annale okulu

8/8/2019 annale okulu

1/212

T.C.STANBUL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

YKSEK LSANS TEZ

ANNALES OKULUNUN TRKYEDEKTARHYAZIMINA ETKS: BALANGITAN1980E

S. Erdem SNMEZ2501050711

Danman: Yard. Do. Dr. lker AKTKN

STANBUL-2008


2/212

iii

Z

Bu almada, genelde tarihyazmnda nemli bir krlmaya yol aan Annales Okulu,

zelde de sz edilen ekoln Trkiyedeki tarihilie balangtan 1980e kadarlk

sreteki etkileri ele alnmtr. ncelemede ilk olarak, Annales Okulunu daha

salkl bir biimde anlayabilmek ve aklayabilmek iin, Annalesin eletirdii tarih

paradigmas ana hatlaryla zetlenmitir. Ardndan, Annalesin Trkiyedeki

tarihyazmna etkide bulunan birinci ve ikinci kuana mensup tarihilerin, tarih

anlaylar zerinde durulmutur. Bu aklamalardan sonra, Trkiyede modern

anlamda tarih disiplininin douu, karlatrmal ve eletirel bir perspektifle

sorunsallatrlm ve Trkiyedeki 1980 ncesi sosyal tarihiliin drt nemli ismi

olan Fuad Kprl, mer Ltfi Barkan, Mustafa Akda ve Halil nalckn tarih

anlaylarndaki Annales etkisi mercek altna alnmtr.

ABSTRACT

In this work, it is analyzed that generally the Annales School, which was an

important breaking point in the historiography and especially the effects ofthis school on Turkish historiography until 1980. In the dissertation, first, to

understand and to explain the Annales, the history paradigm that the Annales

had criticised, is summarized. Then, the history comprehensions of the

historians, who were the members of the first and the second generations of

the Annales and who had effected to Turkish historiography, are investigated.

After these explanations, the genesis of the history discipline in Turkey is

problematized with a comparative and a critical perspective. Finally, the

impact of the Annales School on the history apprehensions of Fuad Kprl,

mer Ltfi Barkan, Mustafa Akda and Halil nalck, who were the important

figures of the social historiography in Turkey before 1980, is studied.


3/212

iv

NDEKLER

z.. s. iii.

Abstract. s. iii.

indekiler s. iv.

Giri . s. 1.

1. Annales Okulundan nce Tarihilik ve Tarihyazm.. s. 8.

1. 1. Tarih Disiplininin Douu: Ranke Devrimi. s. 9.

1. 1. 1. Devrimin Kkleri s. 10.

1. 1. 2. Devrim ve Kazanmlar.. s. 16.

1. 2. Devrimin Krizi: Sosyal Tarihiliin Balangc s. 20.

1. 2. 1. lk Eletiriler ve Sreklilikler. s. 20.

1. 2. 2. Nedenler.... s. 24.

1. 2. 3. Bir Parantez: Marksist Etki s. 28.

2. Annales Okulu: Tarihilii zgrletirme Serveni........... s. 33.

2. 1. Temel Atma: Marc Bloch ve Lucien Febvre... s. 35.

2. 1. 1. Kkenler: Annalesden nce... s. 35.

2. 1. 2. Annalesin Kuruluu ve lk Dnemi s. 38.

2. 2. lkelerin Yerlemesi ya da na: Fernand Braudel... s. 53.

2. 2. 1. Akdeniz ve Akdeniz Dnyas... s. 55.

2. 2. 2. Maddi Uygarlk: Ekonomi ve Kapitalizm. s. 60.

2. 2. 3. Braudelin Tarihilii ve Ald Eletiriler s. 65.2. 3. Braudel Sonras Annales Okulu s. 70.

3. Trkiyede ada Tarihiliin Douu s. 76.

3. 1. Etkiler.. s. 76.

3. 1. 1. Osmanl Tarih Yazclnn Brakt Miras s. 77.


4/212

v

3. 1. 1. 1. On Dokuzuncu Yzylda Osmanl mparatorluunda Tarih

Yazcl. s. 78.

3. 1. 1. 2. On Dokuzuncu Yzylda Osmanl mparatorluunda Tarih

Yazcl. s. 82.

3. 1. 2. Pozitivizmin ve Milliyeti deolojinin Etkisi. s. 87.

3. 2. Trkiyede ada Tarihiliin Kurumsallamas.. s. 96.

3. 3. Bir Karlatrma Denemesi..................... s. 104.

4. Annales Okulunun Trkiyedeki Tarihyazmna Etkisi. s. 108.

4. 1. Yntemsel ereve. s. 109.4. 2. Etkinin Balangc: Fuad Kprl.. s. 113.

4. 3. Etkinin Derinlemesi ve Tkanmas: mer Ltfi Barkan.. s. 130.

4. 4. Etkinin Flu Hali: Mustafa Akda s. 155.

4. 5. Etkinin Kristalizasyonu: Halil nalck. s. 166.

4. 6. Bir Sorunsallatrma Denemesi.... s. 187.

Sonu.. s. 189.

Kaynaka s. 194.


5/212

1

Giri

Genelde Annales Okulu zelde de Trkiyedeki tarihyazmyla ilgili olan bu

almaya, Annales Okulu ile ilgilenen hemen herkesin bir ekilde kulana alnm

olan bir anekdotla balanabilir. Gen Braudel, doktora tezi iin, II. Philippe, spanya

ve Akdeniz konular etrafnda ve merkezinde II. Philippein d politika analizinin

yer ald bir alma yapmay tasarlamaktadr. Derken, Febvrein nerisiyle,

incelemesinin odan II. Philippe ve spanyadan Akdenize kaydrr ve yirminci

yzyl tarihiliindeki r ac kitab ortaya kar. phesiz bir an ve tm hatralar

gibi, gerekliin bir ynyle snrl. Ancak, gene de faydal. Snrl da olsa, gereklik

hakknda genel bir fikir veriyor ve genel bir fikir, merak uyandrabilme etkisi

nedeniyle, ou zaman balangcn sine qua non oluyor. Peki, bu almann sine

qua non nedir? Yazlacak; ancak nce bir tespit: Tarihyazm, Trkiye tarihiliinin

vey evladdr. Daha nce eitli yerlerde kaydedildi;1 ancak burada tekrar etmenin

bir sakncas bulunmuyor. Zira tekrar, bir lde vurgu anlamna geliyor ve vurgu,

ou zaman mevcut boluun doldurumas arsn beraberinde getiriyor. O halde,

bu metin bir ynyle bir ardr. Peki ama neye ar? Yazlacak; ancak ncesinde

bir uyar: Bu metin, tm tez almalar gibi zamana kar yazld; dolaysylasnrllklar var ve snrlar belirterek balamak, ou durumda hareket alann

tanmlamann anahtardr.

Zamana kar yazld; yazarken renildi. Buradan, iki snr noktas ve bu iki noktay

birletiren ilk snr izgisine ulalyor. Bu alma, bir ucunda zaman, dier ucunda

da renme kaygs olan bir srecin devi ve rndr. Dolaysyla, balnn

ierdii her konu, almann kapsam dahilinde deildir ve olamaz. Bir rnek

vermek gerekirse, Annales Okulu ele alnrken, Annalesin evresindeki tmtarihilerin almalarnn analizi, bir senelik zaman zarfna sdrlamazd. Ayn

1 Bir rnek verilebilir.Trkiye'de yakn zamanlara kadar tarihiler tarafndan tarihin kendisine gsterilen ilgi, en az onunkadar nemli olan ve aslnda onunla yakndan alakal bulunan tarihyazmna gsterilmemi, bu ciddialan yeterince gndeme gelmeyip, nemsenmeyip, neredeyse bo braklmtr.Kaan Durukan, Modern Trk Tarihiliinin/Tarihyazmnn Sorunlar zerine Baz Dnceler,Toplum ve Bilim, 91, K 2001-2002, s. 295.


6/212

2

dorultuda olmak zere, Trkiyedeki tarihiliin, Annales hareketinden eitli

dzeylerde esinlenen mensuplarnn tm akademik retimleri ve bu retimlerin

ieriinin eksiksiz bir deerlendirmesi, tahmin edilebilecei gibi, ok geniboyutlardaki uzmanlklar gerektirir ve burada buna giriilmeyecektir.

Hz m; yolun zamana gre trevidir ve sz konusu olan zamansa, ilk akla gelendir.

Yol, bu trden almalarn sonunda ortaya kacak olan rn olarak tarif edilebilir.

renme ise, eer ezberden farklysa, edinilen bilginin zamanla eletirel bir biimde

deerlendirilebilmesi sonucunda gerekleir ve mutlaka zaman gerektirir.

Grld gibi, bu birbiriyle kesien elemanlarn oluturduu kombinasyon,

phesiz aratrmacnn cenderesidir ve kombinasyonun, dolaysyla da cenderenin

zm optimizasyondan geer. Bilimde ise balca optimizasyon arac yntemdir.

Dolaysyla da her alma, eer bilimsel bir nitelik tayorsa, bir yenice ynteme

dayanr.2 O halde bu almada izlenen yntem nedir? imdi buradayz.

leride aklanacak; burada zetlenebilir. Bilindii gibi, Marxn tarih aklamasnn

merkezinde, toplumsal yap kavram ve bu yapnn tarihsellii anlay bulunur.

Buradan hareketle de, toplumsal deiim srelerindeki isel dinamiklere ayr bir

nem atfedilir ve Marx toplumlarn tarihsel sreteki deiim srelerinin analizine,

kapitalist retim tarzn ele alarak balar. Bu, bir ynyle, sondan balamaktr. Bu

almada izlenen yntem aklanrken de sondan baa doru gidilebilir. almann

bal, Annales Okulunun Trkiyedeki Tarihyazmna Etkisidir ve sondan

balanyorsa, etki birinci duraktr. Yn, etkinin artrd ilk kavram. yle de

sylenebilir: Etki varsa, az ya da ok ama muhakkak, ynde de bir deiim sz

konusu. O halde ilk soru: Annales Okulu, Trkiyedeki tarihyazmnda herhangi bir

yn deiikliine neden olmu mudur? Ya da: Annales Okulunun Trkiye'deki

2Her bilimsel alma, bilimsel adna layksa, ayn zamanda bir yntem almasdr. Her ciddi bulgu,bir yenice ynteme dayanr. Yntemin yzde yz yeni olmas mmkn deil; ancak yenice olabilir.nk yntem, aratrma veya bulgunun znn trevidir. Toplumsal bir sre iinde trevin,kktenci bir biimde yeni olmasna imkan yok. Bulgu da kktenci biimde yeni olamaz, yzde yz tersolabilir, fakat saf olarak yeni olamaz. nk, ana rahminin kalntlar her bebekte var. Bebek ters gelir,ancak, kesinlikle yzde yz yeni deil.Yaln Kk,Aydn zerine Tezler: 1830-1980, Cilt 1, (3. Bask), Tekin Yaynevi, stanbul, 1990, s.14.


7/212

3

tarihilie herhangi bir etkisi var mdr? Buradan ikinci soruya ulalabilir: Eer etki

varsa, sz edilen etkinin varl, derecesi ve yn neye gre belirlenecek? Bir

rnekle aklanmaya allabilir. Meteorolojide, herhangi bir corafyada etkisigrlen bir hava akmnn varl, iddetinden bamsz deildir. Rzgarn esiyor

oluunu herkes farkedebilirken, iddetini ve ynn anlayabilmek iin en basitinden

bir anemometreye ve bir meteorologa ihtiya vardr. Dolaysyla da, eer Annalesin

Trkiyedeki tarihyazmna herhangi bir etkisi sz konusuysa, bu tesirin ne ekilde

gerekletiini ve boyutlarn anlamay ve aklamay mmkn klacak bir kuramsal

cetvele ihtiya vardr. Kuramsal cetvel meselesine gemeden nce; drdnc yani

son blmde yaplacak olandan bahsedilebilir.

Drdnc blmde ele alnacak olan temel sorunsal, Trkiyede 1980 ncesi sosyal

tarihiliin drt nemli ismi olan Fuad Kprl, mer Ltfi Barkan, Mustafa Akda

ve Halil nalck'n tarih anlaylarna, Annales Okulunun herhangi bir etkide

bulunup bulunmaddr. phesiz, 1980 ncesi Trkiyesinde, sosyal tarih tahayyl

dorultusunda almalar yapan baka tarihiler de var. Ancak, bu, kendi alanndaki

bir ilk alma olmasnn tm dezavantajlar ve zaaflaryla birlikte bir ilk almadr

ve ilk olan, kozasndan yeni kan bir kelebein ilkin en renkli ve kokulu iee

konmas trnden, genel bir eilim olarak, en fazla ne kana ynelir. Bu inceleme

kapsamnda ele alnacak olan isimler, bu almann hazrlk evresinde belirginleti.

Sz edilen hazrlk evresinde, Trkiyedeki Annales etkisinin hangi tarihi ya da

tarihilerle balad sorusuna cevap aranrken, eitli kaynaklarda, sz konusu drt

tarihinin hepsi iin de Annales etkisinin Trkiyedeki balatcs sfatnn uygun

grld grld ve isimler bu gzlemden hareketle belirlendi. Ancak, tekrar

hatrlatmak gerekiyor: Bu almann snrllklar var ve bu blmde Kprl,

Barkan, Akda ve nalckn akademik hayatlar, almalar ve tarih anlaylar

eksiksiz bir biimde ortaya konulmayacak. Bu blmde, ilkin drt tarihinin tarih

anlaylarnn esaslaryla, Annales arasnda herhangi bir etkileim olup olmadna

baklacak ve sonrasnda da Annalesi bir okul olarak okumay mmkn klan temel

zellikleri ekseninde oluturulan bir teorik cetvele gre etkinin iddeti ve boyutlar

llmeye allacak.


8/212

4

Snrlar demiken, almann kapsamnn snrlandrld bir dier mesele, ele

alnan dneme ilikin. Balangtan 1980'e ifadesi kastediliyor. Neden 1980? ki

temel sebep yazlabilir. lki, snrlar tarihyazmyla snrl olmayan, ok daha geniboyutlu bir dnme ilikin. Bu biliniyor ve hem dorudan bu almann konusunu

oluturmuyor hem de sz edilen ok boyutlu dnm burada ele almaya

almak, kelimenin en dorudan anlamyla naifliktir. Ancak, her byk dnm

gibi, 1980 de yansmalarn, toplumun hemen her alannda buluyor ve bulmamas da

doasna aykr. 12 Eylln, genelde toplumsal ve kltrel hayatta, zelde de

akademik faaliyetler ve bilimsel retim balamnda yaratt sonu tek bir tespitle

aklanacak olursa bu, ak bir eksen kaymasdr ve 1980 darbesi eitli aralarla

Trkiye tarihiliinin eksenini kaydrmtr. 3 kinci sebep, dorudan Annales

Okulunun Trkiyedeki tarihyazmna etkisinin boyutlaryla ilintili. Bir

peryodizasyona gidilecek olunursa, Annales Okulunun farkl kanallarla

Trkiyedeki tarihilie etkide bulunuu asndan iki milat ve temel zellikleri

bakmndan birbirinden byk lde bamsz olan iki dnem sz konusudur. lki,

dorudan Annales hareketine mensup tarihilerin almalarndan eitli llerde

etkilenilerek 1930lu yllarda balayan sretir. kincisi ise 1980lerin ortalarndan

itibaren, Annalesin bu kez Wallerstein kanalyla, ok daha Marksizan bir tonda

Trkiyedeki tarih aratrmalarna etkide bulunduu bir dnemdir. Bu alma,

kendisini ilk dnemle snrlandrr.

Etkinin yn, ynn rzgar ve rzgarn da deiimi artrd belirtildi. Peki ama

neyin deiimi? yle de formle edilebilir: Eer Annales Okulu, Trkiyedeki

tarihilie etkide bulunuyorsa, bu durumun bir deiimi de beraberinde getirmesi ok

byk lde kanlmazdr. O halde, deienin ne olduu, nc blmde

3

1980'lerde yaanan bu kritik kurumsal dnmn akademik faaliyetler ve bilimsel retimbalamnda yaratt sonuca baklacak olursa, yaplacak ilk tespit herhalde ak bir eksen kaymasyaanddr. Bir taraftan sz konusu kurumlarn dayatt dar erevelerin dier yandanniversitelerde artakalan potansiyel sahibi akademik kadrolarn uygulad youn oto-sansrn budnemde gerek akademik ruhun ve aratrmalarn niversite dna kaymasna yol at rahatlklasylenebilir.Oktay zel ve Gkhan etinsaya, Trkiye'de Osmanl Tarihiliinin Son eyrek Yzyl: Bir BilanoDenemesi, Toplum ve Bilim, 91, K 2001-2002, s. 12.Bu konuda ayrca bkz. Orhan Kololu, Tarih almalar: 1980-95, Cumhuriyet Dnemi TrkiyeAnsiklopedisi, Cilt 15, stanbul, 1995, s. 1352-1354.


9/212

5

incelenecek olandr. Trkiye'de ada Tarihiliin Douu baln tayan bu

blmn amac, Trkiyede modern tarihyazmnn douunun ve erken

dnemlerinde geirdii evrimin incelenmesidir. Ancak, yaplmaya allacak olan,sz konusu sreteki btn nemli tarihiler ve eserlerinin eksiksiz bir tetkikinden

ziyade, Trkiyedeki ada tarihiliin ilk dnemlerinde ortaya kan esas hatlar

belirginletirmeye, tarih anlayna ilikin eitli bak alarndaki yenilikleri ve

atmalar ortaya karmaya yneliktir.

Annales mi; temelde ve ok zetle, karlatrmal ynteme ve btnsellie vurgudur.

yleyse, Annales zerine olan bir almann, eer karlatrmal ve btnsel bir

perspektif iermiyorsa, Annalesi kavrayamad kaydedilebilir. Bunun yannda,

ileride aklanacak, karlatrma ve btnsellik ok byk lde siyam ikizleri

gibidir. Biri olmadan, dierini dnmek zor. Bu almada, snrlar lsnde de

olsa, kendi ierisinde tutarl bir btnsellik hedefleniyor. Drt omurlu bir omurgann,

son iki omuru kaydedilmi bulunuyor. Sondaki, deitiren ve onun ncesindeki,

deien. Buradan hareketle, ilk iki omura geilebilir. Bu almann ilk iki

blmnden, ikincisi deitiren, ilki deien konumundadr.

Eer Annales Okulu, 19. yzyldaki tarih paradigmasnn getirdii kabullerin

sorgulanmasn salamas, alternatif bir tarih anlay nermesi ve 20. yzyldaki ok

eitli tarih anlaylarnn tohumlarn atmas gibi sebeplerden dolay tarihyazmnda

bir krlmay temsil ediyorsa; kran anlayabilmek iin nce krlana bakmakta

fayda var. Zira tm kopular, gemile etkileim ierisindedir ve kopu, kendisinden

ncekiyle arasndaki mesafenin altn izse bile, son tahlilde nceki dzenin yaratt

ortamn rndr. Annales Okulundan nceki tarihyazmn ele alan, bu almann

birinci blmnde, tarih aratrmalarnn 19. yzyln balarnda profesyonel bir

disiplin haline gelmesinden Annalesin kuruluuna kadarki srete geirdii evrim

incelenecektir. Profesyonel bir disiplin olarak tarihin, douuyla birlikte kendisini

dier sosyal bilim dallarndan nasl ayrd, sre ierisinde bu dallarla olan

etkileimi ve siyasal tarihten toplumsal tarihe geiin ilk dnemleri bu blmde ele

alnacak olan temel sorunlardr.


10/212

6

Bir parantez ap, bir tersten analoji kurulabilir. Uygulamal bilimlerin bir dal olan

inaat mhendisliinin, gerek ulatrma gerekse de yap alt dallarnda ie zeminden

balanr. na iin nce zemini dzenlemek ve yapy ayakta tutacak olanbalantlarn zemine aklmas gerekir. Sosyal bilim disiplerinde ise, daha farkl

olarak, ie "tepe"den balamak lazm gelir. na iin ilk yaplacak, teorik aty

atmaktr. Bu almann z olan Annalesin Trkiyedeki tarihyazmna etkilerinin

boyutlarn belirleyebilmek iin bir teorik cetvel ihtiyacndan bahsedilmiti. Bu

incelemenin ikinci blm olan Annales Okulunu ele alan ksmda ama,

Annalesin Trkiyedeki tarihilie 1980e kadar etkide bulunan ilk iki kuann

analizidir ve sz konusu iki kuan 20. yzyl tarihiliini ne ekilde deitirdiinin

sorgulanmasdr. Ancak, belirtmek gerekiyor, Annalesin ilk iki kua ele alnrken,

incelemenin snrlar, sz edilen kuaklara mensup tarihilerin Trkiyedeki

tarihyazmna etkisiyle doru orantldr. Dolaysyla, yaplacak olan, ilk iki

dneminde Annalesin evresinde yer alan zelde tm tarihilerin genelde de tm

sosyal bilimcilerin almalarnn analizinden ziyade, Trkiyedeki tarihyazmna

Annales etkisi balamnda ne kan ve Annales hareketi ile zdeleen isimlerin

tarih anlaylarnn kavranmasna yneliktir.

Karlatrma ve btnselliin nemine dikkat ekildi. Doa ve toplum bilimlerinin

dier dallar gibi, tarihilik de hem Trkiyede ve hem de modern anlamda ortaya

kt corafyada, nnde sonunda toplumsal bir srecin rndr. Bu nedenle,

tarihyazmnn her iki corafyadaki servenlerinin balangc ve geliimi, arada baz

a ve mesafe farklar barndrmakla birlikte, birbirlerinden tmden bamsz

deildir. O halde, incelemenin birinci ve nc, ikinci ve drdnc blmleri

arasnda gidilecek olan karlatrmalarn dzeyi, bu almann niteliini ortaya

kartacak olan etmenlerden bir tanesidir.

Etkiyle baland; etkiyle bitirilebilir. Hemen her sre gibi, tez almas da

toplumsal bir srecin rn ve almay gerekletiren de iinde bulunduu zaman

ve mekanla etkileim halinde. Bu almann yapld corafyann toplumsal

belleinde, yapmak ile sylemek arasndaki farka iaret eden bir sz var: C il mare

fra dire e fare. Yapmakla sylemek arasnda deniz var olarak Trkeletirmek


11/212

7

mmkn. Buradan hareketle, bu ksa Giri blm yle bitirilebilir: Buraya kadar

sylendi; bundan sonra yaplacak.


12/212

8

1. Annales Okulundan nce Tarihilik ve Tarihyazm

20. yzyl, 19. yzyldaki tarih tahayylnn ve dolaysyla tarihyazmnn kkl

biimde dnt bir dnemdir. Bu yzylda gelien tarihyazmnda, siyasal olana

verilen arlk yerini toplumsal, kltrel ve ekonomik olana brakm, dolaysyla

tarihin kapsam kesin olarak genilemitir. Kukusuz Annales Okulu, 19. yzyldaki

tarih paradigmasnn getirdii kabullerin sorgulanmasn salamas, alternatif bir

tarih anlay nermesi, 19. yzyldaki tarihilii geleneksel konuma drmesi ve

20. yzyldaki ok eitli tarih anlaylarnn tohumlarn atmas gibi nedenlerle, bu

srete nemli bir krlma noktasn ifade eder. Ancak, tm kopularda olduu gibi,Annalesn tarihyazmnda gerekletirdii kopu da gemile etkileim ierisindedir.

Zira gerekliin daha st bir dzeyde alglanyor hale gelmesi, ou zaman

kendisinden nceki dzeni reddetse bile, son zmlemede eski rejimin yaratt

ortamn rndr. Dolaysyla da, Annales Okulu ve bu ekoln tarih anlaynda

gerekletirdii dnm, kendisinden nceki tarihilik yaklam anlalmadan

kavranamaz.

Tarihin profesyonel bir disiplin haline geldii 19. yzyldan gnmze kadar geendnemde ortaya kan eitli tarihilik anlaylar ve Annalesn bu akmlarla olan

etkileimi phesiz bu almann kapsamnn dndadr. Bu blmde hedeflenen,

tarih aratrmalarnn 19. yzyln balarnda profesyonel bir disiplin haline

gelmesinden Annales Okulunun kuruluuna kadarki srete geirdii evrimin

incelenmesidir. Ancak, sz edilen tarihsel kesitteki eitli tarih anlaylarnn

hangilerinin ncelikli olarak ele alnd ya da geri planda brakld, Annales

Okuluna etkileriyle doru orantldr. Dolaysyla yaplmaya allacak olan,

dnemin tarihyazmna ilikin mmkn olduunca eksiksiz bir tetkikten ok, elealnan dnemdeki kavraylarn Annales Okuluna etkileri balamnda

incelenmesidir. Profesyonel bir disiplin olarak tarihin, douuyla birlikte kendisini

dier sosyal bilim dallarndan hangi yollarla ayrd, sre ierisinde bu dallarla

olan etkileimi ve siyasal tarihten toplumsal tarihe geiin ilk aamalar bu blmde

ele alnacak olan temel konulardr.


13/212

9

1. 1. Tarih Disiplininin Douu: Ranke Devrimi

19. yzyl, ncln Auguste Comteun yapt btncl toplumsal bilim

tahayylnn, yerini sosyal bilim dallar arasnda ayrmlara ve uzmanlamaya

brakt bir dnemdir. Bu dnemde gelien sosyal bilim anlayna gre, toplumsal

gerekliin bir btn olarak kavranabilmesi iin, btn oluturan paralarn ayr

ayr ve derinlemesine incelenmesi gerekmektedir. Gulbenkian Komisyonunun da

belirttii gibi, farkl disiplinlerin kurulma srecinin arkasnda yatan varsaym,

sistemli aratrmann toplumsal gerekliin farkl alanlarnda uzmanlalmasn

gerektirdii yolundaki inantr ve bu varsaymdan hareketle eitli sosyal bilim

dallar arasnda ayrmlara gidilmitir. Dolaysyla da, 19. yzyln entelektel tarihine

bilginin disiplinlere ayrlmas ve mesleklemesinin damgasn vurduunu sylemek

mmkndr.1

Bilginin disiplinlere ayrlmas srecinin temel nitelii, disiplin kavramnn tanmnda

yatar. Immanuel Wallersteina gre disiplin, kendisine ait bir alan, uygun yntemleri

ve sonu olarak snrlar belirli olan bir alma alan zerinde hak iddia etme

tarzdr. Bu nedenle bir disiplin, ne hakknda dnlecei ve dnmenin yntemini

belirlemesinin yannda, hangi konularn kendi yetki alannn dnda olduunu da

tanmlar.2 Dolaysyla, toplumsal bilimlere ilikin eitli bilgi dallarnn felsefeden

ayrmalar esnasnda, bu kategorilerin kendilerini dier alanlardan ayran

niteliklerini ve snrlarn tanmlama abas, disiplinlerin kurumsallama srelerinin

nemli bir unsurudur. Sz konusu srecin sonunda, sosyal bilimleri yaplandrmak

zere oluturulan disiplin sistemi iinde deiik ayrm izgisinden bahsedilebilir.

lk ayrm izgisi, modern dnyayla uraan alanlar olarak tarih, sosyoloji, siyaset

bilimi ve iktisat ile modern olmayan dnyay inceleyen antropoloji ve oryantalizm

arasndadr. kinci ayrm, modern dnya zerine alan dallar arasnda, gemii

inceleyen tarih ile bugne younlaan sosyoloji, siyaset bilimi ve iktisat arasndadr.

1 Gulbenkian Komisyonu, Sosyal Bilimleri An: Sosyal Bilimlerin Yeniden Yaplandrlmas zerineRapor, (5. Bask), ev. irin Tekeli, Metis Yaynlar, stanbul, 2005, s. 16.2 Immanuel Wallerstein,Bildiimiz Dnyann Sonu: Yirmi Birinci Yzylin Sosyal Bilim, (2. Bask),ev. Tuncay Birkan, Metis Yaynlar, stanbul, 2003, s. 238.


14/212

10

Son ayrm izgisi ise, ilgi alann piyasa ilikileriyle snrl tutan iktisat ile resmi

hkmet yaplarn inceleyen siyaset bilimi ve sosyal ilikilere odaklanan sosyoloji

arasnda kurgulanmtr.3

1. 1. 1. Devrimin Kkleri

Tarih ve tarihyazm, phesiz, 19. yzyldan ok nce ortaya km olan faaliyetler

ve kavramlardr. Herodot ve Thukydidesden beri tarih, vakayinameler, siyasi anlar,

denemeler gibi eitli trlerde yazlmtr. Byk adamlarn barolnde olduklar

siyasi ve asker olaylarn anlats, olduka uzun bir sre tarihyazmnn temel

biimini oluturmu; ancak, bu biime yneltilen ilk nemli eletiriler Aydnlanma

dneminde gelmitir. Tarihin insan aydnlanmasnda ve dolaysyla gelimesinde

nemli bir role sahip olduunu dnen Aydnlanma dnemi dnrleri,

tarihyazmndaki eski gelenein odakland savalarla ve siyasetle snrl olmayan,

ticaretin, gzel sanatlarn, hukukun, greneklerin ve deer yarglarnn geliimleri

anlamnda toplumsal tarih incelemelerine ynelmilerdir.4 rnein Voltaire, XIV.

Louis dnemini ele ald almasnda, ne kraln hayatn ne de dnemini yazdn,

amacnn bu dnemdeki insan zihninin tarihini yazmak olduunu sylerken bu

durumu yanstr.5 18. yzyln sonuna gelindiinde bu kuak son derece nemli bir

eserler demeti retmitir.

Tarihilikte Leopold von Rankeyle zdeletirilen devrime gemeden nce, tarihin

19. yzyldan nceki haliyle, modern bir disiplin haline gelmesinden sonraki durum

arasndaki srekliliklere baklabilir. Georg Iggersn deyiiyle, 19. yzylda tarih

3 Immanuel Wallerstein, Yeni Bir Sosyal Bilim in, (2. Bask), ev. Ender Abadolu, Aram

Yaynclk, stanbul, 2005, s. 18-19.4 Peter Burke,History and Social Theory, Cornell University Press, Ithaca, New York, 1992, s. 4-5.Bu konuda ayrca bkz. G. E. Aylmer, From the Renaissance to the Eighteenth Century, Companionto Historiography iinde, Michael Bentley (ed.), (2. Edition), Routledge, London and New York,2001, s. 249-281.Peter Burke, Kltr Tarihi, ev. Mete Tunay, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2006, s.10-14.Salih zbaran, Tarih, Tarihi ve Toplum: Tarihin arm, Doas, Tarihilik ve Tarih retimistne Dnceler, (2. Bask), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2005, s. 68-69.5 J. H. Brumfitt (ed.), Voltaire: The Age of Louis XIV and Other Selected Writings, NEL, London,1966, s. xii-xv.


15/212

11

aratrmalar iin yeni olan ey, profesyonelleme ve bu aratrmalarn ok byk

oranda niversitelerde ve aratrma merkezlerinde yaplyor hale gelmesi olmutur.

Ancak, tarihin kurumsallam bir disipline dnm olmas, tarih yazmann dahaeski biimleriyle olan sreklilikleri gz ard etmemeyi gerektirir. nk 19.

yzyldaki tarihyazm, antik Yunann byk tarihilerine dek uzanan bir gelenek

zerinde ykselmektedir.6 Iggersa gre, Rankeden bu yana tarihilikteki bilimsel

ynelim, antik Yunandan 18. yzyl Aydnlanmaclarna dek uzanan edebi gelenekle

temel varsaym paylamaktayd.

(1) Her ikisi de, tarihin gerekten var olan kiileri ve gerekten icra edilmi eylemleri

ortaya koyduunu benimsemesiyle, gerekle rtme kuramn kabul ediyordu. (2) Herikisi de, insani eylemlerin aktrlerin niyetlerine ayna tuttuunu kabul ediyor ve tutarl

bir tarihsel anlat kurmak istiyorsa, tarihinin grevinin, bu niyetleri kavramak

olduunu ngryordu. (3) Her ikisi de, sonraki olaylarn tutarl bir silsile iinde

ncekileri izledii tek boyutlu, diakronik bir zaman iinde ilerliyordu.7

Tarihyazmndaki geleneksel yaklamla, 19. yzylda egemen hale gelen yaklam

arasndaki sreklilikler belirtildikten sonra, kopuun hangi noktalarda gerekletiine

geilebilir. Ancak, dier disiplinler gibi, tarihin de sadece isel etkenlerini dikkatealarak tarihini yazmaya almak eksik bir deerlendirmeye yol aar. Dolaysyla

tarihyazmnn tarihini, toplumsal ve entelektel ortam iinde kavramak gerekir.

Tarihilikteki Rankegil devrim, 19. yzyldaki bilim anlayn derinden etkileyen,

siyasal sreten ve pozitivist yaklamdan soyutlayarak anlalamaz.

Sosyal bilim disiplinlerinin dou evresinde doa bilimlerindeki byk baarlar, bu

bilimlere ait yntemlerin tm disiplinlerde bilginin genilemesi iin kilit rol oynad

izlenimini yaratmtr. Roger Triggin deyiiyle bu dnemde tm disiplinler, tamolarak fiziin kendisine zg anlamyla bilimsel grnme basks altna

6 Georg G. Iggers, New Directions in European Historiography, Wesleyan University Press,Middletown, 1975, s. 12.7 Georg G. Iggers, Historiography in the Twenieth Century: From Scientific Objectivity to thePostmodern Challenge, Wesleyan University Press, Middletown, 1987, s. 3.Dorudan alntlarda Trke eviriyi kullandm. Georg G. Iggers, Yirminci Yzylda Tarihyazm: Bilimsel Nesnellikten Postmodernizme, (2. Bask), ev. Gl aal Gven, Tarih Vakf YurtYaynlar, stanbul, 2003, s. 3.


16/212

12

sokulmutur.8 Bu nedenle, genel olarak bilimde, zel olarak da sosyal bilimde

yntem asndan 19. yzyl pozitivizm yzyl olarak nitelemek mmkndr.

Pozitivizmin anlats ise, dorudan pozitivist zerinden gerekletirilebilir.

Pozitivist iin bilim dsal dnyaya ilikin, kestirimci ve aklayc bilgi elde etme

giriimidir. Bunu yapmak iin, dsal dnyada bulunan dzenli ilikileri ifade eden,

olduka genel nermelerden oluan teoriler ina edilmelidir. Bu genel nerme ve

yasalar, sistematik deney ve gzlem yoluyla, kefettiimiz olaylar hem kestirmemize

hem de aklamamza frsat tanrlar Bu nermelerin doruluu mantksal bir

zorunluluun konusu deildir ve bu nermeler apriori olarak, bilinemezler. Onun

yerine, bu nermeler gzlem ve deney aralaryla objektif olarak test edilmelidir.

Gzlem ve deney emin ve kesin ampirik bilginin tek kaynadr.9

Grld gibi, pozitivizm iin bilimsel teorizasyonun tek objektif kayna deney ve

gzlemdir. Pozitivizm iin bir nerme ancak, doruluu veya yanll ampirik

gzlem yoluyla kesinletirilmesi mmknse bilimseldir. Teorik terimler ieren

nermeler, gzlenemeyen btnlklere atfta bulunarak ina edilmilerse,

bilimselliin ltn karlamyor olarak grlrler. Bu bilim anlayna gre her

trl bilimsel bilginin temeli, gerekliin tarafsz, pasif, gzlemci tarafndan

titizlikle gzlenmesidir ve ayn fenomenin arka arkaya gzlemlenmesi sonucunda da

edinilen tm olgulara uyan yasa ortaya konulabilir. Bu yaklamn temelindeki

kabule gre tmevarm ynteminde genellemeler, verilerden mantksal olarak

kartlr ve bilim insanlar ilerine, nyargsz ve ahlaki kayglardan uzak bir ekilde

yaklarlar.10

Sosyal bilimlerin dier disiplinlerinde olduu gibi, profesyonel bir disiplin olarak

tarihin douu da, dnemin egemen bilim anlay olan pozitivizm dikkate alnmadankavranamaz. Iggersn deyiiyle Rankenin amac, tarihi profesyonel olarak eitim

8 Roger Trigg, Sosyal Bilimleri Anlamak: Sosyal Bilimlere Felsefi Bir Bak, ev. Beyza Smer-Filizlgt, Babil Yaynlar, stanbul, 2005, s. 10.9 Russel Keat ve John Urry,Bilim Olarak Sosyal Teori, (2. Bask), ev. Nilgn elebi, mge Kitabevi,Ankara, 2001, s. 15-16.10 John Tosh, The Pursuit of History: Aims, Methods and New Directions in the Study of ModernHistory, (Revised 3. Edition), Pearson Education, Essex, 2002, s. 166.


17/212

13

grm tarihiler tarafndan icra edilen pozitif bir bilime dntrmekti.11 Bu

dnemde, dier disiplinlerin mensuplar gibi tarihilerin de temel ura

speklasyondan farkl olarak, gereklik hakknda ampirik bulgulara dayalnesnel bilgi elde edilmesini salamak olmutur. 19. yzylda gelien ekliyle yeni

tarih disiplinin ayrt edici zellii, Rankenin nl Gerekte ne oldu? sorusunu

yantlamay srarla vurgulamasdr. Bu formlasyonun, bilimin felsefeyle olan

mcadelesinde vurgulad, nesnel ve bilinebilir gerek dnya, bilim adamnn

tarafszl, ampirik kant gibi pozitivizmin kilit kavramlarn yanstt aktr.12

Pozitivizmin tarih pratii asndan douraca sonular aktr. Tarihinin ilk grevi,

gemi hakknda olguya dayal bilgi toplamaktr; birincil kaynaklara eletirel yntemuygulayarak dorulanm olgulardr bunlar ve gemiin nasl aklanacan ya da

yorumlanacan belirlerler. Bu srete tarihilerin inanlarna ve deerlerine yer

yoktur; onlar ilgilendiren yegne ey olgular ve olgulardan mantksal olarak kan

genellemelerdir.13

Bu formlasyonun uygulayclar, toplumsal gerekliin bilinebilir olduuna

inanyor; elde edilen bilginin nesnel olabileceini ve tarihilerin gerekte nasl

olduysa yle tarih yazmakla ykml olduklarn ileri sryorlard. Dolaysyla,tarihilerin dile getirdikleri nermeler iin ampirik aratrmaya dayal kantlar

sunmalar gerektiini savunuyorlard. phesiz ampirik aratrmaya dayal kantlarla

kastedilen, arivlerdeki birincil kaynaklard. Wallersteinin da altn izdii gibi,

btn bunlarla yaplmaya allan, tarih disiplininin pratiklerini snrlamak ve

tarihten speklatif, tmdengelimsel unsurlar karmaktr.14 Tarihin kendini bilimsel

11 Iggers, a.g.e., s. 25.12 Wallerstein, a.g.e., s. 21.

Burada kullanlan bilim adam tabiri bilinlidir. Zira, ok yakn zamanlara kadar tarihiliin ve dierdisiplinlerin kaplar kadnlara kapaldr. Bkz. Georg Iggers, Historiography in the 20th Century,The Misuse of History iinde, Council of Europe Publishing, Strasbourg, 2000, s. 11.13 Tosh, a.g.e., s. 166.Dorudan alntlarda Trke eviriyi kullandm. John Tosh, Tarihin Peinde: Modern Tarihalmalasnda Hedefler, Yntemler ve Yeni Dorultular, (2. Bask), ev. zden Arkan, Tarih VakfYurt Yaynlar, stanbul, 2005, s. 123.Ayrca pozitivizmin tarih pratii asndan dourduu sonulara ilikin kapsaml bir eletiri iin bkz.Edward Hallet Carr, Tarih Nedir?, (8. Bask), ev. Misket Gizem Grtrk, letiim Yaynlar,stanbul, 2005.14 Immanuel Wallerstein, History in Search of Science,Review 19, no.1, K 1996, s.11-22.


18/212

14

bir disiplin olarak tanmlamas, profesyonel tarihiler ile amatrler arasnda keskin

bir ayrm yaplmasn gerektiriyordu. Bunun sonucu olarak da, Rankenin nclk

ettii hareket ve formle ettii tarih paradigmas, 18. yzyln yeni tarihininoturduu ekseni sarsmtr. nk, ariv kaynaklarnn incelenmesine verilen nem,

toplumsal ve bilimsel tarih zerine alanlar amatrler dzeyine indirgemitir.

Dolaysyla, Ranke devriminin en nemli sonularndan birisi, 18. yzylda gelien

toplumsal ve kltrel tarihi marjinalletirmek olmutur.15

19. yzyl tarihiliinde siyasal olann baatln, sadece dnemin bilim anlayna

odaklanarak kavramaya almak mmkn deildir. Edward Carrn belirttii gibi,

tarihyazmnn gelecei zerine ngrde bulunmaya almak, toplumun geleceini

de grmeye almak demektir.16 Carrn ifadesi tersinden okunacak olursa,

toplumlarn mevcut durumlarna bakmak, tarihyazmnn nitelii hakknda da fikir

verir. Dolaysyla, 19. yzylda tarih biliminde grlen byk srama, siyasal ve

toplumsal ortamn da etkisindedir. Tarihyazmnda Fransz Devrimiyle balatlan

uzun 19. yzyl, 1789un etkisiyle yaylan milliyetilik ve liberalizm virslerinin

ok uluslu imparatorluklar tehdit ettii, bu ideolojilerin ulusal devletlerin kurulma

srelerine ivme kazandrd, 1820, 1830 ve 1848 devrimlerinin yaand, yeni

toplumsal snflarn olutuu, bu balamda kitlelerin ortaya kt ve milliyetilik,

liberalizm, sosyalizm gibi modern ideolojilerin kitlelerin eylemlerine youn biimde

etkide bulunduu bir dnemdir. Dolaysyla 19. yzyl, ancien rgimein tersine

kitlelerin siyasallat bir dnem olarak nitelendirilebilir. Milliyetiliin geliiminin

dorua kt bu dnemde, Avrupa hkmetleri tarihi, ulusal birlii oluturmann ve

kuvvetlendirmenin arac olarak grmeye balamlardr. Bu srete okul ve

niversitelerde ulusal tarihin retilmesi, eitli Avrupa devletlerinde siyasal

btnlemeyi pekitirmekteydi ve dolaysyla hkmetlerin giderlerini karlamaya

hazr olduklar tarih tr, doal olarak devletin tarihiydi.17 Eric Hobsbawmn

ifadesiyle tarih, milliyeti, etnik ya da fundamentalist ideolojilerin hammaddesidir ve

15 Peter Burke, Fransz Tarih Devrimi: Annales Okulu, (2. Bask), ev. Mehmet Kk, Dou BatYaynlar, Ankara, 2006, s. 31-32.16 E. H. Carr ve J. Fontana, Tarih Yazmnda Nesnellik ve Yanllk, zer Ozankaya, mge KitabeviYaynlar, Ankara, 1992, s. 21.17 Burke,History and Social Theory, s. 6.


19/212

15

19. yzyl, tarihin yeni uluslarn imal edilmesi srecine malzeme ilevi grmesine

zemin hazrlamtr.18 Momiglianonun da belirttii gibi, bu dnemde Avrupann

eitli lkelerinden tarihiler, ulusal kkenlerini bulmak iin ortaa tarihini tekrartekrar deerlendirmilerdir.19 Bunlara ilaveten, Ranke ve adalar iin, dneme

damgasn vuran hkmran ulus devletler, tarihsel srecin doruunu

oluturmaktayd. Ranke ve adalarna gre devlet, tarihsel deiimin balca

aracyd ve insann kaderi de devletler arasnda deien g dengesiyle

belirleniyordu.20 Dolaysyla tarih aratrmas siyasal olana odaklanmal ve devlet

kurma grevine yardm etmeliydi. phesiz, 18. yzyldaki toplumsal tarihin Ranke

ve adalar tarafndan kk grlmesinin bir dier nemli sebebi de, bu trn

devlet kurma misyonuna katkda bulunmamasyd.

Grld gibi, 19. yzyln balarnda gerekleen, Rankenin adyla anlan tarih

devriminin, beslendii balca damar vard. Bu damarlar, antik Yunandan 19.

yzyla uzanan tarihilik gelenei; dnemin baskn bilim anlay ve 19. yzyldaki

toplumsal ve siyasal gelimelerdir. phesiz bu ana damar arasndaki eitli

etkileimler, disiplinin oluum evresinde baz gerilimlere neden olmutur. rnein,

19. yzyldaki toplumsal ve siyasal gelimelerin bir sonucu olarak, yeni tarih

mesleinin belirli kamusal ihtiyalara ve siyasal amalara hizmet ediyor oluu

tarihiler asndan belirli bir toplumsal dzenin sorgulanmakszn kabul edilmesi

gibi bir siyasal ilevi de beraberinde getirmekteydi. Bu ise kukusuz, nyarglardan

ve deer yarglarndan uzak olmay gerektiren meslein, pozitivist etkiden kaynakl

ethosu ile daha en batan eliki yaratyordu. Profesyonellemenin, kendisine elik

eden bilimsel ethos ve bilimsel uygulamalarn geliimiyle birlikte, hemen her yerde

tarihyazm giderek artan biimde ideolojiletirilmekteydi ve buna bal olarak

tarihiler arivlere, kendi milliyetiliklerini ve snfsal yarglarn destekleyecek

kantlar bulma amacyla gidiyorlard.21 Ksacas, tarih daha batan, sadece

tarihilerin ne olduunu syledikleri deil, devlet kurulularnn, egemen snflarn

18 Eric Hobsbawm, On History, Weidenfeld & Nicolson, London, 1997, s. 5-16.19 Arnaldo Momigliano, Studies in Historiography, Weidenfeld and Nicolson, London, 1966, s. 106-107.20 Tosh, a.g.e., s. 179.21 Iggers,Historiography in the Twentieth Century, s. 23-28.


20/212

16

ve ideoloji retim merkezlerinin dolama sokmak istedikleri bir disiplin olmaya

akt.22 te yandan, eitli sosyal bilim disiplinleri gibi tarih de, kurumsallam

yaplar yaratma amacyla disipline katlacak olan yeni aratrmaclarn zgnlk venesnellikleri zerinde srar etti. Bu da ister istemez makro aratrmalara kar

nyargy artran bir etkendi. nk zgnlk, her aratrmacnn yeni bir ey

sylemesini gerektiriyordu ve bunu yapmann da en kolay yolu, konuyu giderek

klen konulara blmekti. Altblmlere ayrma srecinin nceki aratrmaclarn

almalarn tekrar etmemeyi salayan pek ok olanak yaratt dorudur. Bununla

birlikte, giderek daha spesifik alanlarda uzmanlama abas, gzlemlenen dil ve

kltr zerine uzun sre almay gerektiriyordu. Bu durum ise, tarihilerin zaten

har neir olduklar kendi uluslarn inceleme srecinin derinlemesini salad.23

1. 1. 2. Devrim ve Kazanmlar

Her devrim, eitli dzeylerde olmak zere, kendisinden nceki dzenle ve

adalaryla arasna ayrm ve mesafe koyar. Eski dzenle yeni dzenin, kendi

adalarn alglay biimleri ve buna bal olarak konumlandrdklar yerler iki

form arasndaki ayrt edici temel noktalardan bir tanesidir. Toplumsal bilimlerin

eitli dallarnn kendilerini profesyonel disiplinler olarak kurumsallatrd 19.

yzyl; bu dallarn, kendilerinden nceki biimleriyle aralarndaki mesafenin altn

izdikleri ve disiplinlerin kurulu srecinde snrlarn belirleme kaygsyla,

kendilerini dier disiplinlerden ayrtrdklar bir dnem olmutur. Dolaysyla da,

kurumsallamakta olan yeni disiplinlerin hem toplumsal bilgiye ilikin dier alanlar

alglaylar hem de konumlandrdklar yerler 19. yzylda derin bir krlmaya

uramtr. 19. yzylda eitli disiplinlerin, kendilerini dier disiplinlerden hangi

22 Burada yeri gelmiken, tarihin teki tarihini de hatrlatmak gerekiyor. Rankenin bireysel haklarzerine tutumu olduka tutucudur. Bir Prusya anayasas hazrlanmasna hep karyd ve yetkileri nekadar snrl tutulursa tutulsun, Prusyada bir parlamento kurulmas dncesine hep muhalifti.Rankenin yaam, siyasi dncesi ve akademisyenlii konusunda bkz. Georg G. Iggers ve Konradvon Moltke (eds.), Theory and Practice of History, Bobbs-Merrill, Indianapolis-New York, 1973, s.101-104.Almanyada ve Avrupann dier lkelerinde bu dnemdeki muhafazakr profesyonel tarihilerin yansra, demokrat, liberal ve sosyalist tarihiler de vard. Ancak bunlarn kaderi krslerini kaybetmekoldu. Bu konudaki saysz rnek iin bkz. Michael Parenti, Gizem Olarak Tarih, ev. Ali akrolu,Aykr Yaynclk, stanbul, 2004, s. 186-216.23 Wallerstein,Bildiimiz Dnyann Sonu, s. 227.


21/212

17

noktalarda ayrdklar bu almasnn kapsamnn dndadr. Ancak, tarihin bir

disiplin haline gelmesi srecinde, kendinden nceki tarihilikle arasndaki a ve

ada olan disiplinlerle arasna koyduu ayrmlar, Rankegil devrimi anlamakasndan hayatidir. Bunun iin, dnemin eitli disiplinlerinin deiik epistemolojik

tavrlardan oluturduklar yelpazede tarihin yerine bakmakta fayda var.

Yelpazenin bir ucunda nce matematik (ampirik olmayan bir faaliyet), ondan sonra

da kendi aralarnda azalan determinizm sralamasna gre dizilen deneysel doa

bilimleri (fizik, kimya, biyoloji) yer almaktayd. br ucunda ise, en bata felsefe

(ampirik olmayan bir faaliyet olarak matematiin karl), sonra da belli bal

sanatsal faaliyetleri inceleyen (edebiyatlar, resim ve heykel, mzikoloji), ou zamanuygulamada bu sanatlarn tarihini yapt iin tarihe yaklaan insan bilimleri (ya da

sanat ve edebiyat) yer alyordu. nsan ve doa bilimlerinin arasnda da sosyal

gerekliklerin incelenmesi olarak tanmlanan dallar, sanat ve edebiyat fakltelerine

yakn ve ou zaman onlarn iinde yer alan tarih (idiografik: her olay kendi teklii

iinde betimleme zelliine sahip) ve doa bilimlerine yakn duran sosyal bilim

(nomotetik: yasa koyma, yasalar oluturma zelliine sahip) bulunuyordu. Bilginin,

her biri farkl bir epistemoloji benimsedii iin giderek daha kat biimde ikiye

ayrt bir srete sosyal gereklikleri inceleyenler kendilerini bu ekimenin tam

ortasnda buldular ve onlar da epistemolojik konularda kendi ilerinde blndler.24

Toplumsal gereklikleri inceleyenlere ilikin sz edilen blnme, sosyal bilim

disiplinlerinin eitli dallar arasndaki ayrmlara iaret eder. Tarih bir disiplin olarak

kurumsallarken, phesiz, sosyal bilimler ad altnda kavramsallatrlan atnn

iinde yer alyordu. Ancak, sosyal bilimlerle tarihin ilikisi, toplumsal bilgiye ilikin

sosyoloji, siyaset bilimi ve iktisat gibi dier dallarn sosyal bilimler kavramyla olan

ilikisine nazaran ok daha fazla gerilimlidir. Tarih, tam da her biri ampirik olarak

dierlerinden farkl olan halklarn gemi ykleriyle urat iin, 19. yzylda

kavramsallatrld ekliyle yeni sosyal bilimin genelleme yapma, yani toplumun

evrensel yasalarn bulma iddiasndaki kurucularna pheyle hatta dmanca

yaklayordu.25 Tarihle uraan bilim adamlar, verilerine ar lde bal kalarak

24 Gulbenkian Komisyonu, a.g.e., s. 18.25 Gulbenkian Komisyonu, a.g.e., s. 18.


22/212

18

nedensel nermeleri dolaysz tikel ardklklara ilikin nermelerle snrl tutmay

istiyorlard. Genelleme yapmann felsefe yapmak, dolaysyla bilim kart olmak

demek olduu yollu pozitivist dnceden derinden etkilenmilerdi. Bu nedenle,tikel, idiografik, hatta benzersiz olan putlatrmaya ve sosyal bilim etiketinden uzak

durmaya baladlar.26 Tarihiler, kendilerini ilgilendirenin, gemiin gerekliini

bugnn kltrel ihtiyalaryla ilintilendirilerek, yorumcu ve yorumsamac biimde

yeniden kurmak olduunu, bunu yaparken de kltrler ve uluslar gibi en karmak

olgular sz konusu olduunda dahi, bunlar diakronik ve senkronik balamlar iinde

zel bir an, bir tekillik olarak incelemek gerektiinin altn izdiler. Nomotetik sosyal

bilimler ise, insan davranna yn verdii dnlen genel yasalar saptamakla ilgili

olduklar inancndaydlar. Ele alnacak olaylar, tarihilerin aksine tekil olaylar

olarak deil, bir dizinin rnekleri olarak inceleyebilmek iin gereklii paralara

ayrmaya eilimliydiler.27

Yeni tarih disiplininin, kendisinden nceki tarihsel aratrmann altndaki zemini

nasl sarstndan bahsedilmiti. Bu marjinalletirmenin bir dier sebebi de

tarihilerin dier sosyal bilim disiplinleriyle aralarna koymak istedikleri mesafeye

ilikindir. 19. yzyldaki tarihilere gre, teoriye dayanan tarihyazmnn en nemli

sonularndan biri, tarihi dier disiplinler karsnda baml konuma drmesidir.

Teori ynelimli tarihiler, kendi modellerini gelitirmek yerine, sosyolojinin, sosyal

antropolojinin ve iktisadn teorik bulgularn uygularlar. Fakat bunlar, odak noktasn

gemiin deil bugnn oluturduu disiplinlerdir ve tarihle yalnzca kendi

kuramlarn snayacaklar bir alan olarak ilgilenirler. Bu gre gre, teorik tarihiler

tarih disiplininin zerkliine zarar verirler.28

Tarihin bir disiplin olarak kurumsallarken, dier disiplinlerden zerkliinin altn

izme abas, bir bakma kendisini sosyal ve kltrel olandan soyutlamasnn da

yksdr. Peki tarih, kltrel ve toplumsal olanla ilgilenmeyecekse neyle

ilgilenecekti? Hobsbawmn deyiiyle 19. yzyldaki tarihin hamurunu oluturan

26 Wallerstein, a.g.e., s. 225.27 Gulbenkian Komisyonu, a.g.e., s. 35.28 Tosh, a.g.e., s. 211.


23/212

19

esans, gemiten yaplan seimlerdi. Bu dnemdeki tarih, gemite siyasal olanla

ilgileniyor; modern dnemde de genel olarak ulus devletlerin politikasna zel olarak

da d politikaya younlayordu.

Gemiin dier ynlerinin de aratrlabileceini kabul etmekle birlikte, bu ynleri,

tarihle asl ilgileri, politik kararlarn malzemesini oluturmadklar srece belirsiz

kalan kltr tarihi ya da iktisadi tarih gibi alt-disiplinlere havale etmeye eilimliydi

bu seimler, gemiin eitli ynleri arasnda sistematik bir yapsal ya da nedensel

iliki kurma abalarn, zellikle de politikay ekonomik ve toplumsal faktrlerden, her

eyden nce insan toplumlarnn evrimiyle ilgili modellerden tarihsel gelimenin

aamalar modelinden tretmeye ynelik giriimleri reddediyordu Bu tr eylerin

doa bilimcileri, felsefeciler, iktisatlar, hukukular, hatta teologlar arasnda popler

olduu sylenebilirdi, fakat tarihte yeri yoktu.29

zetle, bu dnemdeki tarihiyi asl ilgilendiren, benzersiz olaylar ve tek tek devlet

adamlarnn gerekletirdikleri ile bu eylemlerin arkasndaki etkenlerdir. Ancak

akademik tarihin kendisini btnyle, politika, sava ve diplomasi tarihine

hapsetmesini besleyen faktrlerden birisi de, tarihin bu dnemdeki metodolojisinde

gizlidir. Tm abasn olgular saptama grevine ve dolaysyla, belli trde belgesel

kantlar deerlendirmeye uygun bir dizi ampirik kriter saptamaya harcayan bir

metodoloji en ok olaylarn tarihi ile uyumaktayd.30

Tarihin kendisini sosyal bilimlerin dier disiplinleriyle ve kendinden nceki proto-

disiplinle ayrtrmasnn ana hatlar belirtildikten sonra, Rankegil devrimin

kazanmlarna geilebilir. Her devrim, kurulu dneminde kendisiyle zdeletirilen

kazanmlarn temellerini atar. Dolaysyla tarihin, modern bir disiplin olarak

kurumsallarken kendi zerkliinin altn izme gayreti, devrimin salad

kazanmlar hakknda da fikir verir. Bu ayrma srecinde tarih, profesyonel anlamda

29 Hobsbawm, a.g.e., s. 60-61.Dorudan alntlarda Trke eviriyi kullandm. Eric Hobsbawm, Tarih zerine, ev. OsmanAknhay, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1999, s. 92.30 Hobsbawm, a.g.e., s. 142.


24/212

20

domu; eitli aksamalarla da olsa, toplumsal bilgiye ilikin dier alanlardan

bamszln kazanm ve kendi metodolojisini oluturmutur.

Halil Berktayn ifadesiyle, bu devrim zaman iin ok nemli, olmazsa olmaz

trden bir sramadr. nk, o zamana kadar tarihilik, ciddi belge ve kaynak

eletirisi normlar, pozitif anlamda bir kant ve dokmantasyon kavrayndan yoksun

durumdayd. Bu durum ise doal olarak, tarihte neyin sylence, neyin kant olduunu

belirsizletirmekteydi. 19. yzyldaki belgecilik devrimiyle bugnk anlamda bir

tarih disiplinin metodolojik temelleri ve vazgeilmez varsaymlar olutu.31

Gerekten de, Ranke aratrma tekniklerini, zellikle de birincil kaynaklar kullanp

yorumlama tekniini gelitirmi, birincil kaynaklara dayanmayan her trl tarih

yazma giriimini aka reddetmitir.

Bir dier kazanm, tarih iin tarih anlaynn, btn maddi ve manevi ynleriyle

gemii yeniden yaratmaya veya canlandrmaya yrekten bir ballk duymasdr.

Toshun da altn izdii gibi, bu kuan tarihilerine gre, tarihin ieriden

incelenmesi bal bana bir amatr. Bu ise, modern tarih bilincinin unsurlarndan

birini oluturan, gemi ile imdi arasnda uurum yaratan farkllklar kavramay ve

imdiki zamann kendisine zg karakterinin gemiten bugne nasl gelindiine

bal olduunu anlamay beraberinde getiriyordu.32

1. 2. Devrimin Krizi: Sosyal Tarihiliin Balangc

1. 2. 1. lk Eletiriler ve Sreklilikler

19. yzyln sonunda neredeyse tm Avrupada ve ABDde ezamanl olarak baz

profesyonel tarihiler, siyasal olana odaklanan tarih yaklamndan gitgide daha ok

rahatsz olmaya ve bu tre eitli eletiriler yneltmeye balamlardr. Bu dnemde,

yeni eletirel yaklamn en nemli temsilcilerinden biri Karl Lamprechttir.

31 Halil Berktay, Bat ve Trk Ortaa Tarihiliinin Kylye Baknn Temel Deformasyonlar,Toplum ve Bilim, no: 48-49, K-Bahar 1990, s. 61.32 John Tosh, Tarihin Peinde, s. 16.


25/212

21

Lamprecht, Rankegil yaklamn devlete verdii merkezi rol ve olaylar zerine

younlama gibi iki temel ilkesini sorguluyordu. Lamprecht, znesi sadece byk

adamlar olan siyasi tarihi, halkn tarihi olan kltrel ya da ekonomik tarihin kartolarak gryordu ve hkim perspektif yerine esas olarak, kavramlarn baka

disiplinlerden alacak olan bir ortaklaa tarih neriyordu. Lamprechte gre, tarihin

kavramlarn alaca dier disiplinler, sosyal psikoloji ve beeri corafyayd. Kendi

yaklamn Deutsche Geschichte (Alman Tarihi) adl kitapta rneklemeye alan

Lamprechtin giriimi, Durkheimn Anne Sociologique dergisinden olumlu

eletiriler alrken, Almanyada materyalizm ve indirgemecilik eletirileriyle

adeta alaya alnd.33

Lamprechte yneltilen eletiriler, iki gerekeye dayanyordu. Bu eletirilerden ilki,

acele ve stnkr yazlm olduu izlenimini uyandracak pek ok hata ve

dikkatsizlie ynelikti. kincisi ise, Alman tarihinin antikadan beri tarihsel

gelimenin nceden saptanm yasalarn izlediini kantlamak iin son derece

speklatif bir kolektif psikoloji kavramnn kullanlmasna ilikindi.34 Bunun

yannda, Lamprechtin yeni yaklamna yneltilen eletirilerde siyasal faktrler de

nemli bir rol oynuyordu. Egemen tarih anlaynda, devletin olaylarn merkezine

yerletirildii ve siyasetin belirleyici unsuru olarak d siyaset grld iin,

siyaseti lke ii toplumsal gler ve karlar asndan zmleme ynndeki her

trl giriim reddediliyordu. te yandan, Lamprechte kar yrtlen kampanyada,

demokratikleme korkusunun da nemli bir pay olduu sylenebilir.

Siyasal tarihten toplumsal tarihe ynelik bu ilk abalar ABD, Britanya ve Fransada

daha baarl oldu. ABDde siyasal tarihe kar, Frederick Jackson Turner 1890larda,

Lamprechtinkine benzer bir eletiri balatt. Lamprecht gibi Turner da, tarihinin

insan etkinliinin tm alanlarna bakmas ve toplumsal yaamn btnn kavramas

gerektiini sylyordu. The Significance of the Frontier in American History

(Amerikan Tarihinde Snrboyunun nemi) balkl almada Amerikan

33 Burke, a.g.e., s. 14.Lamprecht hakknda bkz. Roger Chickering, Karl Lamprecht: A German Academic Life 1856-1915,Atlantic Highlands, New Jersey, 1993.34 Iggers,Historiography in the Twentieth Century, s. 32.


26/212

22

kurumlarnn belirli bir corafya ve toplum evresine bir yant olarak yorumlanmas,

siyasal tarihten net bir kopu anlamna geliyordu.35 Turnern ada olan James

Harvey Robinson ise 20. yzyln banda Yeni Tarih bal altnda bir hareketbalatmt. Bu harekete gre artk dar bir siyasi tarih yeterli olamazd. Tarih, insann

yeryznde ilk boy gsterdii andan itibaren geride brakt tm ileri incelemeli ve

antropolojiden psikolojiye, iktisattan sosyolojiye uzanan bir yelpazede tm sosyal

bilim dallarndan faydalanmalyd.36 Yeni Tarih akmn ortak bir paydaya

indirgemek zordur. Bu akma mensup tarihilerden Charles Beard ekonomik ve

toplumsal elikileri Amerikan tarihindeki belirleyici etkenler olarak grrken, J. H.

Robinson, Vernon Parrinton ve Carl Pecker dncelerin, Perry Miller ise dinin

rolnn altn iziyordu.37

Britanyada ise J. R. Green, 1874 ylnda Short History of English People (ngiliz

Halknn Ksa Tarihi) adl kitabn yaymlyordu. Green almasnda ki Gl Sava,

Kralie Elizabethin politikalar, taht kavgalar gibi konulardan ziyade, ngilterede

matbaann kuruluu, Yoksullar Koruma Kanunu ve metodizm gibi konulara arlk

veriyordu.38 i Partisine bal birer sosyal reformcu ve tarihi olan Sidney ve

Beatrice Webbin almalarnda da sosyal tarihiliin rnekleri grlyordu. ktisat

tarihi ise bu ikilinin 1895te kurduu London School Economicsin ders programnda

daha ilk dnemlerinden itibaren yerini almt.39

Fransada siyasal tarihe ynelik muhalefetin balangc 19. yzyln ortalarnda

balar. Michelet, Rnesans zerine incelemesini 1855 ylnda yaymlad. Michelet bu

eserinde, straplarn dile getirme gcnden yoksun bir halde ac eken, alan,

ryen ve len insanlarn tarihinin yazlmas iin arda bulunuyordu. Fustel de

Coulanges da 1864 ylnda yaymlanan kitab La Cit Antiquede siyaset ya da

35 Marnie Hughes-Warrington, Fifty Key Thinkers on History, Routledge, London and New York,2000, s. 332-333.36 Burke, a.g.e., s. 14-15.37 G. P. Gooch,History and Historians in the Nineteenth Century , (4. Edition), Beacon Press, Boston,1968,s. xxii.Bkz. Arthur Marwick, The Nature of History, (3. Edition), Macmillan, London, 1989, s. 74-77.38 Burke,Annales Okulu, s. 34.39 Tosh, a.g.e., s. 121.Ayrca bkz. Marwick, a.g.e., s. 52-60.


27/212

23

olaylardan ziyade aile, ahlak ve din zerine younlamt. Almanyada toplumsal

tarih savunmada kalrken, Fransada egemen tarih anlayna kar mcadelenin

bayraktarln sosyoloji stlendi. Emile Durkheim, tekil olanla ilgilendii ve genelolana ulamay amalamad iin tarihin bir bilim olarak kabul edilmesine kar

kyordu. Durkheima gre tarih, en ok tarihin aksine pozitif bir bilime dnme

potansiyeline sahip sosyolojiye destek salayan bir yardmc bilim olabilirdi.

Durkheimdan etkilenen Franois Simiand ise egemen tarih anlayna ynelik bir

eletirisinde, tarihiler kabilesinin yklmas gereken putundan sz ediyordu.

Bunlar, siyaset, birey ve kronoloji putlaryd.40 Annalesin olduka nem verdii

Simiandn bu eletirisi, 1900 ylnda tarihilerin dier disiplinlerle ibirlii

yapmasn zendirmek amacyla Henri Berr tarafnda kurulan Revue de Synthese

Historique dergisinde yaymlanmt. Berr, bu dergiyi kendi deyiiyle tarihsel ya da

kolektif bir psikolojinin retilmesi beklentisiyle kurmutu.41

20. yzyln banda, Fransada tarihin ieriinin ne olmas gerektii canl bir

tartma konusuydu. Bu dnemde, dier lkelerin aksine, Fransada siyasal ve

toplumsal tarihiliin birbirini dlamad sylenebilir. rnein, Revue

Historiquein kurucusu Gabriel Monad, Alman bilimsel tarih anlayna duyduu

hayranl biyografisini yazd Micheletye olan beenisiyle bir araya getirmiti.

Ayn dorultuda, 1900 ile 1912 yllar arasnda yaymlanan on ciltlik Fransa tarihinin

genel editr olan dnemim en nemli tarihilerinden Ernest Lavissein alma

alan Byk Frederickten XIV. Louisye kadarki dnemin siyasi tarihi olsa da, bu

on ciltteki tarih anlay olduka kapsamlyd. Giri blm corafyac Paul Vidal de

la Blache, Rnesans hakkndaki blm ise kltr tarihisi Henri Lemonnier

tarafndan yazlmt. Lavissenin XIV. Louis dnemi hakknda kendi yazd blm

ise, sanat ve kltr siyasasna nemli bir yer ayrmt.42

19. yzyldaki egemen tarih anlayna, yzyln sonunda eitli sebeplerle itirazlar

ykselse de, yeni eletirel tepkinin hkim paradigmayla tamamen ayn fikirde olduu

40 Burke, a.g.e., s. 37.41 Aktaran, Jacques Le Goff,History and Memory, Translated by Steven Rendall ve ElizabethClaman, Columbia University Press, New York, 1992, s. 201.42 Burke, a.g.e., s. 32-36.


28/212

24

noktalar da vard. Bu uzlama noktalarndan ilki tarihin profesyonel bir disiplin

olmas gereklilii, ikincisi ise tarihin bir bilim olarak dnlmesi zerineydi.

Tarihin kendisini siyasetle snrlamamas gerektiini savunan tarihiler de kendileriniprofesyonel tarihiler olarak gryor; akademik kurumlarda, tarih blmlerinde ya

da enstitlerinde alyorlard. Dolaysyla, bu durum da bal bulunduklar

kurumlarn, onlardan 19. yzylda kurumsallat ekliyle bilimsel gerekleri yerine

getirmelerini bekledikleri anlamna geliyordu. Bu tarihiler, kendi aratrmalarn

farkl bir biimde tasarlasalar da, tarihin kat metodolojik prensiplere uygun olarak

ileyen bilimsel bir disiplin olduu grn paylayorlard. Bu dnemde, sz

edilen varsaymlarn sorgulanmas bir yana, tarihin izleini daha da profesyonel ve

bilimsel yapmaya ynelik bir bask vardr.43

Sonu olarak, tarihin kendisini saygn bir akademik disiplin olarak kesin bir biimde

kabul ettirdii; arivlerin dzenlenip, Historische Zeitschrift(1859), Revue

Historique (1876),Rivista Storica Italiana (1884), English Historical Review (1886),

American Historical Review (1895) gibi dergilerin kt, tarihin ilkeleri ve

yntemlerinin yorumlanmaya balad bir dnemde egemen tarih anlayna kar ilk

ciddi eletiriler ykselmeye balamt. O kadar ki, 20. yzyln ilk yars bittiinde,

neredeyse tm tarih blmleri toptan yenilenmeyi gerektirecek kadar zamann

gerisinde kalacakt. Daha 1910 ylnda bile, Encyclopaedia Britannicann on birinci

basksnda, tarihsel analizde iktisadi ve sosyolojik tarihiliin ykseldii gzlemine

yer veriliyordu.44 Ksacas, 20. yzyln ilk yarsn, Marxn metaforu kullanlacak

olursa, tarihyazmnda kat olan her eyin buharlamaya balad bir dnem olarak

nitelemek mmkndr. Peki, tarihiliin bu en uzun dneminde deien neydi?

1. 2. 2. Nedenler

Tarihiliin 19. yzylda profesyonelleirken, birden fazla faktrden etkilendii ve

bu etmenlerin arasndaki nedensellik ilikisinin girift olduu belirtilmeye allmt.

phesiz ayn olgu, Rankegil devrimin krizi ve dolaysyla sosyal tarih yakla mnn

43 Iggers,New Directions in European Historiography., s. 34.44 Hobsbawm, a.g.e., s. 61-62.


29/212

25

balangc iin de geerlidir. Dolaysyla da, 19. yzyln sonlarndan itibaren, hkim

tarih anlayna yneltilen eletiriler bir tek sebebe deil, bir sebepler kmesine

dayanr.

Eric Hobsbawm, Tarih zerine adl almasnda her tarihyazm trnn bir

seimi yansttn kaydeder.45 phesiz dorudur; her seim bir tercihtir ve her

tercih eitli sonular beraberinde getirir. Toplumsal ve bilimsel devrimler arasnda

kurulan analoji, her analojide eksik bir yan olduu unutulmadan srdrlecek olursa

toplumsal devrimlerin oluum srecinde alnan kimi kararlarn, belirli bir aamadaki

krizlerin de nedenlerini oluturduu nermesinin Rankegil devrim iin de geerli

olduu ileri srlebilir. Dolaysyla da, tarihin profesyonel bir disiplin olarak

kurumsallarken getirdii kimi dzenlemeler, yzyl dnmnde tarihyazmndaki

tkanmann sebeplerini de aklar niteliktedir.

Tarihin, profesyonel bir disiplin olarak kurumsallarken toplumsal ve ekonomik

olan dlamas ve dolaysyla salt siyasal olana younlamas, bu dnemdeki

tarihilik anlayna itirazlarn temelini oluturur. Rankenin tarihsel devriminin

getirdii yeni belgeler yaklam en ok siyasal tarihe yarat iin, bu tutumun

benimsenmesi, Burkeun deyiiyle 19. yzyl tarihilerini, 18. yzyldaki

ncellerinden daha dar ve geri kafal hale getirmitir. O kadar ki, bazlar bilimsel

olarak incelenemeyecei gerekesiyle toplumsal tarihi tmyle yadsmlardr.46 Bu

dnemde, siyasal olmayan tarihin yeni akademik disiplinden tamamen dland

sylenebilir. Avrupa ve Amerikadaki, egemen tarih anlayna yneltilen ilk

itirazlarn ve alternatif tarihyazm rneklerinin kapsamlarndan da grlebilecei

gibi, eletirilerin en nemli nedenlerinden biri profesyonel tarihiliin kendisini

siyasal olanla snrlandrmasdr.

Hkim tarih anlaynn toplumsal, kltrel ve ekonomik olandan kendisini yaltarak

siyasal olana younlamasnn temel sebeplerinden birisinin, tarihin profesyonel bir

disiplin olarak kurumsallarken, dier sosyal bilim dallarndan zerkliini elde etme

45 Hobsbawm, a.g.e., s. 66.46 Burke,History and Social Theory, s. 7.


30/212

26

abasndan kaynakland belirtilmiti. Dolaysyla, siyasal olandan toplumsal olana

doru ubuu tersine bkme giriiminin de tarihle dier sosyal bilim dallar

arasndaki ibirliini glendirmeye ynelik olduu sylenebilir. Nitekim siyaseteodaklanan tarihe ynelik itirazlarn sahipleri, tarih ve dier disiplinler arasnda

ibirliini savunuyor; tarihin toplumsal bilgiye ilikin dier alanlardan kavramlar ve

modeller almas gerektiini ileri sryorlard.

Iggersa gre, 20. yzyln tarih dncesindeki en nemli deiim, 19. yzyl

profesyonel tarihyazmnn anlatya dayal, olay ynelimli niteliinin, 20. yzylda

sosyal bilim ynelimli tarihsel aratrma ve yazma biimlerine doru dnmesidir.

Bu dnmle, 19. yzyldaki geleneksel tarihyazmnn soyut genellemelere

indirgenmeye kar koyan bireylerin araclna ve kastllk unsurlarna odaklanan

yaklamndan, toplumsal yaplara ve toplumsal deiim srelerine dikkat eken bir

anlaya geiliyordu.47 Taraflar arasndaki balca anlamazlk konusu, znde,

anlatya dayal ve betimlemeci, politik ve kuramsal olan tarihin biimi ve konusunun

doasndan kaynaklanmaktayd. Egemen yaklama kar kanlar, sosyal bilimlerin

dier disiplinlerinin ve tarihin sosyal bilimin zel bir biimi olmas gerektiine

inananlarn saflarndan geliyordu. Bu grn sahiplerine gre tarih, betimleme ve

anlatdan uzaklap analiz ve aklamaya, benzersiz ve tekil olana younlamak

yerine dzenlilikleri saptamaya ve genellemeler yapmaya ynelmeliydi.48

Dolaysyla, bu bak asndakilere gre yaplmas gereken tam da Rankegil

devrimin yol at sonulardan birinin tersine evrilmesidir. Bu dorultudaki

abalar, elleri zerinde duran 19. yzyldaki tarihilik anlayn ayaklar zerinde

oturtmaya almaya benzetmek mmkndr.

19. yzyldaki tarih anlayna rengini veren en nemli unsurlardan siyasete

odaklanmann bir sebebi de dnemin toplumsal ve siyasal koullaryd. Egemen tarih

anlayna ynelen eletiri oklarnn da toplumda ve kltrde kendisini gsteren

kkl deiikliklerden kaynakland sylenebilir.

47 Iggers,Historiography in the Twentieth Century, s. 3.48 Hobsbawm, a.g.e., s. 61-63.


31/212

27

Bir anlamda, Ranke tarafndan balatlan profesyonel tarihyazm paradigmas,

evrensel dzeyde tarihsel aratrma standard olarak kabul edildii dnemde, an

toplumsal ve siyasal gereklikleriyle uyumsuz hale gelmiti bile. Ranke, FranszDevriminin ve Napolyon dnemini takip eden restorasyon ann ocuuydu. Onun

devlet kuram, 1848 ncesi Prusyasnn siyasal gerekliklerine dayanyordu; bunlar,

temsili kurumlarn oluturulmasndan ve kanlmaz toplumsal sonularyla birlikte

sanayilemenin gereklemesinden nceki gerekliklerdi. Siyasetin birincil konumu

zerindeki vurgunun, ekonomik ve toplumsal glerden grece soyutlanm olmasnn

ve neredeyse tek bana devletin resmi belgelerine dayanmasnn nedeni de buydu. 19.

yzylda Fransada, Birleik Devletlerde ve baka yerlerde profesyonel tarihyazm

modeline dnt zamana gelindiinde, bu paradigmann varsayd toplumsal ve

siyasal koullar kkl bir biimde dnme uramt bile.49

20. yzyln bana gelindiinde, Bat Avrupa ve ABDnin kkl bir sosyal

dnmden geiyor olmalar ve o zamana kadarki haliyle tarihiliin bu dnm

aklamada yetersiz kalmas sosyal tarihiliin balangcnn nemli unsurlardr.

Dolaysyla Rankeci paradigmay eletiren tarihilerin, tek tek nder kiilere

younlalmasndan ziyade, bu olay ve kiilerin ortaya kt toplumsal koullar ve

nfusun daha geni kesimlerini hesaba katan bir tarihyazmn savunmalarnda,

demokratikleme ve kitle toplumunun douunun da etkisi olduu sylenebilir.

Sonu olarak, 19. yzyln sonunda balayan bu giriimlerden tarihsel almalarn

nasl yrtlmesi gerektiine dair tek bir kavram domad. Toplumsal tarihe ynelik

yeni ilgi, ulusal izgiler dorultusunda farkllklar gstererek ve eitli ideolojik

perspektifleri yanstarak, eitli dorultulara yayld. Farkl perspektiflerden,

ABDdeki Yeni Tarihiler, Fransada Henri Berrin, Belikada Henri Pirennein

etrafnda toplanan aratrmaclar tarih incelemelerinin ayrlmaz bir paras olarak

grdkleri eitli sosyal bilim kavramlarna yneldiler.50 Bu dnem, tarihin ilgi

alanlarnn geniletilmesi, toplumun, ekonominin ve kltrn rolne daha geni yer

ayrlmas gerektiine ilikin yaygn bir kannn ortaya kmas ve sosyal bilimlerin

49 Iggers, a.g.e., s. 5.Alnt iin bkz. Iggers, Yirminci Yzylda Tarihyazm, s. 4-5.50 Iggers, a.g.e., s. 5-35.


32/212

28

dier disiplinleriyle tarih arasndaki ibirliinin vurgulamas asndan nemlidir. 19.

yzyldaki tarih anlayna yneltilen eletiriler ve getirilen alternatiflerin, 20.

yzylda gelien toplumsal tarihiliin ncl olduunu sylemek mmkndr.

1. 2. 3. Bir Parantez: Marksist Etki

Buraya kadar, 19. yzylda profesyonel bir disiplin hale gelmesinden Annales

Okuluna kadar geen dnemde tarihiliin ve tarihyazmnn akademideki geliimi

incelenmeye alld. Ancak, 19. yzyl entelektel tarihin belki de altn adr. Bu

dnem dnsel adan, eserlerinin 19. yzylda etkili olduu Ricardo ve Hegelden

Darwine, yzyln ortalarnda en etkin almalarn yaymlayan Feuerbachdan

Proudhon ve Owena uzanan bir yelpazede yksek verimler a olarak

nitelendirilebilir. Saylan pek ok dnsel dorukta durarak temel eserlerini veren

Marx anlalmadan 20. yzyldaki dnsel hareketleri anlamaksa mmkn deildir.

Dolaysyla, Annales Okulundan nceki tarihilik anlayn Annalesa ve 20.

yzyldaki tarihyazmna etkileri balamnda incelemeyi noksan brakmamak iin

akademik tarihilikteki gelimelere bir parantez ap Marksizmin tarihilik

anlayna etkisine ksaca deinmek gerekir.

Bilindii gibi Marxn balang noktas, insan hayvanlardan ayrt edenin, insann

kendi varln devam ettirmek ve kendisini yeniden retmesinin koullarn

salamak iin gerekli aralar retme yetenei olmasdr. Bu hareket noktas

nedeniyle de, Marxa gre tarihin konusu insann retici gcnn geliimiydi. Btn

insanlarn temel ihtiyalarnn karlanacana, dolaysyla Alman deolojisindeki

ifadeyle bireylerin kendilerinde var olan yeteneklerin btn olarak gelitirilmesine

imkn tannacana inanan Marx, tarihsel srece ilikin nesnel ve gerek grn

temelinin hayatn maddi koullarnda bulunduunu savunmakla 19. yzyldaki

egemen tarihilik anlayndan kesin bir biimde ayrlr. Ana izlei Alman

deolojisinde aklanan bu temel perspektifi srdren Marx, hayatnn kalan

blmnde bu perspektifi toplumsal yapnn, evrim aamalarnn ve toplumsal

deiim srelerinin yorumlanmasna uyarlamak iin almtr.


33/212

29

Marxn toplum anlay ve dolaysyla tarihe baknn en ak zeti, Ekonomi

Politiin Eletirisine Katk adl almasnn nsznde bulunur.

Varlklarnn toplumsal retiminde, insanlar, aralarnda, zorunlu, kendi iradelerine

bal olmayan belirli ilikiler kurarlar; bu retim ilikileri, onlarn maddi retici

glerinin belirli bir gelime izgisiyle rtr. Bu retim ilikilerinin tm,

toplumun iktisadi yapsn, belirli toplumsal bilin biimleriyle rten bir hukuki ve

siyasal styapnn zerinde ykseldii somut temeli oluturur. Maddi yaamn retim

tarz, genel olarak toplumsal, siyasal ve entelektel yaam srecini koullandrr

Gelimelerinin belirli bir aamasnda, toplumun maddi retici gleri, o zamana kadar

iinde devindikleri mevcut retim ilikilerine ya da, bunlarn hukuki bir ifadesinden

baka bir ey olmayan, mlkiyet ilikilerine ters derler. retici glerin

gelimesinin biimleri olan bu ilikiler, onlarn engelleri haline gelirler. O zaman bir

toplumsal devrim a balar bu deerlendirmeleri maddi yaamn elikileriyle,

toplumsal retici gler ile retim ilikileri arasndaki atmayla aklamak gerekir.

erebildii btn retici gler gelimeden nce, bir toplumsal oluum asla yok

olmaz; yeni ve daha yksek retim ilikileri, bu ilikilerin maddi varlk koullar, eski

toplumun barnda iek amadan, asla gelip yerlerini almazlar.51

nl nszde geen retim gleri ve retim ilikileri kavramlarn aklakavuturmaya almakta fayda var. ok ksaca zetlemek gerekirse, retim gleri

esas olarak, Marxn Kapitalde emek-srecinin basit eleri eklinde niteledii,

insann kiisel etkinlii yani iin kendisi, iin konusu ve i aralarndan

olumaktadr.52 phesiz emek srecindeki deiiklikler, yeni enerji kaynaklarnn

kullanlmaya balanmas, bilimdeki gelimeler gibi etmenler de retim glerine

ikindir. retim ilikileri ise, retici glere iktisad sahiplik araclyla kurulan

ilikiler toplamna verilen addr. Cohenin de ifade ettii gibi, bir toplumun

ekonomik yaps, btnsel retim ilikileridir ve retim ilikileri hukuksal sahiplik

ilikileri deil, kiiler ve retim gleri zerindeki fiil g ilikileridir.53 Yani retim

51 Karl Marx, nsz, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, (6. Bask), ev. Sevim Belli, SolYaynlar, Ankara, 2005, s. 39-40.52 Karl Marx, Kapital, Cilt 1, (7. Bask), ev. Alaattin Bilgi, Sol Yaynlar, Ankara, 2004, s. 181.53 Gerald A. Cohen, Karl Marxs Theory of History: A Defence, (Expanded Edition), PrincetonUniversity Press, New Jersey, 2001, s. 63.


34/212

30

ilikilerinin, retim glerinin mlkiyet biimleri, toplumsal snflarn grevleri ve

rnlerin blm biimlerinden olutuunu sylemek mmkndr. Marxn her

trl toplumsal deiimin genel yapsn belirlemeye alt nsznde degrld gibi, srdrdkleri toplumsal retimde insanlarn kanlmaz olarak

kurduklar retim ilikileri ve bu ilikilere tekabl eden retim glerinin toplam,

toplumsal, siyasal ve entelektel yaam srelerini koullandran retim tarzlarn

verir. Antik, feodal, kapitalist gibi retim tarzlar arasndaki farklln temeli ise

Kapitalde Toplumun eitli ekonomik biimleri arasndaki temel ayrm, rnein

kle emeine dayanan toplum ile cretli emee dayanan toplum arasndaki ayrm, bu

art-emein fiil reticisinden, iiden szdrlmas biimine dayanr.54eklinde ifade

edilmitir.

Laurence Harrisin de altn izdii gibi, Marxn tarih ve iktisat almalarnn

hemen tmnde, retim tarznn temelindeki dinamik, retim gleri ile retim

ilikileri arasndaki kartlk zerinden tarif edilir. Harrisye gre bu kartlk, tarihin

birbirini izleyen retim tarzlarndan olutuunu aklar; nk bu, bir retim

tarznn sonra gelen bir baka retim tarznca ve onun da bir dierince zorunlu

olarak yklna neden olur ve retici gler / retim ilikileri ifti, sadece iktisad

olanlarn deil, tm toplumsal srelerin temelini oluturur.55 nszdeki anlatma

gre, herhangi bir retim tarznda retim gleriyle retim ilikileri birbirine

uyumludurlar. Ancak, retim glerinin geliimlerinin belirli bir aamasnda,

mevcut retim ilikileri artk sz edilen geliime ayak uyduramaz hale gelirler ve

bu durum, retim gleriyle retim ilikileri arasnda bir gerilime yol aar. Artk

mevcut retim ilikileri, retim glerinin geliimleri nnde ayak ba tekil

ederler ve sz konusu gerilimin artmas mevcut retim tarzndan bir baka retim

tarzna geii dayatr. Marxn deyiiyle bu, retim glerinde srekli byme ve

toplumsal ilikilerde srekli yok olma durumudur.56 Son derece soyut bu tarihsel

deiim kavram, toplumda snf atmas biiminde somutlar. Marxn snf

54 Marx, a.g.e., Cilt 1., s. 216.55 Laurence Harris, retim Gleri ve retim likileri maddesi, Marksist Dnce Szl, der.Tom Bottomore, (4. Bask), letiim Yaynlar, stanbul, 2005, s. 608.56 Karl Marx , Felsefenin Sefaleti: M. Proudhonun Sefaletin Felsefesine Yant, (5. Bask), ev.Ahmet Kardam, Sol Yaynlar, Ankara, 1999, s. 109.


35/212

31

tanmlamas, 19. yzylda yaygn bir biimde kullanlan servet, stat ya da eitim

gibi ltleri deil, retim sreci iindeki rolleri esas alr. Dolaysyla snf, retim

aralar ile iliki erevesinde yapsal terimlerle tanmlanmtr. Marksist tarihanlayna gre, toplumda tarihi srekli ileri gtren elikiler snf atmasnda

ifadesini bulur.

Marxn tarih teorisi ana hatlaryla aktarldktan sonra, bu anlayn tarihyazmndaki

etkilerine geilebilir. Marxn dneminin hkim tarih anlayna ynelttii

eletirilerden biri, uygulanan ynteme ilikindir. Marxa gre, Ranke ve

izleyicilerinin yanlgs, tarihteki aktrlerin kendi amalar hakkndaki beyanlarn

olduu gibi kabul etmelerine ynelikti. Bylelikle, bu tarihiler kendilerini

aratrdklar an hkim ideolojisine tutsak etmekteydiler. Oysa bu ideoloji,

dnemin hkim snfnn gerek maddi karlarn rten bir kisveden ibaretti. Marxa

gre, retim gleri ile retim ilikileri arasndaki diyalektie dayanan nesnel

tarihe ulamann yolu, tarihteki byk adamlarn beyanlarn bir kenara brakp

gemi toplumlarn ekonomik yapsn incelemekten geiyordu.

19. yzyln sonunda balayan hkim tarih kavrayna ynelik ilk itirazlarn

temelinin, profesyonel tarihiliin ekonomik ve toplumsal olan dlamasna ynelik

olduu kaydedilmiti. Bu dnemde Marxn gemi toplumlarn ekonomik yapsn

incelemeye ynelik vurgusu, belki de baka hibir akmn baaramad oranda

ekonomik tarih zerinde durulmasna ve bu alanda aratrma yaplmasna katkda

bulunmutur. Toshun da belirttii gibi, Marksizm bu dnemde iktisat tarihinin ayr

bir aratrma alan olarak gelimesini salayan balca etkendir.57

Tarihin profesyonel bir disiplin olarak kurumsallarken, dier sosyal bilim

dallarndan bamszln elde etme gayretinin, tarihle sosyal bilim dallar arasndaki

ay genilettii grlmt. Bu anlay eletirenler de, tarih ve dier sosyal bilim

disiplinleri arasnda ibirlii kurulmas gerektiinin altn izmi; tarihin bata iktisat

ve sosyoloji olmak zere dier sosyal bilim dallarndan kavramlar ve modeller

57 Tosh, a.g.e., s. 224.


36/212

32

almas gerektiini savunmulardr. Bu dnemde tarihsel materyalizmin balca

fonksiyonu, pozitivizmin ar basitletirmelerinden kanarak tarihi sosyal bilimlere

daha ok yaklatrmak olmutur.58

Daha nce belirtildii gibi, 19. yzyldaki egemen tarih anlaynda devletin

olaylarn merkezine yerletirildii ve siyasetin belirleyici unsuru olarak da d siyaset

grld iin, siyaseti toplumsal gler ve karlar asndan zmleme ynndeki

her trl giriim kesin olarak reddediliyordu. Marxn gelitirdii tarih aklamasnn

merkezinde ise, toplumsal yap ve bu yapnn tarihsellii bulunuyor; dolaysyla da,

toplumsal deiim srelerindeki isel dinamik vurgulanyordu. Sonu olarak,

Marksist tarih anlay, bu yanyla, 19. yzyldaki tarih anlaynn siyaset merkezli

ve olay ynelimli yaklamnn tam karsnda yer alyor; bylelikle yzyl

dnmnde balayan sosyal tarihilik anlayna nemli bir destek noktas haline

geliyordu.

Burada ok kabaca zetlenmeye allan Marxn tarih anlay ve tarihyazmna

etkileri, grld gibi 19. yzyln sonunda balayan egemen tarih anlayna

ynelik itirazlarn sebepleriyle akma halindedir. Bu srete Marxn etkisi, ou

zaman ekonomik determinizm eklinde vulgar bir materyalizm olarak dnemin tarih

aratrmalarna yanssa da, toplumsal tarih giriimlerinin siyasal tarihilie kar

yrtt mcadelede nemli bir dayanaktr.

58 Hobsbawm, a.g.e., s. 155.


37/212

33

2. Annales Okulu: Tarihilii zgrletirme Serveni

19. yzyln sonunda egemen tarihilik anlayna kar balatlan muhalefet, Lucien

Febvre ve Marc Blochun 1929 ylnda Annales dHistoire conomiqueet Sociale

dergisini karmaya balamalaryla yeni bir boyut kazanmtr. Annalesin gelitirdii

tarih anlayyla birlikte, tarihin ierii, znesinin kim olduu gibi sorulara verilen

cevaplar byk lde deimi ve dolaysyla 19. yzyldaki tarih tahayyl kkl

bir biimde dnme uramtr. 19. yzyln sonunda ortaya kan yeni tarih

anlay, Rankegil yaklamn tarihin ekonomik ve sosyal olana sk skya kapatt

kaplarn aralam; Annales Okulu ise bu kaplar bir daha kapanmamak zere

ortadan kaldrmtr. Annalesin, tarihin kapsamna ilikin yok ettii kaplar, Franois

Simiandn 20. yzyln hemen banda tarihilie ilikin krlmas gerektiini

syledii putlar hatrlatr. Put krma eylemi ise eitli llerde zgrlemeyi ve

zgrletirmeyi ierir. Dolaysyla, Annales Okulunun gerekletirdii, biraz

zorlama bir ifadeyle tarihilii zgrletirme serveninin, 20. yzylda ok eitli

tarihilik anlaylarnn kk salp filizlenmesine uygun ortam hazrlad

sylenebilir. Ksacas, Annalesdan itibaren tarihyazmnn geri dnmsz bir

biimde deitiini sylemek mmkndr.

Annalesin tarihine ve tarihilie kattklarna bakldnda ok nemli

saylamayacak, ancak ele alnan olguya ilikin temel talar yerine oturtma abasnda

ihmal edilmemesi gereken bir ilk soruyla balamak faydal olacak. Annales Okulu

eklinde tabir edilen topluluk, gerekten bir okul mudur? Annales dergisi evresinde

gelien tarih yaklamnn bir ekol oluturup oluturmad tartmasna, derginin

etrafnda olan ve olmayan tarihiler tarafndan farkl cevaplar verilmitir. Annalesin

evresindekiler, kendilerini bir okuldan ziyade, bir kolektif, grup ya da tarihselaratrmalarda yeni yaklam ve yntemlere ak bir ruh olarak tanmlamlardr.1

rnein Stuttgartda 1985 ylnda Annales Okulunu konu alan uluslararas bir

1Robert Forster, Achievements of the Annales School, Journal of Economic History, 38, 1978, s.60-61.H. L. Wesseling, The Annales School and Writing Contemporary History, Review, 1, 3/4, 1978, s.192.Iggers,Historiography in the Twentieth Century, s. 51.


38/212

34

toplantda derginin editr Marc Ferro, byle bir okulun olmadn savunmutur.2

phesiz bu yaklam, birden ok odas olan Annales geleneinin ve bu hareketin

evresindeki tarihilerin kendi aralarndaki farkllklar vurgulamaya yneliktir.Annalesin evresindeki bilim insanlarnn yaynlar, birbirinden ok farkl ilgi ve

bak alarn yanstsa da, topluluun zellikle II. Dnya Savandan bu yana

salam bir kurumsal temele sahip olduu sylenebilir. Bunun yannda, zaman

iindeki nemli deiimlere ramen, derginin kurucularnn ilk almalarndan

bugne kadar gelinen srete, Annalesin arkasnda yatan nc fikirlerde bir

sreklilikten bahsetmek mmkndr. Tarihte biricik olaylarn oluturduu geleneksel

anlatnn yerini, sorun odakl analitik tarih aratrmalarna brakmas gerekliliinin

altnn izilmesi; asl olarak siyasete odaklanan bir tarih anlaynn yerine, insan

faaliyetlerinin tamamna eilen tarih aratrmalarna ynelinmesinin savunulmas ve

sz edilen bu iki amacn gerekletirilebilmesi iin sosyal bilimlerin dier

disiplinleriyle ibirlii yaplmasnn vurgulanmas eklinde zetlenebilecek bu temel

argmanlar, Annalesi bir okul olarak okumaya ve anlamaya ynelten etmenlerdir.3

Traian Stoianovich de, Thomas Kuhn ve G. H. Nadela atfta bulunarak tarihyazmn

sistematize etme abasyla oluturduu emasnda, tarihilikte birbirini izleyen

paradigmann bulunduunu ve Annalesin hikaye anlatmaktan kanarak, problem

zmeyi ve sistematik aklamay ne karmas nedeniyle tarihyazmndaki son

paradigmay oluturduunu ve bu zelliin Annalesi devrimci kldn kaydeder.4

Ancak, tm genellemelerde olduu gibi, Annales hareketine mensup yazarlarn bir

okul olarak ortaklatrlmas, bu tarihiler arasndaki ayrlklar ve toplulukta zaman

ierisinde meydana gelen deiimleri gzden karma tehlikesini iinde barndrr.

Dolaysyla, sz konusu tehlikeden mmkn olduunca saknmak iin, bu almada

Annales Okulunun geliimi evreye ayrlarak incelenecektir. Bu blmde esas

olarak yaplmaya allacak olan ise, Trkiyedeki tarihilie 1980e kadar etkide

2 Peter Burke,Annales Okulu, s. 24.3 Burke, a.g.e., s. 24-25.4 Traian Stoianovich, French Historical Method: The Annales Paradigm, Ithaca, 1977, s. 38.Ayrca bkz. Traian Stoianovich, Social History: Perspective of the Annales Paradigm, Review, I,3/4, K-Bahar, 1978, s. 19-49.Stoianovichin yaklamnn bir eletirisi iin bkz. Gregor McLennan, Braudel ve AnnalesParadigmas, ev. Deniz Erksan, Tarih ve Tarihi: Annales Okulu zinde, Der. Ali Boratav, AlanYaynclk, stanbul, 1985, s. 109-112.


39/212

35

bulunan Annales Okulunun ilk iki kuann incelenmesi ve sz konusu iki kuan

20. yzyldaki tarihilii ne ekilde deitirdiinin sorgulanmasdr.

2. 1. Temel Atma: Marc Bloch ve Lucien Febvre

2. 1. 1. Kkenler: Annalesden nce

Annales dergisi iki tarihi tarafndan kurulmutur: Lucien Febvre (18781956) ve

Marc Bloch (18861944). Ancak, Annalesin entelektel temelleri, bu iki tarihinin

dergiyi kurmalarndan ok nce atlmtr. Wallersteinn da altn izdii gibi,

Annales geleneinin entelektel temelleri Henri Berr ve onun Revue de Synthse

Historique dergisine kadar geri gtrlebilir.5 Febvrein, Philippe II et la Franche-

Comt(1911), La Terre et lvolution Humaine (1922), Un Dstin: Martin Luther

(1928) ve Blochun le-de-France (1913), Les Rois Thaumaturges (1924) adl

kitaplar derginin 1929 ylndaki kuruluundan nce yaymlanmtr. Bu

almalardaki ortak ilgi alanlarnn corafya ve zihniyetler tarihi olduu

sylenebilir. Dolaysyla Annales, daha kurulmadan nce, kurucularnn

almalarnda somutlaan bir izlee sahiptir.

Lucien Febvre, tam da 19. yzyldaki egemen tarihilik anlayna itirazlarn

ykseldii 1897 ylnda cole Normale Superiorda yksek renimine balar.

Burada, tarihiler ve sosyologlarla ibirlii yapmaya alan, 1891 ylnda Annales

des Geographie dergisini kuran corafyac Paul Vidal de la Blachedan, felsefeci-

antropolog Lucien Levy-Bruhlden, imgeler tarihi zerine alan sanat tarihisi

Emile Maleden ve Durkheimin rencisi olmu dilbilimci Antoine Meilletden

dersler alr.6 Ayrca, Michelet, Gabriel Monod, Franois Simiand, Henri Pirenne ve

kltr tarihisi Burckhardt da Febvrein sk sk etkilerini teslim ettii ustalardr.7

Bloch da Febvre gibi, cole Normalee girip, sosyal bilimlerin eitli disiplinleri

5 Immanuel Wallerstein, Annales Okulu maddesi, ev. Mete Tunay, Marksist Dnce Szl,der. Tom Bottomore, (4. Bask), letiim Yaynlar, stanbul, 2005, s. 30.6 Fernand Braudel, Personal Testimony,Journal of Modern History, 44 / 4, 1972, s. 465-466.7 Lucien Febvre, Vers une Autre Histoire, Combats pour LHistoire, Armand Colin, (2. Bask),Paris, 1965, s. 423.


40/212

36

arasnda ibirliini savunan bilim adamlarnn derslerine devam eder. Bunun yannda

Bloch, okula kaydn yaptrd dnemde colede ders vermeye balayan ve Fustel

de Coulanges ile beraber alan Durkheima da ok ey borlu olduunu ifade eder.8

Dolaysyla, hem Blochun hem de Febvrein rencilikleri, sosyal tarihiliin

balang dneminde, bu srecin nemli isimlerinin eserlerini verdikleri yllarda

geer.

kilinin, Annales kurulmadan nceki almalarna ksaca baklacak olursa, sz

konusu etkinin izleri daha da belirginleir. Febvrein doktora tezi olan Philippe II et

la Franche-Comtbalkl almas, spanya kral II. Philippe dneminde Franche-

Comte blgesi zerine bir incelemedir. Febvre almasna, 1960larda Annales

Okuluna mensup tarihilerce neredeyse vazgeilmez olarak grlen, bir corafi

girile balar. Iggersa gre, Febvrein bu kitabyla Lamprechtin Ortaada Moselle

vadisinin ekonomik tarihi zerine olan daha eski tarihli almas arasnda nemli

saylabilecek koutluklar vardr. Bu almalarnda hem Febvre hem de Lamprecht,

Almanyadaki ekonomik ve toplumsal tarih gibi ynetsel ve yapsal ynler zerine

younlamak yerine; zgl bir corafi, kltrel blgedeki toplumsal, siyasal ve

ekonomik yaplar ile dnce ve davran kalplar arasndaki sk balarla

ilgilenmektedirler.9 Febvrein tarihsel corafyaya ilgisi Henri Berrin tevikiyle

yazdLa Terre et lvolution Humaine adl kitabnda da kendisini gsterir. Febvre

bu almasnda eski hocas Vidal de la Blachen fikirlerini gelitirir. Bu eserde

Febvre, Blachen bir baka corafyac olan Ratzelle corafi determinizm-insann

eylem zgrl zerine yrtt tartmada hocasn destekler. Febvree gre,

Ratzelin savunduunun aksine, tarihte zorunluluklar deil, yalnzca olabilirlikler sz

konusudur. Dolaysyla, toplu seimi belirleyen faktr, fiziksel evreden ziyade,

insanlarn hayat tarzlar ve tutumlardr.10 Febvrenin bu dnemdeki eserlerinden Un

Dstin: Martin Lutherise, tarihinin zihniyet tarihi, dinin sosyal tarihi ve tarihsel

psikoloji gibi alanlara olan ilgisini yanstr.

8 Carole Fink,Marc Bloch: A Life in History, Cambridge University Press, New York, 1991, s. 24-29.Bu konuda ayrca bkz. Gareth Stedman Jones, Tarih: Ampirisizmin Sefaleti, ev. Ali Boratav,Tarih ve Tarihi, s. 185.9 Iggers, a.g.e., s. 52.10 Lucien Febvre, La Terre et lvolution Humaine: Introduction Gographique LHistoire, AlbinMichel, Paris, 1949, s. 214-350.


41/212

37

Febvreden farkl olarak Bloch, corafyaya daha az ilgi duymu; Henri Berrin

adlandrmasyla daha ok tarihsel sosyoloji eklinde anlan alanda almalaryapmtr. Ancak, Blochun da en fazla odakland meselelerden birinin zihniyetler

tarihi olduu sylenebilir. zellikle Les Rois Thaumaturges kitabnda Bloch, 11.

yzyldan 18. yzyla kadar sren, Fransa ve ngiltere krallarnn iyiletirici olduu

dnlen sihirli dokunularna inanc, dolaysyla din psikolojiyi inceler. Bloch

bu kitabnda, cole Normaleden hocalar olan Levy-Bruhlun ilkel zihniyet ve

Durkheimn kolektif tasavvur kavramlarn sk sk kullanr. Bilindii gibi,

Durkheima gre gelenekler, kurallar ve din toplum biliminin nemli unsurlarn

oluturan bileenlerdir. Bu bilimsel yaklamlarn kabul, Max Weberin de dhil

olduu Alman geleneinin devlet, ynetim ve yarg zerindeki vurgusunun aksine,

Fransz tarihyazmndaki corafya, ekonomi ve antropoloji arasndaki yakn ilikileri

yanstr. Bu adan bakldnda ise hem Febvrein hem de Blochun kolektif yaplara

atfettikleri nemin yannda, tarihsel antropolojinin konusunu oluturan kolektif

zihniyetlerden kaynaklanan duygu ve tecrbelere gsterilen dikkat de anlalr hale

gelir.11 Burkeun ifadesiyle, Blochun yrtt inan psikolojisine ilikin tartma,

1920li yllarda insanlarn bir tarih incelemesinde karlamay umabilecekleri son

eydir. O dnemde henz, byle bir tartmann ancak, psikologlarn, sosyologlarn

ya da antropologlarn ura olabilecei dnlmektedir.12 Gene bu almada,

tarihin ilk kez uzun dnemli bir yorumunun yaplmas ve Blochun karlatrmal

tarih olarak adlandrd tre yer vermesi dnemin tarih ve sosyal bilim almalar

asndan olduka nemlidir.

Annalesin iki kurucusunun, dergiyi kurmadan nceki almalarna ksaca

deindikten sonra, biraz da ikilinin dergiyi karmadan nce birarada olduklar,

1920de balayan Strasbourg dneminde karlatklar ortamdan bahsedilebilir.

Febvre ve Blochun Strasbourgda bulunan son derece canl bir disiplinleraras

grubun evresinde bulunmalarnn, bu evreyi daha da nemli hale getirdiini

sylemek mmkndr. ki kurucu bu ehirde, sosyal psikolog Charles Blondel,

11 Iggers, a.g.e., s. 53.12 Burke, a.g.e., s. 48-51.


42/212

38

sosyolog Maurice Halbwachs, tarihsel psikoloji zerine alan Henri Bremond ve

Fransz Devrimi tarihisi Georges Lefebvre ile etkileim ierisindedirler.13

Grld gibi, Annales Okulunun iki kurucusu Bloch ve Febvre, derginin

kurulmasndan nce, yzyl dnmnde ortaya kan ve giderek yapt arya

eitli dzlemlerde cevap bulmaya balayan disiplinleraras yaklamn nem

kazand bir akademik ve entelektel ortamda yksek renimlerini yapmlar ve ilk

almalarn gerekletirmilerdir. Febvre ve Blochun ilk almalar ve tarihilie

baklar sosyal tarihiliin ilk rneklerini veren isimlerden ve onlarn yaratt

dnsel ortamdan etkilenmi, deyim yerindeyse iki kurucu bu yeni tr tarihiliin

eteklerinden domulardr. O kadar ki, Bloch bu etkiyi Benim kuamdan

tarihiler, eski yllarda yaplm olan almalara ifade edebileceklerimden fazlasn

borludurlar. eklinde deerlendirir.14 1929 yl ise bu borcun denmeye balad

tarihtir.

2. 1. 2. Annalesin Kuruluu ve lk Dnemi

Febvre ve Bloch, ynetimindeki Annales dergisinin ilk says 15 Ocak 1929da

yaymlanmtr. Derginin yayn kurulunda tarihilerin yan sra, corafyac Albert

Demangeon, sosyolog Maurice Halbwachs, iktisat Charles Rist ve siyaset bilimc

Documents

annale okulu