicdn, Chid Efendinin eyhinin Ukiyyenin Cemliyye besinin

kurucusu Cemleddin Edirnev olduunu sylemise de4 bu bilgi doru deildir.

nk, Ahmet Chid Efendi 1070/1660 senesinde, Cemleddin Efendi ise

1164/1751de vefat etmitir.5

Yani Cemleddin Efendi Ahmed Chidden 91 senesonra vefat etmitir. Bu da gsteriyor ki, tarihen de eyhi olamaz. Chid Ahmed

1Eren Ramazan, Ahmet Chid Efendi, s, 9.2 Vicdn Sdk , Tomr- Halvetiyye ,s,110., Altuner Nuran, Tasavvuf( lm ve Akademik Aratrma Dergisi)s, 159. Say:6, Mays 2001 Eren, a.g.e. s.8.3Vicdn, Tomar, s.247.4Azamat Nihat, TDA, c.VII,s.16.5Eren a.g.e. s.8


16/316

5

Efendi, gerek Kitbn-Nashasnda ve gerekse Divnnnda eyhinin mer Karb

olduunu belirtmektedir.6 Chid Ahmed Efendi bir Halvet-Uk eyhi olan

Gelibolulu Dede mer Karbden hilfet aldktan sonra Kilitbahirde kurduu

tekkesinde irad faaliyetinde bulunmutur.7 Kilitbahire irad iin geldii rivayet

edilmekle beraber, Kilitbahir kalelerine mft olarak gelmi olabilecei de

belirtilmektedir.

Halfeleri; 1- Muslihuddin Karamn, Ukiyye tarkatnn Muslhiyye besinin

kurucusudur.

2- eyh Ali Efendi, Ali Efendinin mrdi Bursal eyh Muhyiddin Efendi (.

1091/1680) Chid Efendiyi Bursada kurduu kozlar Derghnda temsil etmitir.

Hacdan dndkten ksa bir sre sonra astm rahatszlndan vefat etmitir.8

Ahmet Chid Efendinin anakkaleye hangi sebeple geldii iki trl ifade

edilmitir. Chid Efendi Edirnede hilfet aldktan sonra anakkalenin Kilitbahir diye

bilinen blgesine giderek burada bir tekke kurarak irad faaliyetlerine balamtr.9

Bir dier gr ise; Chid Efendinin Kilitbahir kalesine mft olarak gelmitir.10

5- Veft:

Ahmet Chid Efendinin lmne istirahat (1070) kelimesi tarih dlmtr.

Halkarasn da Chid Sultan diye anlan Chidnin trbesi anakkalenin nemli

ziyret yerlerinden olup, yine ayn adla anlan mescidin n tarafnda yer almaktadr.11

1070 hicride vefat ederek Kilitbahirde topraa verilmitir.12

6- Tarkat silsilesi ve Tarkat:

Ahmed Chidnin tarkat kaynaklarda beyan edildii zere ve kimi

aratrmaclara gre kendisine Halvetiyyeyi-Ukye beleri ierisinde Chidiyye diye

bir kol nisbet edilmitir.13 Danman hocamla yaptmz istiareler neticesinde byle bir

6Chid, Kitbn-Nasha, s,1, M...F. Ktp. Kaytsz.; Divan, vr.1b, Uk Tekkesi nr: 245.7Azamat Nihat, TDA,c.VII,s.16.8 Kl, Mahmut Erol, Bursada Dnden Bugne Tasavvuf Kltr, s, 207(Bursada Ukler Makalesi,2002)9Ylmaz Necdet, XVII. Asrda Anadoluda Tasavvuf, (Doktora Tezi), s.120.10Eren, a.g.e. s.8.11Eren, a.g.e. s. 8.12Vicdn Sdk, Tomr- Turk-u liyye s.247.13Kl, M.Erol, Avrupayalk Adm, s. 146, (Dede mer Karbi, Kubbealt Ne. st. 2001)


17/316

6

tarikat olmad kanaatine vardk. nk Harrzde hemen hemen her eyhe kendi adyla

bir tarikat nispet etmitir. Ayn zamanda Ahmed Chid kendi tarikatndan deil de,

tarikatlarn, slikerin genel zelliklerinden bahsetmesi, btn ehl-i tariklere nasihatlarda

bulunmas da bizim bu grmz desteklemektedir. Ahmed Chidnin muhtemelen

Edirnede bir Halvet-Uk eyhinden hilfet aldktan sonra anakkaleye giderek

Kilitbahirde kurduu tekkesinde ird faaliyetinde bulunmutur.14

a) Halvetiyye:

Eb Abdullah Sircddin mer b. Ekmelddin el-Halvetye (.800/1397-98)

nispet edilen slm dnyasnn en yaygn tarkatdr.

1-Halvetiyye silsilesi;

Halvetiyyenin kurucusu mer Halvetnin tarkat silsilesi, kaynaklara gre yle

verilmektedir: Hz.Muhammed (s.a.v.), Hz. Ali, Hasan el-Basr, Habib Acem, Dvud et-

Ti, Maruf Kerh, Seriyyi Sakt, Cneyd-i Badd, Mmad Dineveri, Eb mer Hafs

Vechuddin, Ebn-Necip Shreverd, Kutbuddin Ebheri, Rkneddin Muhammed el-

Buhari, Muhammed Tebrizi, Seyyid Cemaleddin irazi, brahim Zhid Geylani, Sadeddin

Fergani, Ahi Muhammed b. Nur, mer b. Ekmelddin Halvet ...15

mer Halvetnin eyhi amcas Kerimddin Halvetdir. O da brahim Zhid Giln

(.700/1300)nin iki halfesinden biridir.16 Hazar denizinin gneybatsnda bulunan Geylanblgesindeki Lahicanda doup byyen mer el-Halvet, brahim Zhidi Geylninin

halifesi olarak Harizmde irad faaliyetinde bulunan amcas hi Muhammed Halvetye

(.780/1378-79) intisab etmi, onun lmnden sonra da ird makmna gemitir. mer

el-Halvet, daha sonra Karakoyunlu hkimiyetinde bulunan Tebrize giderek irad

faaliyetini burada srdrmtr. randa domu bir tarkat olmasna ramen, Osmanl

dneminde stanbul, Anadolu ve Balkanlarn en yaygn tarkat olmutur.

Rivyete gre, bu zt tenha bir yerde ii bo bir nar aacnn iinde halvete

ekilip zikrettii iin Halvet adn alm, bu ad daha sonra kurduu tarkatn ismi

olmutur.17 Hatta krk defa erbain (halvet) kard rivyet edilmitir.18

14 Harrizde, Tbynl-Vesil, c.II.s.292.15ztrk Yaar Nuri, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, s.278.16Ylmaz Hasan Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, s.277.17ztrk, a.g.e. , s.272.


18/316

7

mer el-Halvetnin vefatndan sonra tarkatn silsilesi hi Mirem (.812/1409)

Hac zzettin (.828/1425) Sadrettin Hiyavi (.860/1455) eklinde devam ederek tarkatn

ikinci piri bir bakma gerek kurucusu olan Seyyid Yahya-y irvnye ulamtr.

Halvetiyye tarkatnda nemli yerleri olan hi Muhammed Geylandaki Heride vefat

etmitir. mer el-Halvet yine bu blgedeki Lahicanda domu, Yahy-y irvn ise

amahda doup 868de (1463-64) Bakde veft etmitir. Bu sebeple Halvetiyye tarkat

Azerbaycanda kurulmu, gelimi ve buradan Anadoluya, Anadoludan da Balkanlar,

Sriye, Msr, Kuzey Afrika, Sudan, Habeistan ve Gney Asyaya yaylmtr.

Halvetliin kol ve ubeleri, bir ok yazar tarafndan ayr birer tarkat gibi

dnlm, Halvetiyye hakknda hkm verilirken yanlgya dlmtr. Kol ve ubeler,

bir tarkatn dnda dnlmemelidir. Aksi halde, her biri ardnca gelen tespit hatalarnameydan verilmi olur. Mesel, Halvetiyyenin etki gcn ve alann tespit ederken, bu

tarkattan fkrm kol ve beleri ayr birer tarkat gibi ele aldmzda, Halvetiyye, etkisi

en az tarkat halinde karmza kmaktadr. Oysaki, bniyye, Nashiyye, Ticniyye,

Saviyye, Kuadaviyye, Ramazniyye, Ukyye, Cerrhiyye, vs. gibi adlar Halvetiyyenin

ube ve kollarndan baka bir mana ifade etmemektedir.19

2- Halvetiyyenin drt ana kolu:

Halvetiyye tarkat Reniyye (kurucusu Dede mer Reni, .892/1487),

Cemliyye ( kurucusu Cemli Halvet . 899/1494), Ahmediyye ( kurucusu Yiitba

Ahmet emseddin . 910/1504) ve emsiyye ( kurucusu emseddin Sivs . 1006/1597 )

eklinde drt ana kola ayrlm, bu kollardan eitli beler meydana gelmitir.20

3-Halvetiyye Tarkatnn zellikleri:

Halvetiyye tarkatnda halvetten baka Esm-i Seba ( yedi isim), kalbi tasfiye,

her an Kelime-i Tevhidi dilden drmeme, msivdan uzaklap, Zikr-i Cell ile megl

olmann byk nemi vardr. Kalp tasfiyesi iin msivdan uzaklap zikr-i cell ile

megl olmak gereklidir. Bu tarkatta seyr u slkte ilerlemek iin rya yorumlar da

byk nem tar.21

18Ylmaz H.Kamil, a.g.e. s.277.19ztrk , a.g.e. , s.273.20Ylmaz H.Kamil, a.g.e. s.279.21Eraydn Seluk, Tasavvuf ve Tarikatlar s. 39.


19/316

8

Esm-i Seba :1- Nefs-i Emmre-La ilahe illallah 2- Nefs-i Levvme-Allah, 3-

Nefs-i Mlhime-H, 4- Nefs-i Mutmainne-Hakk, 5- Nefs-i Rziye-Hayy, 6- Nefs-i

Marziyye-Kayym, 7- Nefs-i Kmile-Kahhrdr. Dede mer Reni, Esm-i Sebay

onikiye kartmtr. lve ettii isimler unlardr: Vehhb, Fetth, Vhid, Ehad, Samed.22

Halvetler, yedi ismin her biriyle, Allah Tel ile kul arasndaki yetmi bin perdenin

on bininin kalkacana inanrlar. Rivayete gre, Hz.Muhammed (s.a.v.) yle demitir:

Allah Tel ile kul arasnda k ve karanlktan meydana gelen yetmi bin perde vardr.

Mrdin zikrine esas ald isimleri her biri bu perdelerin on binini ortadan kaldrr. Son on

bin perde ortadan kalktnda kul, Allaha tam varr. Halvet slkne giren mrd,

Kelime-i Tevhd ve Lafza-i Cell zikrini normal olarak yapar. Yedi isimden hangisine

devam edecei ise mridin iaretine baldr.Halvetiyye Tarkatnda mrdin her gn tek bana okuduu zikirler, dular ve

virdler vardr. Bunlar haftann gnlerine gre deiir. Halvetiyyede Nefsin ktlkten ve

gnahlardan arndrlmas esastr. Bunun yolu da dille, kalple, ruhla ve srla yaplan

zikirdir. Genellikle tasavvufta nem verilen az yeme, az konuma, az uyuma, inziva, zikir,

fikir, eyhe gnlden bal olma ilkelerine Halvetlikte hassasiyetle uyulur. Mhede

mertebesine ulamak iin mchede arttr.23

Zikrin bireysel olarak icras yledir; mrd kbleye kar diz kp oturur, bir sre

iine kapanp yalnz Allah Tely dnr ve uurunu Allah Tel dndaki eylerden

artr. Bunun ardndan ba sa omuz tarafna evirip L ilhe der, hemen ardndan ba

sol meme stne evirip iddetli bir eda ile illllah der. Bunu mridin verdii sayda

yapar.

Kelime-i Tevhid faslndan sonra Lafza-i Cell ksmn icr eder ve sonra yedi

isimden hangisiyle zikre memur ise onu eker.

Zikir iin her oturuda nce istifar edip salat ve selam getirmek arttr. Halvet zikrinin

toplu yaplanna Devrn denir. Devrn eyh idaresinde ayakta ve ksmen de oturarak

yaplan zikirdir. Halvetlikte intisb ve beyat merasimi Kadirliktekinin hemen hemen

ayndr.

22Azamat, TDA, c. XV, s. 39423ztrk, a.g.e. , s.279


20/316

9

Halvetlik, Trk insan ve toplumuna en fazla etki eden tarikatlardan biri, belki de

birincisidir. Bu tarkat, her snftan insana hitap eden ve mensuplar arasnda eitli

meslekten insanlar grmek her zaman mmkn olan bir gnl oca halinde karmza

kmaktadr. Baz tarkatlar ise, belirli zmrelere hitap ede gelmilerdir. Mesel

Mevlevlik, daha ziyde st tabakaya mensup insanlarn kmelendii bir tarkat olarak

dikkat eker. Halvetlik, bu muhtelif zmreleri terbiye altna alabilme zelliini tayan

sekin ocaklardan biridir. Osmanl padiahlarnn, daha kurulu gnlerinden itibaren

mutasavvf limler ve buna bal dervilerle beraber olduklar bilinen bir gerektir.

Osmanl ynetimi, din ve tasavvuftan soyutlanamaz. Protokolde eyhlislm vezirden

sonradr, bu zahirde byledir. Gerekte ona yn veren bir numaral ahs, eyhlislm

kadar ad ortalkta gemeyen eyh Efendi veya Gnl Sultan, yani mutasavvftr. St

civarnda kk beyliini oluturmaya alan Osman Gziye, grd ryy

yorumlayarak byk dnya imparatorluunun ufuklarn gsteren zat, bir hi dervii, eyh

Edebli idi. Ykseli devri padiahlarnn yanlarnda hep Halvet eyhleri veya

Halvetlikten ilham alm tasavvuf bykleri grlmektedir. Ftihin yannda Akemseddin

(.863/1458) II. Byazidin yannda Cemal Halvet, Yavuz Sultannn yannda Yusuf

Smbl Sinan, Knnnin yannda Merkez Musluhidddin vs.24 Halvet tarkat stanbulun

fethinden sonra buraya gelen Halvet ricliyle nem kazanmtr. Tekkelerin kapand

yllarda stanbulda en ok Halvet tekkesi vard. Bugn Msrda Demirtaiyye,

Gneymiyye, Hareviyye, Simnaniyye, Alvaniyye ve ubraviyye gibi kollar mevcuddur.

Avrupa ve Amerikada baz Halvet kollarnn, zellikle Cerrahliin faaliyetleri

gzlemlenmektedir.25

b) Ukiyye:

Ukiyye, Halvetiyye tarikat Ahmediyye besi XVI. asrda yaam nde gelen

eyhlerinden biri olan Hasan Hsmeddin Uk Efendiye (1001/1593) nisbet edilen bir

alt koldur. nceleri Ahmediyye meyhndan olan Emir Ahmed Semerkandden Uakta

hilfet alan Pr Hsmeddin Uk, daha sonra yine ayn koldan bir pr olan brahim

mm Sinan'dan da iczet almtr. Hsmeddin Efendi, dnemin idarecilerinin srarl

daveti zerine stanbul'a gelerek nce Aksaray'a sonra da Kasmpaa'ya yerlemi,26

24ztrk,, a.g.e. , s.275-27625Ylmaz H.Kamil, a.g.e. s.27926Vicdan, Tomar, s. 241-245; Vassf, Sefne, c. IV, s. 179-184;


21/316

10

Kasmpaa'da ikmet ettii evini tekkeye evirmitir. Vefatnda da bu evin iinde trbe

olarak ayrlm olan yere defnedilmitir. Zaman ierisinde geniletilen mezkr mekn

bylece hem sitne hem de pr-evi olarak tekkelerin kapatlmasna kadar hizmet vermitir.

Hsmeddin Uk Tekkesi, Kasmpaa Hac Ahmed Mahallesi, Dolapdere

Caddesi Pr Hsmeddin Soka zerinde bulunmaktadr. Evden bozma bir tekke olan bu

yap Tersane Emini Yusuf Efendi (v.1748-49) tarafndan yktrlarak yeniden ina

ettirilmi ve vakfna imam ve mezzin vazfeleri de ilve edilmitir. Cumhuriyet

dneminde tekkeden geriye sadece trbeler ve hazre intikal etmi, tekke yktrlarak

yerine okul yaplmtr.27

XVII. asrda zikredilen tekkenin postniinliini Hsmeddin Uk'nin vefatndan

sonra olu Mustafa Efendi (v. 1037/1627-28), Bosnal Mustafa Efendi (v.1092/1681) veBosnal Mustafa Efendi'nin olu eyh Hsmeddin Efendi (v.1150/1737) stlen-

milerdir.28

Pr Hsmeddin Uk'nin her biri ilim yolunu tercih etmi olan Mustafa,

Abdlaziz ve Abdurrahim isminde olu vardr.29

Bunlardan Abdlaziz Efendi, eitli

kadlklarda bulunmu, son olarak da Halep kadlndan azl edilmitir. 1045/1635-36

senesi Rebilevvel'inde vefat ederek babasnn yanna defnedilmitir.30

Abdurrahim

Efendi, babas Hacda iken domu olduundan onu hi grememitir. eitli kadlklarda

bulunarak, skdar kads iken azledilmitir. 1087/1677 senesinde vefat etmitir.

Ukiyye sllesi bu zttan intiar etmitir.31

Uk Tekkesinin ikinci postniini, Przde Mustafa Efendi, nce ilmiyye

mesleini semi ve stanbul kadlna getirilmitir. Bu grevden emekli olarak babasnn

tekkesinde inziv hayt yaamaya balamtr.32 Ayvansary'nin Hadkada bildirdiine

gre Mustafa Efendi'nin emekli olduu trih 1033/1623-24tr.Mustafa Efendi'nin, babas

Hsmeddin Efendi'ye tarkat nisbeti olup olmadn bilemiyoruz. Fakat, emekliliim

27Ayvansary, Hadka, c. II, s. 23-25; Tabbzde, Meyih, s. 43; etin, "Tekkeler", s. 589; MEBA, "stanbul(Tarih Eserler)", c. V/II, s. 1214/80; Tanman,stanbul Tekkeleri 1/1, s. 717-721; zdamar, Derghlar, s.189.28Tabibzde, a.g.e., s, 43.29Vassf, a.g.e., c. IV, s. 193.30Ayvansary, Hadka, c. II, s,2531 Ayvansary, a.g.e., ayn yer; Vassf, a.g.e., ayn yer.32Ayvansary, Hadka, c. II, s. 23; Vassf, a.g.e., c. IV, ayn yer.


22/316

11

mteakip onun tekkesinde inzivya ekilmesinden Vassfn dedii gibi "keml

erbbndan biri", olduunda phe yoktur.33

Mustafa Efendi, babasndan intikal eden tekkeye yeni ilvelerde bulunarak

evldiyet zere vakf tayin etmi ve trbedarlk ihsas ederek yine evlda art komutur.34

Vassf, Mustafa Efendi'nin neslinden olan, Hsmeddin Efendi'nin burada ilk trbedr

olduunu kaydeder.35

Mustafa Efendi, "kelimet't-takv" ibresinin karl olan 1037/1627-28 trihinde

vefat ederek babas Pr Hsmeddin Uk trbesine defnedilmitir.36 Mustafa Efendi'nin

kz olmu, bunlardan birisini Abdullah Hsm adl bir eyhle evlendirerek kendi evini

de ona brakmtr.37

Przde Mustafa Efendi'nin vefatndan sonra tekkeye Bosnal Mustafa Efendi

postniin olmutur. Bonak Mustafa Efendi olarak da anlan bu zt, Hseyin Vassfn

zikrettiine gre Pr Hsmeddin Efendi'nin halfesi olan Karamanl Tceddin Efendi'den

hilfet almtr.38 1092/1681 senesinde vefat ederek tekkenin kaps yannda bulunan ikinci

trbeye defnedilmitir. Vassf, ad geen ahsn, trbedarlk m, yoksa eyhlik mi yapt

hususunda tereddtldr.39 Oysa yukarda da iret edildii gibi tekkenin ikinci eyhi

Przde Mustafa Efendi, trbedrl kendi soylarndan gelen kimselere art komutur.

Bonak Mustafa Efendinin de bu aileye mensup olduuna dair herhangi bir bilgi mevcut

deildir.

Bonak Mustafa Efendiden sonra tekkenin eyhlii olu Hsmeddin Snye

(.1150/1737) gemitir.40

c) Chidlik:

XVII. yzylda yaam, Halvetiyyeye bal Ukiyyenin eyhlerinden olan

Chid Efendiye, Chidiyye adnda kendisine bu isimle tarikat nisbet edilse de, gerekte

bir tarikat kurucusu deildir. Bunu, tarikakat ve tarikat silsilesi blmnde izah ettik.

33Vassf, a.g.e., c. IV, ayn yer.34Ayvansary, a.g.e., s, 24.35Vassf, a.g.e. c. IV, s. 201.36Ayvansary, a.g.e. s, 24; Vassf, a.g.e., c. IV, s. 193.37Ayvansary, a.g.e. s, 24.38Vassf, a.g.e. c. IV, s. 200.39Vassf, a.g.e. c. IV, s. 201.40Vassf, a.g.e. c, IV, s, 193.


23/316

12

1- Geliboluda Chid Efendi:

Rivyete gre, padiah Avc IV. Mehmed, rysnda Chid Efendiyi grr.

Rys zere Kilitbahire gelir ve onu ziyret eder. Bu grmeden sonra IV. Mehmed,

Chid Efendiye Sultan nvnn verir. Zr Chid Efendi madd ikram kabl etmez.

Bu nvanla taltif edilmek istenmitir. Dolaysyla teden beri halk arasnda Chid Sultan

olarak bilinir.

Chid Sultan, halk arasnda ztnda grlen olaanst hallerle de tannmtr.

Nitekim bugn de hl kaya yetiemedii zamanlar, hi vstasz olarak deniz zerinde

anakkaleye yry nakledile gelmektedir.41

Konya iin Mevln, Ankara iin Hac Bayram Vel ve stanbul iin Eyp el-Ensr

hazretleri ne ise; anakkale iin de Chid Sultan o derece nemlidir.

Chid Efendinin vefatndan sonra olu Lutfullah Efendi tarafndan temsil edilen

Chid Efendi, ksa zamanda anakkale, Bursa ve Edirneye yaylmtr.42

2- Bursada Chid Efendi:kuzular Tekkesi, Bursa kuzular semtinde kurulduu iin bu isimle anlmtr.

Ayrca Abdurrahman Efendi Tekkesi, Mehmed Safiyyddin Tekkesi olarak da bilinir.

Kurucusunun kim olduu hussundaki rivyetleri deerlendiren Mehmed emseddin,

XVII. yzyl meyihndan Bursal Muhyiddin tarafndan kurulduu kanaatine varmtr.

Bursal Muhyiddin Efendi, Bursada domu, bir mddet ilim tahsilinde bulunduktan

sonra, Rumelide, Mekri adl bir kasabaya giderek burada ikmet eden Halvetiyye

meyihndan Ali Efendi isimli bir zttan tekml-i tarkat etmitir. Sonra Bursaya gelerek,

Uludan eteklerinde bulunan kuzular isimli blgede bir cmi ve tekke in ederek,

burada irad faaliyetine balamtr. Bir ara Hacca gitmi dndkten sonra rahatszlanarak

133 yanda iken. eyh Muhyiddin Hayy terkibinin karl olan 1091/1680 senesinde

vefat etmi ve tekkesi hazresine defnedilmitir. Olu eyh Abdi Efendi vefatnaitdi nakline bek drine trih

Gitdi cn virben kutb- zamn cnne (sene: 1091/1680) beytini trih

drmtr.

41Eren , a.g.e. s. 7-842Ylmaz Necdet, a.g.e. s. 121.


24/316

13

Mhede, Tevhidnme, bretnm, isimlerinde tasavvufa dir eserleri

yannda bir de Dvnnn olduu belirtilmektedir. iirlerinde Bursev mahlasn

kullanmtr.

Drt olundan, Abdi Efendi (. 1137/1724), babasnn yerine, mer Efendi, Molla

Arab Cmii yannda bir zviyeye, Ali Efendi (. 1124/1712), Abdlmmin Tekkesine,

Hac Mustafa efendi ise aramba Tekkesini in ederek oraya postniin olmutur.

Ayrca halifelerinden olan Receb Efendi, Zeyniyye Tekkesi olan Kasm Suba

Tekkesine Kilm Ahmed Efendiden sonra postnin olarak vefat 1070/1660 senesine

kadar bu vazfeyi srdrmtr.43

3- Chid Mensublarnn Daha Sonraki Durumu:Chid Efendi; ir, vel ve tarkat sahibi, mutasavvf bir zttr. Trk milletinin

manev hayatnda asr geen bir zamandan beri tesiri devam eden bir mrid-i kmildir.

Hseyin Vassfn, anakkalede uzun yllar Kl- Mstahkeme tekiltnda grev yapan

Seyyid Paadan aktard tarikatla ilgili bilgilere gre Chid mensublar XIX. yzyln

balarndan itibaren Chidnin takip ettii Sunn izgiden uzaklaarak, ibahaya kayarak

Bektalemiler ve saylar giderek azalmtr. XX. Yzyln balarnda Chid

mensublarnn tamamen yok olduu anlalmaktadr.44

Chidnin, bugn mensublar olmadndan faaliyet gsterilememektedir. AncakChid Efendinin tesiri hl devam etmektedir. Chid Efendinin trbesini ok sayda

ziyareti ziyaret etmektedir. Ziyaretiler, mum, sprge ve havlu gibi hediye ile gelirler.

Bazen adak kurban ile gelenler olur. Kurbanlar, bazen kyn fakirlerine ve bazen de

Eceabat ocuk Yetitirme Yurduna gnderilir. Trbede en yaygn det, Mevlid ve Yasn-i

erif okutturulmasdr.45

43 Ylmaz Necdet, a.g.e. s. 121-122.44 Azamat, TDA, c, VII. s, 16.45 Eren, a.g.e. s. 19.


25/316

14

KNC BLM

A- TASAVVUF AHSYET:Tasavvuf konulardaki vukfiyyeti, ilm derinlii, stn ahlk, rnek hayat ve

hliyle evresindekilerin gnlnde taht kuran Chid Efendi, ehl-i snnet anlayna ship,

hatta eserinin baz blmlerinde ateli bir ehl-i snnet savunucusudur. Kaleme ald

tasavvuf eserleriyle sekin mutasavvflar arasnda hakl olarak yerini almtr.

Ahmed Chid Efendinin en belirgin vasf, onun tasavvufla olan iieliidir. Onu

eserlerindeki iledii konular bize beslendii kaynan ilm-i tasavvuf olduunu ispat

ediyor. Eserlerinin konusunu tasavvuf meseleler, kavramlar, stlahlar, makamlar gibi

konular oluturmaktadr. Divn da sradan bir eser deildir. iirlerinde de tevhid, Allah

ak, Raslullah sevgisi ve ball, Du, Mnacaat vb. konular ilemitir. Chid

Efendinin zhir ilimlerde de mcehhez olduunu konular ilerken Kurandan ve hads-i

eriflerden delil gstermesinden anlyoruz. Hemen hemen her konuda yet ve hadisten

birden fazla delil kullanmtr.

Ahmed Chid Efendi; halk tarafndan sevilen bir veli olmutur. Bugn de

anlatldna gre; Chid Efendi, halk arasnda ztnda grlen olaanst hallerle de

tannmtr. Nitekim kaya yetiemedii zamanlar, hi vstasz olarak deniz zerindeanakkaleye yry halk arasnda hl anlatlmaktadr.46

B- EDEB AHSYET:

Bir mutasavvf ve tarkat eyhi olan Chid Efendi, tasavvuf duygularn,

dncelerini, nashatlarn ve bilgilerini nesir ve nazm eserler yazarak aktarmtr. Yunus

Emreyi takip eden mutasavvf halk irlerinden47 kabl edilen Chid Efendinin

manzum eseri olarak, divan vardr. Chid Efendinin divan, ou hece vezniyle

yazlm, 211 kadar ilh-gazel tarznda iirlerden meydana gelmektedir. iirlerinde vezinve kfiyeden daha ok, duygu ve dncelerini ifade etmesi nemlidir. Chid aruzla

yazd iirlerinde pek fazla baarl deildir. Fakat hece vezniyle yazd iirlerinde daha

baarldr. Hece ile yazd iirlerini anlamak daha kolay olup 7li, 8li, 11li, 14l, 16l

hece vezinlerini kullanmtr. 11li hece vezni arlktadr. Btn eyh irlerde olduu gibi

46 Eren , a.g.e. s. 7-847 Azamat, TD. c. VII, s. 16.


26/316

15

didaktik eda ak bir biimde grlmektedir. Fakat arada lirizmi de yakalamaktadr.

iirlerinde yarm, tam ve zengin kafiye eitlerine yer vermi olup redifi de ska

kullanmtr.48 iirlerinin konusu tasavvufdir. Allah sevgisi, ilh ak, kalbi tasfiye,

dnyann aldatcl, Tevhid, Raslullah sevgisi ve ball gibi konular arlk

kazanmaktadr.

Chid Efendinin nesir olarak yazd eseri, Kitbn-Nashas gyet sade, halkn

anlayabilecei bir dilde yazmtr. Kitbn-Nashann sonunda Tevhd-i Ztn

balangcnda; yani bu iki rislenin arasnda iirleri vardr.

ESERLER:

Chid Efendinin iki eseri vardr. 1- Kitbn-Nasha ve Tevhd-i Zt, 2- Divan,

Her iki eseri de Osmanlca Yazma eser halinde stanbul Sleymaniye Ktphanesinde

mevcuttur. Eserleri mellif hatt olup olmadklar hakknda bir kayt yoktur.49

1- Kitbn-Nasha ve Tevhd-i Zt

Bu eser tez almamz olduundan tafslatl bilgi bir sonraki blmde verilecektir.

2- Divn

Yunus Emreyi takip eden mutasavvf halk airlerinden olan Ahmed Chidnin

divan ou hece olmak zere aruz vezniyle yazlm ikiyzonbir (211) gazel (ilahi

tarznda) den meydana gelir. Aruzla yazd iirlerinde vezin hatalarna rastlanr. Bol bol

zihaf ve imle yapmaktadr. Hece vezniyle yazd iirlerinde daha baarldr. Hece ile

yazd iirlerini anlamak daha kolaydr. 11li hece vezni arlktadr. Btn eyh irlerde

olduu gibi didaktik eda ak bir biimde grlmektedir. Fakat arada lirizmi de

yakalamaktadr.50iirlerinde Yunus Emrenin etkisi oktur. Sanat gayesi gtmeden duygu

ve dncelerini ifde etmitir. irin Bir deirmendir bu dnya tr bir gn bizi

msran ihtiv eden mehr iiri, evic ve acem makamlarnda ilh olarak bestelenmitir.51

Divan, birbirinden ok az farkl iki nsha halindedir. stanbul Sleymaniyektphanesinde Uk blmnde 245 numarada kaytl nshas; hicri 1093te Uk

eyhlerinden Mehmed Emin b. Ali tarafndan istinsh edilmitir. Muntazam bir kitap

48 Altuner Nuran, Tasavvuf( lm ve Akademik Aratrma Dergisi) s, 161. Say:6, Mays 200149 Eren , a.g.e. s. 950 Altuner Nuran, a.g.e. Ayn yer.51Azamat, TD. c. VII, s. 16.


27/316

16

grnmnde olup ince, sar kada yazlm, 120 sayfadan ibarettir. Bu nshada mellifin

vefat tarihi, eserin sonunda 1070 olarak gemektedir.

Divann dier nshas st. Sl. Ktp. de Hasan Hsn Paa numara 796da

kaytldr.52

Bu nsha dier nshaya nazaran daha okunakl olup iki blmden olumaktadr. Her iki

blmde de mellifin isminden baka bibliyografik bilgi mevcut deildir.53

Bu divn 53b140a yapraklar arasndadr.1b-53b yapraklar arasnda Chidnin

eyhi mer Karib el-Gelibol ve Karibnin eyhi Memicana ait ilahi-gazel tarznda,

hece-aruz vezniyle yazlmiirler vardr. Yani Divan eyhin iirlerinden olumaktadr.

Ebatlar:222x150mm; 180x120 mm llerinde 15 satrl, 87 yaprakldr. Harekeli Nesih

hatla yazlm olup nesih tarihi yoktur. Krem renkli aharl kda siyah mrekkeple

yazlm olup balklar krmz mrekkeple belirtilmitir. Baz sayfalar cildinden km,

fakat eksik sayfas yoktur. Nsha gyet okunakldr. Cildi koyu kahverengi mein kapldr.

emseli, miklepli olup rzesi dalm, srtna tamir maksadyla koyu bej kt

geirilmitir.

Eserin ba yaprak 53b de yle balar:

Hz risle-i esrrul-rifn eyh Chid rahmetullhi aleyh.

Bismillhirrahmnirrahm. el-Hamdlillahi

Eit kimdr diyen elhamdlillah

zni tanyan Rabbini billh

diye mesnev tarzndaki iirine balamaktadr.

Eserin sonu 140a da:

Geir bu aklile olan belden

lmim budur ki diyem Allah Allah

beytiyle divn son buluyor.

Temmet kitb bi avnillhil- melikil-vehhb diyerek eserini bitirmektedir.

52 Eren ,a.g.e. s. 9.53 Eren , a.g.e. s. 9.


28/316

17

DVANDAN SEMELER

Bir teferrc eyledim bakdm cihnn yzne

Her neye baktm ise ibret grnd gzme

kil isen can kulan a, nazar kl szme

Bir deirmendir bu dnya, dr birgn bizi

Chid ge bu haylden, bakma dnya malna

Zehr olur her kim sunarsa elin nn balna

kil isen kl seyahat, git Rasln yolunaBir deirmendir bu dnya, dr birgn bizi

Yalvar

Yreimin yresine hi tabip klmaz il,

nki sendedir bu derdim yine sendedir nect

Ya ilahi hasta gnlme nazar kl ltfunla

Her nefeste senin ilhmn ola kadr- bert

Ya ilahi cmle dostlarn sevip kldn nazar

Sularmz bala yarla biz kullarn

Senden baka kimse bilmez bu zaifin halini

Chidye kl tecelli, feth ola cmle murd.

Hz. Muhammed (sav)e bir kasde

Evvel hir var olan sensin ya Raslallah,

Ziyan tuttu lemi gnsn ya Raslallah


29/316

18

Ar- rahman tcn oldu, yr mircn

Nrundan vedduh saar dndr ya Raslallah

Ar u krsi mualla nseti edn ala

Nrundan kld mevl, cansn ya Raslallah

Sensin habbullah yzn benzetti mhe

Medhin zikr eder Taha sensin ya Raslallah

Ey habbullah Muhammed mazharillahsn

Medhin zikr eder Taha sensin ya Raslallah

Hakk sana kld cemliyle tecell cmleden,

lem-i gaybe ehdet srrna ghsn ya Raslallah

Sendedir levh ile klem kalbin arullahdr,

rifin yz sanadr, nk kbleghsn ya Raslallah.

L ilahe illllah

Her kelmn mns

L ilhe illllah

Cmle varn mevls

L ilhe illllah


30/316

19

Cmle derdin dermn

Koma dilinden n

Mminlerin mnL ilhe illallah

Tliblerin krdr

Kalplerinin fikridir

Dillerinin zikridir

L ilhe illallah

Cmle esmYa hd

Budur derdinin imd

Pk eyleyen ibd

L ilhe illallah

Gel, terk eyle gayry

Bil zn Tanrya

Sa eyleyen r

L ilhe illllah

spat eden bu idi

Tez geiren srt

Chidnin murd

L ilhe illllah


31/316

20

NC BLM

KTBN-NASHA VE TEVHD- ZTIN TAHLL

A. GENEL ZELLKLER1- Kitbn- Nasha Nshalarnn zellikleri:

Nshalar:

1-) st. Sl. Ktp. brahim Efendi Blm nr.350. (182 varak)

2-) st. Sl. Ktp. Yazma Balar nr. 2141. ( 233 varak )3-) st. Sl. Ktp. Uk Tekkesi Bl. nr: 119; 292; 294; 334 ve 458 olmak zere be nsha

vardr.

4-) M..lhiyat Fakltesi Ktphanesinde henz kaytl olmayan, danman hocam

Prof.Dr.M.Erol KILI Beyden aldm nsha (249 sayfa)

Ahmed Chid Efendinin nemli bir eseridir. Kitbn-Nasha olarak

tannmtr. Bizim incelediimiz nsha iki risleden olumaktadr, Kitbn-Nasha ve

Tevhd-i Zt. Kanaatimce eser ismini bu nshadan almtr. nk, SleymaniyeKtphanesi brahim Efendi Blm nr: 350 ve Yazma Balar nr: 2141de kaytl

nshalar incelediimizde; her iki nshada da hz kitb tevhd-i Zt diye,

balamaktadr. Bu iki nshada, Kitbn-Nasha, rislesi yoktur, sadece Tevhd-i Zt

rislesi vardr. Ancak Ahmed Chid Efendi ve eserleri hakknda bilgi veren kaynaklar;

eserin ismini Sl.Ktp.de kaytlarn belirttiimiz nshalara dayanarak Kitbn-Nasha

olarak zikretmektedirler. Oysa bu nshalarda byle bir isme rastlanmamtr. Kitbn-

Nasha ismi sliklere oka nasihat ettiinden esere byle bir ismin verilmi olmas

ihtimalini dnmekteyiz.

1- TEVHD- ZT

a-) Sleymaniye Ktphanesi brahim Efendi Bl. nr:350 Tevhid-i Zt, eyh Ahmed

Chid. Bu nsha e-eyh Receb Efendiye aittir. Kapak aldnda, fihrist veriliyor,

fihristten sonra Hz kitb Tevhd-i Zt ile balyor. Sonunda ise; Tahiyyat dus ile

bitiriliyor. Yazar, Ramazann sonunda tamam oldu kitab elhamdlillah, Allah Telnn


32/316

21

tevfki birle. Yazdm sene 1092, e-eyh Receb Efendi . Telif-i evvel sene;1026. diye

bilgi veriyor.

Nshada sadece tevhd-i Zt var. Talik hatla yazlm, yazlar 81. Varaka

kadar kk dierleri iri yazl ve gayet okunakl. Fakat baz sayfalar slanm veya

nemlenmi olduundan, aslnda beyaz olan kd sararm ve yaznn mrekkebi

daldndan baz sayfalarnn kenar ksmlar okunmas biraz zorlamtr. Ciltli, karton

kapak zeri kahverengi meinle kapl, 210x160 mm ebatnda 182 varaktr.

b-) Sleymaniye Ktphanesi Yazma Balar Blm, nr: 2141,Tevhid-i Zt, eyh

Ahmed Chid. Bu nshann bana latin harflerle Tke olarak u not dlmtr;

Ahmet Rza Fehim Beyin vasiyeti gerei, olu stemen Salih Tekin Bey tarafndan

Fatih Ktphanesine 24 ubat 1947de vakfedilmitir. ibresi vardr.

Nsha, Tlik hatla yazlm, yazlar daha byk ve aralklar daha genitir.

Dier nshaya nazaran daha okunakldr. Ancak bu nshann da baz sayfalar nemden

veya slanm olabilir mrekkebi dalm olduundan baz sayfalarnn kenarlar zor

okunmaktadr. 194. Varak tamamen yrtlm yoktur. Ciltli, karton kapakl, kapa siyah

bezle kapl, 210x160mm ebadnda 233 varaktr.

Nshalar aras varak fark, iki sebepten kaynaklanmaktadr. a) Yaznn birinde

byk, dierinde biraz daha kk fontta olmas. b) Satr farklldr. Birinde 27 satr,dierinde 17 satr olarak yazlmtr.

Her iki nshada da mukaddime ve giri yoktur, besmele ile dorudan konulara

girilmitir. Her ikisinde de konular ayndr.

2- EN-NASHA

a-) Sleymaniye Ktphanesi Uk Tekkesi Bl, nr: 292, en-Nasha, eyh Ahmed

Chid. Tlik bir hatla yazlmtr. Aharl kda siyah mrekkeple yazlmtr. 32 varak,

21 satr, 260x170mm. ebatlarnda, ciltli, karton kapakl, kapak ak yeil renkli bezlekapl, ii krmz-sar-mavi renkli ebrludur. Mstensihi; Muhammed Emin Tevfik,

stinsah tarihi; h.1228dir. Bu nsha sadece Kitbn-Nashadan olumaktadr. Nshann

banda Kutbl-rifn, Gavsl-Vsiln e-eyh Ahmed Chid el-Uk Efendi,

Kitbn-Nasha olarak balamaktadr.


33/316

22

b-) Sleymaniye Ktphanesi Uk Tekkesi Bl, nr: 458, en-Nasha, eyh Ahmed

Chid. Nesih bir hatla yazlmtr. Aharl kda siyah mrekkeple yazlmtr. 84 varak,

13 satr, 210x160 mm. boyutlarnda, kahverengi karton kapakldr. Mstensihi; belli deil,

stinsah tarihi; yok. Bu nsha sadece Kitbn-Nashadan olumaktadr. Nshann banda

silsilenme vardr.

Ayrca Nuran Altuner, ayn blm numara; 350de dier bir Kitbn-

Nashadan sz etmektedir.54 Bu eseri inceledik, Kitbn-Nasha olmad gibi, Chid

Efendiye ait her hangi bir eser de deildir, bakasna ait baka bir eserdir.

3- K RSLENN BR NSHADA BULUNMASI

a-) Sleymaniye Ktphanesi Uk Tekkesi Bl, nr: 119,Kitbn-Nasha, eyh

Ahmed Chid. Tlik-Rika karm bir hatla yazlmtr. Aharl kda siyah mrekkeple

yazlm, mdi, yetler ve hadisler, Ahmed Chid, amm gibi kelimeler krmz

mrekkeple yazlmtr. 187 sayfa, 21 satr, 240x170mm. ebatlarnda, ciltli, karton kapakl,

miklepli, kapak siyah bezle kapldr. Mstensihi; Muhammed Emin Tevfik, stinsah tarihi;

h.1210, 17 Muharremdir. Bu nsha iki risleden olumaktadr. 1-36 sayfalar aras,

Kitbn-Nasha, 37-187 sayfalar aras Tevhd-i Zt bulunmaktadr. Bizim

altmz nshaya ok benzemektedir. Sadece Kitbn-Nashann sonundaki beyitler,

Tevhd-i Ztn sonuna yazlmtr.

b-) Sleymaniye Ktphanesi Uk Tekkesi Bl, nr: 294,Kitbn-Nasha, eyh

Ahmed Chid. Tlik-Rika karm bir hatla yazlmtr. Aharl kda siyah mrekkeple

yazlm, 186 sayfa, 21 satr, 230x200 mm. ebatlarnda, ciltli, cildi deri kapl, karton

kapakl, kapak koyu yeil bezle kapldr. Mstensihi; Muhammed Emin Tevfik, stinsah

tarihi; h.1208, 15 Recebdir. Bu nsha iki risleden olumaktadr. 1-42 sayfalar aras,

Kitbn-Nasha, 42-186 sayfalar aras Tevhd-i Zt bulunmaktadr. Bu nshann

banda Seyyid eyh Seyfullah b. Nizameddin isminde bir ztn 106 sayfadan oluan eriat

muhalifleri, ehl-i dnya ile eytann muhakemesi, Hz. Hasan ile Hseyinnin ehdeti,salavtn fazileti vb. konular anlatan bir risle bulunmaktadr.

c-) Sleymaniye Ktphanesi Uk Tekkesi Bl, nr: 334,Kitbn-Nasha, eyh

Ahmed Chid. Tlik bir hatla yazlmtr. Aharl kda siyah mrekkeple yazlm,

54 Altuner Nuran, a.g.e. s, 165. Ayn sayfada, st Sl.Ktp.Yazma Balar Bl. Nr:2141deki nsha numaras214 olarak yanl verilmitir.


34/316

23

Tevhd-i Zt rislesinin bandaki silsile krmz mrekkeple yazlmtr. 226 sayfa, 20

satr, 234x175mm.ve 184x115 mm ebatlarnda, mein ciltli, karton kapakl, kapak ii siyah

ebrulu, d kapa koyu lacivert bezle kapldr. Mstensihi; Muhammed Emin Tevfik,

stinsah tarihi; h.1214dr. Bu nsha iki risleden olumaktadr. 1-57 sayfalar aras,

Kitbn-Nasha, 58-226 sayfalar aras Tevhd-i Zt bulunmaktadr. Bu nshada hi

beyit bulunmamaktadr.

d-) M.. lhiyat Fakltesi Ktphanesinde kaytl olmayan, Danman hocam Prof.

Dr. M. Erol KILI Beyden temin ettiim nsha 249 sayfadan mteekkildir. Siyah

mrekkeple, yet ve hadisler bazen krmz renk mrekkeble yazlm ve bazen de koyu

siyah renkle, tlik krmas bir hatla yazlm, yazlar okunakl, her sayfas 21 satrdan

olumaktadr. Ebru karton ciltli, 228x165 ve 190x106 mm.ebatlarnda, h.1206 senesindeMuhammed Emin Tevfik tarafndan istinsah edilmitir.

Bu nsha iki blmden olumaktadr.

a) Kitbn- Nasiha risalesi eserin 1-59 sayfalar arasdr. Risalenin sonundaChid Efendinin

n teferrc eyleyb baktm cihnn yzne

Her neye baktmsa ibret grnd gzme

beytiyle balayan bir iiri de vardr.

b) Tevhd-i Zt risalesi 61-249 sayfalar arasn oluturmaktadr.

B- EDEB ZELLKLER, SLB VE TARZI

Kitbn-Nasha; sanat kaygsndan uzak, anlalmak arzusuyla yazlm,

halkn anlayabilecei sde ve anlalr bir dille yazlmtr. Dnemine nazaran geneldekullanlan kelimeler Trke olup, ok az sayda Arapa kelime ve Arapa terkipler vardr.

O zamanda bu kelimeler ve terkiplerin ok kullanld dnlrse; herkesin kolaylkla

anlayaca bir eserdir.

Mellif, bu eserinde konular anlatrken, nce ksa bir tarifini yapyor ve sonra

uzun uzadya izah ediyor. te bu izahlarnda (dnemin genel zellii) ve balalaryla


35/316

24

cmleler uzuyor. Bu da anlamay biraz zorlatryor. Bazen ( yet ve hadisle sbit olan,

namaz, oru, hacc gibi) konulara yet ve hadisle balamtr. Konuyu mahhas rnekler

vererek anlalmasn daha da kolaylatrmtr. Yine baz benzetmelerde eitli hayvan

isimlerini kullanmtr.

Chid Efendi, anlatt konuyla ilgili yet ve hadisleri yeri geldike Arapa

metin ve mealiyle birlikte, bazende sdece Arapa metin ve sdece meal olarak vermitir.

Hadisleri de ayn ekilde. yetler ve baz hadisler krmz mrekkeple yazlmtr. Fakat

yet ve hadislerin kaynaklar verilmemitir.

Konu balklar kullanlmam, satrba yaplmamtr. Konular bir biri ardna

sralanmtr. Bu da esere dtan bakldnda kark grnmektedir.

C.MUHTEVYTI

1-en-Nasha: (1-61)

Chid Efendinin bu rislesi, 59 sayfadr. Konular toplu bir ekilde, fihrist

olarak belirtilmemitir. Bizim tespit ettiimize gre konular yledir;

-man ve kfr,

-kr, krde sl; amel-i slih, ilm-i nfi ve hl,

-Evliya dmanlar,

-Ehl-i dnyann Yahdlerden olduu,

-Gaflet sekranl,

-Namaz,

-Cennetin isimleri

-Chid Efendiye it iir gibi konulardr.2-Tevhd-i Zt: (61-249)

Tevhd-i Ztn konusu, toplu olarak rislenin banda verilmitir. Tevhd-i

Ztda yer alan konu balklar unlardr:

-Tahret


36/316

25

-Abdest

-Namazn farziyyeti

-Zekt

-Savm

-Hacc

-Gaz

-Kalbin terbiyesi

-Rhu tahliye

-eyhe olan ihtiya-Mrdin eyhe ihtiyc

-eyhlik makm, artlar ve almetleri

-Sliklerin makamlar

-rdetin artlar ve adb

-Mrdin zikre ihtiyac

-Tarkat adb

-Ulemnn slk konular yer almaktadr.

C-BU ESERDE GEEN BAZI ISTILAHLAR VE KONULAR

1- Vcd- Mutlak:

Vcd, varlk manasna gelir. Ayrca cisim ve beden anlamna da kullanlmtr.

Meydana gelmek, hsl olmak, tekevvn etmek55 gibi masdar manasnda da kullanlmtr.

Vcd kavram, zihinde meydana gelen kavramlarn tmnden nce gelir. Zira o

kavram ortaya kmadan, dier kavramlarn ortaya kmasna imkn yoktur. Bu durumda

55 Hasrizde Mehmed Elif, el-Kelimetl-Mcmele, s,10.


37/316

26

kll varlk kavram, dier kll kavramlarn en geneli demek olur. Klllik arttka,

genileme de o oranda artar. Arta arta, artk hi tanmlanamayacak bir dereceye gelir.56

Tasavvuf stlahnda vcd; vcd sahibi olan mevcuddan ibarettir. Vcuddan

murd, varl kendi ztnda ve kendi ztyla olan mevcuddur.

Chid Efendi vcdu yle izah eder; hurfun kym nokta iledir, esmnn ve

eflin kym hurf iledir, hakyk- ilmiyyenin kym Hakk iledir ve klliyyt iledir.

Cziyytn Vcd- kym cziyyt iledir. Klliyytn zuhru esm ve efl

sretindedir.57

Mevcd, biri Hakkn ztndan ibaret olan mutlak vcd , dieri de mlhak olan

mahlktn vcdudur. Daha ak ifade ile vcd mertebedir: 1. Mutlak vcd, 2.

Umm vcd (Felek-i esir), 3. Mukayyed vcd. Mukayyed vcd mertebesinde fil ve

mnfil sretler birbirinden ayr olarak zhir olurlar. Her iki mertebe de hakkat cihetinden

Hakk, taayyn cihetinden Onun gayrdr.58

Chid Efendiye gre vcd- mutlak, varl zorunlu olan ve mahiyyeti

bilinmeyendir 59 ki, O da Allah Teldr.

lk sfler, vcd kelimesine en yksek vecd hli manasn vermekteydiler.

Mesel; Kueyr yle demektedir: Vecd halinden ykselenlerin ulat mertebe,

vcuddur. Hakk bulmak ancak beer his ve sfatlar sndkten ve kaybolduktan sonrammkn olur. Hakkat sultan (Allahn tecellleri) zuhr ettii zaman beer varlk iin

bek tasavvur edilemez.60 Hucvir ise; vcd mchededeki bir zevk ve needir.

demektedir.61 Slem de; vcdun amac, slikin kendi (beer) varlndan, halini

bilmekten ve halinden haber vermekten kaybolmasdr. Kendini var edeni grmekle slik,

kendi varlndan geer.62

Grld zere vcd kelimesi ilk zamanlar bu manada kullanlr iken sonralar

daha ok varlk anlamnda kullanlmaya balanmtr. Vcd baka bir bakmdan

mutlak varlk, mukayyed varlk olarak ikiye ayrlr. Mutlak varlk hibir kaytla kaytl

56 Kam mer Ferit, Vahdet-i Vcd, s, 69; zutsu Toshhko,slmda Varlk Dncesi, s, 117.57 Chid , a.g.e. s,20.58 Eraydn. a.g.e. s.252.59 Chid, a.g.e. s, 20.60 Kueyr,Risle, T.vr. S.Uluda, s,190.61 Hucvir, Keful-Mahcb Hakikat Bilgisi, (T.vr. S.Uluda), s, 567.62 Eb Abdirrahman es-Slem, Tas. Analk.,Slem Risleleri, (T.vr. S.Uluda), s,28-29.


38/316

27

olmayan, hibir isim ve sfat almayan sonsuz varlktr. Buna kll vcd dendii de vardr.

Mukayyed varlk ise, kayt altna alnan snrl ve sonlu varlktr.

Azzddin Nesef ise, vcdu; hakk ve hayl diye ikiye ayrp, hakk

vcdun yce Allahn vcdu, hayl vcdun ise, lemin vcdu olduunu

sylemektedir.63

Chid Efendi de, pek ok mutasavvf gibi, vahdet-i vcd grne sahiptir.

Eserinin birok yerinde vahdet-i vcd konusuna ksa ksa deinmitir. Btn eya eser-i

vcdtur hakk deildir, eser-i ayn-i hkm yoktur hakk varlk Allah Teldr, diml-

Bekdr.64

Vahdet-i vcd nazariyesine sahip olan ehl-i tasavvufa gre, kendi ztyla kim

olan vcd birdir. Ve bu da Allah Telnn vcdudur. Bu vcud, vcip, kadm ve

ezeldir. Taaddt, tecezz tebeddl ve inkism kabl etmez.65 Nasl ki glge, ahsn veya

cismin vcdundan baka vcda sahip deilse, varlklar da Allahn vcdundan baka

vcda sahip deillerdir.66 Mutasavvflar bu grlerini, baz Kuran yetlerine67 ve baz

hadislere dayandrmaktadrlar.68

Vahdet-i vcd dncesini sistemletiren mutasavvf, Muhyiddin Arabdir.

Ondan nce de islm dnyasnda bu fikrin temellerini bulunmaktadr. zellikle

Gazzlnin eserlerinde bu fikre ok yaklat grlmektedir. Fakat Gazzlve dierleribu fikri sistemletirmemilerdir.69

2- Tevhid :

lk dnemlerde kelm mnakaalarn temelini tevhid oluturmaktayd. Tevhid

meselesi slm dncesinde deiik ekillerde yorumlanmtr. Mesel Mu'tezile, tevhidin

aklla bulunacan savunurken, Selefiyye daha fazla nakle istinad etmektedir. Bu arada

sezgiye arlk veren sflerin dnceleri ve grleri de ayr bir nem arz etmektedir.70

Ancak Eb Tlib el-Mekknin de (.386/996) ifade ettii gibi mmet tevhidle ilgili

63 Nesef Azzddin, Tasavvuftansan Meselesi, (T.vr. Mehmed Kanar), s, 183.64 Chid, a.g.e. s, 67-68; s, 141; s, 24665 Fennsmail Erturul, Vahdet-i Vcd vebn Arab, s, 4.66 Fennsmail Erturul, a.g.e. s, 8.67 Enfl, 8/17; Fetih, 48/10; Bakara, 2/186; Vka, 56/85; Kf, 50/16; Hd, 11/123.68 Acln, Keful-Haf, c,II, s, 130.69 Ate Sleyman,slm Tasavvufu, s, 497.70 Ate Sleyman, r Tefsir Okulu, s. 258. Kueyr, a.g.e. s. 164.


39/316

28

tartmalarda iki meselede ihtilf etmilerdir: Birisi, tevhid nedir? Dieri de, tevhid nasl

renilir ve ona nasl ulalr? Bazlar tevhidin, aratrma ve renme ile, kimileri istidll

ve nazar ile, bir ksm iitme ve haberlere dayanarak, bazlar ilh tevfk ve teslim ile elde

edileceini sylerken dierleri de, ona ulamadaki acziyet ve kusuru anlamakla tevhidin

hakkatine ulalacan ileri srmlerdir.71 Bunlar bilgi, nakil ve sezgi temelli tevhid

anlaylar diye zetlemek mmkndr.

Btn eilimler gibi sfler de tevhide son derece nem vermiler, bu tartmalarn

dnda kalmayp slm dininin Allah'a iman konusunda koyduu esaslardan hareket

ederek kendi dnceleri ve halleri dorultusunda tevhid zerinde durmular ve izahlar

getirmilerdir.

Her konuda olduu gibi tevhid konusunda da sfler arasnda homojenliktenbahsetmek zordur. Aff bu meseleden bahsederken unlar yazmaktadr: "slmn 'L ilhe

illallh...' eklinde ifade edilen basit ve sade tevhid akidesinden, eitli sebepler

dolaysyla drt trl tevhid biimi ortaya kmtr:

1. Akl, vehim ve hayalin tasavvur ettii her eyden mutlak olarak mnezzeh

Allah'tan baka bir ilh yoktur. Mu'tezile'nin, felsefecilerin ve baz mutasavvflarn Allah

hakkndaki tasavvurlar budur.

2. Hakiki mnada Allah'tan baka irade sahibi, kdir ve fil yoktur. Allah'nsfatlarmdaki ve fiillerindeki tevhidi bu ekilde anlayan dier baz mutasavvflarn kanaati

de byledir.

3. Hakikatte Allah'tan baka mhede edilen bir ey yoktur. Her eyi Allah ile

beraber gren, O'nsuz olarak hibir eyi gremeyen dier baz sufilerin gr budur.

4. Hakikatte Allah'tan baka bir mevcud yoktur. Vahdet-i vcdu benimseyen

mutasavvflarn gr de budur.

Chid Efendi ehadla vhidin farkn, ehad zt- mutlaktr, vhid esmy- sfattrfakat ayr deillerdir. Ehad vhidsiz, vhid ehadsiz olmaz diye izah etmektedir.72Chid

Efendi ehad ismi drttr. Fiil, esm, sfat ve nr-u mutlaktr. Bu drt mutlak birliktir, Zt-

Briye dellet eder. Mevcudluk, kendi ztyla kim olmaklk, vhidlik ve hakikat Allah

71 Eb Tlib el-Mekk, Ktu'l-kulb. c, I,s, 147.72 Chid, a.g.e. s,61.


40/316

29

Telya dellet eder, bakasna dellet etmez. Hakk Telnn fiiline kimse kdir olamaz,

kadmdir ve bu kint Onun mahlkudur.73

Tevhdin ilk tasavvuf tarifini yapan Cneyd-i Badd'dir (.297/909). Ona gre

tevhid, "Kadmi, sonradan yaratmlardan ayrp tek brakmaktr."74

Kueyr (.465/1072) nceki sufilerin tevhid anlaynn zeliklerinden yle

bahseder: Onlar tevhid konusunda salam esaslar zerinde durmular, akidelerini

bid'atlardan korumular, selefin ve snnet ehlinin benimsediine inanmlar, tebih (Allah'

yaratklara benzetmek) ve ta'tilden (Allah'n sfatlarn inkr etmek) uzak, tevhid anlaym

kabul ettiklerini, kdem sfatna hiz olan Allah' tandklarn, yokluktan var olann sfat

olan (fakr, ihtiya ve zl gibi) eyleri kendi vasflar haline getirme gibi zelliklerden

bahsederler.75 Ancak tevhidi anlama ve yorumlama bakmndan sfler arasnda grayrlklar vardr. Fakat biz bu farkllklar ele almaktan ziyade sfler tarafndan mterek

kabul edilen bir tevhid anlay zerinde durmaya alacaz.

Cneyd-i Baddnin, bu tanm daha ok kelamclarn tevhid anlayna

uygundur. Bundan da ilk dnem suflerinde kelamclarn tevhid anlaynn hkim olduu

anlalmaktadr. Bu tarifyle izah edilmitir: Allah'tan baka her eyi yok bilip kaldrmak

ve yalnz Allah' brakmak demektir ki, fena fillhn bir ifadesidir. Bundan da anlalyor ki

mutasavvflarn tevhidi, fena fillah grlerine u halde sflerin anlad tevhd, "fena

fillh" grnn bir uzants olduu sylenebilir. 76

Chid Efendi eitli tanmlamalarla mutasavvflarla kelmclarn farkl tevhid

aklamalarn birletirmitir.

Chid Efendiye gre tevhid;

-Tevhid, kfr imana tebdl etmektir.

-Mecz ak hakiki aka evirmektir.

-Sliki seyrna iletendir. 77

73 Chid, a.g.e. s,62.74 Kueyr, a.g.e, s. 97, 476; Hucvir,Hakikat Bilgisi, s. 414.75 Kueyr, a.g.e, s.97.76 Ate Sleyman,r Tefsir Okulu, s. 258.77 Chid, a.g.e. s, 210.


41/316

30

-Dier bir tanmlamasnda da, vahdniyette orta olmayan ve Allah Tely btn

eydan mnezzeh grmektir.78

Cneyd'in dnda da pek ok sf tevhidin mana ve tarifi zerinde durmu,79 ksa ve

z olarak tevhdin anlam ve tanmlarn u ekilde zetlemilerdir:

1. Hakk'n Hak iin olan tevhdir ki Allah'n kendisinin bir olduunu bilmesi ve Ben

vhidim diye haber vermesidir.

Chid Efendi tevhidin birinci mertebesini, mbtedlerin tevhididir ki taklittir.

Yani baka baka kiilerden duymular ve kitaptan grmlerdir. Bunlarn imanlar da

taklddir, istidll deildir. Bu kimseler Allah birdir, eriki yoktur, lemlerin Rabbi

Odur, yemez, kimseden domamtr, btn eyadan mnezzehtir, zt, sfat msivdan

gandir ve zt ycedir derler. Bunu dilleriyle ikrr ederler, bu tr tevhid ehline ehl-i kble

denir. Chid Efendi, bu ekilde iman edenlerin imanlarnn makbul olduunu, tevhid ehli

olduklarn, islm dinini btl dinlerden bu tevhid inancyla ayrdklarn ve bunlarn bu

tevhidle zillete dmeyeceklerini anlatmaktadr. Aslnda Chid Efendinin istedii iman

ve dolaysyla tevhidin taklitten kurtarlp istidll olmasdr. 80

2. Hakk'n halk iin olan tevhididir. Allah'n insanda kendi birliini syleme gcn

yaratmasdr.

Chid Efendi tevhidin ikinci mertebesini, havssn tevhidi olarak aklamaktadr.Bunlar Allah Telnn ztn, sfatn ve ismini dilleriyle ikrr edip ve gnlden iman

ederler. eriatn hkmlerini tasdik edip, emirlerine uyarlar, yasaklarndan kanrlar,

bedenin ve rhun srrn bilirler hkmn yerine getirirler. Hakk yola boyun emilerdir,

uzlet ederler, halktan mitlerini kesmilerdir, btn ilerinde messir Allah Tely

grrler, lemin hakikatn yznden okurlar ve keif sahibi mhidlerdir.81

3. Halkn Hak iin olan tevhididir. nsann Allah'n bir olduunu ve birlii hakkndaki

hkm bilmesidir.82

Chid Efendi tevhidin nc mertebesini ise, ehass- havssn tevhidi olarak

aklamaktadr. Bu tevhid herkese nasip olmayan bir tevhittir. nk ehass- havssn

78 Chid, a.g.e. s,61.79 Hucvir, a.g.e. s. 413-20; Kueyr, a.g.e, s. 97-105 (I, 27-47); Kelabaz, Ta'arruf, s.195-6.80 Chid, a.g.e. s, 62.81 Chid, a.g.e. s, 62-63.82 Hucvir, a.g.e, s. 411; Kueyr, a.g.e, s. 474


42/316

31

tevhidini Allah Tel vermitir. lem yok olduktan sonra sadece Allah Telnn zt bk

kalacaktr, orada ne hamd eden ne de mhid bulunacaktr, muvahhid-i vsl zt ztyla

bilecektir. Tevhid-i kmil zt ztyla bir olmaktr, ayr olmak deildir. Nitekim Hz.

Muhammed (sav) btn kintn Allah Tely sen ettiklerini yakn grmtr. Chid

Efendi, ksaca tevhidin nc mertebesini zt ztla birlemek olarak da aklamaktadr.83

Sfler, rhen yaanan bir hal ve zevk meselesi olarak kabul ettikleri tevhid

anlaynn o hali yaayan kiinin durumuna ve bulunduu makama gre deiiklik

arzettiini sylemilerdir. Buna gre avamn, havassn ve havssu'l-havssn tevhid

anlay farkl farkldr.84

Bu grler muvacehesinde mutasavvflar, tevhidin aklla deil, vahiy ve ilham

yoluyla duygu ve sezgi gcyle bulunacana inanmaktadrlar. Onlara gre "Hakk'Hak'tan baka bir kimse bilemez. O'nun gibi hi bir ey yoktur. Hi bir ey O'nun

hakikatini ifade edemez.

3 lim :

Okumakla veya grmek ve dinlemekle veya ihsan- Hakkla elde edilen malmt.

Bilmek, idrk etmek. lim hakkat bilmekten ibarettir. lim marifetten daha ummdir.

Marifet tefekkrle bilmek manasna olmakla beraber, Cenb- Hakka nibeti ciz olmaz.

Gerek huzr olsun (ilm-i ilh gibi) ve gerek husl olsun (ilm-i ibd gibi) ve vech-i dikkatzere bilmeye denir. uur, ftrat gibi. lim maluma tbidir. Yani; ilim sfat varlklar icd

etmez ve hadiseleri meydana getirmez. Belki, hadiseleri ve varlklar bilmekle ilim olur.

Cenb- Hakk ilmi ile, olmu ve olacak her eyi ezel ve ebed olarak bilir. Bylece

o ey, ilm-i ilhde bilinmesi ile vcd- ilmye mazhardr. Fakat madd vcutlarn icd,

kudret-i ilhiyeye istind eder.85

bni Mesud (ra) da ilim kalbe atlan bir nurdur buyurmutur.86

Chid Efendi btn ilimlerden murdn men arefe nefseh fegad arefe rabbehsabrlarna kast eylemek ki, enr-n kendi mhiyyetin idrk edip Allah bilmek olarak

aklamaktadr.87

83 Chid, a.g.e. s, 63.84 Ankarav,Minhcu' l-fukar, s. 279-80.85 Osmanlca-Trke Ansiklopedik Byk Lgat, (AbdullahYein, Abdulkadir Badll, Hekimolu smail velham alm) s, 431.86 Gazzl,hy, c,1. s,124.


43/316

32

lmin Ksmlar;

Chid Efendi Raslullh (sav)in iki trl ilim mrs braktn ifade ederek, biri

ilm-i zhir ve biri ilm-i btn olduunu sylemektedir. lm-i zhir ki, inceleyenin faydasna

olan ilimdir ki, sahbe-i Kiram Raslullh (sav) hazretinin kavlinden ve fiilinden

almlardr. Mesel ilm-i kitabullh ve ilm-i snnet ve ilm-i fkh gibi insann, islmn

envndan ne varsa kamusu ilm-i zhirdir. lm-i btn ise marifettir.88

Chid Efendi bir baka ilim tasnifinde ise ilmin drt eit olduunu

sylemektedir.

1. Hem bilinir ve hem sylenir, ilm-i eriat gibidir.

2. Hem bilinmez ve hem sylenmez, Hakk Telnn ilm-i erifleridir.

3. Bilinir sylenmez riflerin hlidir.

4. Bilinmez lkin sylenir, meyhlarn esrrdr.89

a-) lm-i Zhir - lm-i Btn;

Chid Efendiye gre Fkh, Tefsir, Hadis vb. ilimlerin hepsi ilm-i zhirdir.90

Kitaplardan okuyarak, hocalardan dinleyerek bz bilgilerin renilmesine ilm-i zhir veya

bununla eanlaml olan kesb ilim, ilm-i husl denir. Bu ilmin mahalli akldr. lm-i

zhirde bilenle bilinen arasnda mutlaka bz vastalar vardr: Kitap, hoca vb.91

Chid Efendiye gre ilm-i btn ise marifettir, buna lednn ilim de denir. 92 Bu

ilme ilm-i huzr de denilir. Allah tarafndan direkt olarak retilen ve kalpte hsl olan

ilim. er' ve zhir ilimler, melek ve Resul aracl ile gelir. lham ise direkt Hakk'tan

gelir. Bu sebeple, ilhama, ilm-i ledn denmitir. Hz. Musa'nn Hz. Hzr'dan bu ilmi

renmek istemesi, Kehf Sresi'nin 60-82 yetlerinde ayrntl olarak anlatlr. Zhr ilim

konuarak, kitap, kalem, defterlerle tahsil edilmesine ramen bu yetlere gre ilm-i ledn,

susarak ve yaamakla renilir.93

87 Chid, a.g.e. s, 4088 Chid, a.g.e. s, 223.89 Chid, a.g.e. s, 22.90 Chid, a.g.e. s, 223.91 Uluda Sleyman, TTS, s.264.92 Chid, a.g.e. s, 223.93 Uluda Sleyman, TTS, s.264.


44/316

33

Chid Efendi, ilm-i btn ok eitlidir der ve u ekilde sralar; ilm-i iman, ilm-i

islm, ilm-i ihsn, ilm-i ikan, ilm-i ayn, ilm-i ayn, ilm-i tevbe, ilm-i zhd, ilm-i ver,

ilm-i tevfk, ilm-i takv, ilm-i ihls, ilm-i marifet-i nefis, ilm-i sfat- nefis, ilm-i marifet-i

kalb, ilm-i etvr ve ahvl-i kudret, ilml fark beynel- havtr ve eytan vel- kalb, vel-

akl, vel- iman, vel-mlki ver-rhani, ilml- fark beynel- iret, vel- ilham, vel- hitb,

ven- nid, vel- hatif, vel-kelml-Hak, ilm-i tehdit, ahlk ve sfat, ilm-i tehallku bi

ahlkllahi, ilm-i mhedt ve envh, ilm-i mkeft ve tegaiguhe, ilm-i tevhid, ilm-i

sftl- ceml, ilm-i meni-i sfat, ilm-i tecell-i sfat, ilm-i tecell-i zt, ilm-i hl, ilm-i

gurb ve bade ve suut, ilm-i kr, ilm-i sekr, ilm-i mahv, ilm-i sahrave, ilm-i fen, ilm-i

bek, ilm-i marifet, bi envih, bunlardan gayri, ulm-u gaybiyye vardr. Onun nihyeti

yoktur.94

Tasavvuftazhir-btn meselesi, teden beri tartla gelen ana konulardan biridir.

Daha ok kalb/dern ve manev hayatla ilgili yet ve hadislerin gizli mnlannn, ancak

arif ve vel kimseler tarafndan kefen ve zevkan bilinebileceini anlatmak iin kullanlan

bir terim olan btn, tasavvuf yolcusunun i dnysn, kalbini ve ruhunu ifde etmek

maksadyla da kullanlr. u durumda btn ehli denince, grnen eya ve olaylarn arka

planndaki gerekleri ve sebepleri kef yoluyla bilen ve kalp gzyle gren tasfiye ehli

evliya akla gelir. Buna karlk, zahir ilimlerle uraan ulemya da ehl-i zhirdenir.95

Tasavvuf anlaya gre Kur'n- Kerm' in her yetinin zahir ve btnolmak

zere iki mns96 ve her harfin de bir huddu vardr. Mutasavvflara gre, her devirde

Kur'n'n her bir harfi ve yetiyle amel eden bir topluluk olmutur ve olacaktr. Allh

Tel, ilh nurla aydnlatp rzklandrd her kalbin anlay ve kavray yeteneini aar.

Bylece o kii Kur'n'n mns zerinde derinlemesine durup dnerek onun btn

anlamlarn kefeder. 97te bu sebepledir ki, yalnz slk ehline alan ve zahir mn ile

badatrlmas mmkn olan birtakm gizli anlamlara ve iaretlere gre Kur'n' tefsr

eden mutasavvflar km ve ir tefsirmetodu olarak literatrdeki yerini almtr.98

94 Chid, a.g.e. s, 223-224.95Uluda Sleyman, TTS. s, 87.96Kur'n'm zahir ve btn olmak zere ift manl olduunu, bizzat Kur'n- Kerm iaret etmektedir: "Allah,szn en gzelini (Kur'n'), birbirine benzer, ikierli bir Kitap hlinde indirdi." (Zmer, 39/23)97 Shreverd,Avrif, s. 26.98 Ayrntl bilgi iin bk.: Sleyman Ate, r Tefsir Okulu.


45/316

34

Ahmed emseddn-i Marmaravde Reslullh (s.a.v.) katnda muteber olan

ilmin iki ksma ayrldn bildirir: lm-i lisn ve ilm-i zahirdenilen ksm, Reslullh'n

(s.a.v.) eratini; ilm-i btn ve ilm-i esrrdenilen ksm da onun sahip olduu sim bilgiler

ile srrullh ierir.99 Buna iaretle Peygamber (s.a.v.): "ilim iki ksmdr: lisn ilmi ve

cenn (gnl, ruh, kalb, can) ilmi100buyurmutur.

Burada geen ilm-i cennn asl ismi ilm-i lednnolup,101 ayrca ilm-i hikmet de

denir ki bu, btn leminde detullha rif olmaktr. Zahir ilmine sahip olana da btn

ilmine sahip olana da lim denir. Zahir ve btn cz' ve kll btn ilimler birdir ve insan

vicdanna konulmutur; bunlar birbirinden ayran o insana olan mnsebetidir. Zra her

kii vicdannda olan ilmi kendi anlay lsne gre takrr eder; ona gre "falancann

ilmi, filancann ilmi" diye isimlendirilir. Btn ilmini, kiinin gizli bilgilerde kesinmalmat elde etmesi olarak deerlendiren mutasavvflara gre bu ilim, Allh Tel'nn

kendi ordusuna seip ald, mukarrebndan olan zhidler, yakn ulems ve slih kiilerle

bir arada olmak ve onlarla sohbet etmekle elde edilebilir. Bu tr ilim sahipleri,

Peygamber'in (s.a.v.) ilmine vris olan, talipleri bu ilimle Allah'a ynlendiren, onlar

yollarnda destekleyen ve hedeflerine ulamalarn salayan slihlerdir. te btn ilmi

onlardan renilir.102

bn Arabi'nin eseri Fussu'l-Hikem'i erheden Ahmed Avni Konuk, konuyla ilgili

olarak zetle unlar syler: Herhangi bir konuda sz syleyen mctehid imamlar veya

evliya, Reslullh'n (s.a.v.) eriatine gre hkm verirler ve bu suretle onun halfesi

olurlar. Zr verdikleri hkm Reslullh'tan (s.a.v.) naklen almlardr. Fakat herhangi bir

konuda hkm verebilmek iin, mutlaka ilim tahsil etmek gerekmektedir. Ne var ki ilm-i

zhir-i eriat btn incelikleriyle herkesin renebilmesi ok zordur. Keml sahibi evliya

arasnda, ilm-i zhir-i eratte mtebahhir olmayan ve yalnzca dnen bilmesi zorunlu olan

bilgilerle yetinen kimseler oktur. Bununla birlikte, dn bir meselenin zm hususunda

kendilerine bavurulmas durumunda, bu kiilerin zhire/erate uygun cevaplar verip

zahir ulemsn hayrete drrler. Trihte bunun pek ok rnekleri vardr.103

99 Kelbz, et-Taarruf, s. 87.100 Drim,Mukaddime, 34.101A.A. Konuk,Fussl-hikem erhi, (haz. M.Tahral-S.Eraydn), stanbul 1992, c. III, s. 270.102 Shreverd,Avrif, s, 34.103 A.A.Konuk, Fussl-hikem erhi, (haz. M.Tahral-S.Eraydn), stanbul 1992, c, III, s, 269 .


46/316

35

Bil ki, sfyye, mkefe yoluyla elde edilen ilmi, lednn ilim diye

adlandrdlar. Bunu yle zah ederler: Biz bir eyi dndmz veya kavradmzda

ya o ey kesb ve talebe ihtiya brakmadan zorunlu olarak ortaya kar veya kesb sonucu

ortaya kar. Birinci ksm (zarur olan), ruh ve aklda herhangi bir kesbe gerek olmadan

hsl olur. Lezzet, ac, yokluu tasavvurumuz vb. bunun rneidir. kinci ksm (kesb

ilim), kiinin nefsinde direkt ortaya kmayp, kesbe ihtiya duyan ilimdir. Eer burada

bilinmeyenlere ulamak bedh ilimleri bir araya toplamakeklinde olursa, buna, "nazar

ilim" ad verilir. Eer ilmin mahallini baka eylerden arndrp, sadece Allah'a

meylettirmek eklinde olursa, buna da, "keif yolu" denir. Gerek bir aratrma Hz.

Musa'ya Hzr'dan renmesi emredilen ilmin mkefe yoluyla elde edilen btn ilmi

veya ibare yoluyla elde edilen zhir ilmi olmayp, iaret yoluyla elde edilen btn ilmi

olduunu ortaya koyar.104

M. Hamdi Yazr, Kehf sresinde geen min-lednny yle tefsir etmitir:

Bu yette ilmin deil, talmin lednniyyeti vurgulanmtr. u kadar var ki, talimin

lednniyeti ilmin de lednniyetini gerektirmez deildir. phe yok ki, btn Enbiynn

ilmi, taraf- ilhden vahyi tlim olmas bakmndan lednndir. Fakat, burada dikkat

ekici bir durum vardr ki, Hzr'a retilmi olan ilim Musa'ya retilenden bam baka

bir ilim, yni lednn ilimlerden bir zel ilim olduu anlatlmtr. Dier bir ifde ile,

Msa'nn ilmi ahkm- ilhiyyeyi bilmek ve zhir ile fetva vermek, Hzr'n ilmi ise,olaylarn iyzn, hikmetini bilmektir. Ledn ilmine, ilm-i hakikat ve ilm-i btn dah

denilmi ve Sfiyye, bu kssaya bir hccet olarak tutunmutur. Hsl ilm-i lednn, fikr

bir gayret ile tahsil olunamayp, Hakk'tan srf mevhibe olan bir kuvve-i kudsiyyenin

tecellsidir. Bu kssada ilim iin aratrma yapmaya ve yolculua kmaya tevik delli ve

ilm-i lednnnin cehd taleble elde edilmesinin mmkn olamayacan anlatmak

vardr.105 Chid Efendi, lm-i ledn Hakk Telnn ztn ve sfatn vstasz

bilmektir.106

Gazzl, ilmi, muamele ve mkefe ilmi diye ikiye ayrarak farz olan ilmin

mkefe ilmi (ledn ilmi) olduunu belirtmitir.107

104 Bursevsmail Hakk,Rhu'l-Beyn, c,V, s, 270-272.105 Elmall M. Hamdi Yazr,Hak Dni Kur'an Dili, c,V, s,3262106 Chid, a.g.e. s, 29.107 Gazzl,hy, c,1,s, 44.


47/316

36

Kueyrder ki: "Ulem lisnnda marifet, ilim mnsna gelir. Onlara gre her i-

lim bir marifet, her marifet de bir ilimdir. Sfilere gre marifet u vasflara sahip olan

kiinin sfatdr: Bu kii Hakk Sbhneh ve Tel'y nce sfat ve isimleri ile tanr, sonra

Hakk ile olan muamelesinde sdk ile ihls zere bulunur. Sonra kt huylardan ve bu

huylara ait fetlerden temizlenerek ar hle gelir. Bylece kul; halka yabanc, nefsinin

fetlerinden ber ve uzak olur. Ksaca, kul kendisine yabanclat nisbette Rabb hakknda

marifet tahsil eder."108

Sfler, gerek mnda Hakk'n bilinip tannmasnn mmkn olmadn syle-

milerdir. Bu konuda Eb Nasr Serrc Ts, yle demitir: Gerek marifete yol yoktur

sznn anlam udur: Allah Tel, isim ve sfatlarndan mahlkatn kavrayabileceklerini

onlara am ve retmitir. Hakk' gerek anlamda tanmaya yaratklarn gc yetmez.nk btn kinat, O'nun azamet parltlarnn zhir olmas hlinde bile yok oluverir.

O'nun azamet tecelllerine dayanamaz. Bu yzden erbb- kelm da yle demitir:

"O'ndan bakas O'nu tanyamaz ve O'ndan bakas O'nu sevemez.109

Yakn; kesin ve apak bilgi, phe ve tereddde mahal olmayan doru ve gerek

bilgidir. Tasavvufta; a) Delille deil, man gc ile apak olarak grme, b) Saf kalple

gayb tem, fikri muhafaza ile srr mlhaza etmek, c) Bir eyin hakkati konusunda

kalbin doyum hlinde olmas. d) Her trl pheyi ortadan kaldrp tasdik edilen gaybn

hakkatine ermek.110

Ulemnn ve mutasavvflarn eksersi katnda yakn, tasdikin galebesinden ve kalbi

istilsndan ibrettir. T ki, o kimse, gerekte mutasavvf olsun. Hakkat ehlinin katnda

yaknin ne olduuna gelince, Allah Tel'nn: "Yakn gelinceye kadar Rabbna ibdet

et"111 buyurduu gibi, yakn, ancak ve ancak apak bir ekilde Kadm olan Allah'

grmekle gerekleir. Bu yetteki "yakn"den maksat "grmek"tir. trl yakn vardr:

1- lme'l-yakn: Bir ey hakknda habere dayanan kesin bilgi. Bu, burhan ve delille

elde edilen bilgidir. lme'l-yakn kavram Teksr sresi 5. yetde gemektedir.112

108 Kueyr, a.g.e, s,487-488.109 Eb Nasr Serrc Ts, el-Lm', (Trc. Prof. Dr. H. Kmil Ylmaz,) s,34.110 Uluda Sleyman, TTS. s.577.111 Hicr, 15/99.112 Kueyr, a.g.e, s.219-220; Uluda Sleyman, TTS. s.577.


48/316

37

2- Ayne'l-yakn: Gzlem yoluyla elde edilen ve doruluu apak olan bilgi m-

nsnda kullanlr. "Mhede etmek" mnsndaki "ayn" ile "geree uygun bilgi" an-

lamndaki "yakn" kelimelerinin birlemesinden meydana gelen ayne'l-

Documents

AHMED CÂHİDÎ’NİN NASİHATNÂME VE TEVHİD-İ ZÂT ADLI RİSÂLELER’İNİN TAHLÎLİ - ORHAN CAMLICA