I. A R T Y K U Y A R T I C L E S

ANDRZEJ W IERCISKI (Warszawa)

PROBLEM STRUKTURALNEJ I PROCESUALNEJ IDENTYFIKACJI ANTROPOLOGICZNEJ PRASOWIAN

SFORMUOWANIE ZAGADNIENIA

Identyfikacji dowolnego empirycznego systemu zorganizowanego mona dokonywa na podstawie:

1) analizy p rzed m iotow o-stru k tu ra ln e j, zmierzajcej do wyodrbnienia istotnych wasnoci wzgldnie stacjonarnych w okresie czasoprzestrzennej zmiennoci rozwojowej danego systemu i odrniajcych go od innych analogicznych systemw:

2) analizy procesu aln ej, ktrej celem jest uchwycenie diagnostycznych zmian rozwojowych, wyrniajcych proces rozwoju danego systemu od torw rozwojowych innych analogicznych systemw.

Jak wiadomo, populacje ludzkie stanowice biologiczn cz skadow zorganizowanych systemw etno-kulturowych1 podlegaj procesowi nieustannej zmiennoci rozwojowej, jednoczcej skutki osobniczej przystoso- wawczoci do otoczenia zewntrznego (ekosenzytywna skadowa zmiennoci populacyjnej), krzyowania si z innymi populacjami (hybrydyzacyjna skadowa zmiennoci populacyjnej) i mutagennych oraz selekcyjnych oddziaywa otoczenia zewntrznego (mikroewolucyjna skadowa zmiennoci populacyjnej).

Z gry jednak mona oczekiwa, e skomplikowana gra bardzo duej liczby czynnikw sterujcych procesem zmiennoci populacyjnej bdzie powodowaa niejednakowe tempo zmian w poszczeglnych wasnociach, jak rwnie, e odegra ona rol specyfikujc dla toru danego procesu, przynajmniej w zakresie pewnych wasnoci. Std te wynika, stwierdzona na wstpie, teoretyczna moliwo zastosowania analizy przedmiotowo-strukturalnej i analizy procesualnej do identyfikacji antropologicznej Prasowian, ktrej wykazanie jest przedmiotem niniejszej pracy.

Modelowy punkt wyjcia mog tu stanowi wyniki bada autora2 nad

1 A. W ierci sk i, Aktualny stan bada nad etnogenez Sloivian w antropologii, Slavia Antiqua 1973, t. 20, s. 15 - 27.

2 A. W ierci sk i, Zmiany w strukturze antropologicznej ludnoci Wilicy w ostatnim tysicleciu. Rozprawy Zespou Bada nad Polskim redniowieczem U W i PW , t. 5, Warszawa 1971, s. 181 - 198; tene, Brachycephalization and statistical facts, w: Bevlkerungsbiologie, Stuttgart 1974, s. 503 - 511.

1 S lav ia A n tiq u a , t. X X II I

zmiennoci mikroewolucyjn czaszki populacji regionu wilickiego w cigu ostatniego tysiclecia, ktre ujawniy wystpowanie niezwykle regularnego trendu w zakresie brachycefalizacji i skojarzonych z tym procesem innych, kierunkowych zmian w budowie czaszki, ktre mona hipotetycznie uzna za wyraz dziedzicznie programowanej i podlegajcej selektywnym oddziaywaniom jej in fanty l izac j i .

Chodzi o to, e wraz z krtkogowiem zachodzi wysklepianie si czaszki wzwy i na boki, zwikszanie si udziau form zaokrglonych puszki mzgowej ub z wystajcymi guzami ciemieniowymi, sfenoidaln bd zaokrglon potylic, z zaokrglonym profilem czoa o osabiajcym si urzebieniu ga- dyszki, przy powikszaniu si oczodow i wzrastajcej oglnej ortognatyzacji czci twarzowej. Prawdopodobnie te mikroewolucyjny proces brachycefalizacji przebiegajcej pod wpywem selekcyjnych naciskw otoczenia (T. Bielicki i Z. Welon, 1962) zachodzi w pewnej czci niezalenie od rwnie

T abela 1Porwnanie rednich arytmetycznych wskanika szerokociowo-dugociowego czaszki in

dywidualnych typw rasowych chronologicznych serii wilickich

Typ rasowySeria

wczeniejszaSeria

pniejsza Rnica

Nordyczny (AA) 75,5 (3) 78,5 (3) + 3,0Teutoski (AY) 75,7 (39) 79,5 (3) + 2,0Pnocno-zachodni (AE) 76,1 (13) 76,8 (4) + 0,7Sudnordyczny (AL) 83,6 (23) 84,1 (80) + 0,5Czuchoski (AQ) 75,3 (130) 77,3 (28) + 2,0Pseudoalpejski (IH) 84,1 (15) 83,5 (7) - 0 ,6Batycki (YL) 78,2 (16) 82,0 (4) + 4,2Sublaponoidalny EL) 78,9 (20) 79,3 (12) + 0,4Poudniowo-wschodni (EQ) 73,4 (82) 74,0 (6) + 0,6Alpejski (HL) 83,5 (7) 86,1 (22) + 2,6Armenoidalno-wyynny (HQ) 80,5 (5) 83,7 (9) + 3,2

Nieparametryczny test znakw: P = 0,0005, przy 11 parach porwna.

mikroewolucyjnego przeksztacania si wewntrzpopulacyjnej struktury rasowej, mierzonej skadami rasowymi typologii indywidualnej3.

Za t wzgldn niezalenoci obu tych procesw wiadczy zestawienie rednich arytmetycznych wskanika gowy, obliczonych dla tych samych typw rasowych czaszek serii wczeniejszej (od neolitu po XIV w.) i serii pniejszej (od XV do X IX w.), podane w tab. 1. Jak wynika z niej, mimo niekiedy bardzo maej liczebnoci czaszek zaliczonych do danego typu, z wyjtkiem jednego przypadku, obserwuje si zawsze (w 10 typach!) zwikszenie redniej wartoci wskanika gowy, zarwno w obrbie typw dugo- i pored- niogowych, jak i krtkogowych.

3 A. W ierci sk i, Zmiany w strukturze...

Nie jest wykluczone, e temu trendowi brachycefalizacyjnemu, obejmujcemu najprawdopodobniej wszystkie wyrnione typy rasowe u dawnej i nowoytnej ludnoci regionu wilickiego, towarzysz take zmiany infan- tylizacyjne tych typw, czego stwierdzenie wymagaoby jednak znacznie liczniejszych materiaw. Zarazem pewien kontrast w stosunku do tak regularnie zmieniajcej si w czasie puszki mzgowej i, z mniejszym tempem zachodzcej, transformacji skadw rasowych stanowi przecitnie charakterystyki 3 klasycznych cech wskanikowych i szeregu cech opisowych twarzoczaszki, wykazujcych duy stopie stacjonarnoci w cigu ostatniego tysiclecia.

Wobec tego, te ostatnie, niewtpliwie rasowo diagnostyczne cechy, mog sta si podstaw identyfikacji analizy przedmiotowo-strukturalnej, podczas gdy kierunkowe i mikroewolucyjne zmienne cechy puszki mzgowej powinny odegra istotn rol w identyfikujcej analizie procesualnej. Zakcenia w badaniach identyfikujcych, jakie mogaby wprowadzi skadowa zmiennoci ekosenzytywnej s tu praktycznie wyeliminowane w znacznej mierze przez wysok odziedziczalno wchodzcych w rachub morfologicznych cech rasowych czaszki. Natomiast fatalnym zakceniem w tych badaniach jest luka w sekwencji czaszkowych serii chronologicznych, spowodowana przez obyczaj ciaopalenia, wystpujcy midzy epok brzu a wczesnym redniowieczem. Mona pokusi si jednak o przerzucenie ponad ni pomostu za pomoc odpowiedniej analizy procesualnej, ekstrapolujcej trendy w puszce mzgowej ostatniego tysiclecia (wstecz) w czasie oraz przez badania porwnawcze nad skadami rasowymi.

M ATERIA I ZASTOSOWANIE M ETODY

Ze wzgldu na potrzeb zachowania modelowej czystoci sytuacji empirycznej oraz obfitoci kolejnych czaszkowych serii chronologicznych, przedmiotem niniejszych bada majcych na celu zademonstrowanie teoretycznej moliwoci przedmiotowo-strukturalnej i procesualnej identyfikacji antropologicznej Prasowian, s w dalszym cigu materiay kraniologiczne z regionu wilickiego, datowane od neolitu po X IX w.

Zostay one w cigu ostatnich kilku lat wydatnie powikszone dziki intensywnym badaniom wykopaliskowym, prowadzonym w Wilicy i er- nikach Grnych w ramach Zespou Bada nad Polskim redniowieczem UW i PW. Wszystkie czaszki zostay pomierzone technik R. Martina i opisane kranioskopowo przy uyciu skal fotograficznych I. Michalskiego przez autora niniejszej pracy. Oznaczy on te przynaleno do osobniczych typw rasowych, stosujc metod diagnozy rnicujcej kierunki morfologiczno- -porwnawcze polskiej szkoy antropologicznej. Skady rasowe serii porwnawczych zostay obliczone metod powkowania I. Michalskiego.

Identyfikujca analiza przedmiotowo-strukturalna polegaa na porwnaw

czym zestawieniu rednich arytmetycznych 3 klasycznych wskanikw twa- rzoczaszki i 7 diagnostycznych rasowo cech kranioskopowych, okrelonych skalami o charakterze pomiaru porzdkujcego, obliczonych dla kolejnych serii chronologicznych z ernik Grnych, Zotej Piczowskiej i Wilicy oraz na oszacowaniu zestawienia ich skadw rasowach za pomoc testu Chi- kwadrat. Serie te reprezentoway odpowiednio ludno kultury ceramiki sznurowej, kultury mierzanowickiej i kultury trzcinieckiej, oraz ludno okresu wczesnoredniowiecznego (X - X III w.) w swej wiejskiej (Zota Piczowska) i bardziej zurbanizowanej (cmentarzysko przy kociku preromaskim, tj. ul. Batalionw Chopskich w Wilicy) formie. Natomiast, identyfikujca analiza procesualna opieraa si na ekstrapolacji wstecz w czasie trendw mikroewolucyjnych puszki mzgowej ostatniego tysiclecia w regionie wilickim, matematycznie wyrwnanych przez A. Gralskiego za pomoc funkcji logistycznej. Wzito przy tym pod uwag tylko podzia na 4 serie chronologiczne ze rednimi czasowymi 1150, 1250, 1500 i 1800r., aby uzyska ich due liczebnoci, a co za tym idzie, pomniejszy bdy prawdopodobne rednich. Oczywicie, wymienione wyej trzy wczeniejsze serie z ernik Grnych nie zostay uwzgldnione w obliczeniach wyrwnujcych, skoro one to wanie byy obiektami zabiegw7 identyfikacyjnych.

Przy tej okazji warto bliej wyjani, dlaczego wanie funkcja logistyczna zostaa uyta przez Gralskiego do wyrwnywania empirycznych krzywych trendw mikroewolucyjnych. Rwnanie tej funkcji jest nastpujce:

f __ s j ____________ f q f p

' ' p l+ e x p (w(tC))

gdzie: f t oznacza redni warto cechy w chwili czasu t; f .p asymptotycznie wyjciow warto cechy / ; f q asymptotycznie kocow warto cechy /; w wspczynnik tempa zmian i C punkt przegicia krzywej rzutowany na o czasu.

Funkcja ta nadaje si do wyrwnywania wszelkich procesw rozwojowych, w ktrych najpierw odgrywaj rol dnociowe sprzenia zwrotne dodatnie, a potem stabilizujce sprzenia zwrotne ujemne. Dobr orientacj w charakterze opisywanej przez ni trajektorii procesu daje np. zaczona tu ryc. 1. A. Gralski jeszcze w 1959 r. zdoa wyprowadzi rwnanie tej funkcji drog dedukcji z oglnych zaoe ewolucji filetycznej. Nic wic dziwnego, e zostaa ona z powodzeniem zastosowana do wyrwnania krzywych zmiennoci ewolucyjnej czaszki czowiekowatych4. Ponadto proces brachycefalizacji w Wilicy reprezentowany przez 6 serii chronologicznych ostatniego tysiclecia wprost idealnie da si wyrwna za pomoc tej samej funkcji! Nie naley

4 A. G ralski, A. W ierci sk i, An attempt to formalize the concept of phylo- and ontogeny of the human skull, w: Report of the Vlth International Congress of Quaternary, t. 4, d 1964, s. 259 - 290.

si temu dziwi, skoro wypada przyj, e proces barchycefalizacji jest procesem mikroewolucyjnym, a wic musi on by sterowany przez te same mechanizmy, ktre kieruj ewolucj iiletyczn.

Jeli wic okae si, e przecitne charakterystyki mikroewolucyjnie zmiennych cech puszki mzgowej poszczeglnych serii z ernik Grnych (uzupenionych w tym wypadku o inne serie tak samo datowane z rejonu kieleckiego,

celem powikszenia ich liczebnoci) nao si ze statystycznie nieistotnym odchyleniem na ekstrapolow cz krzywej logistycznej, ktra wyrwnaa te cechy u ludnoci regionu wilickiego ostatniego tysiclecia, wwczas wiarygodna staje si hipoteza, e wczeniejsze populacje kultury ceramiki sznurowej, kultury mierzanowickiej i kultury trzcinieckiej reprezentuj coraz to starsze warstwy ludnociowe objte tym samym procesem mikroewolucyjnym. Z kolei, dla dalszego uprawdopodobnienia tej hipotezy, przecitne diagnostycznych cech stacjonarnej w czasie twarzoczaszki tych dawnych populacji oraz ich skady rasowe powinny odpowiednio mao rni si od wczesnoredniowiecznych serii regionu wilickiego.

W ten sposb oba rodzaje analizy identyfikujcej dostarczyyby antropologicznego uzasadnienia dla okrelenia jednej lub wicej z tych populacji z okresu od neolitu do epoki brzu z antropologicznie wyjciow albo wprost nalec do Prasowian, przynajmniej tej ich czci, ktra zamieszkiwaa re

jon Kielecczyzny. W tym miejscu naley stwierdzi, e og wykonanych w niniejszej pracy bada, z wyjtkiem opisu metrycznego i kranioskopowego czaszek, zosta sfinansowany z kredytw IHKM PAN, problemu resortowego nr 37.

DYSKUSJA REZULTATW BADA

Wyniki przeprowadzonej identyfikujcej analizy procesualnej przedstawia zestawienie podane w tab. 2 i ryc. 1.

Warto podkreli wybitn regularno trendw serii wilickich od X do X IX w. we wszystkich 8 cechach, wyraajc si bardzo dobrymi zgodno-

ciami rednich empirycznych ze rednimi teoretycznymi, obliczonymi na podstawie rwnania krzywej logistycznej. Drug prawidowoci jest czas maksymalnego tempa zmian, okrelony punktem przegicia krzywych (C) n a X I-X IIw . (a wic przed okresami wielkich epidemii!), z wyjtkiem wskanikw wysklepienia strzakowego i poprzecznego czaszki, ktrych C przypada na X III i X V w. Wypada tu doda, e te dwie ostatnie cechy, wykazujce bardzo regularn zmienno w filogenezie czowiekowatych, zachowuj w swym trendzie mikroewolucyjnym w regionie wilickim ten sam kierunek zmian ku lepszemu wysklepieniu puszki mzgowej, pozostajc oczywicie w granicach zrnicowania gatunku czowieka wspczesnego. Z wyjtkiem najwikszej

Zestawienie trendw mikroewolucyjnych w regionie wilickim

Serie chronologiczne z Wilicy . Charakterystyki krzywej logistycz-Kultura Kultura Kultura nej

trzci- mierz - ceramiki C w h hCechy niecka nowicka sznuro punkt wsp warto warto

1800 1500 1250 1150 -1 5 8 0 -1 7 5 0 wej-1 9 0 0

przegicia

czynniki tem

pa

pocztkowa

kocowa

g-op e. 176,9 179,3 180,2 187,6 192,2 187,7 188,2 1164 2.452 194,1 178,7t. 178,7 178,7 180,3 187,6 118) (20) (29)

eu-eu e .; 147,1 144,8 144,7 140,9 135,3 137,2 137,51112 0,479 133,7 147,1

t. 146,7 145,3 142,6 141,0 17) 20) (29)b-ba e. 133,3 132,9 136,1 135,1 138,0 137,3 136,3

1021 0,480 140,3 132,6t. 132,8 133,3 134,5 135,3 (5) (9) (10)

eu-eu e. 83,2 81,4 79,1 75,8 71,6 74,2 73,71173 0,679 69,9 83,0

g-op t. 82,8 81,7 78,1 75,9 (28) (34) (45)b-ba 1 no e.

90,6 91,6 93,7 94,9 100,7 98,0 93,61097 0,515 100,9 90,4

u-eu t. 90,7 91,6 93,7 94,9 (8) (16) (18)1-i e. 53,8 54,2 57,4 57,3 63,1 60,6 60,0

1113 0,477 62,6 53,3ast-ast t. 53,6 54,5 56,5 57,5 (24) (6) (21)

g n P 100e. 159,5 157,3 155,0 151,6 150,1 154,0 151,7

1239 0,608 147,7 159,6g-op t. 159,2 157,6 153,6 152,0 (18) (4) (24)

aunau e. 248,6 244,5 246,4 242,9 255,0 260,2 246,71402 0,395 240,7 248,2

au-u t. 246,9 245,2 243,2 242,7 (15) (3) (15)

dugoci (g-op), wszystkie pozostae cechy maj te analogiczne tempo zmian odwzorowane w wskiej skali waha wartoci wspczynnika w' 0,4 - 0,7. Wreszcie trzeba te odnotowa, e trendy wszystkich zbadanych tu cech ujawniaj tendencj do wygasania w dobie wspczesnej, o czym wiadczy dua zgodno asymptotycznych wartoci f q ze rednimi empirycznymi dla serii z X IX w. Natomiast, ich pocztek siga znacznie wczeniejszego okresu, jak to sugeruje dua rozbieno rednich serii wczesnoredniowiecznej z asymptotycznymi wartociami pocztkowymi krzywej logistycznej f p.

A jak si przedstawia kwestia naoenia rednich poszczeglnych cech serii wczeniejszych, datowanych od neolitu po epok wczesnego brzu, na ekstrapolowan wstecz w czasie krzyw teoretyczn?

Tak wic w zakresie dugoci czaszki {g-op), rednia kultury trzcinieckiej jest najblisza pocztkowej wartoci asymptotycznej, rnic si od niej tylko bardzo nieznacznie o 1,9 mm, w przeciwiestwie do rednich kultury ceramiki

Ryc. 3. Trend w wysokoci czaszki

sznurowej i kultury mierzanowickiej, ktre odchylaj si a o 5,9- 6,4 mm i to w kierunku przeciwnym do kierunku trendu, co je upodobnia do znacznie pniejszych serii okresu wczesnoredniowiecznego.

Podobnie, cho w sabszym stopniu, rzecz si ma w szerokoci czaszki (eu-eu), gdzie znw rednia kultury trzcinieckiej rni si tylko o 1,6 mm od odpowiadajcej jej czasowo ekstrapolowanej wartoci trendu za rednie pozostaych serii kulturowych odchylaj si a o 3,5 - 3,8 mm i to take w kierunku przeciwnym do trendu. Dla trendu wysokoci czaszki (b-ba), ktra obnia si z biegiem czasu w ostatnim tysicleciu, rednia kultury trzcinieckiej jest rwnie najblisza wartoci wyjciowej, rnic si o 2,3 mm, podczas gdy rednie kultury ceramiki sznurowej kultury mierzanowickiej odchylaj si o 3 -4 mm, ale tym razem w kierunku zgodnym z kierunkiem trendu.

Rwnie wyranie wida przynaleno serii kultury trzcinieckiej do szlaku mikroewolucyjnego w przypadku procesu brachycefalizacji mierzonego naj- waciwiej zmianami wartoci wskanika gowy, ktry jako iloraz obu pomiarw czaszki abstrahuje od jej wielkoci. Tak oto, rednia kultury trzcinieckiej rni si tylko o 1,7, za serii kultury ceramiki sznurowej i kultury mierzanowickiej a o 3,8 - 4,3 jednostek wskanika i to w kierunku przeciwnym do trendu. Zupenie analogicznie sprawa si przedstawia dla wskanika wysokociowo-szerokociowego czaszki, ktrego rednia warto serii kultury trzcinieckiej cile odpowiada wartoci wyjciowej trendu, odchylajc si minimalnie o 0,2 w przeciwiestwie do obu serii wczeniejszych, ktre rni si a o 2,9 - 4,6 jednostek wskanika, cho zgodnie z trendem.

Ryc. 4. Trend we wskaniku szerokociowo-dugociowym czaszki

Jednak we wskaniku potylicznym, ktrego wartoci wraz z brachyce- falizacj ulegaj obnianiu si, kierunek wszystkich 3 serii wczeniejszych jest zgodny z kierunkiem trendu, a ich odchylenia od wartoci teoretycznej s niedue, cho w dalszym cigu jest ono najmniejsze dla serii kultury trzcinieckiej (0,5 w stosunku do 2,0 - 2,6).

Natomiast w obu wskanikach wysklepienia, serie kultury ceramiki sznurowej i kultury mierzanowickiej rni si w wysklepieniu strzakowym o 4,3- 6,3 jednostek wskanika i niezgodnie z trendem, za kultury trzcinieckiejo 2,4 jednostek. Tylko we wskaniku wysklepienia poprzecznego wszystkie 3 serie odchylaj si najbardziej od trendu wilickiego i to w przeciwnym do kierunku, odpowiednio o 6 jednostek seria kultury ceramiki sznurowej, o

19,5 kultury mierzanowickiej i o 14,3 jednostek seria kultury trzcinieckiej. Bez wtpienia odegrao tu rol znaczne zwenie podstawy czaszki, specyficzne dla wszystkich 3 serii wczeniejszych. Tylko seria kultury trzcinieckiej kontynuuje najwyraniej wstecz w czasie ten sam trend mikroewolucyjny

T abela 3Porwnanie rednich arytmetycznych serii chronologicznych z Wilicy i ernik Grnych

w cechach twarzoczaszki

CechyKulturaceramikisznuro

wej

Kultura mierz - nowicka

Kulturatrzci-

niecka

ZotaPiczow-

skaX I -X II

Bataliony Ch. X -

X III

Zota Picz. + Bat.

Ch. X -

X III .

Kolegiata

X V III-X I X

'Glabella 6.88 5.00 4.82 5.59 5.10 5.40 5.52(17) (7) (22) (32) (20) (52) (27)

Frons-inclinatio 5.38 4.60 5.41 5.41 5.18 5.32 4.63(16) (8) (22) (34) (22) (56) (27)

Maxilla-prominentia 8.47 8.67 9.10 9.98 9.59 9.83 10.35(19) (6) (20) (53) (32) (85) (37)

Radix nasi-altitudo 5.50 6.00 5.90 5.70 5.0S 5.43 5.49(16) (4) (10) (47) (21) (78) (37)

Prominentia nasi 13.36 X 14.50 13.67 13.00 13.44 12.89(14) (6) (45) (23) (68) (35)

Spina nas. ant.-pro 3.21 3.67 4.20 4.13 4.30 4.19 4:90minentia (17) (3) (15) (54) (30) (84) (39)

Apertura nasi-margo 10.00 10.56 10.61 10.31 9.87 10.15 10.78nif. (20) (9) (31) (58) (32) (90) (39)

Fossa-canina 4.35 5.00 5.04 5.07 5.53 5.24 5.61 +(17) (6) (25) (56) (34) (90) (38)

Incisura inaxillaris 4.76 5.80 5.00 4.06 4.00 4.05 3.95(19) (5) (28) (55) (10) (65) (41)

Wskanik g. twarzo 53.9 58.1 52.8 51.4 53.6 52.0 54.1wy Kolm. (15) (4) (7) (47) (27) (64) (30)

Wskanik nosowy 48.2 47.2 49.6 48.9 48.1 . 48.6 48.5(18) (5) (12) (53) (31) (84) (34)

Wskanik oczodoo 78.1 81.9 79.7 79.5 79.5 79.5 79.8wy (17) (4) (12) (54) (30) (84) (25)

Szeroko nosa 24.3 24.2 24.8 24.2 25.5 24.7 24.4(12) (5) (14) (29) (16) (45) (26)

w 7 cechach puszki mzgowej, tak regularnie zmieniajcych si w cigu ostatniego tysiclecia w regionie wilickim, w przeciwiestwie do serii kultury mierzanowickiej i kultury ceramiki sznurowej. Szansa wic na to, by ludno tych dwu ostatnich kultur in toto moga wchodzi w obrb populacji prasowiaskich ulega zdecydowanemu obnieniu!

Obecnie mona przystpi do rozwaenia wynikw analizy przedmioto- wo-strukturalnej. Tak wic, w tab. 3 zastawiono rednie arytmetyczne cech

twarzoczaszki (cznie interesujce pod wzgldem fizjonomicznym pochylenie czoa, take nie zmieniajce si trendowo w Wilicy i sabo si zmieniajce wyksztacenie okolicy gadyszki) lub stacjonarnych w czasie ostatniego tysiclecia. Jak wynika z tych danych, obejmujcych rednie serii kulturowych tylko z ernik Grnych, dla ktrych dysponuje si informacjami kra- nioskopowymi, porwnanych z wczesnoredniowiecznymi mikropopulacjami ze Zotej Piczowskiej i Wilicy ul. Batalionw Chopskich oraz z pniejsz seri nowoytn z kolegiaty gotyckiej, seria kultury trzcinieckiej praktycznie nie rni si od obu serii wczesnoredniowiecznych, czego nie mona powiedzie o seriach kultury sznurowej i kultury mierzanowickiej. Relacje te znakomicie ilustruje macierz odlegoci DD Czekanowskiego dla wszystkich 13 cech przedniej czci czaszki (tab. 4). Okazao si, e seria

T ab ela 4Macierz J. Czekanowskiego przedniej odlegoci DD w 13 cechach czci czaszki

midzy seriami chronologicznymi z Wilicy i okolic

1 2 3 4 5

Kultura ceramiki sznurowej 1 0 1.38 0.88 0.72 1.01

Kultura mierzanowicka 2 1.38 0 1.32 1.62 1.50

Kultura trzcinieeka 3 0.88 1.32 0 0.52 0.83

Zota Piczowsk + Bat. 4 0.72 1.62 0.56 0 0.55Kolegiata Wilicka

X V III - X IX w.5 1.01 1.50 0.83 0.55 0

Uwaga: odlego DD midzy Zot Piczowsk a Botalionw Chopskich=0,59.

kultury trzcinieckiej mniej si nawet przecitnie rni od serii wczesnoredniowiecznych z tego samego regionu, ni te, cznie traktowane, od pniejszej serii kolegiackiej, reprezentujcej dalszy cig pokole tej samej grupy ludzkiej. Co waniejsze, atwo te sprawdzi, e odlego rednia serii kultury trzcinieckiej jest nawet mniejsza od takieje odlegoci, dzielcej dwie cile synchroniczne mikroterytorialne serie wczesnoredniowieczne ze Zotej Piczowskiej i kocika preromaskiego w Wilicy!

Tymczasem, obie serie z kultury ceramiki sznurowej i kultury mierzanowickiej zajy stanowisko zupenie wyizolowane, co graficznie unaocznia zaczona macierz rnic kolejnych Czekanowskiego. Nie ulega przeto wtpliwoci, e tylko reprezentacja populacji kultury trzcinieckiej z regionu wilickiego moe by uznana z punktu widzenia wzgldnie stacjonarnych w czasie cech przedniej czci czaszki za wyjciow antropologicznie dla wczesnoredniowiecznych Polakw z tego samego regionu.

A jak si rzecz ma ze struktur rasow tej ludnoci? Na to pytanie jasn odpowied przynosi zestawienie porwnawcze skadw rasowych przedstawione w tab. 5. Tak wic seria z kultury ceramiki sznurowej wyrnia si maymi odsetkami elementu nordycznego, przy wysokich udziaach skadnika berberyjskiego i mniejszych orientalnego. Taki typ skadu wyranie

wskazuje na poudniowo-wschodnie, stepowe pochodzenie tej ludnoci. Seria z kultury mierzanowickiej z ernik Grnych zajmuje jeszcze szczeglniejsz pozycj ze wzgldu na bardzo ju wysokie odsetki obu poudniowych skadnikw, tj. orientalnego i berberyjskiego, co jeli nie jest wynikiem przypadku

T ab ela 5Porwnanie skadw rasowych serii chronologicznych z Wilicy i okolic

Seria chronoterytorialna

Element rasowy

Kul

tura

ce

ram

iki

sznu

row

ej

(er

niki

Gr

ne)

Kultu

ra

mie

rzan

o-

wic

ka(

erni

ki

Gr

ne)

Kul

tura

tr

zcin

ieck

a (

erni

ki G

rne

)

Zot

a P

icz

owsk

a Ba

talio

nw

C

hop

sk

ich

X -

XII

I w

.

Zot

a P

icz

owsk

a XI

- X

II

w.

Bata

lion

w

Ch

op

skich

W

ili

cax

- i n

iw.

Nordyczny (a) 10,4 5,6 20,0 26,3 22,7 28,4Kromanionoidalny (y) 18,8 20,0 13,4 15,1 11,3Berberyjski (b) 10,4 16,7 6,7 0,5 1,0 rdziemnomorski (e) 18,8 16,7 16,7 16,0 15,1 17,0Orientalny (re) 8,3 27,8 3,3 Armenoidalny (h) 2,1 3,3 3,7 5,6 1,2Laponoidalny (1) + Mon- 10,4 6,7 13,9 17,0 10,2

goloidalny (m)Wyynny (g) + Pacyficzny 20,9 33,3 23,4 26,3 23,6 31,8

(z)Liczebno serii (N) 24 9 15 97 53 44

przy maej liczebnoci oznaczonych typologicznie czaszek, to moe to wiadczy o wystpowaniu founder effect. Natomiast seria kultury trzcinieckiej reprezentuje ten sam typ skadu rasowego, co obie serie wczesnoredniowieczne z regionu wilickiego, rnic si tylko archaicznym przesuniciem ku wikszemu udziaowi rasy kromanionoidalnej oraz wikszymi przymieszkami wymienionych komponent orientalnej i berberyjskiej, wchonitych ze starszego podoa kultury mierzanowickiej. Jednakowo test chi-kwadrat, wynoszcy zaledwie 0,002 z P (X 2)>0,99 wiadczy o penej nieistotnoci statystycznej tych rozbienoci, czego nie mona powiedzie o skadzie kultury ceramiki sznurowej (bo jakociowo rna, ale zbyt mao liczebna seria kultury mierzanowickiej nie moga by poddana testowaniu, majc mniej ni 5 osobnikw na klatk) dla ktrej warto chi-kwadrat wyniosa 4,67 i okazaa si istotnie rna od serii wczesnoredniowiecznych z P (X 2), mniejszym od 0,05.

Og zatem rezultatw przeprowadzonych w niniejszej pracy analiz identyfikujcych zdecydowanie wyrnia ludno kultury trzcinieckiej jako antropologicznie prasowiask, w przeciwiestwie do ludnoci kultury ceramiki sznurowej i kultury mierzanowickiej, ktre mogy tylko wnie pewien

liyc. 5. Trend we wskaniku wysokociowo-szerokociowym czaszki

trudny jeszcze do ilociowego okrelenia wkad w jej formowanie si. Rzecz jasna, konkluzja ta, oparta w zasadzie na materiale pochodzcym tylko z rejonu Kielecczyzny, odnosi si do p o p u la c j i z tego obszaru i bdzie moga by zweryfikowana w swym oglnym sensie dopiero po wykonaniu bardzo rozlegych bada w czasie i przestrzeni.

i - i

Ryc. 6. Trend we wskaniku potylicznym

W NIOSKI

Rezultaty bada antropologicznych, przeprowadzonych na podstawie pojcia przecitnego typu populacyjnego, skadu rasowego i trendu mikro- ewolucyjnego mona podsumowa, jak nastpuje:

1) w 8 cechach ilociowych puszki mzgowej ujmujcycli jej ksztat w paszczyznach poziomej, poprzecznej i strzakowej stwierdzono wyjtkowo regularne trendy mikroewolucyjne u ludnoci regionu wilickiego ostatniego tysiclecia;

2) trendy te day si wyrwna z minimalnym bdem przez funkcj logistyczn, uprzednio zastosowan do opisu zmiennoci ewolucyjnej czaszki czowiekowatych;

Ryc. 7. Trend we wskaniku wysklepienia strzakowego

3) po przedueniu tych trendw wstecz w czasie, rednie arytmetyczne tych samych cech obliczone dla serii wczeniejszych z obszaru Kielecczyzny, zaliczonych do kultury ceramiki sznurowej i kultury mierzanowickiej, wykazay znaczniejsze odchylenia do przebiegu ekstrapolowanej czci krzywej logistycznej, w przeciwiestwie do serii kultury trzcinieckiej, ktrej rednie ulokoway si na trajektoriach a 7 zbadanych cech, a w szczeglnoci tych, ktre wyraaj proces brachycefalizacji;

4) w przecitnym typie twarzoczaszki, zachowujcym si wzgldnie stacjonarnie w cigu ostatniego tysiclecia, a bardzo diagostycznym dla rasowego zrnicowania midzypopulacyjnego, seria kultury trzcinieckiej upodobnia si do serii wczesnoredniowiecznej X - X III w. regionu wilic

kiego, rnic si od niej mniej, ni wynosi przecitna rnica dzielca dwie synchroniczne i mikroterytorialne populacje wczesnoredniowieczne z regionu wilickiego, tj. ze Zotej Piczowskiej i Wilicy kocika prero- maskiego; tymczasem serie kultury ceramiki sznurowej i kultury mierzano- wickiej, pochodzce z tego samego regionu, (erniki Grne) znaczco wyodrbniaj si sw fizjonomi;

5) skad rasowy serii kultury trzcinieckiej jest tego samego typu, co skad ludnoci wczesnoredniowiecznej z tego samego regionu, w przeciwiestwie do wyranie rnych skadw serii kultury sznurowej i kultury mierzano- wiekiej;

6) w ten sposb, ludno kultury trzcinieckiej, przynajmniej w swej reprezentacji z regionu wilickiego, zarwno pod wzgldem procesualnym, jak i przedmiotowo-strukturalnym, mona identyfikowa jako antropologicznie prasowiask, przy czym ludno kultury ceramiki sznurowej i tym bardziej pniejszej od niej kultury mierzanowickiej miay tylko pewien, stosunkowo niewielki udzia w formowaniu si populacji kultury trzcinieckiej.

Tak wic wyniki podsumowanych tu bada cakowicie pozytywnie uzasadniy teoretyczn moliwo zastosowania analizy przedmiotowo-strukturalneji analizy procesualnej do antropologicznej identyfikacji populacji prasowiaskich. Ponadto okazay si one cakowicie zgodne z hipotez o prasowiaskim charakterze kultury trzcinieckiej, ktr na podstawie danych archeologicznych wysunli W. Antoniewicz i A. Gardawski5.

Na zakoczenie niniejszej pracy, autor pragnie wyrazi sowa serdecznego podzikowania dr Andrzejowi Kempistemu za udostpnienie mu do bada arcywanych serii szkieletowych, pochodzcych z Jego wykopalisk w ernikach Grnych, jak rwnie za oznaczenia przynalenoci kulturowej tego materiau i jego przecitne wydatowanie w chronologii absolutnej.

THE PROBLEM OF THE STRUCTURAL AND PROCESSUAL IDENTIFICATION IN ANTHROPOLOGY OF PRESLAYS

by

ANDRZEJ W IERCISKI (Warszawa)

Summary

This paper intents to demonstrate a theoretical possibility of application of structural' and processual analysis to anthropological identification of Preslavic populations. It departs from the notions of the average populational type, racial composition of individual typology and microevolutionary trend.

5 W . A n ton iew icz, Archeologia Polski, Warszawa 1928, s. 80 - 81 i 85 - 93; A. Gardaw ski, Plemiona kultury trzcinieckiej w Polsce. Materiay Staroytne, t. 5, Warszawa 1959, s. 7 - 190.

The material consisted of the chronological sequence of craniological series which descend from the Kielce District and are dated on the Corded Pottery culture, Mierza- nowice culture, Trzciniec culture (erniki Grne and adjacent regions) and the series from Wilica with time-midpoints of 1150, 1250, 1500 and 1800 respectively.

All the crania were examined by the present author by use of R. Martins technique and cranioscopic scales of I. Michalski. Their individual racial type was established according to differentiating procedure of the Comparative-Morphological Trend of the Polish Anthropological School.

The processual analysis was based on fitting by the logistic curve the empirically ascertained microevolutionary trends in neurocranium of the population of Wilica region in the time-lapse of the last millenary. The fitting of empirical data by logistic function was calculated by A. Gralski and it embraced the following neurocranial traits: cranial length (g-op), breadth (eu-eu) and height (b-ba), cranial index, height-breadth index, occipital index, sagittal vault index and transversal vault index. Consequently, the earlier series from erniki Grne, which were the objects of identification, have not been included into fitting. But, precisely their position in reference to extrapolated (back in time) part of the logistic curve was defined independently.

On the contrary, the structural analysis was based on, more or less, stationary 13 traits of splanchnocranium, as well as, on the comparison of racial compositions calculated by use of the halving method of I. Michalski. All the results of both analyses are presented in the tables 1 - 5 and figs. 1 - 8. The results of this study may be briefly summarized as follows:

a) exceptionally regular, microevolutionary trends in the Wilica population of the last millenary were assessed in 8 metric and indicial traits of neurocranium which describe its form in the horizontal, transversal and sagittal planes;

b) these trends could be fitted with minimum error by the logistic function which has been previously applied to phyletic evolution of the Hominid skull;

c) the arithmetic means of the earlier series assigned to Corded Pottery and Mie- rzanowice cultures, calculated for the same 8 traits, were shifted significantly from the extrapolated part of the curve. At the same time, the means of Trzciniec culture were concordant with the trends, especially those of the brachycephalisation process;

d) also, the average type of splanchnocranium (in 13 traits) of the series of Trzciniec culture appeared to be practically the same as in the early medieval series from Wilica while the series of Corded Pottery and Mierzanowice cultures were fully discordant in this respect; moreover, the average distance between Trzciniec culture and early medieval series from Wilica region was shorter than the distance between two local synchronous micropopulations from Wilica and Zota. Piczowska;

e) the racial composition of the series of Trzciniec culture belongs to the same type as the early medieval composition from Wilica, while the compositions of the series of Corded Pottery and Mierzanowice cultures appeared to be very different ones;

f) in this way, the population of the Trzciniecka culture, at least as represented by the series from the Wilica region, may be identified as anthropologically Preslavic population both, from the standpoint of processual, as well as, structural analyses while the populations of the Corded Pottery and Mierzanowice cultures could have only some, not very great, share in its formation. The latter conclusion (f) is fully concordant with hypothesis of Preslavic character of the Trzciniec culture which was advanced by W . Antoniewicz (1928) and A. Gardawski (1959) on the basis of archeological data.