A~IKPA~A VE

ANADOLU'DA TURKYAZI DiLiNiN OLU~UMU SEMPOZ¥UMU

-BiLDiRiLER-

1 - 2 KASIM 2013 I KI~EHiR

Hazzrlayan

Prof. Dr. M. Fatih KOKSAL

GARIB-NAME'DE KULLANILIP G0N0M0Z TURK~ESiNE ULA~MAYAN

ESKi (ARKAiK) KELiMELERE DAiR

Giri~

Do~. Dr. Nadir iLHAN

Ahi Evran Oniversitesi

Arkaik sozcukler, dilin eski donemlerinde olmakla birlikte daha sonraki donemlerinde gorulmeyen kelimeleri ifade it;in kullan1lmaktad1r. Arkaizm terimi de Turk Oil Kurumunun Guncel Tlirkt;e SoziUk'i.inde "is. Fr . ... ed. 1. Konu~ulan ve yaz1lan dilde, kullan1mdan di.i~mi.i~ clan eski soz ve deyim. 2. Kullan1ld1g1 t;agdan daha eski bir t;agdan kalma bir bit;imin, yapmm 6zellig''1 olarak at;1klanmaktad1r. Arkaizm sozcugu t;e~itli kaynaklarda "eskil bi~im", "eskil ik" (Vardar) "eskicil" (Oimez), ''eski, eski kelime/( (Korkmaz) terimleriyle kar~llanm1~tJr.2

Diller canh varhklar olmalan ve surekli geli~ip degi~m eleri dolay1s1yla sabit kalan, duragan sistemler degildir. ihtiyaca bagh olarak yeni kavramlan kar~llayan kelimeler ortaya t;lkanlabildigi gibi kullan1lmayan bir k1s1m kavram, durum ve varhklar ile onlarla ilgili hareketleri kar~llayan kelimeler de zamanla dil sistemi d1~ma t;1kanlmaktad1r.

Faruk Kadri Timurta~, eski unsurlarm yaz1h metinlerle ta kip edilebilen ilk yaz1h devirlerden sonra kelimelerin yaz1 dilinde kullan1lmamas1 sonucu olu~tugunu belirtmektedir.3

Arkaik unsurlarm varhg1 ~air ve yaza rlann daha onceki edebi donemlerle, yaz1 gelenekleriyle ilgilerini kolayca koparamamalan ile i li~kili olmahd1r. Caferoglu da Yunus Emre'deki arkaik usurlann t;oklugunu, Yunus Emre'de

1) Tiirk Oil Kurumu, TDrk~e Siizliik, 10. Baskt Ankara 2005, s.l21. 2) Emek O~enme~, Eski Anadalu TDrk~esinde Arkaik (Eski) Ogeler, Akademik Kitaplar, Ankara 2013, s.27-28. 3) F. Kadri nmurta~, Makaleler, (Haz. Mustafa Ozkan) Tiirk Oil Kurumu Yaymlan Ankara 1997, s.237.

Ere: ... ;:;--~· .... ~·-eE· :;:,. jii[.Ji#~- :;:• :::::;;::;:;:::;:::::::::;;::].: 1 A~1k P~a ve Anadoluiia Tiirk Yaz1 Dili11in 0/u~wuu Sempozyumu [~~- ~-0-~~~

Dor. Dt: Nadir ILHAN

Arhaik Unsurlar adh yaztsmda Yunus'un Orta Asya geleneginden kolayca kopmamas1yla a~1klamaktad1r.4 Cah~mada kok ya da ti.iremi~ halde kullan1lan ancak gi.inmi.iz Turk~esine ula~mayan kelimeler eski (arkaik) kelimeler olarak degerlendirilmi~tir. T<;ah~maya konu olan Garib-name'de yer alan turemi~

kelimelerin bir k1smmm kokleri gunumuz Turk~esinde de kullan1lmaktadJr.

Arkaik ogeler n i~in ortaya ~1karlar?

Dilin as1l kelimeleri olmakla birlikte dil sistemi d 1~1na ~1kanlan bu isim ya da fii l niteligindeki kelimeler arkaik ogeler olarak bilinmektedir/degerlendirilmektedir. Arkaik kelimelerin ortaya ~1k1~1 birka~ ~ekilde degerlendirilebilir.

Bunlann birincisi kokli.i, tarihi derinligi olan bi.iti.in dillerin terk ettikleri temel kelimeleri oldugu i~in arkaik ·unsurlar buti.in kokli.i dillerde bulunmaktad1r. Tarihi donemlerde kullamlan kavram ve varhklann zaman i~erisinde degi~im ve geli~melere bagh olarak terk edilmesiyle eski (arkaik) kelimeler olu~maktad1r.

ikinci olarak arkaik kelimeler genellikle dillerin leh~ele~me ve tarihi devirleriyle ilgili olarak ortaya ~1kmaktad1rlar. <;unki.i dillerin leh~ele~mesinin bir gostergesi de kelime hazinesinde meydana gelen degi~meler, farkhla~malard1r.

Leh~elerdeki farkhla~malar dolay1syla da dilin en eski donemlerinde kullanllan kelimeler yeni leh~elerde varhklanm farkh oranlarda devam ettirmekte veya dii~mektedirler. Yeni leh~elerde farkh oranlarda di.i~iiri.ilen kelimelerden dolay1 bir dilin ya~ayan leh~elerindeki arkaik (eski) unsurlar farkhhk gostermektedir. Ornegin bugun Turk~enin ya~ayan leh~elerindeki arkaik kelimelerin say1s1, lehr;:elere gore farkhhklar gosterecek, Ti.irkiye Turkr;:esindeki arkaik unsurlarla Ozbek Turkr;:esindeki, Kazak Ti.irk~esindeki ve diger lehr;:elerdeki arkaik unsurlar farkh olacaktlr.

Arkaik ogelerin yerine ge~en kelimelerin kaynaklart

Dilimizde eskiden kullamlan kok kelimelerin-arkaik kelimelerin unutulmasm1 i.ir;: temel nedene baglamak, onlarm .yerine ger;:en kelimeleri de u~ kaynaga dayandtrmak mumki.indiir.

1. Dogan Aksan'm da dedigi gibi, "Tiirk~e, geni~ soz varltgmm bir bo/Dmiinii, yabanct etkiye biiyiik 6/~iide kaptlannt a~ma ve yabanct sozciikleri yeg/eme sonucunda yitirmi~tir."5 du~uncesine baglayarak gi.ini.imuze ula~amayan,

gunumiiz yaz1 dilinde kullamlmayan sozciiklerin kaybolu~unun birinci sebebini yabanc1 etkiye baglayabiliriz. Bu ti.ir yabanc1 sozci.ikleri tercihlle yitirilen kelime ornekleri daha ~ok ki.iltUr kelimeleri olmakla birlikte temel kelimelerin de ortadan kalkt1g1 gorulmektedir. Ti.irkr;:enin si.i kelimesi Arap~a askerle, Turkr;:e bitig

4) Ahmet caferoglu, Yunus Emre'de Arhaik Unsurlar, 10. liirk DiU ve Edebiyab Oergisi, C.20, i.stanbull972, 5.4. S) Dogan Aksan, Tiirkfenin Siiz Varflgt, Eng in Yaymlan, Ankara 1996, 5.48

188 Garib-lltilll~~e.Kullalllltp Gii11iimiiz TiirkfeSille U/a~maya11 Eski (Arkaik) Kelimelere Dair c=:::;;;:3\'!:S!a

Dof. D1: Nadir jLHAN

Arap~a kitapla, Turk~e esrimek fiili Fars~a sarho~ ismi ve olmak yard1mc1 fiiliyle, Turk~e ivmek fiili Arap~a acele isminin etmek yard1mc1 fiiliyle kullamlmas1yla kullan1mdan du~mu~tOr. Turk~e u~mak Arap~a cennet ile Turk~e tamu Arap~a cehennem ile ortadan kald1nlm1~ttr.

2. Turk~enin eski (arkaik) kelimelerinin bir k1smmm gunumuze ula~mamasmm sebebi yabanc1 dillerin etkisine baglanabilir. Ancak eski (arkaik) unsurlann yerine ge~en kelimelerin ikinci kaynag1 ortaya yeni ~1kan leh~enin ozelliklerine bagh olarak Turk~e kokenli e~ anlamh veya yakm anlamh kelimelerin baskm hale gelerek baz1 kelimelerin kullamm gorevlerini ustlenmesi ve boylece kullamlmayan kelimenin de yaz1 dilinden Turk~e bir kelime etkisiyle ortadan kald~r~lmas1 ~eklinde gorulmektedir.

6rnegin Yunus Emre divanmda da ge~en eyitmek fiili, en eski donemlerden beri kullan1hp gunumuzde de kullan1lan demek, soylemek, anlatmak fiilleriyle e~ anlamh oldugu i~in, bu fiillerin kullan1m yaygu1hgmm artmas1yla kullammdan du~mu~tOr. Og ve ana I anne e~ anlamh kelimelerinden ananm I annenin baskm hale gelmesiyle og unutulmu~. arkaik (eski) bir kelime konumuna du~mu~tl.ir. Ozkan'm "temeli halk diline ve sozlii edebiyat gelenegine dayandmld1gmdan Yunus'un kullandJgJ dil de zamanmda herkesin konu~tugu dildir."6 du~uncesi,

Yunus Emre'nin ~iirlerinde kullamlan ancak bu gun yaz1 dilimizden du~en pek~ok Turk~e arkaik kelimenin de o donemde halk arasmda yayg1n oiarak kullanJid1gm1 du~undurmektedir.7

3. Eski (arkaik) unsurlann ii~iincii kaynag1 baz1 yap1m eklerinin ~ekim

eklerinden farkh olarak kelime kokleriyle kayna~arak kokun bir par~as1 haline donu~ebilmeleri dolay1S1yla dil sistemimiz i~erisinde yer alan bir k1s1m unutulan kok kelimelerdir. Ktiku unutulan bu tl.ir kelimelerin yap1m ekli ~ekilleri bugun kelime koku gibi algllanarak kullanllmaktad1r. Turemi~ kokler i~erisinde varhgm1 devam ettiren unutulan kokler asli ~ekilleriyle kullan1lmad1klan i~in dilin temel kelimeleri alan bu yapllar da eski (arkaik) unsurlar olarak degerlendirilmelidir. 6rnegi!i ai-da-, alda-n-, alda-t- kelimeleri at (hile)kokunden, bun-a, bun-al, bun­ak kelimeleri bun kokunden ga-r-, go-z, ga-s-ter- yapllan ortak go- fiil kokunden, tUn-e~, tl.in-ek fiil ve ismi ti.in isim kokunden tOremi~ yap1 lard1r. Bu yapllardaki al, bun, go- tOn ... vb kokler bugun dilde bir unutulmu~ olmakla birlikte eklerle kayna~arak olu~an -Kamile imer'in ifadesiyle- tiiremi~ kok/e,S i~erisinde varhgm1 surdurmektedir.

6) Mustafa Ozkan, lurk Dilinin Ge/i~me Alan/an ve Eski Anadolu Tiirk~esi, Filiz Kitabevi, istanbul2009, s.186 7) Nadir ilhan, Yunus Emrenin Eserlerinde Kullamlan Ancak Yaz1 Dilinde Unutulan Fiiller, X. U/us/orarost Yunus

Emre Sevgi Bilgi ~iileni Bildirileri (6·8 May1s 2010), Eski~ehir 2011, s.454. 8) Kamile imer, Tiirkiye Tiirk~esinde Kiikler, lurk Dil Kurumu Yaymlan Ankara 1976, s.17.

Dof. Dt: Nnrlir jLHA.N

Eski Anadolu Turkc;esi ile yazrlm r~ metinler uzerine c;alt~malar yapan Muhammet Velten, Cern Dilc;in, ibrahim Ta~, Mustafa Ozkan, ~erif Ali Bozkaplan, Bilal Aktan, Kemal Yavuz, Zeynep Korkmaz, Faruk Kadri Timurta~ gibi pekc;ok bilim insanrmrz Anadoluda yazr dili haline donu~en Oguzcanrn ilk devresinde Eski Turkc;ede yer almasma kar~m sonraki donemlerde yer almayan arkaik unsurlarr parc;a parc;a da olsa tespit etmi~lerdir. Emek O~enmez de Eski Anadolu Turkc;esinde Eski (Arkaik) Unsurlar adlt c;a lt~masmda bu donemde yazrlan. eserler uzerine yaprlan c;a lt~malardaki arkaik unsurlarr derlemi~tir.

Arkaik unsurlar ac;rsmdan Garib-name

Eski Anadolu Turkc;esi ile yazrlmr~, arkaik unsurlar ac;tsmdan zengin bir dil malzemesi barmdrran eserlerden biri de 730/1330 tarihinde yazrlmt~ Turkc;enin en 6nemli eserlerinden olan ve Turkc;enin Anadoluda yazt dill olarak kurulmasmr saglayan A~tk Pa~anm Garib-namesidir. Garib-name uzerine en 6nemli c;alt~mayr ortaya koyan Kemal Yavuz, Garib-name'nin dilinden bahsettigi b61Umde bugun kullantmdan kalkmr~ birkac; kelimenin varltgmt ve bugun kullantlmayan bir ktstm eklerin kullantmtnl 6rneklerle g6stermi~tir9•

Emek O~enmez de Garib-namedeki arkaik kelime 6rneklerine inceleme bolumunde de yer vermekle birlikte "Arkaizm" ba~hgt alttnda onaltt (16) beyitte arkaik kelimeleri 6rneklemi~tir. 10 O~enmezin c;alt~masmda 128 arkaik (eski) kelime degerlendirilm i~ olup bunlardan 88 kadarr Garib-namede de yer altrken 40 tanesi Garb-namede yer almamr~ttr. ·

Garib-namede arkaik unsur olarak tespit edilen kelimelerin saytst l 70 adet olup bunlardan 93'0 O~enmez'in eserinde 6rneklendirilirken, 77 kadan O~enmez'in c;alt~masmda degerlendirilmeye altnmamt~ gunumuz Turkc;esinde ya_zt dilimizde kullanrlmayan kelimelerdir.

170 arkaik kelimeden 73 tanesi fill olmasma kar~rltk 97 kadan da isim kelimelerdir. Fill olarak kullanrlan kelimelerin 39 tanesi k6k fiiller ve onlann c;ekimli ~ekilleri iken 34 fill de isim ve fiillerden turetilmi~ yaptlardrr.

Metfnde yer alan kok fiiller :

Ag-, Ar-, Bit-, Boge-, Bu~-, Dap-, Deg-, Depre-, Doy-, Dilri~-, Esri-, Eyd-, Gonen-, Gily-, lr-, ilen-, irde-, iv-, Kakt-, Kart-, Ktgtr-, Ka-, Koyn-, Kw;-, Okt-, Ornt-, St-, Soy/a-, ;e~-, Tolun-, Ulal-, Ut-, Oz-, Yasa-, Yiyle-, Yort-, Yoy-, Yu-, Yilgiir- :(39 J

Metfnde ger;en isim ve fiil koklii tiiremi~ fiiller:

Agtrla-, Aida-, Aztrga-, Bay1-, Berkid-/berkit-, Berkin-, Bitt/-, ~a/han-, ~apm-, Diril-, In/-, irgur-, Kocol-, Koyndiir-, Kayne-, Koyni/-, Ogle-, 6riidur-, Sm-, Siikliin-, Tofila-, Top/a-, Toy/a-, U~on-, Onde-, Viribi-, Yorltga-, Yoyhan-, Yidil-, Yildiir-, Yilt-, Yoytl-, Yun-, Yiigri~- (W

9) Kemal Yavuz, A~tk Po~o Gorib·nlime 1/1·211/1·2, Turk Oil Kurumu Yaymlart istanbul2000, s.LV·LVI. 10) U$enmez, age., 2013, 31·32.

190 Gnrib-11ameae K~tllamllp Gii11iimiiz Tiirkresi11e Uln~mayan Eski (Arknik) Kelimelere Dair 1 , i3

Dof. D1: Nadir lLHAN

Temel kelimelerin belli kOitOrlere bagh olmaytp biitlin insanlarda ortak alan kavramlan gosteren sozcOkler oldugunu ve kolayhkla odOnc;:lenemedigini belirten Gerhard Doerfer bu konuda "Gormek, gitmek, gelmek, almak; bir, iki, 0~; goz, ayak, topuk gibi sozciikleri temel sozciiklere ornek gosterebiliriz."11 demek suretiyle de temel kelimelerin bir boiOmOnO fiillerin, saytlar ve organ adlanntn olu~turdugunu belirtmi~tir.

Garib-namede yer alan ve yukanda gosterilen arkaik fiillere baktldtgmda, bazt fi illerin sadece TGrkc;:e fiillerle, bazt fiillerin de TOrkc;:e fiil kar~rhklan yantnda ahntt kelimelerle de kar~rlandtgr gorGimektedir. TOrkc;:e fiillerin e~ veya yaktn anlamh bir fiille kar~tlanarak ortadan kaldtnldtgl 58 arkaik fiil Garib-namede yer almt~ttr.

TGrkc;:e fiil kar~thklartntn ahntt kelimelerle de kar~tlandrgr fiillerin saytsl 12 tane olup, esrimek, ivmek ve siikliinmek fiillerinin TOrkc;:e yaktn veya e~ anlamhlanyla ortadan kaldtrtlmadtgl sadece ahntt bir kelimenin bir yardrmcr fiille kullantlarak bu fiillerin yerine gec;:tigi gorOimektedir. A~agtda~i orneklerde TGrkc;:e kelimeler yanmda altntt kelimelerle ortadan kaldtnlan fiil ornekleri yer almaktadtr.

Deg­

Depre­

Diiri~­

Esri-

if en-

: degmek, ula~mak, isabet etmek,

: ktmrldamak, hareket etmek,

: c;:ah~mak, ugra~mak, gayret gostermek,

:sa rho~ olmak,

: ofkelenmek, biri hakktnda kotOIOgGne dua etmek,

iv- : acele etmek,

Karl-: ya~lanmak, ihtiyarlamak,

Okt- : c;:agtrmak, davet etmek,

Ogle­

Siikliin­

Taiii~­

Yar{tga-

: dG~Gnmek, akrl yGrGtmek,

: kebap olmak, kebap yaptlmak,

: ~a~mak, ~a~trmak, hayret etmek,

: buyurmak, emretmek

170 arkaik kelimeden 97 tanesi varhk, kavram ve durmlan gosteren isim kelimelerdir. isim olarak kullantlan kelimelerin de yakla~tk 30 tanesi turemi~ isimler olmasrna kar~tn 67'si de basit-kok halde kullanrlan isimlerdir.

Aldagu~, Ayruk, Be/gO, Bi/0, Bufilu, Esriik, Gefisiiz, Gork/0, Gozgii, iley, irte, issi, issiiz, Kan~a, Kan~aru, Kanda, Kandaltg, Kankt, Karafiu, Kocaltk, Sayrultk, Smuk, Sinle, Ta~ra, U~mak, U~ak, Yavuzltk, Yazuk/u, Yigreg, Yumt~, Yumt~p

11) Gerhard Ooerfer, wTemel SOzcOkler ve Altay Oilleri Sorunu•, (l;ev.: Semih Tezcan), TDAY-Belleten 198Q-l981, TOK Yay., Ankara 1983, s.l

Dof. Dr. Nadir ]LJ-IAN

Agu, Alk1~, An, Arkun, Ass1, A~aga, A~nu, Bahg Bay, Bay1k, Buii, f;alab, f;eri, Degme, Delim, 06/ek, Diin, Elgin, Geiiez, Girtii, Gork, /ssJ, irte, Kar;an, Kamu, Kam, Kav, Keler;i, Key, Kir;i, Ko.ca, Nite, Od, Ogn, Og, Oyken, Sag1~, Sagrak, San, Sav, Sayru, Sin, Sake/, Siiiiiik, Tamu, Taii, Tap, Tapu, Tovar, Ton, Toy, Tu~, Uht, Us, Usaii, Ut, Okii~, On, Yag1, Yah~~ Yahtu, Yarag, Yargm, Yavlak, Yavu, Yavuz, Yazuk, Yig

Garib-namede yer alan 97 arkaik isimden 64 tanesi Ti.i rk~e e~ anlamli kelimelerin baskm olarak kullantlmalanna bagli olarak arkaik kelime durumuna di.i~mi.i~, kullammdan kalkmr~tlr. Geriye kalan 33 isimden 20 tanesi sadece yabancr kelimenelerin tercih edilmesine bagli olarak ortadan kaldmlirken; 13 isim ise hem Ti.irk~e e~-yakm anlamli kelimelerle hem de yabancr kelimelerle kar~rlanarak arkaik (eski) unsur durumuna di.i~mi.i~lerdir.

* Tiirkr;e kelimenin yerine a/mtl kelimenin tercih edilmesiyle artadan kaldmlan kelime/er:

Agu: zehir, f;eri: asker, Esriik: sarho~, Od: ate~, Sayru: hasta, Sayru/Jk: hastalik Sin: mezar, kabir, Sake/: hasta, Tamu: cehennem, Tapu: hizmetci; hizmet, Tovar: mal, mi.ilk, Ton: kryafet, elbise Ur;mak: cennet, Us: akrl, UtI ut/u: haya, edep, Yag1: di.i~man Yazuk/g: gi.inah, Yazuk/u : gi.inahkar, gunahli, Yumt~: i~, hizmet, Yumt~r;t: i~~i, hizmet~i (20)

* Tiirkr;e kelimenin yerine e~-yakm an/omit Tiirkr;e kelime/er ve almtl kelimelerin tercih edilmesiyle ortadan kaldmlan kelimeler:

Alkt~: ovme, dua, medih, A~nu: once, evvel; onceki, evvelki, Bay: zengin, varlikli, eli acrk, comert, Belgii: a~ikar; alamet, iz, ni~an, Bilii : bilgi, ilim, hi.iner, f;alab: Allah, Tann, Dolek : vakarli, ~erefli, temkinli, Geiiez: kolay, rahat, Keler;i: soz, kelime, haber, Ogrt: hrrsrz, soyguncu, Og aktl, zihin, us, hatir, Sagrak: i~ki kadehi, kadeh; emsiksiz su kabr, Taii: t uhaf, garip, acayip, ~a~ma, ~a~rrma, hayret etme, (13)

Agu, r;eri, esriik, sayru gibi bazr kelimelerin bugi.inki.i kar~rliklan olan "zehir, asker, sarho~, hasta" gibi kar~rliklan metinde hi~ ge~memi~tir. Gozgii 42 kez kullamlm1~ olmasma kar~rlik "ayna" metinde hi~ yer almamr~ttr. Sin kelimesi metinde 8 kez kullamlrken kabir metinde sadece 1 kere ge~mi~, mezar ise hi~ ku llamlmamr~ttr.

Anlamda~ olan Ti.i rk~e us ve og yanmda Arap~a akrl kelimesi metinde birlikte yer almr~, metinde us 23, og 21, aktl ise 63'er kez ku llan rl mr~ttr. Bugi.in us kelimesi us/u, uslanmak gibi yaprlar i~erisinde varligmr devam ettirirken, og kelimesi yazr dilinden ~rkanlm1~ yerini Arap~adan ahntt akrl kelimesine terk etmi~tir.

Dini terimlerden Allah, Tann, <;alab, Hi.ida yaratlcr adlan ile cennet­u~mak, cehennem-tamu gibi kavram adlan da Garib-name metninde birlikte kullam lmr~lardrr. <;alab ismi Ti.irk~e Tann ve Arap~a Allah kelimelerinin tercih edilmesine bagli olarak yaz1 dilimizden ~rkanlm r ~tlr. Ti.irk~e Arap~a Fars~a kokenli

192 Garib-m'imeife Kullmullp Giiuiimiiz Tiirkfesiue Ul~mayau Eski (A rkaik) Kelime/ere Dair 1 • = .>:>•.;a

Dar;. Dz: Nadir iLHAN

yarat1c1 adlannm metindeki kullamm say1lan da ~alab 142, Tanfl 270, Allah 151, Huda 71 keredir.

TOrk~e kokenli u~mak ve tamu kelimeleri Garlb-name metninde ~ok az kullamlan Arap~a kokenli cennet ve cehennem kelimelerinin daha sonraki donemlerde baskm olarak tercih edilmesine bagh olarak arkaik kelimeler konumuna dO~OrOimO~tOr. Cehennem kelimesi metinde bir ayet ile bir beyitte yer almasma kar~m tamu 39 kez kullamlm1~tlr. Cennet kelimesinin 12 kullammr yanmda ur;mak kelimesi Garlb-name'de 92 kez yer alm1~t1r.

Garib-name'de kullamhp gi.ini.imi.ize ulasmayan kelimelerin kullamm ornekleri ile baz1 kelimelerin sekil ve yap1lar~

Ag-: yi.ikselmek, ~1kmak, yukan ~1kmak

2358 Her kim erlik tahtlna agm1~ ola I 01 ki~iden dord ogul dogm1~ ola

1411 Gor nefesden ne du'a agar goge I Kimse'anun lutf1n1 ni~e oge

5819 Eyle san bir hOcredOr u~makdan ol I Anun-1~un andan agd1 goge yol

Agu: zehir

Agu kelimesi Eski TOrk~e, Orta TOrk~e donemi metinlerinde de kullamlm1~ olup gOnOmOz Anadolu ag1zlannda da kullamlmaktad1r.

9044 Yohsa hod zalim olur ad1 a nun I Agudan a~1 olur dad1 a nun

Ag1rla-: ululamak, sayg1 gostermek

Kelimenin yap!Sinl GOiensoy tarafmdan "<ag-1r+la- (<*ag-Jr+la)"12 ~eklinde

gosterilmi~ olup, gOnOmOzdeki kullammda "ikramda bulunmak" anlam1 on plandad1r.

170 'Aiem i~re hak am ag1rlad1 I Hem hak'1 tevhid-ile ol birledi

519 Ka'be dapa vururam esirgegil I Taiiny1 peygamberi ag1rlagll

Aida-: aldatmak, kand1rmak: I

Aida- fiili de ashnda tOremi~ bir kelime olup, Fars~adan ahntl bir kelime olan hile ile yaz1 dilimizden dO~en al isim kokOne dayanmaktad1r. Bu kelime kokO eski TOrk~e metinlerde de aym an lamia alI altag: hile, aldatma ~ekliyle ge~mektedirY Kelime bugOn Aldan- ve aldat- fiillerinde ya~amaktad1r.

Unutulan as1l kok olan al'hile' kelimesinin yaz1 dilimizde ~ekim ekleriyle bugOn tek ba~ma kullanllmad1g1 bilinmektedir. Ancak kelime TOrkiye TOrk~esi ag1zlannda varhgm1 devam ettirmektedir. Derleme SoziOgO'nde "al 1. Hile, tuzak: Haydin

12) Tuncer Giilensoy, Ti!rkiye Ti!rk~esindeki Ti!rk>e Sozciiklerin Koken Bilgisi Sozliigii, 1.cilt A-N, 2. Cilt 0-Z, lurk Oil Kurumu Yay., Ankara 2007, s.54.

13) Ahmet caferoglu, Eski Uygur Ti!rk>esi Soz/Ogii, lurk Oil Kurumu Yaymlan istanbul 1968, s.12.

t Sf = -,. ko.=g~ '*" : - :r ,.,,. ';;·I A~zk Pa~a ve Anadoluaa Turk Yazz Dilinin 0/u~umu Sempozyumu --~

I! I

Dor;. D1: Nadir lLHAN

arkada~lar al oldu bize, S1lanm dikenleri gul oldu bize. (Feselek *Re~adiye * Zile, Dodurga, Artova, -To.; Mesudiye ... )"14 ~eklinde ge~mektedir.:

5508 Guyduruben dek. beni aldar-1m1~ I Kendu gelmez bini yoldan kor-1m1~

Aldagu(;: aldattc1, hileci

Kelime al 'hile' isminden al+da- guc;(1) yap1s1yla tOretilen tOrmi~ bir isimdir. Eski Turk~edeki +gu~1 ekinin sonundaki - 1 sesinin du~mesiyle ek yap1 i~erisinde yer alm1~ttr.

5510 <;unki bildum aldagu~ur bu gofiul I Bini egler kendu olm1~ nefse kul

Alk1~ : ovme, dua, medih

Yaz1 dilimizde kullamlmayan bu kelime "*alka- -*alkl- 'ovmek') +~ yap1s1yla ... ET.'de karg1~ kar~1t1 olarak kullamlm1~ DLT.'de alk1~ 'ovme, alk1~' .... " 15 ~eklinde ge~mi~tir.

2363 Medrese hem kopri hem karvansaray I Ataya alk1~ ider y1l on iki ay

3100 Eydeyum alkt~ u ho~nudllk nedur I Kim bilesin bu hikayet nitedur

9115 Kank1 begde kim tevazu' olmaya I Ulular agzmdan alkt~ almaya

An: o

Eski Turkc;e doneminde, Eski Anadolu Turk~esinde kullamlan ve bugun de ya~ayan baz1 Turk lehc;elerinde kullamlan kelime Turkiye Turkc;esi yaz1 dilinde kullan1lmamaktad1r. Oc;uncu ~ah1s zamiri olarak kullamlan kelimenin yerine gunumuzde aym donemlerde de kullamlan ol zamirinin -l'si du~mu~ ~ekli olan o kullamlmaktadtr.

363 Malufi oldur hare ola hak yollna I Kim anufila rahmet-i hak bullna

516 <;akmag1 ald1 eline naz-lla I <;ok 'azim and virdi aiia niyaz-lla

62 An~llaym kim var am kim bile I Ya ana lay1k 'ibadet kim kll

Ar-: yorulmak, s1kmtt c;ekmek,:

Bugun genellikle yorgun argm ikilemesi ~eklinde kulland1g1m1z argm kelimesi turemi~ bir kelimedir. -gon I -kon fiilden isim yap1m ekiyle tOreti lmi~ 'a~-km, ar­gm, bit-kin, yll-gm, yor-gun .. .' vb. pekc;ok kelime mevcuttur. Bu tOremi~ kelimeler i~erisinde argm kelimesinin koku olan ar- fiili d1~mdaki fiil kokleri ba~ka eklerle de kullamlabilmesine kar~1llk ar- fiilinden tOretilmi~ ba~ka kelime de dilimizde yoktur. Yorgun, yorul-, yorucu; bitkin, bitmi~, bitirici vb. gibi ayn1 kokten turemi~ kelimeler varken; ar-11-, ar-1c1, gibi tOremi~ kelimeler ile ar-acak, ar-d1-lar, ar-1yor gibi c;ekimli ~ekilleri de dilimizde kullamlmamaktad1r.

14) Derleme Sozlugu I A, TUrk Oil Kurumu Yaymlan, Ankara 1993, s.165-166. lS) Giilensoy, age, 2007, 61.

194 Garib-ntime_~e.Kullamllp Gii11iimiiz Tiirkr;esi11e Ula$mayn11 Eski (Arknik) Kelimelere Dair !i-" ia

Dof. D1: Nadir hHAN

511 01 gun uzun yond1 yalnuz garlb I Kond1 bir yirde gice a~ u anp

616 irdi bunlar ~ehr u«;mda kondllar I Yavlak arm1~lard1 key dif\lendiler

Arkun : yava~, sakin, sessiz

279 Nefs dah1 hem ilkin ayakda olur I Arkun arkun atlayup ba~a gell.ir

6363 Arkun arkun ay du~er gunden 1rak I ~ol hacaletdendur ahir bu firak

Ass1 : yarar, fayda, kazan~.

Halk agzmda as1 ~eklinde kullamlan kelime Eski Orta Turk«;e donemlerinde as1g ~eklinde kullamlm1~, DLT'de as1ghg 'faydah' ~eklinde gec;:mi~tir.

6280 Eyle bil kim bin cihan issi-durur I Kan«;aru sunsa i~i ass1-durur

756 Tann 'ilmin h6~-durur 6grense «;ok I Dutmasa ogrenmegun aSSISI yok

49 01 sema'dan harket eyler kamus1 I Kimseye hi«; ass1 kllmaz namus1

A~aga : al«;ak, a~ag1

3543 A~agadan dem-be-dem mihnet kopar I Ejdeha gibi gofiul gencin kapar

3591 A~agadan dem-be-dem mihnet kopar I Ejdehadur mur~idi tahtdan kapar

A~nu : once, evvel; onceki, evvelki

1499 Var-1d1 bir padi~ah a~nu zaman I Dunyada olm1~-1dJ hukmi revan

Ayrug I Ayruk : ba~ka, artlk, bundan sonra

ET. adruk OT. adnk ~ aynk ~eklinde kullan1lan kelime yukandaki anlam1yla yaz1 dilimizde kullamlmamaktad1r. Kelimenin kokeni hakkmda farkh goru~ler Gulensoy eserinde g6sterilmi~tir.16

2218 Kim tuyasm bu sozufi ma'nisini I Hem bilesin ayrug1 vu hem seni

67 <;On habibullah bu nali~de-durur I Gel k1yas it ayrug1 ne i~dedur

621 Diller ayruk ilia dilek bir idi I Bir i~id kim her biri ne dir idi

.Az1rga- : kO«;Omsemek

Az kelime koku gunumuzde de kullamlan isim kokudur. Ancak az ismi Ozerine getirilen +1rga- isimden fiil yap1m ~ekliyle ortaya ~1kan aZirga- bi«;imi gOnOmOze ula~amam1~ onun yerini TOrk«;e e~ anlamlls1 ve ge~mi~te de kullamlan ku«;Omse­fiili alm1~t1r.

6481 BOibOIOfi gO I gOier u~bu sozine I Ya'ni amgar am kenduzine

Bah~• : yazJCJ

431 Birlige bitmek bilufi kim yah~1dur I hak didan birikenler bah~1dur Hak

16) Giilensoy, age, 2007, s.96.

Dof. Dr. Nndir iLHAN

Bay : zengin, varhkll, eli ac1k, comert

Yaz1 dilimizde yaygm olarak kullamlmayan kelime tarihi donem metinlerinde kullan1lm1~, Turkiye T()rkc;:esi ag1zlannda da varhgm1 sUrdUrmektedir. Kelimenin Uygur 96neminde bay banmhg ikilemesi ~eklindeki kullamm1 Clauson'un eserinde "1} barimllg P.N./A. fr. bartm; 'owning property~ N.o.a.b. Uyg. VIII ff. Bud. bay barrmlig t:m/Jglar az 'rich men and men of propert:v are scarce' TT VI 024; n.o.o .. of this phr. in TT Vf.''17 tamklanm1~t1r.

5891 Her ki~i kim anda i~bu ray ola I Ol hakikat kamulardan bay ola

Bay1-: zengin olmak, zenginle~mek

Eski Uygur Turkc;:esi soziUgUnde18 ter alan kelime yaz1 dilimizde Farsc;:a 'zengin' kelimesinin ahnmas1yla kullan1mdan du~mu~tUr. Zengin, varhkh anlamma gelen bay ismi ile ondan turetilen 'zenginle~mek, varhklanmak' anlammdaki bay-1-fiilleri bugun yaz1 dilimizde kullanllmamaktad1 r.

5857 Key 'atadur Tann'dan ol'omr ana I Ma'ni birle bay1m1~dur gorsene

Bay1k : ac;:1k, belli, gerc;:ek, kesinlikle

Halk agzmdan 'Dogru, gerc;:ek, ~uphesiz'19 anlamlanyla tamklanan kelimenin DLT'de de kullamld1gm1 Tuncer Gulensoy eserinde "= OT. Bay1k 'gerc;:ek soz' (DLT9c::bay-(1)k"20 ~eklinde gostermi~tir. Fuzuli Bayat'm Orta TUrkc;:e SoziUk'Unde "bay1k: kendisine inamlan adam"21 ~eklinde gec;:mektedir.

1121 c;unki i~ bunda hak'a lay1k degul I Anda ne olas1muz bay1k degul

144 Her kimun kim dirligi lay1k-durur I Ol kapuda sevgulu bay1k-durur

5876 'izzet eylen ana kim lay1k-durur I hak 'aziz dutm1~ am bay1k durur

Belgi.i : a~ikar; alamet, iz, ni~an

806 iki meclis var cihanda belgi.i lu I Her biri haiiU halinde sevgull.i

10235 Cumle sozden maksud ol yar belgi.iiU I Her kim am bilmedi kald1 delu

Berkid- Berkit- :saglamla~tlrmak

Berkit- fiili, berk 'saglam, katl' kelimesinden tureti lmi~ fiil govdesidir. Gabain, Eski Turkc;:enin Grameri adh eserinde bek kelimesinin berkten geldigi "bark, bk, park (br.), bak (br.) saglam, ... " 22 ~ekliyle Brahmancadan geldigini soyledigi bilinmektedir. Giilensoy Koken Bilgisi Sozll.igU'nde bekc;:i ve bekle- kelimeleri ile

17) Sir Gerard Clauson, An Etymological Dictianart of Pre· Thirteenth Century Turkish, Oxford At The Clarendon Press 1972, s.366.

18) Caferoglu, age, 1968, s.36 19) Derleme Sodugu II, 579. 20) Gillensoy, age, 2007, s.l22. 21) Fuzuli Bayat, Orto Tiirk~e Sozliik, Vahn Yaymcll1k, Istanbul 2008, s 53. 22) A. Von Gabain, Eski Tiirk~enin Grameri, (~v.:Mehmet Akahn), Tiirk Oil Kurumu Yaymlan Ankara 2003, s.267.

196 Garib·n~~~~'rle Kullmulzp Gii11iimiiz Tiirkfesille U/apnaya11 Eski (Arkaik) Kelimelere Dair ...-%!

Dot. Dt: Nadir ILHAN

beki~- I peki~- fiilinin yap1sm1 anlatlrken bu kelimeleri " ... < *bek [< *berk] 'katl, saglam, sert'" Ti.irk~e kelime koki.ine baglamaktad1r.

1134 Ki.ifr u inkar u guman terk idelum I Gonli.imuz gir~eklige berkideli.im 6214 Dunyanun ci.imle muradm terk idup I Can i~inde dost '1~km berkidi.ip 294 Gormeyin~e kimse can terk itmedi I Dost-lla 1ahd i.i vefa berkitmedi

Berkin-: kuvvetlenmek, saglamla~mak

Berkit- fiiliyle aym kokten ti.iretilmi~ fiildir. Yap1s1 berk+in- ~eklindedir. Ancak fiil gi.ini.imi.iz yaz1 dilinde kulamlmamaktad1r.

5764 Bir divar dartm1~ demi.irden pur girih I Birbirine berkini.ipdi.ir ~lin zirih

730 Ash berkinmi~-durur rGhaniye I Fer'i tag1lm1~-durur cismaniye

980 hulk u Tman u kana'at kamUSI I 1Akla berkinmi~ bularun namuSI

Bili.i : bilgi, ilim, hi.iner

Kelime Turk~e bil- fiilinden +ig ekiyle tl.iretilmi~ isimdir. Kelime sonunda yer alan -g sesinin du~mesine bagh olarak i.inlli yuvarlakla~mas1 meydana gelmi~ ve bili.i ~ekli ortaya ~1km1~t1r.

658 Degme birni.in bili.isi elvan-durur I Her bili.iden maksud ol Si.ibhan-durur

2006 Muhkem olur ol zaman 'akl u bili.i I 'ilmi.i hikmet can goni.il olm1~ tolu

Bit-- : ula~mak, kavu~mak

261 A~ kulagun bir i~it iy yol eri I Eydeyi.im ol birlige bitenleri

Bitil-: yazllmak

Eski Ti.irk~edel<i bit- 1yazmak' fiil koki.inden -1 fiilden fiil yap1m ekiyle ti.iretilmi~ fiil govdesidir. Ancak biti- ve bitil- fiilleri ya~ayan yaz1 dilimizde kullamlmamakta onun yerine e~ anlamhs1 olan yaz-fiili ve ondan tl.iretilen ~ekiller kullan1lmaktad1r.

3933 Her ki kendi.i eksi.iginden yirine I Bitile ol ci.imle halka gorine

10508 Hak buyurd1 on dah1 dut kim ola I Ci.imle eksi.ik b itile yirne gele

Boge- : kesmek, tlkamak, bend olmak

453 Tag u ta~ anun yohn bogeyimez I Yaz1 vu yaban an1 egleyimez

Buii : Slklntl

Kelime Caferoglu'nun EUTS1de "mung Keder, endi~e, kaygu: Ust. 209, 24"23

~eklinde yer almaktad1r. Gi.ilensoy'un Koken Bilgisi Sozli.igi.i'nde "bun 'S1kmt1' =ET. bul) (Eieges, 10) <*mul) 1Sikmt11 1st1rap, mihnet"24 ~eklinde yer alm1~t1r. Kelime

23) caferoglu, age, 1968, s.132. 24) GUiensoy, age, 2007, s.l82.

A~tk Pn~n ve Anndolulia Tiirk Ynzr Dilinin 0/u~umu Sempozyumu

Dof. D1: Nadir iLHAN

Eski Turk~enin KoktGrk kitabeleri ile Uygur donemi metinlerinde yer alan "s1ktnt1" anlamma gelen isimdir.

2518 Her dem u~mak ni'metin yirler-idi I Biz buiia katlanmazuz dirler-idi

4070 Kamu 'alem rahmetunden ~ukr ider I Bun guninde cumle sini zikr ider

Buiilu : s1kmt1h

Eski TOrk~edeki bun (bur) <*mur)) kelimesinin isimden isim yap1m ekiyle clu~turulmu~ isim govdesidir. Ayn1 kokten turetilmi~ bunak, bunal-, bunal-1m gibi kelimeler dilimizde varhgm1 devam ettiriken bunlu ~ekli yaz1 diliizde yer almamaktad1r.

6062 Llki bir buiilu ki~i ~agrur-1sa I Ham olur s1dk-1la k1grur-1sa

6106 Hem denizde buiiluya ol bi-'aded I Allah emriyle k1lur her dem meded

6113 Hak an1 bu yir yuzinde buiiluya I irgurur hem kuru yire hem suya

Bu~- : k1~mak; ofkelenmek

Bu~mak kelimesi TOrk~e e~ anlamhlan olan k1zmak ve ofkelenmek fiillernin yaygmla~mas1yla kullan1mdan kald1nlm1~t1r. Kelime Eski TOrk~e donemi metinlerinde ge~mektedir.25

1034 Sen bu 'ilmi kendO cismufide ok1 I Ger bu~up kak1r-1safi nefse kak1

3866 Befizi saru sa~1 yatm1~ donr kir I Kim soger Q kim bu~ar u kim kak1r

9217 Ya'ni hiddet tlz bu~a nz kaklya I Sormadm halkl klra hem'toklya

~alab : Allah, Tann

Kelimenin yap1smm ~a la+apa yap1stndan geld@ Ar. callap ile ilgisi olmad1g1 GOiensoy tarafmdan gosterilen kelime Tarama SoziUgQ'nde XII-XVIII. yuzylllardan

tara nan eserlerde tanrklanm1~ olmasma kar~tn Derleme Sozlugunde bu anlam1yla

orneklenmemi~tir. Gulensoy'un Etimoloji Sozlugunde kelimenin yap1s1 ve kokeni

"f;a/ap 'Tann' =ET. f;a/ap <~ala 'eski, kadim'+apa"16 ~eklindeki bir olu~umla

a~1klanm1~r.

13 Hem yidin~i bab i ~inde on 'aceb I Dasitan var kim bulan ol ~alab

346 Birlik i~redur ~alab'ufi rahmeti I i~id imdi eydeyum bu hikmeti

693 iy ~alab 11~kdan bizi aylrmagll I Dunya ahir togru yoldan lrmagl

~alhan-: ~alkalanmak

39 Gor defiizler mevci ni~e ~alhanur I 0 1 sema'da bu defiizler yayhanur

~apm- : ko~u~mak; yonelmek

25) Caferoglu, age, 1968, s.SS 26)Giilensoy, age, 2007, s.214.

198 Garib-niimeiie Ku/lamilp Giiniimiiz Tiirkfesine Uln~mnyan Eski (Arkaik) Kelimelere Dair !' < +u•

Dof. Dz: Nadir jLHAN

5560 Kan1 ol suret ki merkebdi bafia I Anufi-1la !;apmurdum dart yafia

528 Ta~1 dah1 kod1 !;apmd1 kava I Kavdan ister derdine bu kez deva

<;eri : asker

154 Enbiya kamus1 anufi le~keri I Evliya cumle afia old1 !;eri

6153 Yidi iklimi dutupdur ol !;eri I 01 !;erinufi ol ki~ idur serveri

Dap- : bulmak (Bayat 118)

5529 Sandum ol'1~k1 bafia geldi meger I Dost dapa gitdugumi bildi meger

382 Her ki bunda ikilikle dirile I Yann and a tamu dapa sO rile

Deg-: degmek, ula~mak, isabet etmek

306 Kime degdi an~1laym salta nat I Kim gel up ku~lar a~ar-1d1 kanat

Degme : her, her bir

311 Degmelere virmedi hak bu i~i I Kim-durur kim diri klla olmi~

402 Degme bir kemter nesene goruben I Kalma yarufidan yuzufi dondurube

658 Degme birnufi bilusi elvan-durur I Her biluden maksud ol Subhan-durur

Delim : ~ok, hayli

287 Kimisi dildur kim ol old1 Kelim I Padi~ah'la didi i~itdi delim

1845 U~bu sozler 'akile ma'ni yiter I Bu kadar sozden delim ma'ni biter

Depre- : k1m1ldamak, hareket etmek

Gumuzde Depr~ fiil kokunden tGretilen depre-n-, depre-t- fiil govdeleri ile depre-m isim govdesi de depre- (>tepre-) fiilinin yaygm olarak kullamlmamasma kar~m depre fiili ~ekimli halleriyle dilimizde yer almamaktad1r.

7775,Hod degirmende bu sudur i~ viren I Dek duram depredup cunbi~ viren

10125 ille bilduk kim bu halk cansuz degul I Deprenen ten dunyada ansuz degGI . .

Diril- : toplanmak

Gunumuzde dir-> der- fiili ve ondan turetilen baz1 kelimeler kullan1lmasma kar~1hk 'top/amok' anlammdaki dirilmek fiili yaz1 dilimizde yer almamaktad1r.

475 Dirilup kulavuza bitenlerufi I Menzili gevher kan1dur anlarufi

Dolek : vakarh, ~erefli, temkinli,

2489 Ba~1 gor kim yir idinmi~ ol melek I Ya'ni 'aklun tahtl andadur dolek

A~zk Pafa ve Anadolulia Tiirk Yazz Dilinin Olz~umu Sempozyumu

Dor. D1: Nadir iLHAN

Doy- : tahammUI etmek, dayanmak

5536 ilia birka~ gUn bafia gUysen gerek I U~bu hicret zahmrna doysefi gerek

590 Kim ol ok yalnuz-iken hi~ doymedi I c;un birikdi hi~ kimesne koymad1

Di.in : gece

Kelime genellikle dun 0 gun ikilemesi ~eklinde metinde ge~mesi yanmda dtin+le ~eklinde vas1ta hali ekiyle de kullan1lm1~tlr. Eski TUrk~e donemi metinlerinde cie yer alan tUn27 kelimesi gece anlamrna gelmektedir. Eski Anadolu TUrk~esi doneminde d'li olarak diin ~ekliyle kullamlan kelime gUnUmUzde tUne- fiili ve ttinek ismi i~erisinde varhgrn1 devam ettirmektedir. Zaman i~erisinde kelimede meydana gelen ses degi~imi, anlam degi~imi ve gece kelimesinin baskrn hale ge~mesiyle kelime bu anlam1yla kullammdan du~mU~tur.

2346 'A~1k ister di.in u gun ol gofiuli I Olmag-1~un gofiul issinufi kuh

1061 Gorsefie her neyi kim sevse ki~i I GUnduzin i~i olur di.inle dU~i

368 Kank1s1 lay1k geturse rahmete I Kayim ollum di.in U gun ol ta'ata

Di.iri~- : ~ah~mak, ugra~mak, gayret gostermek

4715 Eyle san kim yidi kat gokde durur I Vir yuzinde duri~Up bi.inyad urur

9129 Hak yohnda ho~-durur cehd eylemek I Di.iri~Ufi kim hi~ yavu varmaz emek

Elgin Elkin : yabanc1

5933 Llki ol kenduzini miskln gore I hak yohnda ozini elgin gore (elgin: yabanc1 Bayat 139)

313 Virdi sultanhgrn1 misklnlige I Ol ytiz i ~i.in di.i~di ol elkinlige

Esri- : sarho~ olmak

1042 'l~k evinde esriyen ay1lmaya I 'l~k elinden yazllan yoyllmaya

4096 Am ben seyran k1lam dostlaruma I ~ol ezelden esrimi~ mestlertime

9896 Esriye bu 'akl u can i~den ~lka I Bilmeye n'itmek gerek ba~dan ~lka

Esri.ik : sarho~

Kelime esri- fii linin fiilden isim yapllm1~ esrUk 'sa rho~' ~ek l idir. Fiil kokundeki

2327 Andan iren han-u-manrn terk ide I Cumlesi ay1k gele esruk gide

1336 S1dk1 oldur 'A~1k'un ol dostlara I 'l~kdan esri.ik ol ezelden mestlere

6140 Cam esri.ik 'akh taze gofili kan I Bl-ni~andan virtir ol her dem ni~an

Eyd- Eyt-: soylemek, demek, anlatmak

27) Gabain (~ev. Akahn), age, 2003, s. 303.

200 Garib-lldme(ic.~u/lamilp Gu11iimiiz Tiirkresillc Ulnimaya11 Eski (Arknik) Kelimelere Dair 1 'Z!I

Dot;. D1: Nndir jLHAN

Kelime tarihl metinlerimizde eyitmek, ay1tmak ~ekilleriyle gec;:mektedir. Eski Turkc;:e donemindeki kullamm1 Caferoglu'nun eserinde "ay1tmak : stiylemek, sormak, demek" ~eklinde tirneklenmi~r.28

1 Allah adm eytelum evvel ibtida I K'andan old1 ibtida vu intiha

2150 Adem! oldur ki bu remzi bile I Difile imdi eydeyum k1ldan klla

517 Eytdi iy c;:akmak onufi hurmetine I Kim cihan muhtac-durur rahmetine

Eydebil- : diyebilmek, stiyleyebilmek

75 Ne sana 'akl irebilur fikr ile I Ni seni dil eydebiiOr zikr ile

Gefisuz : isteksiz, istemeyerek

Fuzuli Bayat'm Orta TOrkc;:e Stizlugunde "gensiz getirmek: gelmeye mecbur olmak, ister istemez gelmek"29 ~eklindeki ac;:1klamada yer alan kelime TOrkiye TOrkc;:esi yaz1 dilinde yer almamaktad1r.

1533 Yidi ikllm halkm1 da'vet kllufi I Gelmeyeni gefisuzin alup geiOfi

5517 Ya bile gel yohsa ben u~ giderem I Gelmesefi gefisuz seni terk iderem

so Gefilu gefisuz kat u nandan On irer I Halk1 komaz bir kararda hi surer

Gefiez : kolay, rahat

1723 Tahta hukm itmek gefiez mid Or i yar I Sanmag1l kim degmenufi hukmi irer

8492 Zlra kim alphk genez nesne degul I Kim tifiinde cumle du~man ola kul

Girti.i Kirti.i : gerc;:ek

100 Biz afia girti.i inanduk s1dk-lla I Kim bize yann ~efa'at ol klla

593 Birikenler ~adumandur ~aduman I Bu hikayet girti.i sozdur bl-guman

1817 Her birisi kulhga dutd1 boym I Girtu bilgil bu stizi dutma oym

Gone:n-: nimete, refaha kavu~mak, sevinmek

586~ Ulu kic;:i ni'metinden gonene I Toyma ac;:lar u yahfi tonana

Gork : guzel, guzellik

6405 Gork ic;:inde bl-nazlrdi ol nigar I Mal u ni'met bl-hisab u bi-~Omar ..

Gorkli.i : guzel, guzellik sahibi

1407 Kulaga h6~ Onleri h6n eyledi I Gtizi gorkl i.i yuzler ile toylad1

5831 Eytdi ol yuzi sulu gorkiO hulu I Kim neyi sevse c;:ok anar iy ulu

90 Kan1 o l '1~k-1 haklkl kim bizi I Ala ilte gtistere gorklu yuzi

28) caferoglu, age, 1968, 5.28. 29) Bayat, age, 2008, 5.166.

Dor. Dr. Nndir iLHAN

Gozgi.i : ayna

Goz+gi.i ~eklinde ti.iretilmi~ bir isim govdesidir. Ag1zlarda kullamlmasma kar~11Jk yaz1 dilimizde yer almamaktad1r. Elaz1g Yoresi Soz Var1Jg1 adiJ eserde "gozgii : {T) Ayna· (DFAHA. 65, 05.2243) kiZim bahan gozgiiyii getiir. (sozj"l0 ~eklinde

tamklanml~r.

2763 Gozgi.i-durur ol ki~i her kim baka I Goren hak didann anda mutlaka

3523 Gozgi.i ola ol gonG I bakgll ana I Gorine ol gozguden Allah sana

Guy- : yanmak, yakmak

5480 Gec;di 'omrum yolda~a gi.iymeg-ile I Gi.iydugum ne ass1 c;un gelmez bile

5505 !;Gnki gofilum bu sozi itdi ban a I Bir nic;e muddet yine giiydum ana

8559 'Omrini hare eyleye ol sevguye I Gec;:di gun ayruk ana kanda kuye

lr- 1 Irma-: uzakla~mak: aynlmak, ay1rmak; uzakla~tlrmamak, ay1mamak

204 iy Hudaya dogru yoldan 1rmagrl I 01 ~efa'atdan bizi ayrrmagrl

600 Bilelikden rrmasun ol hak !;a lap I Bu du'a hazret'de olsun mustecab

1604 01 nazardan hak bizi ay1rmasun I KendG kendu tal'atlndan rrmasun

lnl-: Uzakla~nlmak

2133 Dordini duzdi sana aynlmasuz I ~oyle berkitdi ki hie; rnlmasuz

8973 Vol ic;inde kamus1 ho~nud ana I Hie; rnlmaz ol vefa ofiden sofia

lssr : srcak, srcakiJ

1819 Od1 gor kim yuregufide yanadur I lssrhgufi od degul mi ya nedur

446 Zira tag uta~ ana ma'ni-durur I lssr sovuk hem anufi yoiJn urur

ilen- : ofkelenmek, biri hakkmda kotu soylemek, kotGIGgune dua etmek

Orta Turkc;e donemi metinlerinde Ayn1 anlamda kulanrmr Bayat'm eserinde yer alm1~t1r.31

9134 Tafin sozum dutmadr dip ilenur I Gofili inkar i~iginde do_lanur

iley : on, kar~l, huzur, kat

Eski TGrkc;edeki il"on taraf, dogu" kelimesine guney kuzey yapllannda oldugu gibi +ey ekinin getirilmesiyle olu~mu~ ve ekle kokun kayna~mas1yla kok anlammda kullamlan kelimedir. Bugun kullandrg1m1z ileri kelimesi de aym koke dayaiJ olarak +geru ekiyle kayna~arak ortaya c;•kmr~tlr.

30) Ahmet Buran- Nadir ilhan, Eloztg YOresi Soz Vorlt(jt, Tiirk Oil Kurumu Yay. Ankara, 2008, s.94. 31) Bayat, age, 2008, 2099.

202 Gnrib-lliime(Je.Kullamlrp Giiuiimiiz Tiirkfesiue Ul~maynn Eski (Arknik) Kelimelere Dair 1 - :gM

Dof. Dr. Nadir !LHAN

5624 Ayagum altmda buldum gokleri I ileyumde kul gordum begleri

8915 ileyuiide din u ten olsun fidi I Dukedinc;e bu sozi geldi nidi

irde- : 1. aramak, ara~ttrmak, kontrol etmek, 2. istemek (Bayat 216) 1429 imdi gel bu ma'niyi irdeyelum I Kenduzumuzde ne var isteyelum

. 2142 imdi gel sen kenduzuiii izdegil I Bunlaruii halini sende irdegil

irgi.ir- : Kavu~turmak, ula~ttrmak, eri~tirmek

Eski Turkc;edeki er- fiilinden ir- ~eklinden ir+gur- yap1smda turemi~ fiil govdesidir. Fuzuli Bayat kelimenin anlamm1 "ergur-:eri~mek, vaktinde yeti~mek" ~eklinde gostermi~tirY

1153 Kullaruii istedugin virur <;alap I irgi.irur her kim neye kllsa taleb

6113 Hak ant bu yir yuzinde buiiluya I irgi.irur hem kuru yire hem suya

irte :erte, yann; sabah, sabah vakti

572 Eytdi irte kamu ham oluiiuz I Her biruiiuz bir ok alup gell.iiiuz

9741 ~eyhuii oldur dilegi irte gice I Kim duta hak emrini yigit koca

issi : sahip, iye, malik

Gulensoy kelimenin idi+si > iye+si > isi ~eklindeki bir geli~imle ac;Jklanabilecegini gostermektedir.33 Bu geli~im olas1 kabul edilirse sonraki donemlerde de s ikizle~mesi gerc;ekle~mi~tir. Bayat da issi kelimesinin sahip, malik anlam1 yanmda steak stcakftk anlammt da vermi~tir.34 Ancak iki kavram farkh olmasmdan dolay1 stcakhk Jsst kelimesiyle ili~kilendirilmelidir.

2346 'A~tk ister dun u gun ol goiiuli I Olmag-tc;un goiiul issinuii kuh

141 Her ki kul oldt bu 'alem issine I hakim oldt cumle 'alem ustine

840 Devlet issidur hakikat ol ki~i I Padi~aha laytk olmt~dur i~i

issi.iz : sahipsiz

2259 KanktsJ gider-ise bu cism olur I Bani olur i~ u ev issiiz kalur

iv-' : acele etmek:

Gulensoy, iv- fiilinin DLT'de de kullantlan <*ew- ~eklindeki bir fiilden degi~imle ortaya c;tkttgtnt gostermektedir. BU fiil koku de bugu yaz1 dilimizde ivedi tliremi~ kelimesinde varhgmt s0rdurmektedir.35

814 islam evinde-durur dirnekleri I Yok-durur hie; bunlaruii ivmekleri

833 Sen bulardan kank1sm sever iseii I Sohbetine varmaga iver iseii

32) Bayat, age, 2008, s.146. 33) Giilensoy, age, 2007, s.440. 34) Bayat, age, 2008, s. 220 35) Giilensoy, age, 2007, s.443

1 A~rk Pa~a ve Anadolul-ia Turk Yazr Dilinin 0/u~umu Sempozy11mu

D01;. D1: Nadir ILHAN

Ka~an : her ne zaman, ... d1g1 vakit, ki o zaman

1418 Satus1 pulufi sogandur ya tere I Pul ka~an lay1k ohsar gevhere

4555 Ten isefi hod ohsardur ten harab I Ka~an olse ten yiri tahte't-turab

Kak1- : k1zmak, ofkelenmek

1034 Sen bu 'ilmi kendO cismOfide ok1 I Ger bu~up kak1r-1safi nefse kakr

3866 Befizi saru sa<;1 yatm1~ dom kir I Kim soger 0 kim bu~ar u kim kak1r

9217 Ya'ni hiddet tiz bu~a tiz kak1ya I Sormadm halk1 k1ra hem tok1ya

Kamu: hep, bOtOn

Eski TOrk<;e donemi metinlednden itibaren tarihi leh~;elerde de kullan1lan kelimenin en eski ~ekli kamug - kamag'dur . GOni.imi.izde kamusal alan, kamu mah, kamula~tlrma gibi bir k1s1m yap1lar i<;erisinde varhgm1 si.irdi.irmektedir.

19 ~ol bir linden kamus1 ci.inbi~dedi.ir I Gorse fie kim her biri bir i~dedi.ir

5826 01 makam hak ehline layrk-durur I Kamu yirden yigligi bay1k-durur

703 Gokler i<;indedi.ir ol u~;mak kamu I Yirler altlnda-durur yidi tamu

Kan~a : ne kadar, nasll

2245 Goreli.im soz ma'nisi kan~a gider I Degme goz gormez 'azlm in<;e gider

Kan~aru : nereye

5863 ~ol-durur ol kim <;a lap ~;ok mal vire I Kan<;aru kim sunsa· dOnya el vire

6280 Eyle bil kim bifi cihan issi-durur I Kan~aru sunsa i~i ass1-durur

Kanda : nerede, nereye

340 Kanda kim iki gofii.il birlikdedi.ir I Goresin bunlar ganl dirlikdedi.ir

6011 Afia hod 'aklum beni.im kanda ire I in~aallah kim <;a lap kuvvet vire

36 Suy1 gor kim ni<;e akar durmadm I Vir komaz kandasa da yi.iz si.irmedin

Kandahg : nas1lhk, ne kadarhk

541 Belli.i bildi.im bu odufi kandahgm I Hem dahl key afiladum dirlik sagm

Kam : hani nerede

83 Sana lay1k kam 'akl aiilayas1 I Ya kulak kam sozi.iii diiileyesi

84 Kam lay1k goz ki sini boylaya I Kam an dil ki zikri.ifi eyleye

1105 Bun<;a di.iriO i~ ki bu di.inyada var I Kam bir dem asudahk kanda var

Kank1 : hangi

366 Kank1 ta'atda goreli.im gizli.idi.ir I Kank1smufi i.izresine yazludur

204 Garib-/l(i/1/e'de Kul/mulrp Giiniimiiz Tiirkfesine UIQlmnyan Eski (Arkaik) Kelimelere Dair I ? '·. . .Xi

Dof. Dr. Nadir iLHAN

408 Kankt goiiul kim annd1 da'viden I 01 g6iiul duyd1 haber bu ma'niden

515 Bu kamu te~vl~-ile diler sora I Od bularuii kanktstndadur gore

5487 Sen varursm dosta ben ne'yc;un kalam I Kankt gun kim dir-iseii yolda~ olam

Karaiiu : karanllk, siyah

545 Bunlaruii birikmegi nur koparur I Kim karaiiu yirlere aydm virur

5066 Kimi anuii aydmmdan ~ad olur I Karaiiu dunden teni azad olur

Karaiiuhk : karanllkllk, siyahllk

Karafiu kelimesinin uzerine +hk isimden isim yap1m ekiyle kurulmu~ isimdir.

1972 Karaiiuhk uku~ oi!Jr aydm az I Zlra kim gun k1sa olur ~eb diraz

Kart- : ya~lanmak, ihtiyarlamak

2017 Yiiimi~ olur ISSISin ol zemherlr I Suiia b'eiizer aderhl c;unki!ll kam

6261 Soldur ol kim '1~k eri olur garlb I Razm ac;maz kimseye g6iilin kartp

6395 Gec;di '6mri kand1 old1 haklr I Gitdi ol hatunllg1 old1 fakir

Kav : isim Agac;lann g6vdesinde veya dallannda yeti~en bir tOr mantardan elde edilen ve c;abuk tutu~an, sungerimsi mad de

502 Nun Allah birlik ic;inde kod1 I Nitekim c;akmak uta~ u kav od1

533 Kavda dah1 bulmad1 istedugin I 'Akllm cem' eyledi dirdi ogin

Kelec;i : soz, kelime, haber

625 Turkmen eydur uzum aluii yiyeiUm I Bu u~ak kelec;i leri koyalum

2888 U~bu sozden hali olmaz has u 'am I Bu kelec;i toptoludur her makam

Key : iyi, ho~, c;ok, dogru, dogrusu

541 BellO bildum bu odufi kandallgm I Hem dahl key aiiladum dirlik sagm

5525 <;unki can bu dunyanuii mi'mandur I Hem surat hem nefs anuii key y§ndur

Krgrr-: c;ag1rmak, seslenmek, yalvarmak

6062 Llki bir buiilu ki~i c;agrur-1sa I HaZJr olur s1dk-Jia krgrur-1sa

6177 01 ktgrrd1 bafia 'A~rk adm1 I 01 brrakd1 canuma '1~k dadmr

Kic;i : kuc;uk

Eski Turkc;e d6nemi metinlerinde ki~ig ~eklinde g6rulen kelime tarihi d6nem metinlerinde de yaygm olarak kullanrlm r~tlr. Eski Anadolu Turkc;esi metinlerinde Oguz yaz1 dili 6zelligi olarak c;ok heceli kelimelerin sonunda -g unsozonun dO~mesine bagll olak kic;i I gic;i ~ekillerinde kullamlm1~t1r. Ancak kelimeni bugun kic;i I gic;i bic;imi yaz1 dilimizde yer almamaktad1r.

l. :.

Dar. Dt: Nadir ILHAN

5868 Ulu ki~i ni'metinden gonene I Toyma ac;lar u yahn tanana

Ko- : b1rakmak, terk etmek

36 SuyJ gor kim nic;e akar durmadm I Vir komaz kandasa da yi.iz si.irmedin

798 Bu denizde ko helak olsun bular I Vol eri nefsi helak olmak diler

1084 Senligi vi.i benligi ko bir yana I Bir kulag ur dinle ne dirven sana

Koca : ya~h, ihtiyar

1194 Gec;di yigitlik dahl old1 koca I Bir i~it anun dahl hali nic;e

3886 Koca kim yohsul ola oldur i~i I blse yigdi.ir eyle ohnc;a ki~i

Kocal- : ihtiyarlamak, ya~lanmak

2020 Kedhuda oldukda di.inya ked ider I Kocahc;ak Tann an1 redd ider

2196 Kocahc;ak ki~i olur ten za'if I Gitdi kuwet gitdi et old1 nahif

8100 <,;:unki bu a'za vi.i sO ret kocalur I Va'ni kim i.istadmun rengin alur

Kocahk: ya~hhk, ihtiyarhk

1195 Dinle imdi ol kocahk halini I Eydeyum bir bir sana ahvalini

2118 Kocahk bilufi ~una manend olur I Anufi-1c;un halleri befide~ gelur

9246 Tann sevmez kocahkda ol i~i I Rahmete lay1k degul&ir ol ki~i

Koyni.id- : yanmak, yand1rmak

2447 Geh olur kim hasba ic;in koyni.idur I Geh yarakan renci rengin dondurur

Koyndi.ir- : yand1rmak

2323 Her kim ic;er koyndi.irur kursagm1 I Sayru eyler ademinufi sagm1

Kayne- : yanmak

2214 ilia koyner kursagmda yog olur I Anufi-1c;un gelmez elinden kalur

6182 Kime gelse '1~k anufila ne k1lur I OJ bu '1~ka nic;e koyner yak1lur

6229 Koyni.idur '1~k kime gelse 'anm I Halk ic;inde dokdurur vakanm

Koynil-: yak1lmak, yandmlmak

1958 OJ zamanda bu hava key germ olur I Nic;e hamlar koyniluben nerm olur

1966 OJ zamanda has• I olur cumle i~ I Ham• gider koynilur cumle yimi~

Ku~- : kucaklamak, sanlmak, bagnna basmak

Bugun yaz1 dilimizde ve ag1zlarda ya~ayan kucak, kucaklamak, kucakla~mak, kucu~mak gibi kelimelerin ortak kuc;- koki.inden geldigi dilcilerin tarafindan ittifakla

206 Garib-11dm!_a~ Kullmul1p Gunumilz Tilrkresine Ul~mayan Eski (Arkaik) Ke/imelere Dair f > .a

Dor;. D1: Nadir ILHAN

kabul edilmektedir. Talat Tekin kucak kelimesinin '< *kw;-gak36'tan geldigini gostermektedir. GOiensoy, "kucak ... =OT. kucak (DLT) ... < !Jiif- 'kucaklamak' -ko~ (DLT) + -(a)k''37 ~eklindeki a~1klamasmda da kuc fii l kokO va rd1r. Ancak bu fiil kokO glinlimOzde yaz1 dilimizde ~ekimli halleriylede yer almamaktad1r.

5691 Anlag1l kim sen nesin u~mak ned Or I Hem ol u~makda hGri ku~mak nedi.ir

2289 Hem mukabildlir gonOI ol u~maga I Belki yigdlir bakma hGri ku~maga

Nite: nasll

1818 Eydeylim her birinlin i~i nedlir I Kim bilesin bu hikayet nitedOr

1158 i~id imdi eydeyum maksGd nedi.ir I U~bu soz i~re hikayet nitedUr

6217 Kim bilesin '1~k i~inde hal nedUr I Dinle imdi kim hikayet nitedUr

Od : ate~

184 Terk ile soyndlirdi ol h1rs odm1 I Dutd1 s1dk1 ald1 S1ddlk adm1

2251 Od1 suy1 toprag1 katd1 yile I Dordi bir yirde bu cism old1 bile

541 Bello bildUm bu odun kandahgm I Hem dahl key anladum dirlik sagm

Ogn: h1rs1z

9543 Eytdi mah ogn alur ansuzm I Hem haraml urur iltiir genslizin

3219 Nefs haramldi.ir bu yolda key sakm I Hem bu yoluf'i ugns1dur kibr 0 kin

Ok1- : ~ag1rmak, davet etmek

128 <;;On bu nak~1 bize gosterdi dUrlist I KendUsi virdi sebak ok1d1 cOst

1509 Ok1d1 beglerini tapusma I Soyledi bu tedbiri kamusma

405 Birlik ashndan diyem bir s6z dak1 I G6n1Ufie yaz bu sozi her dem ok1

Orm- : orna-, yerle~tirmek

1444 Gevhere altun baha ~of dem olur I Kim gliher altun i~inde ormlur

Og : ak1l, zihin, us, hatir

533 Kavda dahl bulmad1 istedUgin I 'Akhm cern' eyledi dirdi ogin

721 Dir 6gUfii kendlizUni aragll I Kank1 mOikdedlir makamun afilag1l

1608 Ma'nisin bilmek dilersefi bu sozUn I OgOni dir kendOzOfie a~ g6z0fi

Ogle- : dU~Unmek, ak1l yOrUtmek

714 'l~k getUrdi cam tende egledi I 'Ak1bet can kendO mOikin ogledi

36) Tal at Tekin, Moko/e/er II Torihi Tiirk Yozt Dilleri, Oncii Kitap Yaym, Ankara 2004, sA3S. 37} Giilensoy, age, 2007, s.S62.

fa F1ili!!is-&. i!i-f e;; .;;;:;:;:; '"! A~1k Paja ve AnadoluCia Tiirk Yaz1 Dilinin 0/u~wnu Sempozyumu

Do~. D1: Nadir lLHAN

Oru dur- : ayakta durmak, kalkmak

623 Sava~ old! cOmle oru durdliar I Yumrug-Jia biribirin urdllar

4215 Seyh ofiinde cOmle oru durdJiar I Bir ogurda yOz yire .. indOrdiler

Oyken : akciger

2658 01 sudan dah1 i~erO yildOr yene I U~ nefes kim varur iner oykene

8450 Bu nefes yili giri~ek oykene I Soz diler kim anda yil Ozre bine

Sag1~: say1

6304 Ni~e sansuz ki~i geldi sag1~a I hlleden kurt1ld1 geldi sag i~e

Sagrak : i~ki kadehi, kadeh; emsiksiz su kab1

81 U~bu nefsdur sakisi ol meclisufi I Sagrak• nskdur hem ol mO~kil i~Ofi

San : say1, hesap

6304 Ni~e sansuz ki~i geldi sag1~a I hlleden kurt1ld1 geldi sag i~e

Sav : soz, konu~ma; mesaj

5818 Nesne kim ol u~magufi pertav1dur I Bu kadar soz kanda anufi sav1dur

Sayru : hasta

2323 Her kim i~er koyndOrOr kursagm1 I Sayru eyler adef)11nufi sagm•

Sayruhk : hastallk

5428 Orta yirde yog-1d1 hi~ ayrullk I Ne firak u ne alum ne sayruhk 1107 Bir sa'at sagllk u bir dem sayrullk I Bir sa'at birlik 0 bir dem ayrullk

S1- : k1rmak, bozmak

Eski TOrk~e Eski Anadolu Turk~esi donemlerinde s1- I sm- (k1rmak, kmlmak) ~ekillerinde kullanlian bu fiil de gumumuzde kullan1mdan dO~en kelimelerdendir. Ancak bu kelime kokO de bugOn SJ-n-lk, SJ-n-•k-~1 kelimeleri i~erisinde varllgm1 devam ettirmektedir.

584 Eytdi bu kez bir gorufi s1ya m1s1z I S1masafiuz didugum tuya m1s1z

985 Kibr u kine fisk u inkar u riya I Nefs ile bunlar diler 'akll s1ya

Sm- : kmlmak, bozulmak

592 Kanda kim olur-1sa yalfiuz ki~i I Her makam i~inde smmakdur i~i

Smuk : kmk, km~m1~

998 Nefs smuksa s1gmur ten tagma I Bu 'ak1l smsa girer din bag

Sin : mezar, kabir

689 Zlra kim her nesne varur asllna I Can ~1kar 'ar~a \(U ten girOr sine

208 Garib-11ti1!!..e~e Kullambp Giiniimiiz Tiirkfesine Ula~mayan Eski (Arkaik) Kelimelere Dair 1 _- .' Y

Dor;. D1: Nndir iLHAN

Sinle: mezarllk (Bayat 431)

4971 Anun-1la vansaruz sinleye I COmle halk ol gOn gerek am geye

Soyla-: ara~brmak, tahkik etmek

8368 Bu sozOn asll ned Or bir soylasun I Sozi bilsOn ilkin andan soylesOn

10451 01 erenler soym1 soyla didi I i~in i~le sozini soyle didi

Sokel : hasta

2945 Halk sokeldOr ilia kim bilmez neden I Ne var eger yorise sag bu beden

Sukll.in- : kebap olmak, kebap yap1lmak

167 SuklunOp bi~mi~ kuz1 soz virdi hem I Eytdi benden yime zehr-aludeyem

Suiiuk : kemik

2500 Goksi gar kim ni~e muhkem eyledi I Dord yanadm berk sufiukle kaplad1

~e~- : ~ozmek

4520 Baglamak ~e~mek i~idOr pes a nun I Baglu yolln a~an oldur oglanun

9065 Bagm1 vO bendini cOmle ~e~er I Hi'~ an1lmaz anda du~man hayr u ~er

Tamu : cehennem

2169 Vohsa sen dahl dO~esin t amuya I U~bu sozler h6~ tigOtdOr kamuya

382 Her ki bunda ikilikle dirile I Vann anda tamu dapa sO rile

703 Gokler i~indedOr ol u~mak kamu I Virler albnda-durur yidi tamu

Tan : tuhaf, garip, acayip, ~a~ma, ~a~1rma, hayret etme

1835 Hem bt.i"toprakdan surat virdi sana I Kim goren hayran olup kalur taiia

6104 Vine virmi~ bir keramet hak ana I Bir i~it bu hikmeti batgll t aiia

Ta.nla- : ~a~mak, ~awmak, hayret etmek

1.147 U~bu sozden haiOfii anlayasm I Anlayumazsan ahir t aiilayasm

818 0 1 ki 'a~1kdur ne direm anlaya I Anlarun kim '1~k1 yokdur tafilaya

Tap : yeter, kafi

589 Bu ogOt tapdur ahJr dutanlara I ikilik kop birlige bitenlere

Tapia- : kabul etmek, onaylamak; saymak

6102 Vapd1 bir divan and a ol ki~i I Vine Musa taplamad1 ol i~i

Tapu: hizmetci; hizmet

1509 Ok1d1 beglerini t apusma I Soyledi bu tedbiri kamusma

5931 Ni~eler azad-iken ol t apuda I KendOzin kul eyleye ol kapuda

Dot;. D1: Nadir ILHAN

Ta~ra : d1~an; uzak

5430 <;un <;alap'dan takdir old1 bu i~e I Kim bu canlar aynla ta~ra du~e

Tavar: mal, mulk

1114 Ev u barh u han-u-man mal u tavar I Cumlesi kaygu-durur her kimde var

Tolun- : dolunmak, batmak, gurb etme

4171 01 i~ikde ne dilersefi buhnur I GOne~ andan togar anda tohnur

6366 Ay togm~a gun tohnur iremez I Gorinimez dosta dostm goremez

Ton : k1yafet, elbise

Gunumuzde an lam degi~mesiyle sadece i~ ~ama~1nn bir turunu kar~•layan don kelimesi Eski Turk~edeki anlam1yla bugun yaz1 dilimizde kullammdan du~mu~ur. Ton I don Turk~enin tarihl donemlerinde, genel anlam1yla 'elbise, giyecek, k1yafet' anlamlannda kullanilm1~r. Don 'i~ ~ama~m elbise, ust ba~' < ET. ton 'giysi, elbise, kurk'; Uyg. ton< *t6n"38 ~eklinde anlam1yla tarihi donemlerde kullan•lm1~t1r.

29 Gar ki ni~e geymi~ altun tom gun I 01 sema'da harket eyler dun u gun

Toy : dugun, ~olen, ~enlik

5868 UIL! ki!;i ni'metinden gonene I Toyma a~lar u yahfi tanana

Toyla- : eglenmek; dugun yapmak, ~enlik duzenlemek

Toy ismine +Ia- isimden fiil yap1m ekinin getirilmesiyle olu~an fiil govdesidir. Ancak toy ismi gunumuzde yaz1 dilimizde yer almad1g1 gibi toylamak ~ekli de bugun kullan11mamaktad1r.

5787 Sofra indurdi Resuh toylad• I Yidi ol h0n1 Resul ~Okr eyledi

315 Padi~ah ol yuzi eyle eyledi I Kim anufila M1sr ~ehrin toylad1

1505 Diledi kim bir ulu bag~a eyleye I Yidi iklim halkm anda toylaya

Tu~ : e~, denk

5548 Pes eyitdum iy nza dutg1l eiUm I <;unki geldi sana tu~ old1 yolum

6408 Bir gice hatun yaturken du~ gorur I Mustafa s1rnm kar~u tu~ gorur

U~mag I U~mak : cennet

16 Kim <;a lap bun~aya ad urd1 sekiz I Nitekim u~mak sekizdur iy 'azlz.

855 Tafin anufi yanudm u~mak vire I Hi~ gumansuz ol ki~i hakk'a ire

1369 Tafin'dandur bun lara bu i~ kamu I Bunlarufila bezenur u~mak tamu

38} Giilensoy, age, 2007, s.298.

lO Garib-mime{fe ~u!lamhp Gii11iimiiz TiirkfeSille Ula~maya11 Eski (Arkaik) Kelimelere Dair 1 : '' , ?1

Dot;. Dr. Nadir ILHAN

Uht I oht : vakit, zaman, donem

513 Od gerek old1 ana 1smmaga ITa of uht olm(;a kim gOne~ toga

3840 Bir 'acayib vasf-1 hal eydem sana I Out kulagun bir dem uht bend in yana

Ulal- : yOceltmek, yOkseltmek

Ulal- fiilinin buyOmek, daha bOyOk olmak anlam1yla ~agatay, Klp(;ak ve Osmanhca'da ge(;tigi Clauson'un sozlugOnde orneklenmekte ancak bunun morfolojik a(;lklamasmm tam yapllamayacag1 ifade edilmektedir.39 Kelime belki ulug ismi uzerine getirilen +Ia- isimden fiil yap1m ekiyle tUretilmi~ ulugla- ~ekli

iken ses du~mesi ve seslerin yer degi~tirmesi gibi fonetik olaylarla (ulug+la-< ulula-) ulal- ~ekline bOrOnmO~ olabilir.

58 Ne ulald1 of bu tnulk olmag-1fa I Ya bu mulk olmaz-1sa nesi eksile

6096 Hak diledi an1 kim giziO klla I Ia yitimler ulala bum bula (ulal. Yucel-, yuksel-, buyu-, Bayat 506)

Us : akll

5867 ilia her dem hayr ola i~ledugi I hazrete baglu ola uss1 ogi

1181 Yigidun hali ge(;er gaflet ile I Ogi uss1 dOn 0 gun 'i~ret ile

1214 Ta'at i(;re ge(;Ore yigitligin I hak yohna baglaya USSIO ogin

Usaii : isteksiz, gev~ek, tembel

6420 Ana ya ana olasm ya halal I Usaii olma olmasun goniOn metal

u~ak : ku(;Ok, ufak

625 TOrkmen eydur uzum alufi yiyelum I Bu u~ak kele~ileri koyalum

U~an- : par(;alamak, ufalamak, k1rmak, ufalanmak

122~ Halin anlap da'vasmdan u~ana I U~anuban hak yohnda do~ene

712,8 U~anur yohsa kenarda bu gemi I Garka varur anda cOmle ademi

Ut/ utlu : haya, edep

280 Nitekim anda bileydi of zaman I 01 sebebden utlu old1 bi-guman

662 ikilikde kim kalursa kahsar I Yann ol hazret'de utlu ohsar

Ut- : Otmek, yenmek

995 Bu go nul mulkin bular dutmak diler I Anda gene vardur am utmak diler

39) Clauson, age, 1972, s.l4S.

t;:;t:::;. ::· ~.t.~:r;·· ... z::.~·~,:;:;:~. E·~Yi:Z:zr:::; :;:. ;:. •:::;]} Ajtk Pa~a ve Anadolu~a Turk YaZt Dilini11 Olu~tmw Sempozyumu a iw

Dot;. Dr. Nadir iLHAN

Oku~ : ~ok, fazla

5783 Bu i~e bu kudrete ne 'akl ire I Soz uku~dur ~Gn girG indi

895 Dayima bizden yafiadan su~-durur I Yarhgagil rahmetOi'\ uku~-durur

94 BiiUruz kim biz uku~ kilduk gGnah I Sen kerimsin yarhga iy padi~ah

On: ses

1186 Kulag1 sazlar uni tola mudam I Gofili kaygu gormeye gule mudam

6472 i~i koyner bulbul anda zar zar I Kim uninden olur ol gulzar zar

19 ~ol bir unden kamUSI cGnbi~dedGr I G6rsene kim her biri bir i~dedGr

Onde- : ~ag1rmak, seslenmek

6017 Ben dah1 ger ~eyhumufi vasfm diyem I Anufi-1la halk1 Hakk'a undeyem

6415 Ondedi hatun am bin naz-1la I DG~in ana bir bir eytdi raz-1la

Oz-: kesmek, ay1rmak, uzakla~tlrmak, par~alamak, k1rmak

5519 ilia guygil eksugum var duzeyim I Kenduzumi cumle i~den uzeyim

Viribi - : yollamak, g6ndermek

1209 Hak seni bunda niye viribidi I 'Omruni var ~6yle mi hare it didi

298 Eytdi sini biz halife eyleduk I Yir yuzine hukm i~Gn viri~idGk

898 Rahmetin viribidi ol dem ana I U~bu i~ 'ibret yiter sana bana

Yag1 : dG~man

726 Bunlar iksi birbirine yag1dur I Birbirinun tedbirini tag1dur

965 Bunlar iksi birbirine yag1dur I Birbirinun tedbirini tag1dur

Yah~• : iyi guzel; hatlrh, dogru

431 Birlige bitmek biiOn kim yah~1dur I Hak didan birikenler bah~1dur

Yahtu : aydmhk 1~1k <yaktu

1677 Togagelur cumle 'alem Gstine I Yahtu virur dG~manma dostna

Yarag : hamhk, gerekli ~ey, silah

1212 01 gusay1 ~imdiden yimek gerek I Vola giden yaragm itmek gerek

8520 Alplarun ~Gn berk yarag1 olmaya I Yag1 a nun alpdugm1 bilmeye

3213 ~ok yarak it ana andan ~1k yola I Ho~-durur kim yo fda azuk bol ola

Yargm : s1rt, kurek kemigi, omuz ba~1

2440 Geh yuregin agndur geh bogrini I Geh beli geh g6ksi vu geh yargm1

212 Garib-11cime'd,.g ~ullamlip Giiuiimiiz Tiirkresiue Ula~mayan Eski (Arkaik) Kelimelere Dair P--;-4i##0%Yili

Dot;. Dr. Nadir iLHAN

Yarhga-: buyurmak, emretmek

DoganAksan bu fiilin TOrkc,:enin en eskifiillerinden biri oldugunu belirtmektedir. Divan'da yarlrk bic,:imi gec,:en fiilin Kutadgu Bilig'de, Yunus Emrede ve ba~ka ~airlerin eserlerinde XIX. YOzylla kadar ya~ad1grn1 belirtmektedir.40.Eski TOrkc,:e metinlerde de yer alan yar isim kakOnden yar+hk+a- ~eklinde tOretilmi~ bir yap1d1r.

5640 COmlemOz mOstagrakuz ol varhga I iy Hudaya kamuy1 sen yarlrga

94 BiiOrOz kim biz i.ikii~ kllduk gOnah I Sen kerimsin yarhga iy padi~ah

895 Dayima bizden yaf\adan suc,:-durur I Yarhgag1l rahmetOf\ iikii~-durur

Vasa- : yapmak, meydana getirmek

2887 Geh yasama gah apc,:ur geh tagar I Ko~rna ko~m1~ iii her dem sagar

Yavlak : c,:ok fazla, pek c,:ok

1157 U~bu sazden maksudum bir kac,: cevab /.Kim an1 bilmek bize yavlak savab

1504 Galib old1 ol heves yavlak af\a I i~id u~bu hikmeti batgll taf\a

616 irdi bunlar ~ehr uc,:rnda kondllar I Yavlak arm1~lard1 key dif\lendiler

Yavu : kay1p, yitik

37 Yiri gar kim seed eye urm1~ yOzin I 01 sema'da yavu kulm1~ kendOzin

2116 iy 'A~1k sen ~ol yire hare it seni I Kim yavu kulmayasm anda dini

Yavuz: katO, yaramaz, fena

7017 ilk ol alur cOmle ni'met c,:a~nisin I 'Akla iltOr yavuzm u yah~1srn

8374 Kimse bilmez ol dem ol nic,:e'ydOgin I Eyu yavuz hayr u ~erri ne'ydOgin

Yavuzhk: katO, yaramaz, fena

557 Birlik ehli hie,: yavuzhk garmeye I Birikenler dO~mana boyn virmeye

Yayhan-: c,:alkalanmak (Bayat 542)

39 Gar def\izler mevci nic,:e c,:alhanur I 01 sema'da bu def\izler yayhanur

Yazuklg : gOnah

505 Diledi kim yazugrndan yolma I Bu niyetle girdi Ka'be yohna

6079 01 ki~i aldOrdi bir oglanc,:ugl I Ma'sum-ldl yog-ldl hie; yazugl

6079 01 ki~i aldurdi bir oglanc,:ugl I Ma'sum-ldl yog-ldl hie,: yazugl

Yazuklu : gOnahkar, gOnahh

10499 Bir dah1 ana esimin dir Celli I Ya'ni yazuklu gOnehkar u zelil

40) Aksan, age, 2002, s.42.

Dof. Dr. Nfldir iLHAN

Yidil-: yedeklenmek, yedege allnmak

1512 Yoridi sultan kamu begler bile I YidiiOrdi tazi yedekler bile

Yig : ustun, yeg, iyi

135 Can dah1 kllmak gerek ~ukr 0 sipas I Kamudan yig olsa yigdur hak-~inas

571 Bari size ben bir ogut vireyum I Dunyada dirlik yigin gostereyum

5826 01 makam hak ehline lay1k-durur I Kamu yirden yigligi bay1k-durur

Yigreg I Yigrek : daha iyi

1713 lira kim bunlar-durur din diregi I ~er' it;inde cOmle halkufi yigregi

338 COrnie i~Oii yigregi birlik-durur I Birlige bitmek bOtun erlik-durur

2170 Belki senden yigrek ola ol nebatl Kim dege andan bize bir h6~ s1fat

Yildur- : ko~turmak

6565 'l~k degOI mi yili dun gun yildi.iren I Ak1dup suy1 defiizler dolduran

Yilt-: yenildirmek, ko~turmak

1391 ~1dk u ta'at devlete iltur seni I Nefs u ~ehvet mihnete yiltOr seni

Yiyle- : koklamak

2352 Kim anufila of hOnerler bilinur I Nitekim mu~k yiylemekle bullnur

Yort- : ko~mak, sefer etmek

5504 MeyiUmi kOIIi cihandan dartay1m I Ba'd-ez-an yolda yanufit;a yortay1m

6071 Musa t;On bildi bu 'ilmi anda var I hak eyitdi Musa'ya yort anda var

Yoy- : yak olmak

6449 Leyli '1~k1 Kays'1 mecnun eyledi I Kays'1 yoyd1 Leyli mecnOn eyledi

Yoyll- : yok edilmek, yok olmak

1042 'l~k evinde esriyen ayllmaya I 'l~k elinden yazrlan yoytlmaya

Yu: ytkamak

Eski donem metinlerif!1izde kullanrlan yu- yun- fiilleri gunOmuzde bazr ag1z bolgelerinde de yaygrn olarak kullanrlmaktadJr. Ancak bu kelimeler bugOn e~ anlamlllan alan y1ka- y1ka-n- fiillerinin baskrn kullanrmJyla kullan1mdan

dO~mu~lerdir. Yu- 'y1kamak' anlamrna gelirken +n donu~IO ekiyle yun- 'y1kanmak' anlamrndadJr.

1714 Hem birisi evliyadur evliya I Bu goiiul yuzin gerek bunlar yuya

214 Garib-m:imel!!! f<ullamlzp Giiniimiiz Tiirkfesine Ulainmya11 Eski (Arkaik) Kelimelere Dair 1 1&, 'ifii &W

Dot;. D1: Nndir iLHAN

Yum1~ : i~, hizmet

1095 Ekmedin biter-idi durlu yimi~ I Varmadm olur-1d1 cumle yum1~

Yum1~~~ : i~~i, hizmet~i (yumu~~u : Hizmet~i, haberci el~i Bayat 562)

2261 Hod bular her birisi yum1~~1dur I i~ buyuran kam bunlar i~~idur

Yun- : y1kanmak

Yu- 'y1kamak' anlamma gelirken +n donu~lu ekiyle yun- 'y1kanmak' anlammdad1r.

1681 Kim yunur kim abdest alur kim i~er I Cumlesine maksudm virur ge~er

Yugri~-: ko~u~mak

5626 Ay u gun gordum onum~e yugri~ur I Cumle yllduz bana kar~u sevni~ur

45 Kimi sultandur kimi le~ker ana I 01 sema'da yugri~urler gorsena

6528 Can i~inde gizledi genci-i nihan I Am ister yugru~up cumle cihan

Yugur- : ko~mak

6045 Her birine yugurup mi iri~ur I Yohsa 'alem ana bir mescid midur

Sonu~

Dilde temel kelimeler genellikle korunurken, dilin can II olma, degi~ip geli~ebilme ozelligine bagli olaraktemel kelimelerin bir k1smmm zaman i~erisinde kullammdan du~ti.ikleri gorulmu~ti.ir. Gar'ib-namede bugun yaz1 dilimizde yer almamakla beraber, buyuk bir k1sm1 Turkiye Turk~esi ag1zlannda ve ~agda~ leh~elerde ya~ayan 73 fiil ile 100 isimden olu~an toplam 173 kelimenin kullanilm1~ oldugu tespi~ edilmi~tir.

Ai:kaik unsur durumuna du~ti.igu tespit edilen fiillerin bir k1smmm yerine Arap~a veya Fars~adan alman kelimelerin, Turk~e bir yard1mc1 fiille birle~ik fiil yap1smda kullamlanlannm ge~tigi gorulurken, geri kalanlarmm da e~ veya yakm anlamh Turk~e kelimeler ile kar~lland1g1 gorulmu~ti.ir. Bir k1s1m isimler de e~ anlamlilarmm kullan1m yaygmligmm artmas1yla veya alintJ kelimelerin bunlann yerine ge~mesiyle unutulmu~lar, gunumuz Turk~esi i~i~n arkaik kelime konumuna du~mu~lerdir.

D01;. D1: Nadir ILHAN

KAYNAKlAR

AKSAN, Dogan (1996), Tiirk~enin Soz Varflg1, Engin Yayrnlan, Ankara.

AKSAN, pagan (2002), Anadilimizin Soz Denizinde, Bilgi Yay., istanbul.

BAYAT, Fuzuli (2008), Orta Tiirk~e Sozliik, Yahn Yayrncrhk, istanbul.

BURAN Ahmet- Nadir ilhan (2008), Elaz1g Yoresi Soz Varf1g1, Turk Oil Kurumu Yayrnlan, Ankara. ·

CAFEROGLU, Ahmet (1968L Eski Uygur Tiirk~esi Sozliigi.i, Turk Oil Kurumu Yayrnlan istanbul.

CAFEROGLU, Ahmet (1972), Yunus Emre'de Arhaik Unsurlar, iO. Turk Dili ve Edebiyatl Dergisi, C.20, istanbul, s.2-10.

CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionart of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford At The Clarendon Press 1972.

Derleme Soz/Dgi.i /-XII (1964-1982.L Turk Oil Kurumu Yayrnlan, Ankara

DOERFER, Gerhard (1983L "Temel Sozcukler ve Altay Dilleri Sorunu", (<;ev.: Semih TezcanL TDAY-Belleten 1980-1981, Turk Oil Kurumu Yayrnlan, Ankara, s.1-16.

EREN, Hasan (1999), Ti.irk Dilinin Etimalajik Sozliigi.i, 2. baskr Ankara.

GABAIN, A. Von (2003), Eski Tiirk~enin Grameri, <;ev.: Mehmet Akahn, Turk Oil Kurumu Yaymlan, Ankara. · ·

GOLENSOYTuncer (2007), Ti.irkiye Ti.irk~esindeki Ti.irk~e Sozci.iklerin Koken Bilgisi Soz/Dgi.i, l.cilt A-N, 2. Cilt 0-Z, Turk Oil Kurumu Yayrnlarr, Ankara.

iLHAN Nadir (2011), "Yunus Em renin Eserlerinde Kullanrlan Ancak Yazr Dilinde Unutulan Fiiller", X. Ulus/araras1 Yunus Emre Sevgi Bilgi Soleni Bildirileri (6-8 Mayrs 2010L Eski~ehir, s. 451-475.

iMER Kamile (1976), Ti.irkiye Tiirk~esinde Kokler, Turk Oil Kurumu Yaymlarr Ankara.

OZKAN Mustafa (2009), TUrk Dilinin Geli~im Alan/an ve Eski Anadolu Ti.irk~esi, Filiz Kitabevi, istanbul.

TiMURTA~ F. Kadri (1997L Maka/eler, (Haz. Mustafa OZKAN) Turk Oil Kurumu Yaymlan Ankara.

Ti.irk~e Sozliik (2005L Turk Oil Kurumu Yaymlarr, 10. Baskr Ankara.

O~ENMEZ Emek (2013L Eski Anadolu Tiirk~esinde Arkaik (Eski) Ogeler, Akademik Kitaplar, Ankara.

YAVUZ Kemal (2000), A~1k Pa~a Garib-name 1/1-2 11/1-2, Turk Oil Kurumu Yayrnlan, istanbul.

216 Garib-11tim~e. Kullamlzp Gii11iimiiz Tiirkfesine U/a~mayan Eski (Arkaik) Kelimelere Dair 1 1· ' . : . &a