1

Walerian Sanetra

Ogólnie o aksjologicznych podstawach prawa pracy.

1. Aksjologia systemu norm prawa pracy, aksjologia prawa pracy w działaniu ,

aksjologia nauki prawa pracy, aksjologia dydaktyki prawa pracy.

Mówiąc o prawie pracy z reguły mamy na myśli system obowiązujących norm

prawnych regulujących stosunki pracy oraz stosunki z nimi związane (stosunki stanowiące

przedmiot prawa pracy), a więc prawo pracy w znaczeniu normatywnym. W tym znaczeniu

prawem pracy są normy prawne co do zasady dekodowane z tekstów aktów normatywnych, a

więc z aktów wydawanych na podstawie norm kompetencyjnych upowaŜniających określone

organy (podmioty, instytucje) do stanowienia obowiązującego prawa, zarówno powszechnie

obowiązującego (w rozumieniu przepisów rozdziału III Konstytucji RP), jak i tzw.

autonomicznego prawa pracy (art. 59 Konstytucji RP, art. 9 k.p.). Pojęcie prawa, a tym

samym takŜe pojęcie prawa pracy, łączone jest jednak równieŜ z tzw. prawem w działaniu, w

tym zwłaszcza z orzeczniczą działalnością sądów (sądów najwyŜszych), czy szerzej z

działalnością polegająca na ustanawianiu norm indywidualnych i konkretnych, co w innym

ujęciu traktowane jest nie jako sfera tworzenia lecz jako faza stosowania prawa. Mając

wszakŜe na uwadze chociaŜby precedensową rolę odrywaną przez co najmniej część orzeczeń

sądowych trudno zaprzeczyć, Ŝe funkcjonują one w obrocie prawnym w duŜej mierze tak jak

przepisy ustanawiane na mocy wyraźnie określonej kompetencji normodawczej. NiezaleŜnie

wszakŜe od tego, czy pod pojęciem prawa pracy umieszcza się tylko te normy prawne mające

za przedmiot stosunki pracy i stosunki z nimi związane, które ustanowione są przez organy

(podmioty) wyposaŜone w kompetencje normodacze, czy teŜ takŜe normy będące wytworem

praktyki stosowania prawa, w tym zwłaszcza orzecznictwa najwyŜszych instancji sądowych,

nie ulega wątpliwości, Ŝe waŜnym zagadnieniem jest nie tylko kwestia aksjologicznych

2

podstaw systemu prawa pracy ujmowanego w sposób pozytywistyczny czy

normatywistyczny, ale takŜe ale takŜe aksjologia praktyki prawa pracy, zwłaszcza zaś

aksjologia orzeczniczej działalności sądownictwa pracy.

Obiegowo termin „prawo pracy” uŜywany jest takŜe na określenie rozwaŜań nad

systemem norm prawa pracy i praktyki ich stosowania oraz przestrzegania, czyli na

oznaczenie nauki prawa pracy. Podobnie jest gdy idzie o dydaktykę prawa pracy. Między

prawem pracy „w ksiąŜkach”, prawem pracy „w działaniu”, prawem pracy pojmowanym jako

naukowa refleksja nad jednym i drugim (prawem pracy w ujęciu normatywistycznym i w

ujęciu teorii realizmu prawniczego) oraz prawem pracy rozumianym jako proces nauczania i

opracowywania pomocy dydaktycznych, zachodzą oczywiście ścisłe i skomplikowane

powiązania oraz współzaleŜności, co nie znaczy wszakŜe, Ŝe zasadne jest identyfikowanie

kwestii aksjologicznych podstaw prawa pracy jako systemu normatywnego pojmowanego w

sposób pozytywistyczny (normatywistyczny) z aksjologią praktyki prawa pracy (prawa pracy

w działaniu) czy teŜ z aksjologią badań prawa pracy i aksjologią jego dydaktyki.

Zasadniczo gdy podejmowana jest kwestia aksjologii prawa pracy, to rozwaŜania na

jej temat w gruncie rzeczy ograniczane są do tego co związane jest z obowiązywaniem norm

tego prawa (rozumianego w sposób pozytywistyczny, normatywistyczny), bez uwzględnienia

aksjologii praktyki jego stosowania, nie mówiąc juŜ o aksjologii nauki prawa pracy i

aksjologii jego dydaktyki. Gdy chodzi o prawo pracy rozumiane jako sfera prowadzenia

badań naukowych, a takŜe jako proces nauczania, to pojawia się generalne pytanie, czy w

tych obszarach w ogóle istnieje problem aksjologii, a jeŜeli tak to czy moŜna mówić o jakiejś

specyfice aksjologicznych podstaw nauki prawa pracy i dydaktyki tego prawa na tle innych

nauk i działalności dydaktycznej. W badaniach naukowych, zwłaszcza w naukach ścisłych i

przyrodniczych, poza rygorami o charakterze metodologicznym dyktowanymi między innymi

przez wymagania racjonalności działań badawczych, pojawiają się takŜe kwestie etyczno-

moralne i szerzej zagadnienie wartości, które są, mogą i powinny być w nich realizowane.

Badaniom tym musi przyświecać dąŜenie do prawdy, powinny być prowadzone według

przyjętych wymagań metodologicznych i warsztatowych, wymagana jest rzetelność i

uczciwość w ich prowadzeniu, z czym wiąŜe się np. zwalczanie zjawiska plagiatu, ale ich

aksjologia dotyczy takŜe określenia metod badawczych, które są dopuszczalne i

niedopuszczalne, co w szczególności wyraŜa się w wykluczeniu lub ograniczeniu moŜliwości

przeprowadzania eksperymentów na ludziach (ich komórkach) i zwierzętach. Wiele

3

problemów aksjologicznych, które niosą za sobą nauki ścisłe i przyrodnicze, nie pojawia się

w naukach społecznych, w tym w naukach prawnych, z uwagi na odmienność ich przedmiotu

i metod badawczych. Nie oznacza to wszakŜe, Ŝe problem aksjologii w tych naukach w ogóle

nie istnieje. Ogólnym problemem jaki pojawia się na ich obszarze jest między innymi to czy i

na ile nauki te powinny wspierać i w jaki sposób, czy teŜ w jakim stopniu, cele i zadania

realizowane przez systemy totalitarne czy wręcz zbrodnicze. Wiadomo bowiem, Ŝe takŜe

badania w naukach prawnych, w tym takŜe w prawie pracy, mogą być w róŜny sposób

ukierunkowane i w róŜny sposób prowadzone. PowyŜsze uwagi odnoszą się odpowiednio

takŜe do nauczania prawa pracy. Między innymi proces nauczania prawa pracy moŜe być

mniej lub bardziej upolityczniony, dydaktyka tego prawa moŜe sprowadzać się jednak

równieŜ tylko do przekazywania wiedzy o przepisach tego prawa i o praktyce ich stosowania,

a więc moŜe mieć wyłącznie charakter ściśle techniczny czy dogmatyczny. W procesie

dydaktycznym mogą być teŜ – w zaleŜności od wyboru nauczającego – eksponowane róŜne

wartości, np. takie które oparte są na załoŜeniu prymatu pracy nad kapitałem bądź teŜ te, które

wywodzone są z doktryn liberalizmu gospodarczego. Jak sądzę, juŜ te luźne spostrzeŜenia

pozwalają na stwierdzenie, Ŝe osobne zagadnienie stanowią aksjologiczne podstawy nauki i

dydaktyki prawa pracy. W ogólności – na tle innych nauk, w tym takŜe na tle innych nauk

społecznych – aksjologia prawoznawstwa wykazuje szereg cech swoistych, podobnie jak

swoiste problemy aksjologiczne w ramach prawoznawstwa są znamienne dla nauki i

dydaktyki prawa pracy. Istnieje więc potrzeba osobnej szerokiej i pogłębionej refleksji nad

aksjologicznymi podstawami nauki prawa pracy i nad aksjologia nauczania prawa pracy1. W

niniejszym tekście refleksja ta nie będzie jednak rozwijana.

2. Aksjologiczna płaszczyzna prawa.

W teorii prawa zasadnicze pytania dotyczą tego: „co to jest prawo ?”(kwestia

ontologiczna), „jak prawo jest poznawalne ?” (epistemologia) oraz „jakie prawo jest

wartościowe” (aksjologia). Według J. Wróblewskiego2 podstawowe sposoby odpowiedzi na

1 Ostatnio stan nauki prawa pracy omówił L. Florek (Stan nauki prawa pracy w Polsce, PiP nr 1/2013, s. 5 i

nast.). Jednocześnie jego tekst jest dobrą ilustracją różnego rodzaju uwikłań i dylematów aksjologicznych

istniejących w naszej nauce prawa pracy w ostatnim okresie.

2 J. Wróblewski (w:) W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki: Teoria państwa i prawa, Warszawa 1986, s. 22 i nast.

4

te pytania dają się ująć w pięć grup: 1. prawo jest to norma (system norm), a więc określony

zwrot językowy, 2. prawo jest to fakt społeczny, 3. prawo jest to fakt psychiczny, a więc

przeŜycie 4. prawo jest to określona wartość (czy teŜ przejaw wartości) oraz 5. prawo jest

zjawiskiem ontologicznie złoŜonym. W ścisłym związku z tym rozróŜnieniem pozostaje takŜe

wprowadzenie pojęcia płaszczyzn rozpatrywania prawa, którymi są: 1. płaszczyzna logiczno-

językowa, 2. płaszczyzna socjologiczna, 3. płaszczyzna psychologiczna i 4. płaszczyzna

aksjologiczna (oraz 5. „wielopłaszczyznowość”)3. Uznaje się, Ŝe traktowanie prawa

wyłącznie jako normy znamienne jest dla normatywizmu oraz dla skrajnych wersji

pozytywizmu prawniczego (jest to ujęcie jednopłaszczyznowe). Realizm amerykański

programowo traktuje prawo jako fakt - którym jest określone zachowanie się określonych

podmiotów - i to w taki sposób jak socjologia empiryczna. Jest to więc przykład podejścia

jednopłaszczyznowego socjologicznego. Innego przykładu ujęcia jednopłaszczyznowego

dostarcza teoria L. PetraŜyckiego, według którego prawo jest faktem psychicznym (emocje

imperatywno-atrybutywne), który powinien być badany metodami psychologicznymi (teoria

psychologiczna – jednopłaszczyznowa) . Gdy idzie o płaszczyznę aksjologiczną to prawem

jest (w sensie ontologicznym) wartość (powinność), prawo to poznawalne jest (epistemologia)

tak jak poznawane są wartości (powinności), natomiast badane jest ono (metodologia)

róŜnymi metodami. Prawo jest rozpatrywane na płaszczyźnie aksjologicznej, gdy jest

traktowane jako wartość (czy realizacja wartości), poznawane jak świat „wartości i

powinności” i badane właściwymi technikami, o ile takie zostały wypracowane4. Typowym

przykładem teorii traktujących prawo jako wartość (realizację wartości) są doktryny prawa

natury. Zgodnie z nimi człowiek odkrywa obiektywne reguły prawa sprawiedliwego („prawo

natury”) wyprowadzane z tego, co istnieje, lub z nakazów istoty wyŜszej, i na ich podstawie

ocenia prawo pozytywne5. Doktryny prawa natury są przykładem jednopłaszczyznowego

ujęcia prawa, przy czym prawo to jest traktowane na płaszczyźnie aksjologicznej (jako

wartość, powinność). Kłopot przy tym polega na tym, Ŝe zagadnienia związane z

traktowaniem prawa jako wartości lub jako realizacji wartości są bardzo sporne6. Czym

innym jest traktowanie prawa jako wartości (samo jest wartością) a czym innym uznanie, Ŝe

3 Jw., s. 37,38.

4 Jw.

5 Jw., s.32.

6 Jw., s. 30

5

prawo realizuje lub powinno realizować określone wartości. W ogólności – w mojej ocenie -

tzw. płaszczyzna aksjologiczna prawa – w zestawieniu z płaszczyzną logiczno-językową,

socjologiczna i psychologiczną – jest stosunkowo najmniej dokładnie teoretycznie

opracowana i określona.

Według doktryny prawa natury prawnik moŜe i powinien odkrywać reguły prawa

sprawiedliwego, dającego mu stałe (wersje absolutystycznego prawa natury) lub zmienne

(wersje relatywistyczne prawa natury) kryteria ocen prawa pozytywnego, jego tworzenia,

stosowania i wykładni7. Zakłada się więc tu istnienie prawa „sprawiedliwego”, które istnieje

niezaleŜnie od prawa pozytywnego.

Według J. Wróblewskiego prawo jest zjawiskiem złoŜonym oraz ujmowane jest jako

norma, a więc jako znaczący zwrot językowy (płaszczyzna logiczno-językowa). Ujęcie prawa

jako normy łączy się z traktowaniem jej jako faktu. Jest ona ustanowiona przez ludzi, którzy

dąŜą do pewnych społecznie zdeterminowanych celów i jednocześnie jest faktem w tym

sensie, Ŝe funkcjonuje w społeczeństwie wyznaczając wzory powinnego zachowania się,

klasyfikuje rozmaite sytuacje wiąŜąc z ich wystąpieniem powinność reakcji aparatu

państwowego (płaszczyzna socjologiczna). MoŜna ją przy tym rozpatrywać jako treść

pewnych przeŜyć rozmaitych grup osób, takich np. jak prawotwórca, organ stosujący prawo,

adresat normy (płaszczyzna psychologiczna). Wreszcie norma prawna moŜe być badana z

punktu widzenia zgodności czy teŜ niezgodności z systemem ocen i postulatów

(pozaprawnych), które, podobnie jak i sama norma, są wyraŜeniem pewnych przeŜyć,

uwarunkowanym wielostronnie stosunkami społecznymi zwrotnie na nie wpływającymi

(płaszczyzna aksjologiczna)8. W takiej wizji zjawiska prawnego odrzuca się doktryny prawa

natury, gdyŜ uznają one moŜliwość „prawdziwego” rozstrzygnięcia wyboru norm i ocen

niezrelatywizowanych oraz uznają moŜliwość naukowego ustalenia powinności materialnej,

co moŜe się wiązać z przyjęciem określonej ontologii wartości i powinności oraz stosowanej

teorii poznania9. W przedstawionym ujęciu prawo jest strukturą złoŜoną, przy czym – jak

sadzę – nie jest ono traktowane jako struktura złoŜona ontologicznie ale raczej jako struktura

7 Jw., s. 31.

8 J. Wróblewski, jw., s. 34, 35.

9 Jw., s. 32.

6

prosta, którą bada się z rozmaitych stron10

, na co wskazuje między innymi teza, Ŝe ujęcie

prawa jako normy stanowi centralny punkt widzenia badania zjawisk prawnych oraz

zanegowanie teorii prawa natury i traktowania wartości jako rodzaju „faktu” czy istnienia

„obiektywnie” prawa sprawiedliwego.

3. Problemy aksjologii w nauce prawa pracy.

W naszej nauce prawa pracy – zarówno w okresie przedwojennym jak i powojennym

– zagadnienia aksjologii, w tym takŜe spojrzenie na jego unormowania i problemy z

perspektywy prawa natury, były właściwie nieobecne. W szerszym zakresie zagadnienia te

zostały podniesione – i to w nawiązaniu do doktryny prawa natury - dopiero przez T.

Zielińskiego w jego monografii z 1988 r., który uznał za nietrafne opinie uznające

prawnonaturalne doktryny za ahistorczyne, naleŜące juŜ do przeszłości wersje filozofii

społecznej, twierdząc jednocześnie, Ŝe idea prawa natury jest bliska załoŜeniom rozwojowym

prawa pracy o ponadpaństwowych, międzynarodowych wymiarach11

. Wiele jest racji w jego

spostrzeŜeniu, Ŝe sedno zagadnienia sprowadza się do kwestii, czy narody rządzą się w

stosunkach wewnętrznych jedynie własnymi ustawami, czy teŜ prawem są dla nich normy

wspólne wszystkim ludziom, obowiązujące wszędzie12

. Przekonują przy tym jego wywody, w

których – z jednej strony – odrzuca on koncepcje prawa odwiecznego, „boskiego”, dającego

się wysnuć z „natury rzeczy”, prawa pojmowanego intuicyjnie itd. - a z drugiej strony –

opowiada się za nowoczesnymi koncepcjami prawa natury, a w szczególności za

koncepcjami, które zakładają, Ŝe prawa naturalne człowieka stanowią nadrzędny nad prawem

pozytywnym porządek moralny uznany przez postępowe narody świata. Jego zdaniem, moŜna

w tym porządku widzieć prawo wspólne wszystkim ludziom, uniwersalne w tym znaczeniu,

Ŝe jest rozumne zawsze i wszędzie, w kaŜdym kraju, bo liczy się z przyrodzonymi

właściwościami człowieka, który Ŝył zawsze, rozwijał się i spełniał swe człowieczeństwo w

naturalnej wspólnocie z innymi ludźmi. Tak rozumiane ius commune nie jest wytworem

jakieś metafizyki, lecz przeciwnie – koncepcją na wskroś racjonalistyczną, niezaleŜną od

10

Jw., s. 32, 33.

11 T. Zieliński: Podstawy rozwoju prawa pracy, Warszawa-Kraków 1988, s. 21.

12 Jw., s. 71.

7

wiary, tradycji, dogmatów i przesądów13

. Według T. Zielińskiego do naturalnych praw

człowieka w przyjętym przez niego znaczeniu naleŜą przede wszystkim prawo do pracy

(które mieści się w szerokim prawie człowieka do Ŝycia), wolność pracy i swoboda zrzeszania

się ludzi w organizacje słuŜące Ŝyciu we wspólnocie. Odwołał się on przy tym do doktryny,

która uznaje, Ŝe poza prawem pozytywnym (ustanowionym lub uznanym przez organy

państwa) obowiązuje drugi, nadrzędny porządek normatywny, który powinno szanować kaŜde

współczesne państwo, powstrzymując się w kaŜdym razie od działań godzących w ogólne

zasady wypracowane przez większość narodów świata. NaleŜą do nich w szczególności:

zasada wolności pracy, prawo do pracy, prawo zrzeszania się i rokowań zbiorowych, prawo

do wypoczynku oraz zasada maksymalnego 8-godzinnego dnia i 46-godzinnego tygodnia

roboczego14

.

Na tle tego stanowiska nasuwają się zwłaszcza cztery uwagi. Po pierwsze, trudno

uznać, Ŝe do naturalnych (przyrodzonych) praw człowieka naleŜała wolność pracy, prawo do

pracy, prawo do rokowań, prawo do wypoczynku, czy ograniczenie dobowego i

tygodniowego wymiaru czasu pracy w czasach niewolnictwa czy w średniowieczu, skoro tego

rodzaju prawa w tamtych epokach nikomu do głowy nie przychodziły, a o prawach tego

rodzaju zaczęto myśleć i mówić dopiero wraz z narodzinami prawa pracy w czasach

kapitalizmu. Przyrodzoność czy „naturalność” tych praw jest uwarunkowana historycznie i

jest historycznie zmienna. Po drugie, stanowisko przedstawione przez T. Zielińskiego jest –

jak sądzę - w istocie zbieŜne z poglądami prezentowanymi przez J. Wróblewskiego. Nie tylko

bowiem ten ostatni ale takŜe T. Zieliński odrzucił w gruncie rzeczy koncepcje prawa natury

oparte na załoŜeniach idealizmu filozoficznego, jako prawa odwiecznego, „boskiego”,

dającego się wysnuć z „natury rzeczy” czy prawa pojmowanego intuicyjnie. W teorii

rozwijanej przez J. Wróblewskiego wyraźne są przy tym wątki aksjologiczne, co wyraŜa się

zwłaszcza w ujmowaniu prawa jako wartości, w wyróŜnieniu przez niego tzw. płaszczyzny

aksjologicznej oraz w wyodrębnieniu w złoŜonej strukturze prawa aspektu polegającego na

13

Jw., s. 75, 76.

14 Jw., s. 76, 77. Por. też ostatnio M. Borski: Prawo do pracy jako wartość uniwersalna (w:) Aktualne zagadnienia

prawa pracy i polityki socjalnej (zbiór studiów), pod red B. Ćwiertniaka, Sosnowiec 2012, s. 15 i nast. Autor ten

nie wyjaśnia niestety, co rozumie przez „uniwersalność” prawa pracy jako wartości. Można jedynie domyślać

się, że uniwersalność ta polega na tym, że prawo to jest uwzględnianie w rozważaniach katolickiej nauki

społecznej, ujęte jest w unormowaniach prawa międzynarodowego, uwzględniono je w jakimś sensie również

w prawie unijnym, a także w naszej Konstytucji.

8

badaniu normy prawnej z punktu widzenia ocen i postulatów pozaprawnych. Ponadto ze

stanowiska przedstawionego przez T. Zielińskiego wynika, Ŝe oceny i postulaty wyraŜające

się w twierdzeniach o istnieniu określonych przyrodzonych (naturalnych) prawach

pracowniczych (indywidualnych i zbiorowych) są zrelatywizowane do określonego stanu

rzeczy, a mianowicie do ogólnych zasad wypracowanych przez większość narodów świata, co

oznacza relatywizację oceny, a nawet moŜe być uznane za stwierdzenie faktu15

. W istocie

dokonuje on więc w tym przypadku wartościowania wtórnego, które jest uprawnione, tak jak

uprawnione jest takŜe wartościowanie pierwotne16

. Po trzecie, stanowisko w sprawie

naturalnych praw pracowniczych (człowieka) T. Zieliński sformułował w kontekście pytania

dotyczącego związania w porządku krajowym aktami prawnymi stanowionymi w zakresie

prawa pracy przez Międzynarodową Organizację Pracy, w tym zwłaszcza nieratyfikowanymi

przez nasz kraj konwencjami tej organizacji oraz wydawanymi przez nią zaleceniami. Po

czwarte, od czasu sformułowania przytoczonych tu zapatrywań wiele się zmieniło. Polska

przystąpiła do Rady Europy i między innymi ratyfikowała jej Konwencję o ochronie praw

człowieka i podstawowych wolności oraz jej Europejską Kartę Społeczną (w jej wersji z 1961

r.). Stała się takŜe członkiem Unii Europejskiej i w związku z tym mają do niej zastosowanie

przepisy Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (Karta Nicejska – 2000 r.), która

zgodnie z art. 6 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej „ma taką samą moc prawną jak

Traktaty”17

, a ponadto uwzględnić między innymi naleŜy (mimo Ŝe nie jest to akt prawnie

wiąŜący) Wspólnotową Kartę Społecznych Praw Podstawowych Pracowników (1989 r.). Dla

rozwaŜań na temat aksjologicznych podstaw prawa unijnego, w tym unijnego prawa pracy,

ale takŜe i dla rozwaŜań w kwestii wartości leŜących u podłoŜa polskiego prawa (prawa

pracy), istotne znaczenie ma art. 6 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej, w myśl którego prawa

15

J. Wróblewski odróżnia wartościowanie pierwotne i wartościowanie wtórne. Wartościowanie pierwotne

polega na formułowaniu „ocen zasadniczych” i „norm zasadniczych”, które oceniają czy postulują coś w sposób

niezrelatywizowany. Wartościowanie wtórne to formułowanie ocen i norm zrelatywizowanych systemowo do

określonego światopoglądu, systemu moralności, prawa czy polityki, które składają się z ocen i norm

wyrażających wartościowanie pierwotne (jw., s. 31).

16 J. Wróblewski uważał, że marksistowska teoria państwa i prawa zajmuje się wartościowaniem wtórnym,

natomiast wartościowanie pierwotne zaliczał do domeny światopoglądu, filozofii i etyki marksistowskiej (jw., s.

32).

17 Na temat tej Karty oraz znaczenia dla jej obowiązywania w naszym kraju tzw. Protokołu polsko-brytyjskiego

por. np. Karta Praw Podstawowych w europejskim i krajowym porządku prawnym, pod red A. Wróbla,

Warszawa 2009.

9

podstawowe, zagwarantowane w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i

podstawowych wolności oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych Państwom

Członkowskim, stanowią część prawa Unii jako zasady ogólne prawa. W zasadach tych –

choć nie tylko – wyraŜa się aksjologia prawa unijnego, a pośrednio takŜe prawa krajowego.

Zasady te mogą być traktowane jako rodzaj ocen i norm zrelatywizowanych do – z jednej

strony – praw podstawowych zagwarantowanych w Konwencji o ochronie praw człowieka i

podstawowych wolności – z drugiej strony – do takich praw wynikających z tradycji

konstytucyjnych wspólnych Państwom Członkowskim. Zakłada się tu, Ŝe tradycja taka

istnieje i Ŝe da się ją ustalić. W moim przekonaniu zasady ogólne prawa, o których mowa w

art. 6 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej, mogą być, z jednej strony, traktowane jako wiąŜące

reguły zobowiązujące instytucje unijne do określonych zachowań, a pośrednio takŜe

odpowiednie podmioty (organy) Państw Członkowskich, oraz z drugiej strony, mogą słuŜyć

do oceny i weryfikacji trafności (legalności, dopuszczalności) ustanawianych norm prawa

unijnego i krajowego.

4. Główne „wewnętrzne” źródła aksjologii prawa pracy.

Współcześnie aksjologia kształtowana jest – w mojej ocenie – głównie pod wpływem

doktryn i ideologii praw człowieka. Prawa te są konkretyzowane i znajdują sformalizowany

wyraz w dokumentach (aktach prawnych) ONZ, MOP, Rady Europy czy Unii Europejskiej.

W wymiarze krajowym rolę taką pełni głównie Konstytucji RP z 1997 r., która między

innymi określa wolności i prawa z zakresu prawa pracy i to zarówno, te które naleŜą do

indywidualnego jak i zbiorowego prawa pracy18

. Polskie konstytucyjne unormowania tych

wolności i praw w zasadniczej mierze ukształtowane zostały pod wpływem regulacji

międzynarodowych i unijnych. Ponadto główne wartości, które mają być realizowane przez

przepisy prawa pracy – juŜ w pierwotnym jego tekście – ujęte zostały w kodeksie pracy jako

podstawowe zasady prawa pracy. Katalog tych zasad został powaŜnie przebudowany w

nowym ustroju politycznym i społeczno-gospodarczym uformowanym po 1989 r. WaŜną

racją dla utrzymania w kodeksie pracy rozdziału katalogującego podstawowe zasady prawa

18

Por. np. W. Sanetra: Konstytucyjna ochrona wolności i praw pracowniczych, Przegląd Sądowy nr 5/1998, s. 17

i nast.; tenże: Prawa (wolności) pracownicze w Konstytucji, PiZS nr 11/1997. Por. też. L. Florek: Zgodność

przepisów prawa pracy z Konstytucją, PiZS nr 11/1997; tenże: Konstytucyjne gwarancje uprawnień

pracowniczych, PiP nr 11-12/1997.

10

pracy jest przy tym to, Ŝe stanowi on jednocześnie określenie głównych aksjologicznych

podstaw prawa pracy, wskazując na wartości, które akcentują jego aksjologiczną odrębność

zwłaszcza w stosunku do prawa cywilnego i do prawa administracyjnego. MoŜna więc

stwierdzić, Ŝe system wartości naszego prawa pracy kształtowany jest głównie przez

unormowania prawa unijnego, prawa międzynarodowego, przepisy Konstytucji RP oraz

przepisy kodeksu pracy określające podstawowe zasady prawa pracy. Wartości te

wskazywane są przez przepisy prawa (prawa pracy) i w związku z tym mogą zostać określone

jako wartości wewnątrzsystemowe (wewnętrzne). Oprócz tego prawo pracy i jego

poszczególne rozwiązania oceniane są takŜe z innej perspektywy, np. z punktu widzenia

zasad moralności i etyki i w tym sensie moŜna mówić o jego wartościach zewnętrznych

(zewnętrzno systemowych).

Uchwalenie w 1997 r. Konstytucji RP przyniosło ze sobą nowe rozwiązania i nowe

spojrzenie na zagadnienia aksjologii rozwiązań ustrojowych19

. Związane jest to zwłaszcza z

uŜytym w jej preambule zwrotem „wierzący w Boga będącego źródłem prawdy,

sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości

wywodzący z innych źródeł” oraz ze sformułowaniami jej art. 30, zgodnie z którym

przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i

obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz

publicznych. Ze sformułowań tych wynika, Ŝe istnieją „uniwersalne wartości”(w tym

sprawiedliwość) a godność człowieka jest przyrodzona i niezbywalna i jednocześnie jest

źródłem wolności i praw człowieka i obywatela, co prowadzi do wniosku, Ŝe takŜe te

wolności i prawa – w tym wolności i prawa pracownicze (indywidualne i zbiorowe) - są

przyrodzone i niezbywalne. MoŜna teŜ wszakŜe argumentować, Ŝe tylko godność człowieka

jest przyrodzona i niezbywalna, natomiast takiego przymiotu nie mają juŜ wolności i prawa,

które są z niej wywodzone (dla których stanowi ona „źródło”). JeŜeli wszakŜe przyjąć, Ŝe

takŜe indywidualne i zbiorowe prawa pracownicze (wolności i prawa z obszaru prawa pracy)

są przyrodzone i niezbywalne to pojawia się pytanie czy przymiot ten mają wszystkie te

prawa, czy teŜ tylko te, które ujęte zostały w Konstytucji RP lub teŜ, które dadzą się z niej

wywieść. Uwzględnić tu trzeba prawa i wolności wyraŜone w aktach prawa

19

Ogólnie o aksjologii Konstytucji RP pisze np. B. Zdziennicki: Aksjologia Konstytucji RP (w:) Piętnaście lat

Konstytucji RP z 1997 roku. Inspiracje, uregulowania, trwałość, pod red J. Kucińskiego, Warszawa 2012, s. 67 i

nast.

11

międzynarodowego i unijnego ale takŜe wartości ujęte w kodeksie pracy jako podstawowe

zasady prawa pracy. Taka optyka prowadzi zaś do wniosku, Ŝe takŜe wolności i prawa ujęte w

prawie międzynarodowym i unijnym oraz w regulacjach kodeksu pracy formułujących

podstawowe zasady prawa pracy mają charakter „przyrodzony i niezbywalny” ale nie oznacza

to, Ŝe dotyczy to wszystkich praw pracowniczych. Przyjęcie, Ŝe określone prawa pracownicze

są przyrodzone i niezbywalne prowadzi teŜ do konkluzji, Ŝe przepisy ich nie ustanawiają i nie

tworzą lecz jedynie potwierdzają czy teŜ deklarują ich istnienie. W moim przekonaniu

trafniejsze jest ujęcie, w którym przyjmuje się, Ŝe przyrodzona i niezbywalna jest tylko

godność człowieka ale juŜ nie wolności i prawa, dla których stanowi tylko ona źródło, nie

przenosząc na nie swojej „przyrodzoności i niezbywalności”. Prawa pracownicze wynikające

z przepisów Konstytucji RP oraz z kodeksu pracy czerpią swoją moc prawną („obowiązują”)

z woli i nadania ustrojodawcy i ustawodawcy, a więc są przez nich tworzone, nie obowiązują

natomiast niejako z mocy samej natury rzeczy.

5. Terminologiczny aspekt wolności i praw jako wartości.

Wolnościami i prawami człowieka i obywatela są wolności i prawa ujęte w

Konstytucji RP ale między innymi takŜe wolności i prawa unormowane w kodeksie pracy.

Trzymając się przy tym litery art. 30 Konstytucji RP naleŜałoby uznać, Ŝe godność człowieka

nie stanowi źródła obowiązków i to nie tylko tych, które ujęte zostały w Konstytucji RP

(obowiązki człowieka i obywatela – art. 82-86) ale takŜe i tych, które zostały sformułowane

jako podstawowe zasady prawa pracy (np. obowiązek pracodawcy szanowania godności i

innych dóbr osobistych pracownik – art. 111, obowiązek zapewnienia bezpiecznych i

higienicznych warunków pracy – art. 15, obowiązek zaspokajania bytowych, socjalnych i

kulturalnych potrzeb pracownika – art. 16, obowiązek ułatwiania pracownikom podnoszenia

kwalifikacji zawodowych – art. 17). Supozycja taka nie w pełni jest wszakŜe uzasadniona, bo

z reguły określone relacje prawne mogą być wysłowione bądź jako prawo jednego podmiotu

względem innego czy innych podmiotów bądź teŜ jako obowiązek jednego podmiotu

względem innego czy innych podmiotów. Dla przykładu w art. 15 k.p. za podstawową zasadę

prawa pracy został uznany „obowiązek” pracodawcy zapewnienia pracownikom

bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, natomiast w art. 66 ust. 1 Konstytucji RP

przewidziane jest „prawo” do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Mimo Ŝe w

12

Konstytucji RP brak jest przepisu wysławiającego ogólne prawo do sprawiedliwości, to na

podstawie szeregu zawartych w niej sformułowań – moim zdaniem - prawo takie moŜna

starać się skonstruować, przy czym polegałoby ono nie tylko na prawie kaŜdego do

sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP) ale takŜe na

prawie do sprawiedliwości szerzej pojmowanej, z uwzględnieniem zwłaszcza reguły, w myśl

której Rzeczypospolita Polska urzeczywistnia zasady sprawiedliwości społecznej (art. 2

Konstytucji RP).

W zakresie terminologii dotyczącej takich kategorii jak wolności, wolności

podstawowe, prawa człowieka, wolności i prawa człowieka i obywatela, prawa podstawowe

Unii Europejskiej istnieje spory zamęt, a w kaŜdym razie brak jest jednolitości i

konsekwencji, co oczywiście znakomicie utrudnia rozwaŜania aksjologiczne w tym obszarze

i jednocześnie jest źródłem róŜnego rodzaju nieporozumień i wątpliwości interpretacyjnych.

Dowodzi tego terminologia zastosowana w naszej Konstytucji RP ale takŜe np. aparatura

pojęciowa zastosowana w Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Sam jej tytuł

sugeruje, Ŝe nie zawiera ona praw osób lecz „prawa podstawowe” Unii Europejskiej. Choć

Karta ta zgodnie z jej tytułem formułuje prawa podstawowe, to jednak w swojej treści dzieli

je na prawa, wolności i zasady, z tym Ŝe pod pojęciem zasad właściwie kryją się prawa

socjalne. Ich „moc wiąŜąca” jest przy tym wyraźnie słabsza, bo zgodnie z jej art. 52 ust. 5

mogą one być wprowadzane w Ŝycie przez akty ustawodawcze i wykonawcze przyjęte przez

instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii oraz przez akty Państw Członkowskich, gdy

wykonują one prawo Unii, korzystając ze swoich odpowiednich uprawnień, przy czym moŜna

się na nie powoływać w sądzie jedynie w celu wykładni tych aktów i kontroli ich legalności.

Ponadto z Karty nie wynika w sposób wyraźny, które z jej postanowień formułują zasady, a

które prawa (wolności)20

.

6. Konstytucja RP a podejście prawnonaturalne.

NiezaleŜnie od powyŜszych rozwaŜań naleŜy stwierdzić, Ŝe rozwiązania przyjęte w

Konstytucji RP dostarczają argumentów na rzecz tezy, Ŝe oparto się w niej na

20

Por. W. Sanetra: Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej a prawo pracy (w:) Karta Praw Podstawowych w

europejskim i krajowym porządku prawnym, pod red A. Wróbla, Warszawa 2009, s. 259 i nast.

13

prawnonaturalnej koncepcji podstawowych wolności i praw. Według M. Piechowiaka analiza

rozstrzygnięć konstytucyjnych pozwala na wskazanie dziedzin regulacji, w których

uprzywilejowana została prawnonaturalna koncepcja wartości i ocen. Jest to dziedzina

wolności i praw człowieka, choć nie tylko, z uwagi na szczególne, uprzywilejowane

usytuowanie godności i praw człowieka w całym systemie konstytucyjnym. Ponadto uznanie

w Konstytucji elementów prawnonaturalnych zakłada takŜe uznanie poznawalności tego, co

przyrodzone i niezbywalne, zastane, uniwersalne, a to – jego zdaniem – oznacza uznanie

kognitywizmu. W konsekwencji teŜ przyjąć trzeba, Ŝe niektóre oceny elementarne

(nieinstrumentalne) będą rezultatem poznania rzeczywistości normatywnej nie będącej

wynikiem działania człowieka i jako takie będą miały charakter sądów, będą informowały o

czymś, zatem będą mogły być prawdziwe lub fałszywe21

. Rozumowaniu temu moŜna między

innymi zarzucić, Ŝe zakłada ono, iŜ skoro w preambule Konstytucji RP mowa jest o

uniwersalnych wartościach, to wobec tego naleŜy uznać, iŜ wartości te obiektywnie istnieją, a

to zaś oznaczałoby, Ŝe o tym czy coś obiektywnie istnieje, o tym jaki jest świat (jaka jest jego

ontologia) i jak jest poznawalny, rozstrzyga prawodawca. UŜycie przez ustrojodawcę

określenia „uniwersalne wartości”, zamiast (jak było w projekcie Konstytucji RP) „uznawane

przez siebie wartości”22

, nie moŜe zmieniać i nie zmienia rzeczywistości czy teŜ natury

otaczającego nas świata, sprawiając, Ŝe oceny i wartości stają się w wyniku tego obiektywną

rzeczywistością i ponadto, to co do tej pory było niepoznawalne nagle znajduje się w zasięgu

poznania, bo tak chce Konstytucja RP. Słabość podejścia prawnonaturalnego do

aksjologicznych rozstrzygnięć konstytucyjnych wynika ponadto stąd, Ŝe inaczej system

podstawowych wartości i cechy czy właściwości charakteryzujące godność człowieka i to co

w tej godności jest przyrodzone i niezbywalne, ujmowane jest np. w judaizmie, buddyzmie,

konfucjonizmie, chrześcijaństwie, islamie, marksizmie, leninizmie czy stalinizmie. Między

innymi i zwłaszcza sprawiedliwość jest róŜnie definiowana i ujmowane w tych religiach i

doktrynach, w związku z czym trudno na serio traktować zaklęcie preambuły Konstytucji RP,

Ŝe sprawiedliwość jest uniwersalną wartością. Uniwersalność „sprawiedliwości” ma – by tak

rzec – jedynie wymiar werbalny, bo wszystkie te religie i doktryny się do tej kategorii

pojęciowej odwołują, jednakŜe nadają jej róŜną treść i z tego powodu trudno uznać, iŜ

sprawiedliwość jest wartością uniwersalną w sensie substancjonalnym czy materialnym.

21

J. Piechowiak: Dobro wspólne jako fundament polskiego porządku konstytucyjnego, Warszawa 2012, s. 313.

22 Jw., 312.

14

7. Krytyka aksjologii.

Warto na tym tle uświadomić sobie, Ŝe samo słowo „wartość” stanowi efekt końcowy

bardzo długiego rozwoju, przy czym w dziedzinie prawa epoką wartości stał się dopiero wiek

XX, a szczególnie druga jego połowa, następująca po II wojnie światowej23

. Z krytyką

spotyka się nieraz „tyrania wartości”, jako wymysł teologów, filozofów i prawników, między

innymi z tej racji, Ŝe wartości moralne i estetyczne są zawsze subiektywne, jeŜeli nie wręcz

stronnicze24

. Wartości pozostają ze sobą w konflikcie, a nawet więcej twierdzi się, Ŝe poza

sytuacjami konfliktowymi wartości nie mają racji bytu, aktualizują się bowiem one dopiero w

razie zderzenia. Konfliktowość i wyłącznie sytuacyjny cięŜar gatunkowy wartości

udaremniają wszelkie wysiłki ich klasyfikacji i hierarchizacji; mogą one występować co

najwyŜej w postaci katalogów, ich zbiory nie zawierają natomiast nigdy sensownych reguł

preferencyjnych czy kolizyjnych (nie ma ich takŜe w naszej Konstytucji RP) a do tego ze

wzrostem liczby wartości rośnie prawdopodobieństwo ich kolizji i maleje ich pomocność w

rozstrzyganiu spraw spornych25

. Ponadto uniwersalizacji, rozumianej jako poszerzenie

zakresu podmiotowego wspólnoty wartości, towarzyszy z reguły generalizacja tych wartości

w sensie pojęciowego uogólnienia. To z kolei łączy się z ubóstwem treści. Generalizacja

powoduje zatem pewna pustotę, a w kaŜdym razie rozcieńczenie semantyczne konkretnych

wartości26

Przyjąć za zasadne naleŜy takŜe twierdzenie, Ŝe kaŜdy, kto odrzuca egzystencję

metafizycznego świata aksjologii musi uznać, Ŝe wartości nie istnieją poza wspólnotą,

cementowaną przez tradycję. „Wartości ogólnoludzkie wymagają więc zgody w skali

globalnej. JednakŜe z tej perspektywy godność ludzka moŜe się okazać wyłącznie

partykularną wartością cywilizacji euroatlantyckiej, czyli innymi słowy regionalną wartością

Zachodu”27

. Jak wspomniałem wyŜej, dotyczy to – oczywiście – takŜe innych wartości, w

tym takŜe tych, które w naszej Konstytucji RP, w kodeksie pracy oraz w unormowaniach

23

T. Giaro: Wartości w języku prawnym i dyskursie prawniczym (w:) Preambuła Konstytucji Rzeczypospolitej

Polskiej, Warszawa 2009 S., S. 13.

24 Jw., s. 14.

25 Jw., s. 17.

26 Jw., s. 19.

27 Jw., s. 18.

15

prawa unijnego, a takŜe międzynarodowego i to nie tylko regionalnego ale równieŜ

„światowego”, ujęte zostały zwłaszcza w przepisach określających prawa (człowieka, Unii

Europejskiej) i wolności (podstawowe, człowieka i obywatela).

Nawiązując do unormowań Konstytucji RP w tym kontekście naleŜy zaznaczyć, Ŝe

godność człowieka, o której mowa w jej art. 30, jest pojęciowo inną kategorią niŜ godność

pracownika (cześć, poczucie własnej wartości, honor, godność osobista), którą zgodnie z art.

111 k.p. powinien szanować pracodawca i w tym zakresie naleŜy zgodzić się z T. Liszcz

28,

natomiast wątpliwości zjawiają się juŜ w odniesieniu do tezy, Ŝe godność w znaczeniu

ontologicznym jest obiektywną wartością (kaŜdego) człowieka, jeŜeli pojmować ją w sposób

właściwy kognityzmowi czy zgodnie z załoŜeniami filozofii idealistycznych. Jak

wspomniałem trudno bowiem przyjąć uniwersalizm (a nie regionalizm zasadniczo

ograniczony do wyróŜniania i pojmowania określonych wartości w sposób przyjęty w

kulturze zachodnioeuropejskiej) takich między innymi kategorii jak sprawiedliwość czy

godność człowieka oraz – jednocześnie – uznać, Ŝe o ontologii i epistemologii zjawisk moŜe

przesądzać ustrojodawca i to niezaleŜnie od tego do jakiego stopnia byłby on racjonalny czy

doskonały. Nawet jeŜeliby przyjąć, Ŝe istnieje odrębny świat idei i wartości jako bytów

obiektywnych, to i tak o tym co jest prawem człowieka czy podstawową wolnością (i szerzej

– chronioną wartością) w sposób, który jest szerzej akceptowany i ma znaczenie praktyczne,

dowiadujemy się od ludzi czy z ustanowionych unormowań prawnych, a nie w drodze aktów

iluminacji, z ust współczesnych proroków czy w wyniku działania niewidzialnych i

niezidentyfikowanych sił nadprzyrodzonych. Konstytucja RP w art. 30 posługuje się zwrotem

„godność człowieka”, nie definiując wszakŜe na czym ona polega, stwierdzając jedynie, Ŝe

jest ona przyrodzona, niezbywalna i nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest

obowiązkiem władz publicznych. Podobnie w myśl art. 1 Karty praw podstawowych Unii

Europejskiej godność człowieka jest nienaruszalna i musi być szanowana oraz chroniona29

.

28

T. Liszcz: Prawo pracy, Warszawa 2012, s. 78.

29 W tytule I Karty („Godność”) ujęte zostały prawo do życia (art. 2), prawo człowieka do integralności (art. 3),

zakaz tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (art. 4) oraz zakaz niewolnictwa i pracy

przymusowej (art. 5). Gdyby wyciągać wnioski jedynie na podstawie tego ujęcia i tej systematyki, to można by

dojść do wniosku, że „godność” ma bardzo ograniczony zakres znaczeniowy i obejmuje jedynie najbardziej

elementarne dobra ludzkie. Zgodnie z preambułą Karty Unia jest zbudowana na niepodzielnych, powszechnych

wartościach godności osoby ludzkiej, wolności, równości i solidarności; opiera się na zasadach demokracji i

państwa prawnego. Poprzez ustanowienie obywatelstwa Unii oraz stworzenie przestrzeni wolności,

bezpieczeństwa i sprawiedliwości Unia stawia jednostkę w centrum swych działań.

16

Warto tu zwrócić przy tym uwagę na krytykę wyraŜającą się w stwierdzeniu, Ŝe wątpliwe

efekty przynosi mianowanie godności ludzkiej wartością o charakterze absolutnym. Pojęciu

temu brak w dyskursie prawniczym ostrości: sąd rozstrzygnie o prawie własności lub

wierzytelności i zdecyduje, czy oskarŜony winien jest przestępstwa, lecz kto dokona

redystrybucji godności człowieka, przysługującej ex lege wszystkim?30

Obok „godności

człowieka” występuje takŜe taka kategoria pojęciowa jak godność pracy (obszernie jej istotę

wyjaśnia Jan Paweł II w encyklice Laborem exercens), która stanowi przymiot kaŜdej pracy,

czyniącej człowieka bardziej człowiekiem (nie stanowi przy tym bezpośredniego przedmiotu

unormowań prawnych) oraz godność (cześć) pracownika jako jedno z jego dóbr osobistych,

którą zgodnie z art. 111 k.p. obowiązany jest szanować pracodawca.

8. Aksjologiczne zróŜnicowanie prawa pracy a jego dyferencjacja.

Aksjologię prawa pracy moŜna podzielić w zaleŜności od tego czy jej źródłem jest

prawo krajowe, w tym zwłaszcza Konstytucja RP i kodeks pracy, czy teŜ prawo unijne i

międzynarodowe. Podział związany jest takŜe z wewnętrznym zróŜnicowaniem tego prawa,

przy czym w szczególności istotne jest – jak sądzę – wyróŜnienie aksjologicznych podstaw

indywidualnego prawa pracy i wartości leŜących u podłoŜa zbiorowego prawa pracy. Istotne

swoistości i odrębności wykazuje takŜe, jak sądzę, aksjologia niepracowniczego zatrudnienia

(typu cywilnoprawnego, administracyjnoprawnego, penalnego i ustrojowego). WaŜne

wartości są wyraŜane (regulowane) w przepisach prawa pracy ustanawiających nie tylko

wolności i prawa ale takŜe obowiązki stron stosunku pracy i innych stosunków prawnych

naleŜących do przedmiotu prawa pracy. Ponadto pojęcie wartości prawa pracy moŜna i naleŜy

łączyć nie tylko z wolnościami, prawami i obowiązkami ale takŜe z określonymi

rozwiązaniami czy konstrukcjami prawnymi, których nie da się po prostu zredukować czy

sprowadzić do wolności, praw i obowiązków. Wartości te ujęte są głównie w unormowaniach

prawnych ale teŜ moŜna o nich mówić w związku z ocenami formułowanymi poza tekstami

obowiązującego prawa.

30 T. Giaro, jw., s. 20.

17

W niniejszym opracowaniu z uwagi na jego ogólny charakter, a takŜe i z innych

względów, bliŜsze omówienie całości aksjologicznych podstaw prawa pracy jest niemoŜliwe.

Ograniczę się więc do poruszenia w skrócie dwu tylko kwestii z tego zakresu. Za odrębną

wartość prawa pracy – jak sądzę – moŜna uznać zasadę korzystności (uprzywilejowania

pracowników). Jest to rodzaj metanormy, która moŜe zostać odkodowana zwłaszcza z art. 9 i

18 k. p. Zasada ta ma wszakŜe równieŜ wymiar pozakrajowy i przyjmowana jest nie tylko w

regulacjach prawa międzynarodowego (w Konstytucji Międzynarodowej Organizacji Pracy i

w jej konwencjach, w konwencjach Rady Europy) ale takŜe w prawie unijnym (między

innymi wyraŜana jest w sposób wyraźny w niektórych dyrektywach unijnych). Określa ona

relacje między umową o pracę (innymi aktami, na których podstawie powstaje stosunek

pracy) oraz przepisami prawa pracy (art. 18 k. p.) i w tym wypadku polega na tym, Ŝe

postanowienia umowy o pracę mniej korzystne niŜ te przepisy są niewaŜne, a zamiast nich

stosuje się odpowiednie przepisy prawa pracy. Określa teŜ relacje między poszczególnymi

rodzajami aktów normatywnych prawa pracy, w tym takŜe aktów tzw. prawa autonomicznego

(art. 9 k. p.). Polega ona w tym wypadku na tym, Ŝe akty normatywne usytuowane niŜej w

hierarchicznie zbudowanym systemie źródeł prawa pracy nie mogą zawierać przepisów mniej

korzystnych dla pracownika niŜ zawarte w aktach wyŜszej rangi, co oznacza, Ŝe mimo

niŜszego usytuowania akty te mogą wprowadzać postanowienia korzystniejsze dla

pracowników. Zasada ta rozciąga się przy tym takŜe na relacje między krajowym i

pozakrajowym prawem pracy i oznacza np. Ŝe nasza ustawa moŜe zawierać przepisy

regulujące inaczej daną kwestię niŜ ratyfikowana i mająca moc nadrzędną u nas konwencja

MOP, pod warunkiem wszakŜe, Ŝe będą to przepisy korzystniejsze dla pracowników. Zasada

ta pozostaje w związku z ochronną funkcją prawa pracy ale takŜe i z zasadą prawa do

rokowań partnerów społecznych i zawierania przez nich porozumień oraz – szerzej – z

konstytucyjną zasada dialogu partnerów społecznych. By dialog ten miał praktyczny sens to

powinien między innymi kończyć się zawarciem układu zbiorowego pracy lub innego

porozumienia zbiorowego, a to z kolei oznacza – przy uwzględnieniu zakresu i

szczegółowości reglamentacji materii prawa pracy przez prawodawcę państwowego – Ŝe

zakres i znaczenie unormowań układowych bez wprowadzenia zasady korzystności byłyby

powaŜnie ograniczone. Zasada uprzywilejowania pracownika nie ma wyraźnego

zakotwiczenia w naszej Konstytucji RP. MoŜna ją wszakŜe – jak sadzę – traktować jako

wartość konstytucyjną i wywodzić ją z takich ustrojowych zasad jak zasada sprawiedliwości

społecznej (art. 2 Konstytucji RP), zasada dialogu i współpracy partnerów społecznych, na

18

którym opiera się społeczna gospodarka rynkowa (art. 20 Konstytucji RP), zasada objęcia

pracy ochroną przez Rzeczypospolitą Polską (art. 24 Konstytucji RP) czy zasada prawa do

rokowań (art. 59 Konstytucji RP). Zakotwiczenie zasady uprzywilejowania pracowników w

Konstytucji RP jest przy tym istotne z uwagi na relacje - między innymi - między prawem

ustawowym a autonomicznym prawem pracy. Przepis art. 9 k. p. narzuca bowiem niejako

ustawodawcy zwykłemu określoną regułę, mimo Ŝe przecieŜ kodeks pracy jest ustawą

zwykłą. W szczególności w ustawach późniejszych ustawodawca moŜe odrzucić moŜliwość

korzystniejszego kształtowania sytuacji pracowników w aktach autonomicznego prawa pracy,

czy wręcz wykluczyć stosowanie tej zasady. Inaczej jest natomiast jeŜeli przyjmuje się, Ŝe

zasada ta zawarta jest w sposób pośredni w przepisach Konstytucji RP i w następstwie tego

nie moŜe zostać przekreślona przez ustawodawcę zwykłego.

Docenienie znaczenia pracy znajduje wyraz nie tylko we wprowadzeniu przez

krajowego i pozakrajowego prawodawcę zasady uprzywilejowania pracownika ale takŜe np.

w sformułowaniu przez Jana Pawła II w encyklice Laborem exercens zasady pierwszeństwa

pracy przed kapitałem. Zasada ta moŜe zostać uznana w prawie pracy za rodzaj odrębnej

wartości, choć nie została ujęta i wyraŜona wyraźnie w przepisach prawnych. Ma więc tylko

wymiar etyczny a takŜe religijny. System naszego prawa pracy moŜe i powinien być wszakŜe

oceniany równieŜ z perspektywy tej zasady. NiezaleŜnie od tego moŜna takŜe rozwaŜać czy

nie da się jej równieŜ wywieść z art. 2, 20, 24, 59 Konstytucji przy uwzględnieniu takŜe jej

art. 30 i wskazanej w nim „godności człowieka”. Zasadne jest bowiem, by praca (godność

pracy) jako składowa godności człowieka był wyŜej ceniona i lepiej chroniona niŜ kapitał.

9. Aksjologiczne podstawy prawa pracy w działaniu.

RozwaŜania zamieszczone powyŜej dotyczą aksjologicznych aspektów systemu norm

prawnych (aktów normatywnych) regulujących stosunki pracy i stosunki z nimi związane, a

więc prawa pracy w ujęciu pozytywistycznym (normatywistycznym). Obok tego istnieje

wszakŜe równieŜ praktyka przestrzegania i stosowania ustanowionych norm prawa krajowego

(w tym norm autonomicznego prawa pracy) i pozakrajowego, czyli tzw. prawo pracy w

działaniu. W szczególności chodzi w tym przypadku o stosowanie prawa pracy w zakładach

pracy (u pracodawców) oraz przez sądy. Na osobną uwagę zasługuje takŜe przestrzeganie i

stosowanie prawa w zbiorowych stosunkach pracy i rysująca się tu rozbieŜność między

19

wartościami ujętymi w normach obowiązującego zbiorowego prawa pracy a wartościami

przyjmowanymi i realizowanymi w tym obszarze w praktyce.

Stanowienie prawa – w tym prawa pracy – oraz jego stosowanie pozostają ze sobą w

ścisłym związku. Wynika to między innymi stąd, Ŝe według niektórych ujęć na system

obowiązującego prawa składają się nie tylko normy prawne o charakterze generalnym i

abstrakcyjnym (akty prawne zawierające te normy) ale takŜe normy indywidualne i konkretne

formułowane przez określone akty prawne, takie zwłaszcza jak orzeczenia sądowe (tak

normatywizm H. Kelsena). NiezaleŜnie wszakŜe od tego – gdy przyjmuje się, Ŝe co do zasady

stanowieniem prawa nie jest wydawanie rozstrzygnięć sądowych – i tak pozostaje problem

tzw. prawotwórstwa sądowego, wyraŜającego się w wydawaniu orzeczeń, które w obrocie

prawnym funkcjonują tak jak normy o charakterze generalnym i abstrakcyjnym, co dotyczy

zwłaszcza rozstrzygnięć precedensowych najwyŜszych instancji sądowych, które z tej racji

bywają zaliczane do kategorii źródeł prawa. Przyjmując więc - jak czyni się to powszechnie

– Ŝe ustanawianie norm indywidulanych i konkretnych nie mieści się w zakresie pojęcia

stanowienia prawa, nie da się jednocześnie zaprzeczyć, Ŝe granica między stanowieniem i

stosowaniem prawa – w tym takŜe prawa pracy – nie jest precyzyjnie wyznaczona. Oprócz

tego na uwadze trzeba mieć koncepcje realizmu prawniczego (realizm amerykański), które w

gruncie rzeczy prawo sprowadzają do norm przewidywanych, przyjmowanych lub

wcielanych w Ŝycie przez urzędników państwowych (w szczególności sędziów), czy teŜ do

tzw. płaszczyzny socjologicznej (ewentualnie takŜe psychologicznej). Między stanowieniem

prawa czy teŜ prawem jako normą a stosowaniem prawa (prawem jako działaniem) - poza

związkami natury pojęciowej – istnieją oczywiście takŜe bardzo istotne związki funkcjonalne,

wyraŜające się chociaŜby w znanym powiedzeniu, Ŝe lepiej mieć dobrych sędziów i

niekoniecznie dobre ustawy aniŜeli dobre ustawy i złych sędziów.

10. W kwestii swoistości wartości sądowego stosowania prawa pracy.

Na tym tle pojawia się między innymi pytanie czy istnieją jakieś róŜnice w

aksjologicznych podstawach prawa pojmowanego pozytywistycznie (normatywistycznie) i

prawa ujmowanego realistycznie, czy teŜ – inaczej rzecz ujmując - w aksjologii prawa i

praktyki stosowania jego norm, w tym zwłaszcza w aksjologii stosowania prawa przez sądy.

W razie pozytywnej odpowiedzi na to pytanie zjawia się pytanie bardziej szczegółowe, a

20

mianowicie czy istnieją jakieś swoistości w systemie wartości realizowanych przez sądy

pracy w stosunku do sądowego systemu wartości w ogóle. Nie budzi wątpliwości teza, Ŝe

sądowe stosowanie prawa jest procesem, w którym w zasadzie zawsze występują elementy

wartościowania a rola ocen sądu jako organu stosującego prawo jest ogromna31

. W związku z

sądowym stosowaniem prawa wyróŜnia się wartości wewnętrzne i zewnętrzne, dzieli się

wartości na instrumentalne i zasadnicze oraz wartości „przeniesione”, „samoistne” i

„pośrednie”. Wartości wewnętrzne „tkwią” w prawie obowiązującym w tym sensie, Ŝe dają

się zrekonstruować na podstawie analizy tekstów tego prawa, natomiast wartości zewnętrzne

prawa to rezultat oceny prawa obowiązującego z punktu widzenia jakichś pozaprawnych

kryteriów32

. Do pierwszej kategorii wartości w prawie pracy moŜna zaliczyć zwłaszcza

wartości ujęte w tym prawie jako podstawowe zasady prawa pracy, natomiast do drugiej np.

rezultat oceny regulacji prawa pracy z punktu widzenia kryterium godności pracy. Oceny

(wartości) zasadnicze to takie, które nie są zrelatywizowane (ewentualnie są zrelatywizowane

systemowo), zaś oceny instrumentalne to oceny zrelatywizowane instrumentalnie33

. W

prawie, w tym takŜe w prawie pracy, a takŜe w sądowym stosowaniu prawa (prawa pracy)

mamy do czynienia zarówno z realizacją wartości zasadniczych jak i instrumentalnych.

Wartości jakie posiada prawo mogą zostać przeniesione na sądowe stosowanie, co ma miejsce

wówczas gdy jest ono zgodne z tym prawem i co oczywiście dotyczy takŜe prawa pracy i jego

stosowania. Wartości przeniesione sądowego stosowania prawa powstają w ten sposób, Ŝe

transponuje się oceny prawa ma oceny jego stosowania34

. Natomiast „wartościami

samoistnymi” stosowania prawa są wartości, które nie zaleŜą od tego, jak ocenia się prawo,

skąd decyzja sądowa czerpie swą podstawę normatywną. J. Wróblewski do tej kategorii

wartości sądowego stosowania prawa zaliczył: zgodność decyzji z prawem obowiązującym w

postaci wartości legalności i praworządności, pewność sądowego stosowania prawa wraz ze

związaną z nią jednolitością, obiektywność oraz wartości prakseologiczne sądowego

31

J. Wróblewski: Wartości a decyzja sądowa, Ossolineum 1973, s. 18, 39. W kontekście aksjologii sądowego

stosowania prawa autor ten wyjaśnił, że ocena w typowych przypadkach posługiwania się nią jest wyrażeniem

przeżywania wartości (oceniania) określonego podmiotu oraz zastrzegł, że posługując się terminami „wartość”,

„wartościowy” i „wartościowanie” nie chce sugerować istnienia jakiejś ontologii wartości. „Wartościowanie” to

dla niego synonim „oceniania”, „wartościowy” to tyle, co „oceniany” (s. 43, 44).

32 Jw., s. 47.

33 Jw., s. 52.

34 Jw., s. 53, 59.

21

stosowania prawa, przy czym w jego ujęciu wartości prakseologiczne to przede wszystkim

skuteczność sądowego stosowania prawa oraz szybkość sądowego stosowania prawa.

Wartości te mają charakter „operacyjny” i „formalny” (zasadniczo nie zaleŜą od treści

stosowanych norm prawnych ani teŜ od tego czy i jak się je ocenia)35

. Powstaje pytanie – na

które nie będą w tym tekście starał się udzielić odpowiedzi – czy i w jakim zakresie moŜna

mówić o swoistości prawa pracy i jego stosowania w związku z takimi wartościami jak

praworządność, pewność, jednolitość itd. WskaŜe tu tylko, Ŝe w przepisach o postępowaniu

odrębnym w sprawach ze stosunku pracy w sposób szczególny zaakcentowane zostały takie

wartości jak szybkość załatwienia sprawy oraz skuteczność rozstrzygnięcia (np. z uwagi na

ustanowiony rygor natychmiastowej wykonalności wyroku), a więc wartości, które J.

Wróblewski zaliczył do wartości (samoistnych) prakseologicznych sądowego stosowania

prawa. Obok wartości przeniesionych i wartości samoistnych J. Wróblewski wyróŜnił jeszcze

wartości pośrednie, do których zaliczył sprawiedliwość i słuszność.

W sądowym stosowaniu prawa pracy dominujące znaczenie w praktyce mają wartości

„przeniesione” z prawa obowiązującego (wartości „przeniesione” „wewnętrzne”), tym

bardziej Ŝe katalog tych wartości zwłaszcza w ostatnich latach został w zasadniczy sposób

rozbudowany między innymi w wyniku przyjęciu przez nasz kraj szeregu nowych

unormowań międzynarodowych i unijnych w zakresie wolności i praw człowieka oraz

poszerzenia ich zakresu w Konstytucji RP a takŜe z uwagi na ustanowienie zasady, iŜ

przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba Ŝe Konstytucja stanowi inaczej (art. 8

35

Jw., s. 60. Na uwadze należy w tym kontekście mieć wszakże między innymi to, że w myśl art. 7 Konstytucji

RP organy władzy państwowej działają na podstawie i w granicach prawa (zasada praworządności), zaś zgodnie

z jej art. 45 ust. 1 każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej

zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezwisły sąd. W przepisach tych wyrażone zostały wartości,

które stanowią lub odpowiadają wyróżnionym przez J. Wróblewskiego takim wartościom samoistnym jak

praworządność, obiektywność (rozumiana zasadniczo jako brak stronniczości), szybkość sądowego stosowania

prawa (rozpatrywanie spraw bez nieuzasadnionej zwłoki). Ponieważ są one ujęte w normach obowiązującego

prawa to należą do wartości wewnętrznych i wobec tego – moim zdaniem - na tle obecnie obowiązującego

prawa trudno o nich mówić, że są wartościami „samoistnymi” a nie „przeniesionymi”. Dodać należy, że zgodnie

z art. 1 ustawy z 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052) Sąd ten ma za zadanie

zapewnienie w ramach nadzoru zgodności z prawem oraz jednolitości orzecznictwa sądów powszechnych i

wojskowych. Oznacza to, że również takie wartości jak legalność i jednolitość decyzji sądowych stanowią

wartości unormowane w przepisach prawa i w związku z tym stanowią wartości wewnętrzne prawa. Obowiązek

zapewnienia jednolitości orzecznictwa sądowego wyraźnie został przy tym sformułowany w odniesieniu do

Sądu Najwyższego ale troska – i chyba także prawna powinność, choć wprost w normach prawa nie

sformułowana - dbania o jednolitość orzecznictwa jako wartości sądowego stosowania prawa obciąża wszystkie

sądy.

22

ust.2 ). Rola wartości „przeniesionych” „zewnętrznych” w prawie pracy – choć nie tylko –

pozostaje w związku z kwestią prawotwórczego stosowania prawa przez sądy. W chwili

obecnej w orzecznictwie Sądu NajwyŜszego w sprawach z zakresu prawa pracy w odniesieniu

do tego problemu moŜna mówić o sprzecznych tendencjach. PrzewaŜa jednak raczej

stanowisko, Ŝe prawotwórcze orzecznictwo sądowe jest niedopuszczalne a w wykładni norm

prawnych pierwszeństwo powinno być dawane regułom interpretacji językowej. W gruncie

rzeczy oznacza to wykluczenie „przenoszenia” wartość „zewnętrznych” (sięgania do

wartości nie ujętych przez określoną normę prawną) w praktyce sądowego stosowania norm

prawa pracy.