16
Tóuti li mes, lou journau de la Prouvènço d'aro - n° 160. Óutobre de 2001 - Pres 14 F - Lou cènt cinquantenàri de l'insurreicioun de 1851 La coumemouresoun de l'evenimen que faguè s'auboura lou pople de Prouvènço sara marcado enjusqu'à la fin de l'an. (p. 3) Renat Merle L'istourian varés nous conte l'insurreicioun de 1851 (p. 8 e 9) Memòri, raconte e Pouësìo Souto aquéu titre, lou Mèstre d'obro, Bruno Eyrier publico un nouvèu libre bi-lengue recampant la majo part de soun obro prouvençalo. (p. 12) Lou fenoumèno Halloween Aquelo fèsto qu’agrado tant au mounde, un cop de mai, e despièi quàuquis anndo, nous subroundo. (p. 16) Pau Carpita L’autour dóu proumié filme en coulour en lengo nostro, “Li Flour de glaujo” s'endevèn lou cineasto marsihés lou mai celèbre (p. 6) Edicioun Tradicioun Cinema Istòri Anniversàri

Anniversàri Lou cènt - Le Trésor de la langue Langue d'OcLei fouant, parado de bouis pica de flour jauno e roujo, de bandiero, de lume, de drapèu de Prouvènço dounavon au vilage

  • Upload
    others

  • View
    1

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Anniversàri Lou cènt - Le Trésor de la langue Langue d'OcLei fouant, parado de bouis pica de flour jauno e roujo, de bandiero, de lume, de drapèu de Prouvènço dounavon au vilage

Tóuti li mes, lou journau de la Prouvènço d'aro- n° 160. Óutobre de 2001 - Pres 14 F -

Lou cèntcinquantenàri del'insurreicioun de1851La coumemouresoun de l'evenimen que faguès'auboura lou pople deProuvènço sara marcadoenjusqu'à la fin de l'an.(p. 3)

Renat MerleL'istourian varés nous contel'insurreicioun de 1851(p. 8 e 9)

Memòri, racontee PouësìoSouto aquéu titre, lou Mèstred'obro, Bruno Eyrier publicoun nouvèu libre bi-lenguerecampant la majo part de soun obro prouvençalo.(p. 12)

Lou fenoumènoHalloweenAquelo fèsto qu’agrado tantau mounde, un cop de mai, edespièi quàuquis anndo, noussubroundo.(p. 16)

Pau CarpitaL’autour dóu proumié filme encoulour en lengo nostro, “LiFlour de glaujo” s'endevèn loucineasto marsihés lou maicelèbre(p. 6)

Edicioun

Tradicioun

Cinema

Istòri

Anniversàri

Page 2: Anniversàri Lou cènt - Le Trésor de la langue Langue d'OcLei fouant, parado de bouis pica de flour jauno e roujo, de bandiero, de lume, de drapèu de Prouvènço dounavon au vilage

Quouro un Felibre-Majourau es apela àrèndre un óumenage àFrederi Mistral, se dèu,à l’entour d’un bonpessu de dóutrino, debatre lou rampèu ed’afourti soulenamenço que lou Felibrige ade dire, e ço que noussèmblo d’atualita.

Vous ramentarai en proumiéla toco dóu Felibrige, talo quefiguro dins lis estatut de l’assou-ciatioun:

- Lou Felibrige es establi pèrapara, manteni e enaura lalengo, la culturo, la civilisacioune l’identita di païs d’O. La lengoóuficialo dóu Felibrige es lalengo de Frederi Mistral e tóutilis ate óuficiau saran redegi dinsaquelo lengo. Chasque Felibrea la liberta, acò di, d’emplegalou parla d’O que i’agrado e del ’escriéure dóu biais que iécounvèn lou mies.

Ansin es clar que LouFelibrige, obro de FrederiMistral, s’espandis dis Aup iPirenéu, sus l’ensen di Païs deLengo d’O. Pèr lou Mèstre deMaiano, aquelo Lengo d’Ounenco es lou liame sacra queligo tóuti li parla d’O que soun:l’auvergnas, lou bearnés, loucatalan, lou dóufinen, lou gas-coun, lou lengadoucian, loulimousin e lou prouvençau.

Lou proumié d’abrièu de 1908Mistral escrivié au MajourauProusper Est ièu de Mount-A u b a n : La vision poétique etnationale du Midi, quand jeregarde vers Toulouse m’appa -raît comme un arc-en-ciel quireposerait d’une part sur la“Canson de la Crotzade”, d el’autre sur les chants d’Estièu etde Perbosc et, sous cet arc-en-ciel, signe superbe d’alliance etde réconciliation, je vois brillerl’espérance du beau temps àvenir.

E Carle Rostaing, dins sounestùdi “ Mistral, l’homme révélépar ses œuvres” nous dis: E nmême temps qu’i l donne auFélibrige ses nouveaux statuts,Mistral étend le concept de“Provence”. Ce n’est plus sim -plement la province deProvence qu’il désigne par cemot, encore moins le seul paysd’Arles, comme il le dit dans sesmémoires au moment où il com -pose “Mirèio”, mais le Midi toutentier.

De nouta tambèn que dinssoun diciounàri “ Lou Tresor dóuFelibrige”, Mistral escriéu:“Lengo Provençalo: Langue duMidi de la France et de laCatalogne nommée aussiLangue d’Oc”

Mistral sabié que l’ensigna-men de la lengo d’O dins lisescolo èro necessàri à sounsauvamen e à soun espandi-men, quouro disié tre 1877 à laSanto Estello d’Avignoun:“Sabèn proun que, a dre faire,

lis escolo auto e basso devrien,dins lou Miejour, adouba l’estru -cioun counfourmamen à nòstisusage, à nòsti besoun, à nostonaturo. Se jamai lou bon sèn, laliberta, lou dre règnon en aquestmounde acò-d’aqui vendra, acò-d’aqui sara.

Mai rapelen-nous bèn que lougouvèr, qunte que siegue, jamaiaura idèio de douna quaucarènque ié demandon pas”.

Ansin, à l’ouro d’aro se parlosèmpre que mai de l’ensigna-men de la lengo de l’escolo mei-ralo fin qu’à l’universita. Adejaen 1951, la lei Deixonne, nousdounè quàuquis espèr. Pièi, lacirculàri de 1995, dóu Ministrede l’Educacioun Naciounalo del’epoco, Francés Bayrou, durbi-guè mai de poussibleta pèrl’ensignamen di lengo regiouna-lo. Franc dóu despartamen diBouco dóu Rose, aquesto cir-culàri aguè gaire de seguido.

Pamens, nous sèmblo aroque li causo van bon trin, bordqu’un decrèt dóu 31 de Julietpassa, souto la signaturo dóuProumié Menistre, nous laissoproun espèr pèr li tèms aveni-dou. Un Counsèu Academi diLengo regionalo dèu èstre creapèr li Reitour e, es di que li mou-vamen assouciatiéu qu’an pèrtoco la proumoucioun de lalengo regiounalo i’auran unoplaço. Acò di, fau vèire arocoume tout acò vai s’engimbradins la realita di causo.

Se voulèn se faire entèndre e,

èstre escouta e counsidera,l’unioun dis assouciaciound’aparamen de la lengo d’Osara necite pèr faire avans.L’ensignamen dins lis escolopublico, es la clau dóu sauva-men de nosto lengo proche dela jouinesso, e sabèn proun quesènso voulounta coumuno nosteparla anarié s’anequelissèntcade jour un pau mai.

Alor que nosto lengo malaute-jo, quàuqui garrouio de grafìosourgènton encaro. Ai las, detous-tèms, lou Felibrige a deguapasima en soun sen, bèn derefoulèri. En 1913, sus la fin desa vido Mistral escrivié:

- L’unificacioun assouludo denosto grafìo demandarié l’abou -licioun di dialèite - e aquel abou -limen noun poudrié se faire quepèr l’influènci d’uno capitalopoulitico ounte regnarié nostolengo. La forço di causo empa -chara tous-tèms acò - e esperdre soun tèms que de vouléagi contro la necessita... mesfi -sen-nous di grameirian bon quepèr coucha li lengo sus lou liéde Proucuste - e leissen i pouè -to lou dre de canta coume volone d’escriéure à soun goust, eperèu à si risque, li cansoun quenous fan. Em’ acò basto.

Vaqui uno visto proun alar-ganto dóu Mèstre de Maianoque devrié adurre mai de cou-neissènço e de respèt de l’idèiofelibrenco de Mistral e nousfaire lume pèr li tèms avenidou.

Es verai que lou Felibrige, finque pèr faire targo à nòst i

Menistre vo parlamentàri, sus liquestioun impourtanto coumel’ensignamen vo la televesioun,s’es raproucha d’àutri mouva-men que mènon li mèmi reven-dicacioun sus aquéli sujèt, touten counservant cadun sounespecificeta proumiero.

Acò ’s pas nouvèu bord que,adeja en 1960, lou CapouliéCarle Rostaing, dins soun dis-cours à la Santo Estello de Niçodisié:

- D’ùni se demandaran coumevai que lou Capoulié, defensour-na de la dóutrino mistralenco esana prendre lengo emé lisaversàri dóu Felibrige. L’ahiran -ço butado a jamai pourta fruchoe vau miés un marri t pachequ’un bon proucès. Nous asembla utile au sauvamen de lalengo de faire bàrri ensèn controlis envahissèire. E quau saup sefin finalo li fanatisme s’apasima -ran pas? L’aveni nous lou dira esounjèn que nòsti rèire disienvoulountié que lou diable portopèiro.

Ansin de Mistral au CapouliéRostaing fin qu’ au CapouliéPeire Fabre, lou Felibrigesèmpre fisançous dins l’aveni,seguis la draio de si davanciépèr l’aparamen de la lengo nos-tro, dins lou respèt de la dóutri-no dóu Mèstre de Maiano.

Lucian Durand

Oumenage à Mistral8 de setèmbre 2001

. E d i t o u r i a u

. 2

L'unita mistralenco

- I'a d'espèci que desparèisson ! -

Page 3: Anniversàri Lou cènt - Le Trésor de la langue Langue d'OcLei fouant, parado de bouis pica de flour jauno e roujo, de bandiero, de lume, de drapèu de Prouvènço dounavon au vilage

Lou prougramo de la conmemouresoun

Outobre :- Divèndre 5 d’óutobre 2001, 20 ouro 45: pèço de tiatre “La faran-dole de la Liberté”, Tiatre Appolinai-re, à La Seino sus Mar (pèr n’ensaupre mai: www.1851-2 0 0 1 . f r . s t / a g e n d a / l a _ f a r a n d o l e _ l i b e r-te.htm)- Divèndre 19 d’óutobre : Iero : de 9 ouro à 19 ouro, Forum aucasino Les Palmiers : Lis estat gene-rau de la leituro. 18 ouro , counferèn-ci e presentacioun dis obro deCharles Dupont (entre-signe 04 9457 70 51)- Divèndre 26 d’óutobre : Iero, 18 ouro, Parc Hôtel, counferèn-ci de J.Marìo Guillon, proufessour àl’Universita z-Ais-Marsiho sus laResistènci en 1851-1939-1945.- Dissate 27 d’óutobre : Carcès, 21 ouro à l ’Oustau pèrTóuti : 1851, la Flor de la libertat deDaniel Daumas, espetacle musicau(entre-signe 04 94 86 22 14)

Nouvèmbre- Dissate 3 de nouvèmbre : La Gardo-Freinet , 17 ouro : Salo diFèsto, counferènci de J. MarìoGuillon :1851-1945, d’une résistanceà l’autre, seguido d’uno counferèncide Reinat Merle, presidènt del’assouciacioun 1851-2001, sus Lechemin de la conscientisation répu-blicaine dans le Var de 1848 à 1851.

- Dóu 9 au 11 nouvèmbre : - Touloun, fèsto dóu libre.- Touloun, espace Comédia, tresrepresentacioun de La farandole dela Liberta (entre-signe 04 94 42 7101 )- La Seino-sus-Mar : Fort Napoleon,de pèço de mounedo saran estam-pado en publi. Espousicioun de san-toun representant la coulouno disEnsurgènt.- Dissate 24 de nouvèmbre 2001: counferènci de Frederi Négrel àMontauroux (Var)- Dimècre 28 de nouvèmbre au dis-sate 1er de desèmbre 2001: Coulòqui Internaciounau “Commentmeurt une République: autour du 2décembre”, Société d’Histoire de laRévolution de 1848, Lyon ( p r o u g r a-

mo coumplèt sur www.1851-2001.fr.st/agenda/colloque_lyon.htm)- Dissate 24 de nouvèmbre 2001: - Pèço de tiatre “La farandole de laLiberté”, Tiatre Appolinaire, à S tEtienne les Orgues (Alpes deHaute-Provence)- Proujeicioun dóu filme “Ils se levè-rent pour la République” de ChristianPhilibert, e councert de rap sus loutèmo de 1851 à Montauroux ( V a r )(pèr n’en saupre mai sus lou filme:www.copsi.com/1851.htm)- Dimars 27 de nouvèmbre au dilun17 de desèmbre 2001: Espousicioun dis Archiéu Desparte-mentau dóu Var à Aups (Var)- Dóu 27 nouvembre au 17 dedesèmbre :Aups : espousicioun dis Archiéu

despartementau dóu Var : 1851, louVar republican s’enfioco.- Divèndre 30 de nouvèmbre 2001: Pèço de Tiatre “La farandole de laLiberté”, Tiatre Appolinaire, au Can-net di Maures (Var)

Desèmbre :- Dissate 1é de desèmbre 2001, 21 ouro: counferènci avec Jan-MarìoGuillon e Frederi Négrel, Salo diFèsto à Pourcieux (Var)- Dissate 1er au dimècre 5 dedesèmbre 2001: Espousicioun dis Archiéu Desparte-mentau dóu Var e espousicioun “Lepays hyèrois et l ’ insurrection de1851”, à Iero (Var), de 9 ouro à 18ouro, Tourre di Templié (ancian ous-tau coumunau d’Iero en 1851). - Dimenche 2 de desèmbre 2001: - Recoustitucioun de la coulouno diResistant à La Gardo-Freinet- Banquet dis Insurgènt, emé espec-tacle d’Art au Scènicum, à Iero (Var)(pèr n’en saupre mai sus lou ban-quet-espectacle: www.1851-2001.fr.st/agenda/art_scenicum.htm)- Iero : taulejado republicano (04 9457 70 51)- Dissate 8 e dimenche 9 dedesèmbre 2001: counmemouresouni Mès- Dimenche 9 de desèmbre 2001, 18 ouro: espectacle musicau “La florde libertat”, Cèntre Culturau, à Aups(Var)- Dilun 10 de desèmbre : journadoanniversàri de la bataio d’Aups.

A t u a l i t a .

3 .

Lou cènt cinquantenàride l’insurreicioun de 1851

La fèsto di Ve n d ù m ià Mountfouart-sus-Argèns

Lei fouant, parado de bouis pica de flour jauno e roujo, de bandiero, delume, de drapèu de Prouvènço dounavon au vilage de Mountfouart un èr defèsto. La journado serié proumetiero…Lou 26 d’avoust, la fèsto di Vendùmi, si debano toujour lou darrié dimenched’aquéu mes. Autro-fes èro lou proumié de setèmbre e si dié “ La Fiero ”.La fèsto a debuta pèr uno grand messo : quand se pòu, si dis en lengonouastro : la jouinesso, vestido en coustume tradiciounau, coulouro l’assis-tènci e nous met en memòri qu’es la fèsto dei Vendùmi à l’anciano. Louconse Andriéu Pau e moussu lou souto-prefèt de Brignolo presidavon l’óufì-ci.Dins lou cor de la glèiso, pendoula à-n-un tres-pèd, un rasin gigantesc,enaussa d’un pichoun barriéu ; tout acò enrubana emé suen : sian sus unterraire viticole e si festejo lou fru de la terro e dóu travai deis ome. Tambènquand la couralo dóu vilage entouno “Prouvençau e catouli”, touto l’assistèn-ci canto emé fervour.Un passo-carriero si fa au sourti de la messo : quatre jouvènt porton barriéue rasin sus leis espalo, acoumpagna dei fifre e tambourin, dóu group dei Tri-peto de Barjòu e dei Bravadour, un vièi tratour flouri lei seguis emé saremorco cargado d’un gros barriéu e douno de vin rousa à gratis à-n-aquélique tèndon un vèire. Uno carreto cargado de cournudo de bouas, tirassadopèr dous bèu chivau, es dóu courtège.Un aiet de mai de cinq cènt couvert es servi souto lei platano de la cououpe-rativo dei Blanc.Sus lei tres ouro de tantost, après agué bèn manja e bèn begu, fau sourtitranché e secatour pèr ana culi la proumiero cuvado de l’annado, souto lourai d’un soulèu ardènt e deis iue curious d’estrangié. Lei rasin s’esquichon àla man pèr douna lou moust que lei pratico taston. Lou rèsto se met en bou-tiho pèr si vèndre eis enchèro, l’an que vèn, lou tout, en cadènci emé lamusico dei poumpié de Brignolo. Seguiguè un councours de destapaire deboutiho : lei gènt se deleitavon emé uno anchoiado poupulàri pèr feni eméun bal endemounia que s’anuechè.Lou bèu tèms, la boueno voulounta dei jouine, deis emplega de la coumunoan partecipa à la reüssido de la fèsto. Lei felicitan, lei remercian e 2001 seraun bèu souveni pèr tóuti : à l’an que vèn…

J. Agnel

Lis emissioun de televisioun"Va q u i"

7 octobre : Vaqui en mountagno- noustalgìo proche lou lau : Lou site dóu Lau d’Allos es eicepciounau.Andriéu Abbe a reculi li confidènci dis ancian gardians dóu refuge (repour-tage A. Abbe)- une via ferrata dins lou païs mejan : Lou vilage de Pèio, dins lou païsmejan niçart, vèn de durbi uno via ferrata, draio à mié-camin entre la ran-dounejado e l’escalado (repourtage G. Trona)- Thorame en fourèst : La fourèst envirouno lou vilajoun de Thorame(repourtage A. Abbe)

14 octobre : Pas de Vaqui ramplaça pèr uno retrasmessioun espourtivo.

21 octobre : Vaqui sur l’identita prouvençalo- le 30 septembre, lou couleitiéu pèr la Prouvènço engimbrè uno grandojournado en Arle. (reportage C. Julia)- fin d’avoust, Nimes aculiguè l’Universitat Oucitano d’estiéu (reportage C.Julia)

28 octobre : Vaqui sus lis elegi e la lengo- à Valàuri, lou conse vèn de faire durbi uno Calandreta (reportage G.Trona)- de que pòu faire un despartamen pèr ajuda la lengo (reportage E. Tourtet)- lou vilage de Veleroun fuguè un di proumier à metre si placo d’intrado enprouvençau (reportage C. Julia)

4 Novembre : Vaqui vai au tiatre- Balin balan, uno chourmo de tiatre niçart que regardo la vido di vilage(reportage G. Trona)- L’oste de li dama ”, darriero creacioun dóu théâtre niçart Francés Gag(reportage G. Trona)

11 novembre : Vaqui sus lis energìo nouvello- lou soulàri au quoutidian , uno enquisto de Terris Offre.- CQFD o de veituro à-n-èr esquicha fabricado à Carros (reportage AndréAbbe)

Page 4: Anniversàri Lou cènt - Le Trésor de la langue Langue d'OcLei fouant, parado de bouis pica de flour jauno e roujo, de bandiero, de lume, de drapèu de Prouvènço dounavon au vilage

Esmougudoà la Calendreta Candolle !

Rèn es jamai facile. Naisse, vièure, eisista supauso uncoumbat. Es pas Pèire Montfraix, Presidènt de la Calen-dreta Candolle à Mount-Pelié que dira lou contre.Lou 17 d’avoust darnié, sènso ges de councertaciounemé lou persounau vo li parènt d’escoulan, la CalendretaCandolle èro vuejado de soun materiau pedagougi pèr lacoumuno de Mount-Pelié.Au moutiéu : Un poste à “pyralène” procho d’aqui auriépouscu faire un proublèmo de segureta pèr li 65 enfantmarca à l’escolo.Pamens despièi la debuto, l’argumen dóu trasfourmatourparèissié bèn pichot is uei di mèmbre de la Calendreta.D’en proumié perqué aurié carcagna mai li enfant deCandolle e pas aquéli de l’escolo vesino vo encaro li prò-chis abitant poutencialamen mai espousa ?Sarié-ti la preso de pousicioun mai que fermo de la direi-cioun de l’escolo de sesi lou Tribunau de Grando Intàncipèr vìo de fa vo la pòu d’uno derivo poulitico ?Toujour n’es que la Coumuno de Mount-Pelié à fa revirotour e ramena lou materiau.La rintrado a pouscu se faire dins de bòni coundicioun,entre-tèms lou trasfourmatour de “pyralène” èro estaenleva à tèms.Jean Louis Blenet, lou baile di Calandreto, après la coun-ferènci de prèsso baiado pèr Mas Lévita ajoun au consecarga dis afaire escoulàri, saludè lou judice dóu Consequ’escafo l’ipoutèsi d’un counflit contro li Calendreto elou mounde dis aparaire de la lengo.Souvèto au contre lèu regla dous poun :En proumié prevèire uno quatrenco classo à Candollepèr la rintrado 2002 e pièi qu’uno soulucioun siegueapourtado à l’escolo de l’avengudo Lepic, à si deficitcrounique pèr encauso d’acord emé la coumuno quesoun pas toujour respeta.Pèire Monfraix dis sa satisfacioun davans l’evouluciound’aquéu doursié e l’outencioun d’uno tresenco classo ela poussibleta d’ana manja à la cantino escoulàri del’escolo vesino Jean Jacques Rousseau.Saupre se poudra outeni uno quatrenco classo pèr larintrado 2002 ? La questioun es pausado.Toujour n’es que tres escolo bilengo soun duberto àMount-Pelié e fau se n’en felicita. Aquelo fin urousod’uno mespresso recouneigudo pèr la municipalita clava-ra aquelo istòri.Poudèn souveta que dins la sereneta retrouvadoenviróuta pèr si proufessour e si parènt, li jóuinis elèvopassesson uno annado estudiouso, éli que soun li forçovivo pèr lou manten e lou renouvèu dóu lengage d'oc.Acò di, dissate 8 de setèmbre, la cour de recreacioun dela Calendreta Candolle resounavo de jouióusi musico. Liparènt, elèvo e ensignaire festejavon pèr un balèti la vitò-ri, après la passo d’armo emé la Coumuno . Demié li par-ticipant i’avié lou proufessour Robert Lafont figuro emi-nento de l'aparamen de la lengo e Jean Louis Blenet louvalènt Presidènt de la Counferecacioun di Calendreto.

G. Jean

. A t u a l i t a

. 4

L’Eissame de Seloun

Manifestacioun pèr lou trimèstre

- Divèndre 26 d’óutobre : rintrado di cous deprouvençau.- Dimenche 25 de nouvèmbre : Vesito de laCounfrairié di gardian, passo-carriero en vilo -Inaguracioun de l’espousicioun sus la Counfriairiéau Museon Grevin – Repas dins li jardin dóuMuseon de la Crau.- Dimenche 25 de nouvèmbre : publicacioun diresulto dóu councous literàri.- Divèndre 14 de desèmbre : vesprado calenda-lo.Entre-signe: L’Eissame de Seloun – 89 Bd AristideBriand –Seloun.

Jan Claret a partiLi Catalan e lis Oucitan an perdu un ami. Grand defensour de la culturo catalano e dis identitaéuroupenco, Joan Claret pleguè parpello lou 7 desetèmbre, aganta pèr la malautié que lou rousigavo des-pièi de mes.Nascu en 1932 à Rajadell en Catalougno en meme tèmsque la Republico, en 1939 fuguè óubliga de se despatriaen Franço emé soun paire, membre dóu gouvèr deCatalougno. Mai aqui i’avié la guerro… Faguè sis estùdisegoundàri à Caussado ounte es assigna à residènci.Soun desir de garda sa naciounalita espagnolo l’empa-chara de se faire mège. Temouin de la vivacita de laRepublico en despatriamen, èro lèst de n’en paga loupres.En 1975, la demoucracìo revengudo, aceto la doublonaciounalita. Proche d’Armand Gatti, partecipè au mou-vamen de decentralisacioun culturalo. À l’Universita deToulouso Mirail, foundè lou CIAM, proumié cèntred’iniciativo artistico dedins uno universita.À la tèsto dóu Casal Catala de Toulouso, soun coumbatdespassè lou cadre catalan pèr la defènso dis identitad’Europo.Segound sa voulounta lou cors de Joan Claret fuguèecendra lou 8 de setèmbre au crematorium de Beziés.

J.-J. Maurette

"Rapatonadas"Dóu 28 de nouvèmbre au 2 de desèmbre2001

“ Un e dous e tres e quatre,lou coocut te fara batre ”Cinq e sièis e sèt e vint,lou tèms te pisso pas prim !

La Rapatonadas, un vertadié festenau decountaire en Auvergno. Dóu 28 de nou-vèmbre au 2 de desèmbre à Ourihac, loupublic es counvida à-n’un rescontre emé decountaire vengu de pertout, pèr reviéuda lou

goust à la paraulo e à la coumunicacioun. Unfestenau ounte conte e musico se mesclon.Las Rapatonadas, dóu mot Rapaton q u edesigno un diable malicious, eisisto despièi20 an em’un publi divers. Jouine e pas tantjouine ié soun fidèu. Aquest an Las Rapato -nadas an counvida li countaire Rémy Bous-sengui, Jacques Bourgarel, Françoise Barret,Daniel L’Homond, Thérèse Canet e li musi-cian Christine Thibault, Simon Gauthier eDaniel Chavaroche.D’animacioun musicalo, emé Bernard Combi,lou duo Xavier Vidal e Thierry Roque e lougroup “ Traucaterme ”, de counferènci ven-dran coumpleta la prougramacioun.Tre lou mes d’óutobre, de vihado dins li vila-ge dóu Cantal e d’Auvergno, durbiran lou tai.Pèr li countaire en erbo, dous estàgi de four-

macioun soun previst : lou proumier en febriée lou segound en abriéu, anima pèr la coun-taire Thérèse Canet. Mai d’uno fourmulo enoustalarié emé dre d’intrado d’espetacle sountambèn dispounible à l’oucasioun dóu Feste-nau d’Aurihac.Entre-signe : Rapatonadas - Institutd’Etudes Occitanes - 32, cité Clair Vivre -B.P. 602 - 15006 Auri l lac Cedex . Tel:04.71.48.93.87.

Dimècre 28 de nouvèmbre- 15 ouro: Rémy Boussengui “ Paroles deBaobab ”.Divèndre 30 de nouvèmbre.- 18 ouro : Improumpu musicau inagurau- 20 ouro 30 : Remy Boussengui “La sagessede Kofi”.- 22 ouro : Jacques Bourgarel “Contes deBanlieues”.- 23 ouro 30 : Clavaduro musicalo eméB.Combi.Dissate 1ié de desèmbre.- 11 ouro : Counferènci debat “Le conte qu’esacò ?”.- 15 ouro 30 : Françoise Barret “Si tu mecrois c’est que j’ai menti”.- 17 ouro : Daniel L’Homond “ La lièvre ”.- 18 ouro 30 : Aperò conte.- 20 ouro 30 : Cie “La Mangoune” : “Celle deMagdala”.- 22 ouro : Simon Gauthier “Corne deBrume”.- 23 ouro 30 : Clavaduro musicalo emé X.Vidal e Th. Roque.Dimenche 2 de desèmbre.- 11 ouro : Counferènci countado “Lieux delégendes”.- 15 ouro : Daniel Chavaroche “Histoires enoccitan”.- 16 ouro 30 : Rescontre de countaire óuci-tan.- 18 ouro : Clavaduro musicalo emé “Trauca-terme”.

Coulòqui de l’A.V. E . P. à Sant-R a f è uLou dimenche 21 d’óutobre

Aquesto acampado es ourganisado pèr Jan-Pèdre Caïs e Gui Revest9 ouro e miejo - Ràndi-vous sus lou pargue dei veituro Kennedy qu’es à l’intrado de Sant-Rafèu,toucant lou port vièi, en venènt dóu caire de Frejus, davans l’Oustau de la Mar.Vesito dóu Museon Arqueoulougi, puei de la Capello dei Templié qu’es la mai anciano dei glèiode Sant Rafèu.miejour - Aperitiéu semoundu pèr l’assouciacien « La Coumuno Libro dei Templié ».Tirarés lou dina de la biasso e si desbridara à l’ « Oustau de la Mar ». Cant, galejado e (pichot)raconte saran coumo d’abitudo lei bèn-vengu.Après-lou-dina - Se lou tèms es emé nautre, reprendren la veituro pèr si rèndre à la plajo dóuDramount, endré istouri ente escoutaren lei coumentàri de Moussu Jan d’Agay, qu’es, sieche dien passant, lou nebout d’Antòni de Saint-Exupéry. Se d’asard plóuvié, charrarian.Moussu Jòrgi Blanc, ancian direitour de l’escolo, nous parlara enfin dei carriero dóu vilaged’Agay emai dóu desbarcamen sus la plajo dóu Dramount.

Li Berbèro e sa lengoDins lou mitan de l’estiéu èi pareigu-do uno enfourmacioun interessantodins un pichot cantoun de moun jour-nau.Pèr festeja la segoundo annado desoun reinage, lou rèi dóu Marò,Mouamed VI, a decida de crea un isti-tut de la lengo a m a z i g h e qu’èi lalengo di berbèro.Aquesto decisioun dins l’amiro“ d’alesti l’integracioun de la lengoamazighe dins l’ensignamen ”.Vesèn em’aquelo decisioun que i’a depople qu’an dre à la reparaciounistourico e ... d’autre noun ! Ei veraiqu’à l’age mejan èi lis aràbi que baia-von de leiçoun de civilisacioun ! E,mant’ un signe nous mostron qu’anantout dre devers un nouvèl age mejan !

21en Festenau dóu Conte dins lou Cantal e en Auvergno

Page 5: Anniversàri Lou cènt - Le Trésor de la langue Langue d'OcLei fouant, parado de bouis pica de flour jauno e roujo, de bandiero, de lume, de drapèu de Prouvènço dounavon au vilage

A t u a l i t a .

5 .

25enco universitat oucitanod’estiéu de Nimes

Aquest an, l’universita se durbi-guè sus la noucioun de Nacioun : deque fuguè la Nacioun à travès lisage, debuto à Vercingetorix, Clouviso à la Republico ? Es-ti la Naciounque faguè l’Estat o bèn l’Estat quefaguè la Nacion ? La councepciounde la Nacioun es pas la memo d’unpaïs /estat à l’autre ? De que n’enpensa ? Fuguerian un cinquantenaude ciéutadan de se pausa la ques-tioun dins li piado d’istourian e dejuristo, e pièi, emé Alain Dieckhoffque publiquè fai un an : “ La nationdans tous ses Etats. Les identitésnationales en mouvement ”, avènassaja de coumprene la boulegadis-so di populacioun fàci à l’Estat, à lamoundialisacioun… e de councebreun riche avenidou dóu pluralisme àtravès la “multinationalité, un pari surl’avenir ”.

De culturo multiplo fuguèrondeclinado tambèn dins lis escàmbide “ Vido vidanto ” à l’entour demembre d’associacioun que parla-von de si esperiènci councrèto tou-jour d’un biais que vous dounavoenveja de i’ana vèire (Oklaoma-Ouci-tanìo, culturo Yiddish, Pluralie…)

De lengo multiplo fuguèron apa-rado pèr d’ome pouliti de tout borddins de taulo redoudo de qualita.Piei, Jean Sibille nous presentè sounlibre : “ Les langues régionales ”.

S’es parla encaro de T.V Breizh,dis emigra italian despatria, di Vau-dés en païs d’oc, de la vesioun dis“ Occitans imaginés ” segoundl’etnoulogo Christophe Rulhes, deC o r s e g o … . “ Leis Amics de Mes-c l u n ” an douna si prèmi is urousgagnant dóu concours “Escrièure enlengo d’oc ”. Tout acò s’es acaba

evidentamen sus : “ Le temps duPluriel ” emé la counferènci de Rou-bert Lafont e d’Enri Giordan, autourdóu libre.

La culturo passo encaro pèr lac o u s i n o ! Acò fuguè la nouvèuta del’organisacioun, fièro de prepausa derepas óriginau dins lou Cèntre eservi pèr li “Femmes de Mediterra-n é e ” : rebalun de Corsego, dóuLiban o dóu Maroc o encaro deGrèço. De vous baia l ’aigo à labouco , noun ?

Èro poussible d’agué maid’enfourmacioun sus tout ço que sedebanavo en escoutant “ Radio Tip ”ounte de jouine de “RadioLengad’oc” presentavan li tèmo de lajournado e lis intervenènt, en lengod’oc o dins d’àutri lengo, es ansinqu’un cop s’es ausi charra de moun-de en catalan, prouvençau e lenga-doucian sus un tèmo d’atualita, (“lamarche bleue” quouro de Catalanfuguèron de passage, que l’universi-ta es duberto sèmpre i grand prou-blèmo de soun tèms) e tóut i secoumprenien !

Autre nouveta, Franc Bardou,proufessour de literaturo à Toulousoanimavo un ataié d’escrituro ; fuguècountènt de sis escoulan que i’aguèun escambi vertadié. À la debutoquàuqui proupousicioun fuguèrone n s e g u i d o : un travai sus l’incouns-ciènt couleitiéu e li mite del’Alquimìo. - Li prouducioun, dinsl’ensemble fuguèron qualitouso, esde remarca que li jouvènt fuguèronmai à son aise. Li prouducioun detout l’ataié saran publicado dins lisate de l’universitat.

Fin finalo, es un proufessourd’óucitan de l’universita de Pescaraen Italìo qu'acabè emé sa counferèn-ci, tournant prene lou mot deD a n t e : “La langue du oui, l’oc pardessus les frontières”, tóuti li froun-

tiero, sicoulougico, estatico, lenguis-tico… Un bèu prougramo…

Maugrat la calourasso es à pauprès cènt persouno que se sounrecampado mai o mens cade jour:entre éli, 27 estudiant venènt d’Italìo,d’Austrìo, d’Alemagno, dóu Japon.

I’a de mai en mai un publi loucau ejouve (3 erian minour), e de moundeque countunion de se vèire pièi dinsl’annado, acò coungrèio de liame.Adounc, longo vido à l’universitad’estièu !

Viviano Roux

Culturo Multiplo

Fai 40 an que neissié “l’Escolodóu Po à Crissòu dins li valèioprouvençalo dóu Piemount en Itàli.

Bonodi lou proufessour Corrado Grassi del’Universita de Turin e lis estùdi que beilejavo,après d’annado de silènci, venien de s’avisa que laregioun di valèio apartenié à lengo prouvençalo.Coume lou dis l’ami Tavo Burat dins un grandarticle dóu journnau C o u m b o s c u r o : acò ‘ro unoaventuro estraourdinàri. Segur que s’èro pas fatout soulet e que, Tavo Burat emé sa Lambreta e limilié de kiloumètre que faguè dins tóuti aquélivalèio es bèn lou grand peirin d’aquelo reneissèn-ço. Estudiant, s’èro afa de Paolo Pasolini e dóupouèto piemountés Pinin Pacot que i’avié fa des-cubi Mistral e soun obro grandarasso de respelidode la lengo en ié prestant Mirèio. Vengu à laSanto-Estello d’Arle, dins soun brinde de nouvèusòci dóu Felibrige faguè la proumesso soulenno decrea uno Escolo felibrenco de l’autro man de lafrountièro. Sarié l’Escolo dóu Po, “libro assoucia-cioun de culturo prouvençalo aupino”. Tavo Burat,piemountés, coumprenguè qu’èro just tèms desauva li valèio d’uno piemountisacioun sèmpre maiforto. E li primadié d’aquelo respelido dóu prouven-çau fuguèron justamen li pouèto piemountés e larevisto piemounteso Ij Brande!

Pr. Grassi, Pinin Pacot, Sergio Ottonelli, etc.

Un autre mèstre de Tavo Burat fuguè Barbo Tòni(Tòni Baudrié), subre-tout lou mèstre de la mitou-lougìo di séuvo. Mai pas un avié escrich en“patoues”, es à dire en prouvençau. Tóuti escrivienen piemountés, mai noble dins l’idèio d’aquéutèms, meme Sergio Arneodo. Li proumié de poue-teja en prouvençau publiquèron dins la revisto I jBrande. Pèr mounta aquelo Escolo dóu Po faliédounc moubilisa lou mounde di valèio prouvençaloen mai di pouèto piemountés deja counvincu. TavoBurat anounciè un councous de pouësìo en“patoues prouvençau e franco-prouvençau” coumese disié alor. E la Lambreta coumencè si coursofolo de Biela vers li mountagno, de la Vau Varaitoà la Vau Grana. Arneodo fuguè alor lou proumiéde pourta lou prouvençau dins lis escolo, éu quefin qu’aro avié mespresa aquéu patoues pèr utilisapas que lou “piemountés ilustre”. Vuei, pouètorecouneigu pèr lou grand pres di jo flourau setenàridóu Felibrige, meno lou branle de la respelido àCoumboscuro. Urousamen que Tavo Burat aviéuno Lambreta!

Lou councous aguè tres laureat: Sergio Arneo-do, Tòni Bodrero (Barbo Tòni baudrie) e Ottonelli.Li prèmi fuguèron decerni lou 14 d’avoust de 1961à Crissòu (Crissollo) ço que s’s’impausavo pèr loubateja de l’Escolo dóu Po! Noumbre de pouèto ede proufessour s’acampèron emé li proumié: Gae-tano di Sales, Corrado Grassi, etc. e de pouètofranco-prouvençau coume Reinié Willien. Lou

capoulié Carle Rostaing èro presènt emé li majou-rau Elìo Bachas, Reinié Jouveau, Pau Pons, Mar-cèu Bonnet, la Rèino Viveto e noumbre de felibree escolo. Mesclèron is aigo dóu Po, lis aigo deRose, de la Sorgo, de la Durènço e de l’Ubaio.

E l’Escolo dóu Po presidado pèr Pinin Pacotpièi pèr C. Grassi, lou paire Gasca Queirazza, etc.,prenguè pèr simbèu li vers de Mistral:

Ami, nòsti parla soun tóuti dous rouman;Poudèn nous dire fraire e nous touca la man:

Toun Po, la miéu Durènço, Na tóuti d’un soulet mount,Van abéura l’un lou PiemountE l’autro la Prouvènço.

Aquéli rescontre que se multipliquèron d’anna-do en annado dins li diferènti valèio soun, vuei,fissa à Coumboscuro. N’en diren pas mai que toutii’avèn partecipa un an o l’autre.

Tout èo bèu souto lou cèu di dos Prouvènçoquouro la criso espetè emé Francés Fontan. LiPiemountés, qu’èron li paire de la respelido dóuprouvençau, ié diguèron “d’italian coulounisatour”e d’enemi. Coume lou dis poulidamen Tavo Burat:

“E l’Escolo, come un gipeto, chiuse le ali e nonvolò più nei cieli delle valli. Ma non è morta. Com -boscura ne è l’erede ed ha continuato quella linea,quella battaglia. Finchè noi siamo vivi, vive anchela nostra magica Escolo dòu Po”.

Peireto Berengier

- L'Escolo dóu Po -

Page 6: Anniversàri Lou cènt - Le Trésor de la langue Langue d'OcLei fouant, parado de bouis pica de flour jauno e roujo, de bandiero, de lume, de drapèu de Prouvènço dounavon au vilage

Se dis que dins loumounde de 5 à 7000lengo soun parlado. De4 à 5000 soun indigèno,valènt à dire que sounnascudo aqui mountesoun parlado. Mai de2500 soun pèr peri lèu odins gaire. E noumbreperisson en meme tèmsque lou mounde que liparlavon.

Aperaqui 32% dilengo se trobon enAsìo, 30% en Africo,19% dins lou Pacifi,15% en Americo e 3%en Europo.

Li raport saberu mostronde quant li lengo soun ligadoau mitan e coume li pople lisemplegon pèr dire sa vidovidanto emé lou plantun e lisanimau de l’endré. Quandl’envirounamen disparèis, limot pèr lou dire tambèn. Equand un pople disparèis, esl’envirounamen que sedegaio. Tout es mai queliga.

Lou mai gros di lengo esparla en Papua Nouvello

Guinèio que 847 lengo iésoun utilisado. Seguissonl’Indounesìo (655), lou Nige-ria (376), l’Indo (309), l’Aus-tralìo (261), lou Meissique(230), lou Cameroun (201),lou Brasil (185), lou Zaïre(158) e li Filipino (153).

Aquéli que soun parladoque pèr de vièii persouno o

pèr mens de 1000 persounosoun li mai amenaçado eaperaqui 1500 lengo soundins aquelo situacioun.

234 an deja dispareigu e90% auran dispareigu dinsun siècle.

Li pople s’entrevon sou-vènt de manteni uno grando

varieta de planto e d’animausus terro bord qu’es sa sour-ço de nourrituro. Mai la civili-sacioun óucidentalo e simetodo de culturo e d’eleva-ge fai qu’aquelo varietas’amosso emé li diversitagenetico. L’unifourmitaimpausado pèr li mai fortdegaio tout encò di mai

paure.Li cercaire de Cambrige

an ansin moustra que di 13varieta d’espargo couneigu-do en 1903, 97, 8% aviendispareigu en 1983. Li pas-tenargo qu’èron 287 en1903 èron plus que 21 en1983, li 460 varieta de rais-fort avien toumba à 27 e li500 varieta de lachugo à 36!

La perdo d’aquéli varietaentrino peréu la perdo dedescuberto medicalo e denouvèlli poutingo poussible,que li pichot pople li sabiene lis utilisavon avans que iéfaguessian perdre.

Fin finalo, li parla coumelis ecò-sistèmo an besounde mounde sena e li pople“desvouloupa”, qu’emé sacroio fan qu’espandi que maila misèro vers li pople indi-gène soun tambèn à mandd’apauri lou mounde de siparla naturau. Se leissènpas faire. Sauvèn nòstisaucèu, nòsti flour mai tam-bèn nòsti lengo. Lou moun-de tambèn es “un e indivi-sible”!

P. Berengier

. A t u a l i t a

. 6

Biodiversita e eitnodiversita

Universitade Prouvènço

Lis inquietudo que poudian agué sus l'ensignamen dela lengo venon de s'apasima, emé la responso quenous fai, lou presidènt e l’Universita de Prouvènço( A i s-Marsiho), segne Gerard Dufour, pèr sa letro dóu19 de setèmbre, après nous agué avisa que dins saproufessioun se parlo plus de cadiero despièi 30 an:Je crois que ces inquiétudes n’ont aujourd’hui plus lieud’être, dans la mesure où l’Université de Provence, àl’unanimité de ses instances compétentes, vient dedécider que deux postes titulaires et services d’ensei -gnement (occupés par M. Claude Mauron, Professeur,Docteur d’Etat, et M.Emmanuel Desiles, maître deconférences, titulaire du CAPES « Occitan-L a n g u ed’Oc ») seraient explicitement dévolus aux études pro -vençales, et relèveraient donc désormais de la 73°section du Conseil National des Universités, quiregroupe les « Cultures et Langues Régionales ».Cette section se trouve ainsi officiellement pourvue, àA i x-e n-Provence, d’un effectif dont elle n’avait jamaisdisposé auparavant, et qui permettra d’envisager defuturs développements structurels, tels que la créationd’un département et d’une équipe de recherche spéci -fiques.J’ai d’ailleurs demandé à M. Ie Professeur ClaudeMauron, avec l’accord du Conseil d’Administration del’Université, d’explorer très largement les possibilitésde partenariat offertes par les collectivités locales etles organismes européens, afin que les études de pro -vençal, à l’Université de Provence, puissent bénéficierà plein du regain d’intérêt dont font l’objet, légitime -ment, à l’heure actuelle, les études régionales.Prises dans un contexte général particulièrement diffi -cile - puisque l’Université de Provence n’a reçu, l’andernier, aucune création de poste, et se voit donc for -cée d’assumer, sur ses moyens propres, les ouver -tures de nouvelles filières et les accroissementsd’effectifs - ces décisions concernant le provençaltémoignent d’une volonté forte, liée naturellement à latradition et à l’identité de l’Université de Provence.Poudèn que se regaudi d'aquéli decisioun.

P. A.

Les PalhasRescontre oucitan e mieterran

Manifestacioun faro dóu païs d’Alagnon,qu’engloubo li Rescontre Oucitan e Mieterran,lança l ’an passa, e la Fiero i poumo e fruqu’eisisto despièi 1996.Li Segound Rescontre Oucitan e Mieterran setendran dins plusiours vilage di païs de Massiace Blesle dóu 29 d’óutobre au 2 de nouvèmbre ela tradiciounalo Fiero i Poumo se fara à Mas-siac li 3 e 4 de nouvèmbre.Aquel double evenimen que fai veni mai de20.000 persouno , es en mai de l’esperit festiéu,pourtaire de perspeitivo interessanto en termede desvouloupamen loucau.Espetacle - Rescontre - Fourmacioun -Counferènci.Lengo e Culturo Oucitano- Dimars 30, dimècre 31 óutobre, dijòu 1iénouvèmbre : Estage debutant anima pèr DidierHuguet (I.E.O Cantal).Estage counfierma anima pèr Ervé Quesnel(I.E.O) Loire.Aquélis estage saran marca de pichòti counfe-rènci e ataié.Dimars de matin 11 ouro : Jean Pèire Cham-bon, “ Les origines et l’Histoire de la langueoccitane, particulièrement en Auvergne ”.Dimars après-dina 17 ouro : Ervé Quesnel ,counferènci sus li noum de liò de l’epoco mou-derno (dóu siècle 16 en au siècle 18 en).Dijòu après-dina 17 ouro : Didier Huguet,ataié , cant.

Fourmacioun Vigno e vergié.“ Plantacioun e counducho d’un vergié ” dilun29 d’óutobre, intervenènt Christian Sunt, Fruóublida.“ Renouvacioun de vièi vergié ” dimars 30d’óutobre, intervenènt Christian Sunt, Fru óubli -da.“ Renouvacioun d’uno vièio vigno ” dimècre 21

d’óutobre, intervenènt Manuel Duveau.

Coustrucioun en pèiro seco.Dissate 27 , dimenche 28, dilun 29, dimars 30d’óutobre, encadramen Manuel Duveau e Chris-tian Homeyer.

Counferènci countèsto.La relanço de la vigno e di soucan loucau.(Auriac l’Eglise) Divèndre 2 de nouvèmbre.Rescontre d’atour dóu Massif Centrau, escàmbid’esperiènci e countèsto.Descuberto de l’esperiènci e dóu travai di valèiooucitano d’Italìo.

Lis enjò de la counservacioun di fru dóu terraire(Massiac).Fru e santa lou dissate 3 de nouvèmbre après-dina.

Espousicioun : dissate 3, dimenche 4d’óutobre (Massiac).Li fru dóu terraire dóu Massif Centrau : Espousi -cioun, meso en scèno à parti de couleicioun fru-chiero e travai dis assouciacioun de poumo-lougìo dóu Massif Centrau.

Espetacle e Rescontre.- Dimècre 31 d’óutobre : Vesprado, conte(Grenier Montgon).- Dijòu 1ié de nouvèmbre : Vesprado, cant(Saint Mary le Plain).- Divènfre 2 de nouvèmbre : Vesprado Tiatre(Molompize).- Dissate 3 de nouvèmbre : Fabulous councert(Besle).Moumen de rescontre.... sesiho aperitivo enmusico, degustacioun de vin, espousiciounartistico.Pèr mai d’entresigne : Coumita d’Ourganisa-cioun des Palhàs - Office du Tourisme duPays de Massiac - 24 rue du docteur Mallet -15500 Massiac. Tel: 04.71.23.07.76.

Fiero i Poumo

Page 7: Anniversàri Lou cènt - Le Trésor de la langue Langue d'OcLei fouant, parado de bouis pica de flour jauno e roujo, de bandiero, de lume, de drapèu de Prouvènço dounavon au vilage

L’istòri d’aquéu Marsihés bènmoudèste es forço esmouvènto.Es l’autour d’un di proumié filmeen coulour en lengo prouvença-lo: “Li Flour de glaujo” (1972),passage tras que celèbre dins liMemòri de Frederi Mistral.Dins lis annado 30, lou pichotPau es pivela pèr la debuto dóucinema. Dins sa classo, l’istitu-tour presènto un filme que vènde realisa en 9,5 mm: soun nis-toun que fai si proumié pas: esPaulet que viro la manivello.Pièi, à l’escolo, dins li quartiéNord de Marsiho, emé loumèstre, lis escoulan fan un filmeemé li drouloun de la classo.Pau a lou cop de fóudre. Deretour à l’oustau demando queié croumpèsson un cinena!Mau-grat lou pres, ié fuguèpourgi pèr si 10 an. Es un jou-guet que fai vira un biòu marin eun enfant que jogon emé unbaloun. L’eleitricita vèn d’arriva à l’ous-tau. Lou cinema avié uno lampoque counsumavo proun de cour -rènt. Mau-grat ’cò, sa mairel’empacho pas de jouga: es tropafouga, farié de counvulsioun.Coume es proun adoubaire, sefabrico uno lanterno magicoemé uno bouito de caussuro ese passo e repasso lou filme, àl’endré e à l’envers: es lou biòu-marin que mando lou baloun aupichot.Dóu tèms de la guerro, mau-gratsoun jouine age, rintro dins laResistènci. À la Liberacioun, sigènt estènt defunta, soun einatdevèngu soun tutour, ié croum-po uno camera 16 mm, segoundli darriéri voulounta de sa maire.Pau coumenço alor de tournade repourtage d’atualita pèr lasoucieta Cinepax que vèn defounda emé quàuqui coumpan.Pièi se croumpo uno 35 mm ausurplus american.Istitutour iscri au PartiCoumuniste, tourno si proumiériatualita que devènon bèn-lèucontro-atualita emé la guerrofrejo (1947). Tóuti si proumiéfilme an dispareigu, entre autreun repourtage à Valauris susPablo Picasso.Au moumen dis evenimen de1950, filmo, camera sus l’esqui-no, la grando grèvo di porto-faisde Marsiho que refusond’embarca li canoun que partonpèr l ’Indochino. Aquéu fi lme“Rendez-vous des quais” tournadins lou mitan óubrié, encòd’ami siéu, mostron pèr louproumié cop la vido vidanto dipichòti gènt emé forço realisme.La reali ta se mesclo emé laficioun: l’armado desbarco libatèu carga d’atahut de sourdatfrancés, li CRS cargon sus lipiquet de grèvo dóu tèmsqu’uno istòri d’amour se nousoentre un porto-fais militant e unoóubriero dins uno fabrico de bis-cue.Sian bèn avans la nouvello vagoe aquéu filme, tourna pèr unpichot istitutour de prouvinço esen descoutage emé lou cinema

francés. Vira en blanc e negre,mut, la postsincrounisacioundóu son se fai en darrié, enestudiò. Li coumedian, quàsitóuti d’amatour, seguisson loumouvamen di labro pèr retroubali dialogue. Carpita coume tóutilis atour i’an mes tout soun cor.Pèr èstre presenta en salo eagué un visa, lou filme es decla-ra coume filme publicitàri sus labrandado de merlusso. En reali-ta, es un filme engaja pèr la pasau Viet-nam. Uno proumiero

demando de visa noun coumer-ciau fuguè estado refusado souspretèste que lou filme poudiétreboula d’ordre publi.En 1955, à la sourtido dóu filme,tre la segoundo representation àMarsiho, dins uno salo coumou-lo, es aganta pèr li CRS e boutasouto sagèu. Carpita, descoura,umilia es bouta en presoun, dinsl’indiferènci generalo di gènt decinema. Tout soun courage dis-pareiguè. N’en faguè soun dòu.Aquéu jouine realisaire pousquècicatr isa sa blessaduro quequàuqui 30 an plus tard.Tout lou mounde se pensè quelou filme fuguè sagata, mai…33 an après, en 1988, Jan-PèireDaniel, direitour de l’Alhambra,retrobo, d’asard, li piado di bou-bino, sus de testimòni de porto-fais de Port de Bou que faguè-ron li figurant di porto-fais e diCRS. Lou f i lme èro toujoursouto saguèu à Bois d’Arcy, lapresoun di filme. Mancavon sou-lamen 15 minuto.Après mai d’uno demarchoproche lou Menistèri de laCulturo, J.-P. Daniel finiguè pèragué uno autourisacioun d’unoproumiero proujeicioun. Dins laregioun, es l’estrambord, unsucès maje, un triounfle.Despèi, es presenta en

Americo, au Japoun… Dins lis annado 90, Carpita tour-nè soun segound long metrage,sus un scenariò qu’avié escri en1958 “Les sables mouvants”, unpau coume pèr eisourcisme.Vuei, se parlo d’éu coume loudavancié de la nouvello vago,cineasto maudi, cadenoun man-cant dóu cinema. Pamens, aumoumen de la sesiho, deguns’es vira devers éu pèr-de-quedesranjavo. Restè dins l’oumbro35 an de tèms! Tournè quàuqui

court metrage magnifi, entreautre “Marseille sans soleil” enóumage à-n-un de sis amidefunta dóu tèms de la guerrod’Argerìo, ounte se vèi uno viloen recoustrucioun après la guer-ro. Moussu Carpita emé vòsti 77an, sias un ome fourmidable!

Tricìo DupuyFilmographie:- 1946 Vers la lumière (recoustru-cioun de Marsiho)- Rencontre jeunesse, documentai-re, avec Pablo Picasso- 1947 Nous voulons vivre (contro laboumbo atoumico) - 1948 Pour que nos joues soienttoujours roses (l’enfanço, li turno...)- 1950 Bandes d’actualités-contreactualités (manifestacioun contro laguerro d’Indochino, grando grèvo diporto-fais…) - 1951 Je suis né à Berlin, moyenmétrage (Festenau moundiau de lajouienesso pèr la Pas) - 1950/1953 Le rendez-vous desquais- 1956 Rencontre à Varsovie- 1958 La Récréation- 1960 Marseille sans Soleil- 1962 Demain l’amour- 1964 Des lapins dans la tête- 1964 Graines au vent- 1966 La visite- 1970 Adieu Jésus- 1972 Les fleurs de glai- 1982/1994 Série de documentaires- 1995 Les sables mouvants- 2000 Les homards de l’Utopie

A t u a l i t a .

7 .

Moussu Pau Carpita A la lèsto* Irlando: L’Eire es en trin de durbi un

counsulat dins li regioun autounomod’Escosso e dóu Païs de Galo. Voudrien n’endurbi un en Bretagno mai es pas poussible.Devinas perqué…

* VIDEO: uno poulido casseto sus l’istò-ri e la situacioun de nosto lengo realisado pèrJaume Cambon, un Rouergas que counèissoun afaire e avié deja publica d’àutri casse-to (sus Justin Bessou pèr eisèmple).D’image forço bèn causi dóu mount Ventùri iprado enflourido de l’Aubrac, dóu canau dóuMiejour is auciprés de Maiano. Uno belloreussido.

“Lengo d’O” es de coumanda à:Oustau dóu libre, 59 rue Beteille, 12000Rodez.

* Avenio Trobairis: aquel espetacle diTard quand dine encantè lou mounde dóu 23au 31 de juliet dins la Cour dóu Palais dóuRoure. Tèste pouëti prouvençau dóu païsd’Avignoun de l’age-mejan à vuei, mes enmusico pèr li cantaire. Pantai, cansoun dóuflume, óumenage à noste patrimòni, nostoliteraturo e noste eiretage èron à l’ounour.Osco!

* MicRomania: la revisto counsacrado iliteraturo en lengo minouritàri roumano faiounour dins soun n°37 à segne Jan Brun, louvalènt secretàri de l ’Escolo de la TourMagno, en publicant soun pouèmo “Debana”.

MicRomania, CROMBEL, bd. Roullier 1,B 6000 Charleroi.

* 100.000 es lou noumbre de loucutournecite pèr que li lengo passon d’uno genera-cioun l’autro. Autambèn 6800 lengo dóumounde auran dispareigu à jamai en 2100(The associated Press, Washington, 19 deJun 2001)

* Counvencioun pèr Oucitanìo, crea-do lou 20 de mai à Carcassouno e proumieracamp lou 23 de jun à Mount-Pelié emél’IEO, lou Felibrige, lou POC, lou PNO, louCROC, lou SOE e la CEEPOC.

* 3° Rescontre dóu Segala: s a r a n ,aquest an (li 27 e 28 d’óutobre), counsacra à-n-un coulòqui à la memòri de l’abat E r n e s tNègre dins soun vilage nadalen de Gauleno(Tarn). I’evoucaran sa vido e soun obro delenguisto e de toupounimisto, soun obro auCoulège d’Oucitanìo e l’ome de glèiso.

Vent Terral, Pôle d’activité Val 81,Valence d’Albigeois. Tel: 05 63 56 51 76.

* “Rescontre de l’inteligènci”: s edebanèron à Sant-Antounin (Tarn eGarouno) ounte li touristo e li gènt dóu païspousquèron escambia e chifra ensèn sus lapinturo, lou lengage e lou ritme em’EnriMeschonnic, sus lou proutestantisme e lademoucracìo emé Janino Garrisson e sus lisinfluènci di troubadour sus la lirico óucidenta-lo de l’Age-mejan fin qu’à vuei emé PèireBec. Un estiéu estudious.

* Oustau païsan de Franço: Q u e t eaveni pèr l’architèituro doumestico tradiciou-nalo? Fau faire mèfi dóu trop de moudernitae di restauracioun à la manco. Es lou soucitmage de l’assouciacioun naciouanlo pèr lacouneissènço, l’aparamen e la meso envalour dóu Patrimòni Purau Basti e sounEnvirounamen.

Uno seicioun dins la Vaucluso: J. Erat,route de Villedieu, 8411 Vaison la romaine.

Page 8: Anniversàri Lou cènt - Le Trésor de la langue Langue d'OcLei fouant, parado de bouis pica de flour jauno e roujo, de bandiero, de lume, de drapèu de Prouvènço dounavon au vilage

Pèr lou cènt cinquantenàri de

l’insurreiciounde 1851

Pèr uno matinado fresco dóu mesd’avoust, m'en siéu anado aurescontre de Renat Merle, l’escrivan,l’istourian, à Touloun, dins soun ous -tau que baio uno visto estraourdinàride la rado de Touloun.

T. D.

Prouvènço d’aro: Segne Merle, sabènque sias istourian e qu’avès escrich unmouloun de libre en lengo d’oc e en fran -cés, dins de gènre forço diferènt, mainous poudès belèu dire un pau mai quausias ?Renat Merle : Siéu esta proufessourd’istòri d’annado, e aro siéu à la retiradodespièi cinq an. Quouro ère proufessourd’istòri ai travaia emé lou CNRS, dinsl’Unita de socio-linguistico de Mount-pelié, sus l’escrituro en lengo d’oc. Aidounc travaia un vintenau d’annado susl’escrituro en prouvençau. Ai fa d’estùdisus tout ço qu’es esta publica en prou-vençau, mai pas d’un biais literàri, despièilou siècle XVIIIen, en meno de religioun,de poulitico, de galejado e es pèr acòqu’ai sourti un mouloun de causo, un cor -pus coume se dis, qu’a baia matèri à delibre un pau pounchu, un pau saberu. Enmai d’acò ai ensigna au licèu de la Seino,ai escrich en prouvençau, mai subre-toutde pouësìo. Après, pèr chanja un pau, àla retirado, me siéu amusa d'escriéure enfrancés. Ai assaja de faire passa mounesperiènci d’istourian dins de polar, pèrtouca un publi mai larg que fasiéu tambènd’article dins Provence Historique . Aiescrich un polar sur Marsiho que se disTreize reste raide, qu’es un pau un ana-retour entre lou passat negre dis annadode Sabiani e encuei, un sur Touloun quese dis Opération Barberousso , qu’esencaro un ana-retour entre un passat maiancian dóu tèms di Barbaresc e encuei, epièi un sus la lengo d’oc, que se dis L ecouteau sur la langue. Mai ai un tiradouplen de causo en prouvençau, en proso,mai me siéu jamai lança dins l’edicioun.Ai un rouman qu’ai quàsi acaba en prou-vençau, mai es un pau coume la tapissa-rié de Penelopo…

P. A.: Alor pèr-de-que pas faire direita -men de rouman poulicié en prouvençau?R. M. : Perqué pas? Vouliéu èstre publicatout d’uno. L’ai prepausa à-n-un oustaud’edicioun francés, mai desespère pasd’en sourti un en prouvençau. Siéu coum-pletemen dins l’escrituro bilingo, maisabès bèn que ço qu’escrivèn bèn enprouvençau es pas parié e lou poudènpas faire en francés. Quand me deman-don de faire de traducioun, iéu pode pasrevira d’un meme biais ço qu’escrive enfrancés e en prouvençau.

P. A.: Leissèn lou roumansié pèr reveni àl'istourian. Lou cènt cinquantenàri del’insurreicioun de 1851 se preparo. I’auno assouciacioun que fuguè creado pèraquelo counmemouresoun? R. M.: Em' uno chourmo de coulègo faid’annado que travaian sus aquéu tèms,mai óuficialamen avèn crea uno assou-ciacioun en 1997, pèr que fau d’assoucia-cioun pèr engimbra e pèr èstre suven-ciouna. L’avèn creado entre coulègo disAup Basso e de Var, estènt que soun lidous despartamen ounte lis insurreiciounfuguèron li plus forto, e tambèn erian decoulègo que se sian couneigu dins dedraio regiounalisto. I’a la coulègo Coulet-to Chauvin qu’es de Castèu-Arnous, esecretairis de l’assouciacioun, lou coulè-

go Jan-Marìo Guillon, qu’es proufessourà la Faculta de z-Ais, parlo lou prouven-çau de Cabasso, tóuti de gènt qu’an unofibro regiounalo. Avèn pas crea l’assou-ciacioun pèr tout faire, mai pèr sensibilisalou mai d’assouciacioun, de couleitivitapublico, de municipalita pèr que cadunfaguèsse sa counmemouracioun. Es unevenimen qu’es pas couneissu dóu tout,e nosto toco èro de sensibilisa, subre-toutdins lis Aup Basso e Var. Lou Var es enpouncho valènt-à-dire que lou CounsèuGenerau a pres en man la counmemou-racioun, qu’a largamen suvenciouna e i’aun fube de proujèt que soun adeja reali-sa: uno peço de tiatre, uno virado d’espe-tacle de cansoun, en grando partido enprouvençau, uno espousicioun de san-toun que viro, que represènto la coulouno

dis insurgènt emé la fremo davans emélou drapèu. Es uno santouniero de SantMeissimin qu’a fach acò. Uno dono aestampa de peço de mounedo similid’epoco, emé lou sagèu dóu CounsèuGenerau pèr la counmemouresoun, ed’iniciativo loucalo forço loucalo coumede banquet republican, de fèsto dinschasque endré. I’a un vilage proche Dra-guignan qu’a engimbra uno marcho pèrorto emé lou noum d’un insurgènt dóurode sus lou pitre di caminaire. Se fai à labono franqueto mai se fan d’en pertout decauso. Dins lou 04, i’aguè pas lou memesuport dóu Counsèu Generau. Li despar-tamen ounte l’insurreicioun fuguè la maiforto èron dins li despartamen miejour-nau: Droumo, Gard, Eraut mai aqui, i’apas grand causo que se fai.

P . A .: Sian dounc en desèmbre 1851,ounte coumencè l’ensurreicioun, à Cla -mecy?R. M.: Noun, nautre parlan de resistènci,i’aguè un fube d’endré ounte i’aguè resis-tènci sènso que i’ague insurreicioun. Dinslis insurreicioun, li gènt se baton, mai eici,tre que lou cop d’estat (dóu 2 dedesèmbre) de Napoleoun III sieguè cou-neissu, li Republican se soun acampa àla coumuno, lou pople reprenguè si dreen se dounant uno coumuno republicano.Se lou conse èro d’acord emé la causorepublicano, i’aguè ges de proublèmo. Sela coumuno refusè lou cop d’estat, se louconse èro pas d’acord, l’an chanja. I’aviémeme pas à prendre lis armo quandi’avié l’unanimita. Lis gènt an pres lisarmo quouro l’óupinioun se mesclè i gen-darmo. Es pas coume encuei, encueiavèn de pouliço d’en pertout, mai avans ligendarmo èron soulamen dins quàuquisendré, i’avié un fube de vilajoun ounten’i’avié ges. Li gènt an pres lis armoounte i’avié li gendarmo.Acò s’es passa d’en pertout au mememoumen. La nouvello dóu cop d’estat esarribado lou 3 e lou 4 de desèmbre.L’óuriginalita di despartamen ounte i’aagu insurreicioun, es que li coumuno anmanda d’ome arma pèr faire de coulouno

pèr marcha devers la prefeituro. I’aguècoume acò un vintenau de despartamenounte li gènt se soun regroupa pèr assajade prendre la prefeituro, coume pèreisèmple à Clameçy (Nièvro). Dins louMassis Centrau i’aguè uno bendo d’insur-reicioun: Auto Vieno, Iono, Nievre, Saunoe Lèiro enjusqu’à Lioun, Jura, que cour-respound à-n-uno bendo eleitouralamenà gaucho un siècle e mié. Pièi i’a agu loucourredou Sauno-Rose emé li desparta-men di dous coustat: Ardecho, Droumo,Vau-cluso, Gard, e subre-tout Var e Bàs-sis Aup; de l’autre coustat, Eraut, Tarn eGarouno emé uno grando zono d’insurrei-cioun, Lot e Garouno, Gers. A fach unpau coume uno pèu de leoupard. L’insur-reicioun èro la mai forto dins li desparta-men republican li mai ourganisa, li maipoulitisa.

P. A.: De qu’èron d'auquéu tèms li Maria -no?R. M.: Èron de soucieta secrèto republi-cano. La Republico que fuguè prouclama-do en 1848, èro pulèu counservatriço, etre 49 lou gouvèr assajè de limita e estou-fa la prèsso e la proupagando republica-no, dicho “roujo”… Voulien de causonourmalo coume la retirado, lou dre à lasecurita soucialo, l’estrucioun publico.Lou còu-pourtage èro enebi. Aquéli sou-cieta èron lèsto à coundurre li gènt quevoulien countesta. Es elo qu’an moubilisalis ome. En Prouvènço aquéli soucieta sesounavon La jeune Montagne, c o u m eaquelo de Cuers, e es pèr acò qu’avèn lacansoun sus la farigoulo (Cf. MistralMemòri e raconte: la mountagno flourira)que represènto lou partit republican. Lacantan sus l’èr de La Carmagnole. Lafarigoulo es uno planto que pousso d’enpertout e qu’es trepejado. Es mespresadoe es pèr acò qu’es devengudo lou simbèudóu pople mespresa mai ounoura. Lamountagno es lou partit republican. LiBlanc avien lou ièli blanc, grand e bèu,lou pople avié la farigoulo que poussod’en pertout, qu’embaumo e que s’arrapo.Es un poulit simbèu.

P. A.: Aquelo partido de nosto istòri esforço mau couneigudo, franc d’aquestoannado emé lou travai que fasès emévosto assouciacioun. Se n’en parlo pasdins lis escolo, pèr-de-que?R. M. : Es mal-eisa de respondre à laquestioun e pode vous douna qu’unovesioun persounalo de la causo. I’a untrentenau d’annado, i’a un universitàri,Maurise Agullon, que faguè uno tèsi e eséu qu’a un pau revela l’interèst d’aquéliquestioun. En deforo d’éu, es evidènt quei’a pas agu un ensignamen óuficiau.Crese que fau èstre clar: es pèr qu’esuno insurreicioun, que fai partido de l’istò-ri, mai i’a ges de vergogno. Li gènt anresista pèr si dre, an pas fa d’anarchìo,se soun leva pèr apara lou dre de laCoustitucioun. Belèu qu’en Franço avènpòu de dire qu’es lou pople que fai l’istòri.Pèr nautre s’iscriéu dins la memo lignadoque la resistènci de la guerro de 1945.Prenès li mounumen de Barjòu, de z-Aups, que soun à la memòri dis insurgèntde 1851: soun coume aquéli de la guerro.Es de regreta que se faguèsse pas dinsl’ensignamen, e es pèr acò qu’avèn fatout acò. I’a uno memòri familialo, mai endeforo d’acò, i’a uno ignourènci generalo.

P. A.: Faren pas lou camin de tóuti lisinsurreicioun, mai poudèn parla dóu mou -vamen en generau e de sis atour. Pensasque lou mouvamen se faguè en francés oen lengo nost ro, (vo le pas d i re enpatoues…)?R. M.: Subre-tout pas. Se faguè dins lalengo dóu Miejour dins li despartamen ese parlavo la lengo nostro qu’a peta d’enpertout. Siéu en trin d’alesti un estùdi susl’usanço de la lengo d’oc dins l’insurrei-cioun, e quiche aqui dessus que i’a degènt que nous fan caga pèr l’ensignamendóu prouvençau... Se li gènt que parlavon

que francés, à-n-aquelo epoco, avienapara la Republico coume li gènt que par-lavon la lengo, segur que la Republicosarié estado sauvado. Acò mostro bènque poudèn èstre republican e Francés, ememe pas parla francés dóu tout… Lougenerau de l’insurreicioun èro un braveome, qu’arribè de Marsiho pèr prendre latèsto de l’insurreicioun, es un tipe counei-gu mai que parlo pas prouvençau. Arriboà Brignolo e declaro: — Je ne pouvais pas accepter le postede général que l’on me proposait parceque je ne connaissais pas la langue de cepeuple, et on ne peut pas mener desgens au combat sans parler leur langue… Dins l’insurreicioun i’avié forço mège, defarmacian, de veterinàri, quàuqui noutàri.Emé li mèstre d’escolo fasien l’interfàciemé lou pople. Encò di Blanc èro parié,pèr eisèmple ço que faguè Roumanilleemé soun coumpan Macan, qu’èro avou-ca e beilejavo lou journau blanc de Vau-cluso. Es lou prefèt que lou faguè venieici pèr beleja lou journau blanc e faire sicrounico en lengo prouvençalo pèr toucali païsan. Pièi lou prefèt fasié mandaaqueste journau dins tóuti li chambreto, liciéucle, li cafè di vilage. Li Republican anfa tambèn de crounico en prouvençaudins lou journau. Lou que fasié li crounicos’escais-noumavo Cascaioun. Roumanillecoumencè de publica li crounico de souncoulègo Macan dins lou journau d’Avi-gnoun, La Coumuno, pièi coumencè éu-meme d’escriéure si crounico. Li Blanctambèn an dounc fa tambèn uno belloproupagando pèr lou prouvençau. Rou-manille es un eisèmple famous.

P. A.: I’a d’escrit que soun resta en lengonostro?R. M. : I ’a aquélis article, mai tóuti l irendu-comte óuficiau dis arrestaciounsoun en francés. Au momumen de larepressioun, li gènt soun esta interrougapèr d’ùni que parlavon prouvençau, li gre-fié, e que reviravon en francés. I’a douncpas de tèste de justiço óuficiau. Li gènt sabien pas trop legi. Fau s’imagi-na que lou journau arrivavo dins lou vila-ge. Dins la coumuno, i’avié de cafè, i’aviéde chambroun ounte li gènt s’acampavonlou vèspre, e i‘avié toujour quaucun quelegissié lou journau à voues auto, enprouvençau.À-n-aquesto epoco Mistral fasié depouësìo poulitico e republicano, mai enfrancés. Roumanille escrivié la pouliticoen prouvençau.

P. A.: Quant de tèms acò durè l’insurrei -cioun?R. M.: Un desenau de jour. I’a de despar-tamen coume l is Aupo Basso ountel’insureicioun gagnè la prefeituro. A espe-ra que la Franço seguisse. Mai la Françoa pas segui . A coumença lou 3 dedesèmbre, dins Var, lou 10 fuguè lourescontre emé l’armado e la desfacho, elou 11 la fin.

P. A.: Perqué lou mouvamen fuguè mensatiéu dins li gràndi vilo?R. M. : Acò es uno evidènci. De qu'aviencoume gràndi vilo? Paris, Lioun, Marsiho,Bourdèus, Toulouso e an pas boulegapèr tres causo: la moubilisacioun esmens grando en vilo que dins li campa-gno, i’avié d’oubrié que fuguèron descou-raja de la Republico que i’a pas baia çoque voulien: lou dre au travai, e subre-tout en 48-49, tóuti li manifestaciounsiguèron reprimado dins lou sang. À Parisi’aguè de milié de vitimo, à Lioun an tiralou canoun en 49, à Marsiho parié. Rou-manille, li Blanc de La Montagne Blanchefasien de proupagando republicano.Disien:— Ço que voulian es parié: vautre voulèsli justiço soucialo via la Republico, e laRepublico, vuei, vous la douno pas, maise i’avié un rèi, sarié coume un bon pairede famiho pèr tout lou mounde, sarié pascoume aquéli bourgés.

- M e m ò r i

. 8

L'istourian Renat Merle

Page 9: Anniversàri Lou cènt - Le Trésor de la langue Langue d'OcLei fouant, parado de bouis pica de flour jauno e roujo, de bandiero, de lume, de drapèu de Prouvènço dounavon au vilage

Seguido de la pajo d'à coustat

Segoundamen, la segoundo Republicode 48 avié baia lou sufrage à tóuti lis ome(qu’èro pas encaro questioun de fairevouta li fremo…). Napouleon III, qu’espas couioun, vesènt que li gènt voutavonde mai en mai à gaucho, lou sufrage uni-versau fuguè limita en 50. Li mai paure,aquéli qu’avien pas la memo residèncidespièi 3 an poudien plus vouta. Lou jourdóu cop d’estat, Napoleoun restabliguèlou dre de vote au sufrage universau(franc di fremo…). Lis oubrié que voutavo pas, an pensaqu’èro un bon ome, an pas boulega. Latresenco resoun es puramen militàriestènt que dins li vilo la councentracioundi troupo es mai grando. Pèr eisèmple àTouloun, qu’avié 30.000 abitant avié5.000 ome de troupo, à Marsiho i’aviéuno garnisoun fourmidablo. I’aguè unoinsurreicioun à Marsiho, emé uno grossomanifestacioun, mai se soun troubadavans de regimen e li canoun. An pasboulega. Mai dins Bouco de Rose, toutlou bassin minié de Gardano, Fuvèu sesoun leva, an assaja de prendre la ciéutade z-Ais. Avèn descubert aquéli causopas couneissudo emé lou travai d’unestudiant.À Paris, la troupo a tira sus li badau pèrfaire pòu.

P. A .: Per-de-qué i’aguè tant de mas-sacre? Es pas nourmau que la repres-sioun fuguèsse tant sanglanto! tóuti liconse e la gendarmarié èron pèr lou Prin -ce Napoleoun e voulien pas d’estam-pèu…R. M. : Degun s’es leva pèr denouncia lavióulacioun de la lèi. En vesènt lou poplese souleva, an agu pòu, an vougu impau-sa sa vióulènci e sa forço sus un popleque fasié rèn: an tua degun, an vióuladegun, mai la repressioun fuguè grosso.I’avié un desi de punicioun e falié impau-sa un regime nouvèu.

P. A.: Quant i’aguè de despartria? Quantn’en revenguèron?R. M.: I’agué mai de 30.000 coundana, emai de 6.000 despatria en Argerìo, susVar. Lis an manda siegue pèr ana aubagne, siegue pèr èstre couloun. La maipichoto di coundanacioun fuguè de 5 an,mai un à dous an après, Napoleoun adouna de gràci, pèr douna un image debon paire. Tre 53-54, i’aguè uno tiero d’anmistìo.Aquéli qu’èron pas mort amoulouna enpresoun, qu’en desèmbre 52 fasié fre,qu’un mouloun soun mort de pléuresìo ode tuberculòsi en Franço. Pièi aquéli quesoun parti en Argerìo ounte i’avié la mala-ria n’i’a que soun mort, n’i’a pas gaire querestèron en Argerìo. Quàuquis un chausi-guèron d’èstre couloun e aro avèn de pèdnegre que soun d’eisila de l’insurreicioun.La majo part revenguèron encò siéuquàuquis annado après (55 à 60), maièron surviha, falié ana signa à la gendar-marié, pas boulega de l’endré.

P. A. : Dins tout aquéu mouvamen, separlo pas trop di femo, pamens i’èron en’i’a que fuguèron depourtado. Avien paslou dre de participa à la poulitico e d’anais acamp. Pamens i’èron en 1789 quesoun éli qu’an coumença de descèndredins li carriero.R. M.: Es un proublèmo di gros, estèntque la Republico de 48 dounè lou sufrageuniversau masculin. Avans i’avié que liriche que poudien vouta, dins lou Vari’avié soulamen quàuqui centenau de per-souno que voutavon, pas mai. Dounc li gènt dóu pople, ome e femo, setroubavon dins uno meno d’egalita nega-tivo: degun voutavon, l’ome e la femoèron parié. D’un cop, l’ome pòu vouta e lafemo noun. Aquéu sentimen de superiou-rita devenguè quasimen óuficiau. L’insur-reicioun es un afaire de citouien, d’ome, eli femo rèston à l’oustau.

L’óuriginalita de la rebelioun dins li des-partamen miejournau, es que li femo sen’en soun mesclado, e mesclado coumesimbèu. La coulouno vareso, uno coulou-no de bouscatié, que partiguè de SantTroupès, a travessa li Mauro, la Gardo-frenet e davalè sus Draguignan. À latèsto i’avié de femo, e uno que ié disiendono Ferrier qu’èro la femo d’un mestei-rau de Grimaud, que pourtavo lou dra-pèu, avié lou mantèu blu, lou capeirounrouge e ié disien La Mariano de l’Insurrei-cioun, La Déesse de la Liberté. La femovoutavo pas mai significavo l’avenidou, lavido e emé respèt, lis ome seguissienuno femo. Es coume la vièio Rouseto deMistral (Cf. Memòri e raconte) que repre-sentavo la Liberta en 82. Es lou simbèuque li femo èron pas soulamen li cantinie-ro de l’armado o li panturlo. Pamens a faugu espera 1945 pèr que lifemo aguèsson lou dre de vote. Es unoespeficita bèn franceso.

P. A. : Pèr-de-que, aquelo resistançodevenguè pièi legalo. An indannisa lisinsurgènt e que quand èron mort, sa pen -sioun anè à la véuso e i’an meme aubou -ra de mounumen?R. M.: Vint an après, i’aguè la guerro eméli Prussian, Napoleoun III (Sedan) siguèpresounié e la Republico fuguè proucla-mado: la Tresenco Republico (1871). Lis eleicioun fuguèron engimbrado pèr liReialisto qu’èron divisa. Li Legistimisto voulien lou drapèu blanc elis Ourleanisto voulien lou drapèu tricou-lore. An pas pouscu se metre d’acord e an pasagu la majourita. Mai tre 71 li desparta-men insurgènt an vouta republican:Bouco de Rose, Vau-cluso. Lis insurgènt soun revengu, l’insurrei-cioun siguè recouneissudo, aquéli qu’anviscu e sis enfant an touca uno pensioun.Li mounumen se soun auboura entre 80-85, e la pensioun pagado en 1882.

P. A.: En quau soun dedica li mounu -men? Is ome o au mouvamen?R. M.: En generau, i’a marca Aux Insur -

gés républicains, Aux défenseurs desdroits de l’homme, Aux défenseurs de laC o n s t i t u t i o n e de cop que i’a, coume à-Aups, i’a la tiero, incoumplèto, de la majopart di gènt que soun esta tua pèr la trou-po à z-Aups. À Barjòu, lou mounumen esespecificamen dedica à Martin Bidouréqu’es esta fusiha dous cop.

P. A. : Rèston encaro de descendènt quese souvènon o que sabon l’istòri de sigrand?R. M. : Segur, counouisse lou coulègoMaurel, lou baile de l’AVEP, un istitutourretira, a escri forço causo en prouvençau.Es un felen d’un insurgènt. Es un omed’age mai a uno bello memòri familialo ea escrich un mouloun de causo en prou-vençau. I’a proun de gènt que nous anbaia de testimòni.

P. A.: Pèr vous, quau fuguè l’insurgèntlou mai remirable, pèr sis acioun, e dinsquent afaire?R. M. : Es un afaire couleitiéu, es paspoussible de metre quaucun en dessus,mai i’a de destinado individualo que nouspivelo:

- Es lou destin de Ferdinand Martin diBidouré, nascu à Barjòu lou 24 d’avoust1825. Es un brave óubrié de Barjòu.Fasié la liguesoun entre lou Rose e Tour-tour (Var). Anavo emé soun chivau sus lagrand routo e siguè aganta pèr l’armado,e quand veguèron lou message, l’an tuasus plaço. L’avien mau tua. L’armado a parti e éus’es tirassa dins uno fermo. Lou fermié l’apourta à z-Aups pèr lou faire sougna pèrl i bòni sorre. Mai fuguè denouncia.L’armado l’a représ e l’an tourna fusihaquàuqui jour après. Aquéu Martin qu’esun insurgènt coume lis autre mai deven-guè un simbèu pèr-de-que fuguè fusihadous cop. Li Miejournau avien uno repu-tacioun d’ome dur, mascle, e après ven-guè la modo dóu prouvençau bounias elou Martin Bidouré devenguè uno galeja-do: li Miejournau soun pas coume lisautre, soun fusiha dous cop…

- Lou tipe que me pivelo lou mai es unome que se dis Campdoras. Èro un cirur-gian, óuficié de marino sus un batèuqu’èro dins lou gou de Sant Troupès equand l’insurreicioun coumencè, venguè-ron lis ome de Sant Troupès, prenguè latèsto de la coulouno emé dono Ferrier esoun ome. Après la repressioun an pous-cu fugi. Ferrier e Campdoras an passa lafrountiero sardo e an parti en Americo.Soun ana retrouba uno coulounìo utou-pisto. Ferrier fuguè charroun coume enFranço e Campdoras mège. Dono Ferrierque siguè arrestado, pousquè tambènfugi, lis a retrouba en Americo e an fatouto sa vido en Americo, i raro di terroindiano. An jamai vougu reveni, mai sountoujour resta enjusqu’à sa mort utoupisto.Campdoras es mort en 82, èro maridaemé uno americano qu’a touca la pen-sioun, li Ferrier restèron dins lou Kansas.

- L’istòri de Louvis Langomazino es pasdireitamen ligado à l’insurreicioun, mai esun fiéu d’italian. Soun paire es pescadouà Sant Troupés, éu vèn travaia à l’arse-nau de Touloun. En 45 meno la proumie-ro grèvo à l’arsenau. Es vira. Pièi part àMarsiho pèr èstre mecanician, e fai parti-do de l’Athénée Ouvrier, mita en francés,mitan en prouvençau. En 48 li Republican de Marsiho lou man-don dins lis Aup Basso pèr ourganisa loumouvamen republican. Un pau avansl’insurreicioun, coume beilejavo uno sou-cieta secrèto, es arresta e lou mandon isisclo Marquiso, en depourtacioun libro.Fai sa vido is isclo Marquiso en estèntfabre, que i’avié ges de mecanico dins lisisclo. Autodidato, devèn avoucat di paure,finis coume juge principau de Tahiti, tou-jour republican e noutable. E s’anas àPapeete, i’a vuei lou Licèu Langomazi-no…N’i’a un fube d’autre, mai poudèn pasparla de tóuti li destin.

Mai ço que me sèmblo impourtant defaire coumprendre es que, un, li gènt sesoun leva pèr defèndre la Republico,estènt que se degun la defendié, èro aupople de la defèndre; dous, la Republicoque voulien èro pas la Republico talocoume èro, mai plus demoucratico e maisoucialo e tres es uno insurrecioun dedemoucracìo subre-tout miejournalo eque la grando part de Franço a pas bou-lega.

Poudèn chifra aqui dessus.

Tricìo Dupuy

Site Internet:

www.1851-2001.fr. .st, pièi http://perso.wanaoo.fr/negrel quesoun forço interessant, bèn fa e richeen doucumentacioun, bibliougrafìo,icounougrafìo, e istòri de touto meno.

L’assouciacioun:

1851-2001 – Groupe scolaire Pasteur –7 Av. des Tilleuls – 04190 Les Mées.

De legi :

La farandole de la Liberté – AndriéuNeyton – Tiatre, 90 p. Ed. AutresTemps 65 F.

- La Provence insurgée, FrédéricArnaud, 1851 – Jan Rambaud – Istòri,210 p. 115 F – Ed. Autres Temps.

Lou prougramo d'aquelo coumemou-resoun de l'evenimen que vai se deba-na enjusqu'à la fin de l'en es baia enpajo 3.

M e m ò r i .

9 .

L’insurreicioun de 1851

- Renat Merle, lou mèstre d'obro de la coumemouresoun -

Page 10: Anniversàri Lou cènt - Le Trésor de la langue Langue d'OcLei fouant, parado de bouis pica de flour jauno e roujo, de bandiero, de lume, de drapèu de Prouvènço dounavon au vilage

L’occitan modèrne

Dins aquel oubrage de segneJaume Taupiac avèn trouba dequés’acountenta, dequé rena e dequérire un pau, ço que fai pas de mauquouro legigès un oubrage de gra-matico…

Pèr rire un pau: Sènso ana tropavans dins la leituro relevaren à lapajo 9 lou biais galejarèu de l’autourqu’un cop agué esplica que l’ourtou-gràfi mistralenco “acò” es mai justifi-cado etimoulougicamen que l’escritu-ro alibertino “aquò” pauso la ques-tioun de saupre s’es uno resoun pèrcambia e la responso vèn souleto:“Non! A pas cap d’importància […]” ede counclure que fau apara fort emort la grafìo aquò. Sian bèn d’acordemé l’ami Taupiac: perqué assaja defaire miés quouro poudès countuniade faire mau?

Gaire plus liuen, à la pajo 11,l’autour nous esplico qu’en prouven-çau mistralen lou plurau de “canto”se fai en ajustant l’elemen nasau “n”(canto/canton). Oublido soulamenqu’en mistralen aquéu “on” de la tre-senco persouno dóu plurau repre-sènto noun pas lou son “on” mai louson “oun” ço que ié fai prouva loucountràri de ço que voulié. Dóuma-ge.

Segne Taupiac es plen d’idèio elis afourtis clar. Aprenen ansin qu’esà Louis Alibert que revèn l’ounour“d’avé fa de l’óucitan uno vertadierolengo de mouderne de culturo (sic)”.

Urousamen éu! La simplo crounou-lougìo nous ramento pamens queMistral neissiguè proumié… Un paud’umelita farié pas de mau.

Anaren pas plus liuen dinsl’espeluca de ço que fai rire o… renae passaren tout d’uno au maiimpourtant: l’afourtimen pèr segneTaupiac que dins de “milierats demots sabents [es] mistralenc” (pèreisèmple raport i “e” de soustèn:f i l o u s o f e e noun pas f i l o u s o f). Dedesenau d’annado de travai e derefleissioun pèr s’avisa que Mistralpoudié agué resoun. Nautre avènbelèu pas pres lou tèms de la refleis-sioun, nous èro vengu tout soulet.

De coustatacioun pousitivo :segne Taupiac s’aviso que loudiciounàri d’Alibert de 1966 es “unobratge claufit de d’errors grossièirase de contradiccions lamentablas.” Equ’un fum d’autour respèton pas lanormo alibertino: “An rason: refusanun arcaïsme que implica la violacionde la fonologia de plan de parlarsactuals.” Finiren bèn pèr nousentendre…

D’afourtimen que fan chifra:“Aquí, sèm dins un cas ont Alibert escambiadís e ont cal, de tota urgén-cia, que los responsables de lanòrma decidiscan quin es lo critèriprioritari”. Brave! Mai quau soun li“respounsable de la normo”? Aquéli“respounsable” podon èstre que depersouno noumado o elegidodemoucraticamen pèr d’autourita

óuficialo e recouneigudo de tóuti.Quau, dins noste païs, se pòu vueitarga de talo investituro? Segne Tau-piac sèmblo pas se lou demanda.

Un pau d’umour encaro:l ’autour de prene en eisèmple l iS c h t r o u m p f s e de counclure:“Nosautres, ambé nòstres p a q u i -dèrms moderns e nòstres f i l o s ò f ss u b l i m s , es qu’avèm pas un paucuno lenga de Schtroumpfs? Es qu’espas urgentissime de d e s h t r o m p f i s a rl’óucitan?” Nautre dirian bèn que si,mai nous revèn pas de respondre!…

E d’estrambord! Jaume Taupiactalamen qu’a de bono voulounta qu’ameme imagina ço que devrié èstre

lou prouvençau se noun fuguèsse çoqu’es. Ansin aprenen que devriandire “proujèite” noun pas “proujèt”.Belèu. Mai uno lengo es coumel’istòri, acò se refais pas ni pèr d’omeserious ni pèr d’estra-luna.

Sian urous de lou legi: Es neci-te d’evita “un ambiènt de guèrra civi-la de las grafias que mancariá pasde nos portar tòrt. Per un “occitanis-ta” de l’Istitut d’Estudis Occitans un“provençalista” es pas un enemic”.Ouf! Malurousamen n’i’a que lousabon pancaro… e vice versa!

Em’acò, vous pensas bèn qu’unoubrage de gramatico e de lenguisti-co se pòu pas resumi coume un rou-man. Se voulès saupre s’acò finisbèn vous lou faudra legi en entié. Iétroubarés de bon e de marrit, forçobon. Es lou principau. Segne Tau-piac a forço travaia e soun travainous dèu servi en tóuti pèr buta mailiuen encaro la refleissioun en espe-rant soulamen que l’ana dóu moun-de nous n’en leissara lou tèms.

Acabaren em’uno clignado peréuà segne Carbonne que dins saprefàci nous baio uno poulido ale-gourìo di dous bessoun Naticcó eNatalac…

Peireto Berengier

L’occitan moderne de J. Tau-piac, ed. IEO. (J. Taupiac, La Pibole-ta, Sant-Marçal, 82000 Montalban.Costo 79f + 8 f de port.).

. L i b r a r i é

. 10

- Un libre “scientifi” -

Lis obro dóu famous troubadour auvergnat

Pèire d’Alvèrnhe

Pouèmo d’amour, pouèmo religious,pouèmo de circounstènci, apoun-doun… Tóuti li tèste couneigu dóugrand Troubaire soun acampa pèrlou proumié cop, presenta, revira enlengo d’aro e en francés pèr RougiéTeulat de l’Universitat de Clarmount.Pèire d’Alvèrnhe èro de l’evescat deClarmount. Ome sage e forço estru,èro lou drole d’un bourgés. La bèutae la gràci marcavon sa persouno.Bon poèuto e bon cantaire, fuguèlou proumié troubadour de valourque fuguèsse e faguè li meióutimeloudìo de poèumo que fuguèssonjamai coumpausado ... (debut de savido). Pèire d’Alvèrnhe escriguè de1150 à 1170 environ. Prefàci, notoistourico, bibliougrafico, literàri e tei-nico à mouloun, vido dóu troubaire,taulo diverso e mot-clau pèr faire derecerco. Emé aquél óubrage utile augrand publi coume pèr l’especialisto,Rougié Teulat, long-tèms titulàri dela cadiero de la lengo d’O de lafacultat de Letro de Clarmount-fer-rand, espandis soun amour del’Auvergno vertadiero, partidoimpourtanto di païs d’O, pèiro debaso à l’edifice universau.

100 pajo, fourmat 21x29, carra-pega, cuberto à rabatudo, ilustra-cioun de cuberto de Bernadeto Fau-cher. 100 F + port 15 F – Lo Convi-se – 9 Plaço de la Pas – 15012Aurillac cedex.

Aquéu recuei, à parti de diferènt doucumen, evoco laplaço de la lengo nostro dins la vido vidanto de la prou-miero guerro moundialo. Lou libre es dedica i sourdat dóuXVen Cors.Es un librihoun forço esmouvènt pèr si doucumen foutou-grafi (emé soun coumpan, emé soun enfermiero, emé lafanfaro…) e si coumentàri sus la vido dins li trencado,

noun coume un estùdi istouri mai coume un temouniagedi sourdat miejournau pèr si courrespoundènci, si carto,souvènti-fes li darriero escricho à sa maire, sa pichoto, sacalignairis, soun coumpan… Li letro soun en lengo d’Oc,e en coumentàri poudèn saupre se lou jouine a peri, esesta blessa o a pouscu reveni à l’oustau. l’emplé de la

lengo d’o permetié de dire de causo qu’èron pas legidopèr la censuro alemando. T’ai faye caouques grimacessoubre la carte… te fase inquère 6 gros poutous. Tondrole qui t’ome toujour bien bien…Lou sujèt pareissié di mai óuriginau, souvènti-fes escoun-du. Mai la lengo dins li trencado es subre-tout aquelo dipelous vengu di quatre cantoun di païs d’O, de Bourdèus,de Niço, de Pau à Limoge, de Narbouno à Clarmountd’Auvergno. Pas toujour bèn aculi, souvènt difama (seramenta l’afaire dóu XVen Cors), a pamens sóufert efuguè tout autant meritant dins li moumen dificile. Aquélipajo ié soun dedicado.

Lou drapeou flouri(Mèste Pascaou, de Marsiho, 14 de jun 1916)

Poulid bluret, d’azur pinta,E tu, blanco margaridetoCocolico, roujo esteletto,

Sias lei flour de la Liberta !

Sias lei coulour de la Patrìo ;Sias lou drapeou toujour pus aout,Lou drapeou de Franço que brihoCoumo lou soulèu prouvençaou !

L ’ a u t o u r : Ive Rauzier, nascu en 1961, es proufessouragrega de matematico, ensigno à Bourdèus en classopreparatòri i gràndis escolo, defensour de la lengo d’o, esl’autour tambèn de dous oubrage de matematico sus lisestatistico en lengo nostro.

L’occitan dans les tranchées – Ive Rauzier - 44 pajo -21x21 – 52 f + 8 f pèr lou port à coumanda encò del ’ a u t o u r : Yves Rauzier – 70bis allée de la Pépinière –33450 St Sulpice et Cameyrac.

“L’occitan dans les tranchées” de sourdat francés que parlavon pas coume lis autre…

Ive Rauzier

Page 11: Anniversàri Lou cènt - Le Trésor de la langue Langue d'OcLei fouant, parado de bouis pica de flour jauno e roujo, de bandiero, de lume, de drapèu de Prouvènço dounavon au vilage

Noste ami Bruno Eyrier vènd’escriéure si souveni e loulibre vèn de creba l’ iòu.Bernat Giély, l’ami fidèudespièi mai de trento an,n'en faguè la prefaço.

L'autourNascu à Vilo-novo en1927, Bruno, a pas seguil’escolo fidelamen e sounpaire se faguè un bravemarrit sang. Mai èropamens un bon garçoun efiniguè pèr arriva à troubauno draio pèr faire d’estùdi. Mai dins lou libre deBrunoun, es pas lou maiimpourtant. Nous conto sapassioun pèr li chivau quefasié meme de plantié pèr liregarda passa. Passounatambèn pèr lou Rose, esun enfant dóu flume, emési cop tant pouderous.Soun de souveni de joui-nesso, au coulège, àl’armado que Brunounnous meno enjusqu’à laguerro.Mèstre d’obro dóu Felibrigees toujour un militant atiéude la sauvo-gardo de lalengo e la culturo prouven-çalo. Fuguè un di founda-doun de l’assouciaciounParlaren.Presidènt de la Confrairié

de Sant Marc, engimbrèd’annado la fèsto diVigneiroun à Vilo-novo.Fuguè tambèn un di foun-dadou de la Cououperativodi Coustiero de Fournès.

Lou libre, emé la reviradurofranceso en regard es ilus-tra de pouèmo, de revira-duro de cansoun, de fotòsourtido de l’album defamiho.

Journado de dedicaçoLa presentacioun e lasignaduro dóu libre se faralou dimenche 14 d’óutobede 9 ouro 30 à 18 ouro enpresènci dóu conse deVilo-novo e de BernatGiély, dins la salo FrederiMistral, avengudo F.Mistral à Vilo-novo.A 11 ouro, un aperetiéusara pourgi dins la salo pèrla Counfrairié di Vigneirounde Vilo-novo.Lou repas se debanaradins la salo : salado varia-do, pèd e paquet, ris, frou-mage, dessert, cafè e vinde Costo de Rose. Loupres es de 100 F. La signa-duro se perseguira dins loutantost.

T. D.

Raconte, memòri epouësìo de Brunoun Eyrier– Ed. Prouvènço d’aro –265 pajo – cuberto en cou-

lour – 120 F en vèndo encòde l’autour (apoundre 20 Fpèr lou port) – 15 rue de laFoire 30400 F.

L i b r a r i é .

11 .

Raconte, memori e pouësìoBruno Eyrier

A i sLa bello revisto Art Sud dóumes de juliet, n°31 es coun-sacrado à la vilo de z-Ais : leMythe de la cité idéale. Iétroubarés d’entre-visto dóunouvèu conse dono MarisoJoissin, de Ramound Jean,de Paulo Constant, l’escriva-no, lou courdurié Ungaro,d’artisto qu’an viscu à-z-Aiscoume Nadar, la founda-cioun Vasarely e un articlesus la Librairié Goulard, loutout ilustra de poulìdi fotò dela vilo, e un grand doursiésus li proujèt avenidou cultu-rau, architeiturau, literàri etouristi.En librarié Art Sud 35 f

“Bessai..”Roumié Venture

Roumié Venture a publica en1995 “ Camin dubert ”, unproumié recuei generous,fernissènt de sensibleta,qu’adusié à la pouësìo prou-vençalo la noto d’un lirismediscrèt.Un segound recuei vèn deparèisse. S’agis de “Bessai... ” qu’a outengu louPrès Mistral 2000.Un voulume de 27 pouèmosus 152 pajo, teste prouven-çau e traducioun franceso.de coumanda à :L’Astrado Prouvençalo

(Service commandes) - 2bis route de Langlade -30620 Bernis. Lou librecosto 80 F (+ 20 F pèr loumandadis.

Legèndo en imageA Fourcauquié, fai d’acò 7 an (la bello chifro parai !) qu’es estado creado uno assouciacioun que ié dison ARTIS. A l’ourod’aro èi beilejado pèr Oulivié Bauza que n’èi lou presidènt.Aquesto assouciacioun recampo de gènt qu’escrivon e dessinon de BD, e de B.D. sus la Prouvènço.Ansin soun esta publica : «Vestiges – légendes de Hte Provence», « Baladins – voyage au cœur de la Provence »,«Si Mane m’était conté».Dins «Vestiges » soun countado lis istòri de Carluc, di Mourres, de Salagoun o de Simiano la routoundo. Emé «Baladins »lis autour menon si legèire à la descuberto de 14 rode bèu de Prouvènço coume Marsiho, Avignoun, Arles, Sisteroun,Touloun, lou Luberoun e d’autre ...Aquéli Bendo Dessinado soun escricho e dessinado, coume l’escrivian pus aut, pèr un groupamen de gènt afeciouna pèrsoun païs e si racino. Enjusqu’aro aquéstis autour an tout publica en francés.Mai vaqui, à la fin à la forço de vira à l’entour di tradicioun, di legèndo e di racino founso dóu païs, lis autour an fini pèr res-countra lou prouvençau.Van, dins gaire, devers la fin d’outobre, faire parèisse un nouvèl album que i’an mes «Jadis – Conte e legèndo deProuvènço ». Aquel album es escri en francés e en prouvençau. Quand prenès lou libre avès pèr eisèmple la versiounfranceso e, en lou revirènt e lou prenènt d’à-rebous, avès la versioun en lengo nostro. Ansin cadun poudra legi la versiounque i’agrado.Dins «Jadis» troubarés 4 istòri : « lou règno dis ange » que conto l’istòri d’un village prouvençau de l’age mejan quand lisome soun parti en crousado leissant li femo e lis enfant en fàci di supersticioun li mai dessenado. «l’ermitan labouraire »que conto l’istòri meravihouso de Sant Gènt, lou grand sant poupulàri de Prouvènço. «la cabro de Fontvièio » que reprenuno cascareleto de Roumanille, la de la femo batudo pèr soun ome que fai semblant de deveni cabro sus li counsèu desoun curat. « l’aprendis faucounié » ounte vesèn coume un jouvènt s’assajo à dreissa un faucoun pèr gagna lou cor d’unobello jouvènto.Aquéstis istòri soun estado escricho e dessinado pèr Oulivié Bauza, Doumenge Sebe, J-M. Desbois, Julian Moreau e DàviBallon.Aquest oubrage comto 60 pajo en francés e autant en prouvençau, ce que n’en fai un bèu libre.L’avèn marca çai-subre, lou libre sourtira à la fin d’óutobre, tre aro poudès lou coumanda en souscricioun pèr quàuqui sòu.Manquès pas aquelo oucasioun de legi uno bono B.D., di bèu dessin, emé d’istòri que fan lou founs de nosto culturo. Vaisoulet qu’acò èi quicon de mai que mai interessant pèr adurre lis enfant, li jouvènt à la lengo nostro emai à counèisse l’istò-ri e li tradicioun de noste terraire.“ Jadis – conte e legèndo de Prouvènço ”escri pèr un couleitiéu d’afeciouna de B.D. un libre en B.D. de 2 x 60 pajo au fourmat 21 x 29.7 cm. Pres de souscricioun :75 F. siegue 11,43 eurò; pièi 89 F. à parucioun, siegue 13,57 euròDe paga em’un chèque à l’ordre de Association ARTIS. De coumanda à : ARTIS - lot. Mévelhon - Rte de Sigonce -04300 Forcalquier - Tel : 04 92 75 45 07 Poudès peréu ana sus l’internet : [email protected] meme tèms poudès coumanda lis àutri libre en BD, se lis avès pas deja : Vestiges emai Baladins coston 65 F. cadun ;Mane vau 49 F.

J-Marc Courbet

Haïkus deProvence

Es un pichot librihoun clafi deprouvèrbi pouëti, de bonsens, de la vido vidanto. Forço ancian, e e forço mou-derne, óurientau d’óurigino eoucidentau d’adóucioun, louhaïku es un biais de dire eun art de viéure. L’autour,Ives Gerbal, nous mèno dinslou zen dóu Miejour, galejai-re e paradóussau. Sian de-bon d'escambarloun entredous mounde, dos filou-soufìo.Se presento de verai coumeun librihoun d’iniciacioun finque cadun prenguèsse souncamin, endraia pèr aquélipouësìo courteto, mai tantsenado. Lou dessinaire EstefanMuntaner a semena de gra-neto de dessin dins tóuti livènt dóu Miejour : Souto macadiero, li fournigo se boule-gon dóu tèms de ma siesto…

T. D.

Haïkus de Provence etautres saisons - Un libred'Ives Gerbal au fourmat14x14 – Ed. Autres temps -Costo 65 F dins li librairié.

Page 12: Anniversàri Lou cènt - Le Trésor de la langue Langue d'OcLei fouant, parado de bouis pica de flour jauno e roujo, de bandiero, de lume, de drapèu de Prouvènço dounavon au vilage

Emprunte au majourau Zef irBosc aquéu titre d’un article pareigudins Centre Presse (1° de juliet de2001).

Quàuqui jour pulèu, Pèire Pougetpresentavo dins lou meme journauun oubrage de Roumié Soulié L e schimères de Jean Boudou, un biaisde legi Boudou emé la psicanaliso,subre-tout un oubrage gaire eisa,reserva pèr aquéli que soun afa deFreud o de Lacan. L’autour, s’es dóupaïs e se counèis proun bèn l’obrode Boudou, segur que la legiguèsoulamen dins sa reviraduro france-so ço que cambio proun li causo efai belèu dire à Boudou mai que çoque disié vertadieramen. Que Bou-dou aguèsse pati e que l’escrituro iéfuguèsse esta un biais de passa sussi proublèmo, degun lou negara el’oubrage de Roumié Soulié trobosoun interès dins ço qu’ajudo coum-prene coume Boudou sentié sa vido.

Aquel oubrage, lou poudènraproucha d’aquéu de Joëllo Gines-tet: Jean Boudou, la forço d’aimer,de segur mai eisa pèr lou grand publie que nous presènto un Boudou mainaturau, mai proche de nautre.

Mai pèr bèn parla de Boudou,belèu que lou fau agué treva. Vaiansin que Zefir Bosc a pouscu pour-ta testimòni en ramentant ço que iédisié l’escrivan di grand Causse: PauGayraud:

“De Boudou “se n’en parlo e sen’en desparlo” ansin afourtissié PauGayraud, un de nòstis escrivanmage de Rouergue. Ero avans sadespartido, dins l’estiéu de 1974 elou tournè afourti dins soun librihoun“E se lo discípol aviá pas passat louM è s t r e ? ” pareigu après lou grandcoulòqui de Naucello (1987).

Gayraud, sènso estat d’amo,s’aviso dins aquel oubrage d’un cin-quantenau de pajo ,de faire mantuno

critico. Pamens, fai que de lausaBoudou que lou butè de longo EnriMouly, soun mèstre e soun eina. Esverai que Gayraud amavo de se dire“lou repoutegaire”. Mai d’un cop pre-nié pas la peno de se passa de gantpèr passa à la rebrousso quaucunque venié de peca contro la lengo.

Mai n’en parlo, quau a legido licritico literàri de Gayraud: “La sin -taxa milhauguesa de Riqueta” o “ Ese lo discípol aviá pas passat louM è s t r e ? ”?… Li dous libre cita à ladebuto, de Roumié Soul ié e J.Ginestet, ié fan manco pas referènci.Es dóumage, bord que l’avejaire deGayraud èro sena e serious.

Se d’ùni pajo d’aquéli plaquetode Gayraud podon escalustra l ilegèire, soun pamens aqui pèr lisassabenta, tras un jujamen d’escri-van que counèis proun bèn la lengo,que la parlè, l’escriguè e l’escoutè delongo. Si couneissènço soun pas demetre en doute, autant literàri coumeviscudo… Si critico parton d’un bonsentimen. Gayraud sachè destria labono grano dis escri de Boudou dela civado folo que lis aurié pouscuembrena.

Se de Boudou fai arremarcaquàuqui mancamen, pamens dimendre, de sa lengo escricho de copque i’a endecado pèr de courreiciounque venien pas de l’autour, Gayraudse privo pas de lou metre à l’ounourdóu mounde pèr si rouman e sounimaginacioun.

Recounèis tres gràndi causo dinsBoudou: l’Imaginacioun, la Pouësìoe l ’Est i le, lou tout enclaus dinsl’Amour de sa lengo que la tenié dóubrès. Ço que s’es pouscu dire demai de l’autour, Gayraud lou tèn pèrsupausicioun e de cop pèr repepia-ge. De l’imaginacioun de Boudou,Gayraud n’en vèi la prougresioundespièi si pouëmo, si conte, imagina-cioun simplo à la debuto pièi viradodevers lou t r o b a r - c l u s , secrèto, lan-

guinouso. De bon countaire, lou vèipassa trufaire pèr veni pièi fouligaude enfin descabestra dins li roumancoume “La Santo-Estello del cen -tenàri”, “Lo libre dels grands jorns”,“Las domaisèlas”, …

N’arribo à la counclusiounqu’aquelo imaginacioun avié escapaà la resoun puro. N’èro vengu emésoun esperit i quimèro que lou secu-tavon, que li voulié percassa mai quecassa… Uno talo rasoun butado pèrla desresoun poudié mena qu’àl’avalimen, au desespèr, à la mortentre-visto: “Morirai en Barbaria senscap de poton de femmna…” (L ac r i d a 1, Arbatach, ivèr de 1969-70).Aquelo premiero versioun de C r i d aèro pas que de vers premounitòrique Boudou lis escriguè dins sounmalèstre. Mau dins sa pèu, vouliéana contro lou vènt pèr pas dire àcontro-courrènt. Es aquéu vèntd’autan (lou vènt di fòu, coume disié)que se l’embarquè. Boudou mouri-guè empourta pèr soun secrèt, susun libre qu’acabè pas.

Lou meiour libre escri sus Bou-dou es aquéu de J. Ginestet quesachè proun coumprene li tèste dinssa lengo dóurigino e n’en counclure

sus l’Amour, l’Amour de la lengo d’Oque pourtavo en éu, estacado à samemòri d’enfant e à sa maire quei’aprenguè à la parla.

Segur, lou libre de Roumié Souliésouspren. Agradara pas en tóuti.Pamens la visioun, dins li citacioun,parèis justo e devino lou malaise deBoudou. Soulammen, fau recounèis-se que forço d’entre-nautre sian pasafach à la psicanaliso que siegue deFreud o d’un autre de la memomeno.

Nous fai passa Boudou pèr unpsicoupato. Lou poudèn pas acetapèr respèt de noste autour, pèrrespèt de l’ome qu’èro. Aman Bou-dou pèr sa lengo remirablo noun paspèr soun èime desvaria. Boudou,que gaire lou coumprenien, fuguèmalurous touto sa vido. Se virè versl’escrituro d’O, vers un païs imaginà-ri, liuen di realita viscudo que li vouliéfugi. S’embarrè pèr óublida, dins sipensamen. L’escrituro ié fuguè unescapatòri, sa segureta, e la pouësìosa counsoulacioun.

D’uno intelligènci remarcablo,sabié agacha lou mounde, aprenede longo. Aprefoundiguè si couneis-sènço literàri. D’aqui sourtiguè sabello obro roumanesco…

Es coume acò que vendra un denòsti meiour escrivan d’O après Mis-tral.

Zefir Bosc

Ah, s’aquel article poudié empurala voio de nòsti legèire pèr descurbil is escri de Pau Gayraud, chifraem’éu sus lou biais de nosto lengo ese faire uno meiouro idèio d’escrivande valour coume Boudou! Pau Gay-raud s’amerito d’aiours d’èstre cou-neigu e presa tambèn coume rou-mancié, de segur lou meiour de laliteraturo óucitano.

P. Berengier

. A t u a l i t a

. 12

Boudou, Gayraud e nous-autre

Ernest Negre (1907-2000)Uno vido, uno obroL’Oucitanìo es en dòu, un grand servitour dela literaturo d'oc vèn de s’enana à l’age de 93an, lou 15 d’abriéu, après uno vido de travai ed’estùdi. Nascu à Gaulena dins lou Tarn,l’abat Negre fuguè nouma à la cadiero defilousoufìo franceso e óucitano de l’Institutcatouli de Toulouso en 1958. Venié de sous-teni uno tèsi estraourdinàri sus la toupou-nimìo di cantoun de Rabastens. Publicara unpau plus tard “ Les noms de lieux en France ”e subre-tout, sa “ Toponymie générale de laFrance ” editado en 1991, que baio l’esplica-cioun de 40.000 noum de vilage, regioun,mountagno vo ribiero.L’abat Negre ensignè tambèn la literaturoóucitano à la Faculta lieuro de Letro de Tou-louso de 1958 à 1977. Ié devèn l’edicioun disObro d’Augèr Galhard e de Matiéu Bloin.Fuguè presidènt dóu Coulège d’Oucitanìo de1972 à 1988 e direitour de la revisto Gaisaber.

Dissate 27 d’óutobre 2001- 10 ouro: Jòrdi Blanc, presentacioun di tre-sen rescontre dóu Segala.Jaume Taupiac : Ernest Negre, l’ome, louproufessour e la lengo d'oc.

Jòrgi Passerat : Ernest Negre e lou Coulèged’Óucitanìo. Lou travai d’edicioun de testeancian d’Ernest Negre.- 12 ouro : Pauso d’uno lauso à la memòrid’Ernest Negre, aperitiéu pourgi pèr lou muni-cipe de Sant-Julian-Gaulène.- 13 ouro : Repas au restaurant “Le bontemps” à Valence d’Albigeois (se faire marcaavans lou 17 d’óutobre à Vent Terral, PôleVal 81, 81340 - Valence d’Albigeois) Pres130F pèr persouno.- 15 ouro : Jan Fourié : Ernest Negre e “L’Escolo Óucitano ”Jean Tomas : L’obro toupounimici d’ErnestNègre.Cap Sant-Julien-Gaulène : Li conte d’ErnestNegre.Visito de la glèiso Sant-Nicoulau de Gaulène.Carihoun campèstre.

Dimenche 28 d’óutobre 2001.- 10 ouro : Visite de l’oustau nadau d’ErnestNegre à la Peyrade.- 10 ouro 30 : Messo en óucitan à la glèisoSant-Nicoulau de Gaulène celebrado pèr louPaire Passerat.Carihoun campèstre.Aperitiéu pourgi pèr la coumuno de Sant-Julian-Gaulène.

Tresen rescontre dóu Segala Matematico plasèntoLI NOUMBRE

Responso (N° 159 pajo 6)

1/ lou noumbre 10 :∑ √9 + √9 + √9 + 9/9∑ 9 + 9 + 9/9 – 9 lou gagnant a pouscu faire tambèn : 3 + 3+ 3+ 3/3

2/ lou noumbre 24 :∑ 33 – 3∑ 4 ! +4 - 4

3/ lou noumbre 30 :∑ 33 + 3∑ (6 x 6) – 6∑ 3 ! x 3 ! – 3

4/ lou noumbre 100∑ 5 ! –(5 +5 +5 +5)∑ (5 + 5+ 5 +5) x 5∑ (5 x 5 x5) – (5 x5)∑ 5 ! – (5 – 5/5) x 5

5/ lou noumbre 1000∑ 888 + 88 + 8 +8 +8 Osco pèr lou gagant qu’es Glaude Tourniaire, lou

cabiscòu de l’Escolo de la Sedo de Lioun, qu’es unmatemacian de trìo.

Page 13: Anniversàri Lou cènt - Le Trésor de la langue Langue d'OcLei fouant, parado de bouis pica de flour jauno e roujo, de bandiero, de lume, de drapèu de Prouvènço dounavon au vilage

Seguido dóu mes passa

Malur dis un, bonur dis autre; li vilo mie-terranenco coumençèron d'un pau boufa.Quouro soun estado prudènto, coume enSicilo, aproufichèron aquéu relàmbi pèrreprene forço. Si batèu reguejèron la mar.Li liame coumerciau se nousèron maid'uno ribo l'autro, d'uno religioun l'autro.

L'afaire de Madia

Dins tout, la pas en Mieterrrano, acò vòudire, sènso manca, la respelido de lacourso. Dins un libre d'un countempou-ran, Pedro de Salazar, pareigu en 1570,legissèn l'oudissèio d'estiéu de dos fustoe d'un brigantin turc de la floto recampa-do à l'entour de Dragut e basado à Jerba.Ié legissèn lis ana-veni di navire pirato,dous à tres mes de tèms, long di costode Naplo à l'Espagno pèr s'acaba à Bonoo Argié e ié chabi li piho. Poudèn multipli-ca pèr dès o vint aquéu raconte de viage,poudèn pensa i coursàri crestian quefasien soun proun de soun coustat, eagué ansin uno idèio dóu pes de la cour-so dins la vido de la mar, en aquélisannado 1550.Rèn de coumparable, segur, à la menaçodis gràndis armada. La courso s'acoun-tentavo de pichot mejan, e restavo liuendi vilo, di fourtificacioun e di floto de guer-ro. Prenié quàsi jamai lou risco d'ana susd'ùni costo. Mai d'autro, li ribo de Sicilo ede Naplo pèr eisèmple, èron de toco cau-sido; uno casso à l'ome se ié perseguis-sié de longo. Aquelo pountanado se devi-nè, en meme tèms, un tèms requist pèr licoursàri d'Africo que fasien la casso aublad e i cargamen de tout péu.D'aquéli coursàri, manjaire de blad sici-lian, Dragut se capitavo lou mai dangei-rous. Grè d'óurigino, tenié li cinquanto an,uno longo vido aventurouso darrier éu equatre an d'encarceramen sus li galèrogenouveso ounte ramavo encaro à ladebuto de 1544 quouro Barborousso éu-meme, negouciè sa croumpo. En 1550,s'èro istala à Jerba. Es aqui que tournavoentre si viage, ié passavo l'ivèr envirounade si rèi e ié recrutavo sis equipage.Soulamen toulera di gènt de Jerba,aproufichè di garrouio intestino pèrs'apoudera au bon moumen, en 1550, dela pichoto vilo de Madia, au nord de Sfax,aperaqui à la nautour de Kairouan.Aquéu vilage representè pèr Dragut, eméla sousto de sis aigo e de si marrit bàrri,uno escalo utilo sus lou camin de Sicilo e,de mai, un oustau siéu, en esperant miés.Aquéu cambiamen de prouprietàri alarmèautant lèu li repounsable, de l'autro mande la costo de Sicilo. Lou leissarien,Dragut, s'apoudera de l'oustau d'à cous-tat alor que la Turquìo, lou poudié direita-men apiela? Se ramentavon proun loucrèis rapide d'Argié. De planta cavihoaqui, acò poudié èstre qu'uno debuto.Carle-Quint se plagneguè, dins uno letro,di faire de Dragut. Lou rèis avié-ti pasroumpudo la trevo?D'enterin, tre lou mes d'abriéu, Dragutalestissié sa sesoun. En aguènt leissaMadia em' uno garnisoun de cinq cèntTurc, lou 20 èro à porto Farina. Un avisde Sicilo ié signalavo la presènci de tren-to-cinq velo, e apoundié que partirié encourso tre lou tèms favourable. Autant-lèu, grosso inquietudo à Naplo ounte l'es-peravon de galèro de Doria. I'arribaranqu'emé forço retard, lou 7 de mai; d'au-tant qu'avien perdu la traço di mouvamendóu coursàri.Èro naturau de rebica.Li galèro de Doria, mal equipado que mal

equipado (ié mancavo pèr lou mens miloramaire), èron pamens proun capablo demena emé sucès uno óuperacioun depouliço. Dous milo fantassin èron à bord.Quand Doria quitè Naplo, au mes de mai,soun idèio èro de s'apoudera de Madiaen aproufichant l 'absènci de Dragut.Après tres mes de campagno, prenguè-ron Monastir pièi Madia mai degun sevouguè carga de garda la vilo. Li fourtifi-cacioun fuguèron abousounado e tout loumounde se tournè embarca.Tre l'annado seguènto, la floto outouma-no assajè de desbarca à Malto, afoundrèl'isclo de Gozzo e ié raubè 5 à 6.000 pre-sounié. Fuguè pièi un desbarcamenproche Tripòli, óucupado pèr li chivalié deMalto. Lis Outouman se n'apouderèroneisa.En 1552, la guerro fasié fioc en Europo.Coume cade an, l'estiéu veguè la crousa-do outoumano faire sour tour coustumiédi piho en Mieterrano pounenteso. En1553, la routino s'istalè emé la sourtido dicoursàri argerian coumanda pèr lou setenrèis d'Argié, Salah Reis, e la crousado dela floto outoumano menado pèr Dragut.Aquesto annado d'aqui, li Francéss'apouderèron un tèms de la Corso,ajuda de Dragut. Mai la floto outoumanoavié rintra à Coustantinoplo pèr iverna. LiGenouvés ajuda dis imperiau tournèronprene l'isclo en fin d'annado.Li causo durèron ansin fin qu'en 1559, finqu'à la pas entre l'Espagno e la Franço,lou tratat de Castèu-Cambresis. Carle-Quint abdiquè en 1555 e Felip II queprenguè la seguido se venguè istala enEspagno en 1559.

Lou tèms de Felip II

Au tèms de Felip II, li coursàri barbaresctendran lou davans de la sceno. Faupamens pas óublida qu’èron contro-batupèr uno courso crestiano que si principaurepresentant fuguèron li chivalié de Maltoe li chivalié de Sant-Estève que soun portde restacamen èro à Livourno.La courso es presènto de pertout enMieterrano mai es à-n-Argié que troubèsoun espressioun la mai forto. Vi loqu’estouno e que l i descr ic ioun deCervantès nous an rendudo famihèro. Iévesien se cousteja li poupulacioun li maidiverso: autoutone, que i’èron que laminourita, Mauresque, Turc, Jusiòu,negre, Kouroughlis vo mescla de Turc ed’indigène, renegat enfin vengu de tóuti lipaïs, mai subre-tout de Corso e d’Itàli. Sei’apoundié lou gros troupèu dis esclaucrestian: vinto-cinq-milo enviroun vers lafin dóu siècle.La poupulacioun toutalo se pòu estima àquatre-milo amo. Es mal eisa de crèireque tant de mounde aguèsson pouscuteni dins uno vilo talamen pichoto bordque courrespoundié aperaqui au bàrri dela Casbah. Argié vivié que de la courso.Li patroun di navire fasien uno courpoura-cioun drudo, la tatfa des reis que ié dou-minavon li renegat. Utilisavon de galioto,meno de galèro mai pichoto, mai eisadode manoubra, o d’embarcacioun de puspichot tounage: brigantin, fluto, chebè,fregato, que marchavon à la velo e à laramo. Lis equipage, ié caupié uno grosso

part de renegat e la chourmo dis esclaucrestian li fournissien.La courso barbaresco utilisavo de vou-lountàri o noun, pèr la mage part d’óurigi-no crestiano. Li coursàri se recampavonsouvènt dins d’escadro vertadiero.Desbarcavon que lis esperavon pas, susquauque rivage mal apara pèr raubad’esclau o bèn s’atacavon i navire mar-chand. De retour de la crousado, chabis-sien li piho. Marchandiso e esclau èronpresenta i chaland sus lou marcat dóuBadestan. Lou gasan èro partejasegound de règlo bèn establido. LouBeylerbey se prenié aperaqui 10%, lourèsto anavo pèr mita i capitàni e is arma-tour, pèr mita is equipage. Lis esclau cou-neissien d’astrado diverso. D’ùni, mes auservice de l’Estat, èron li mai malurousbord qu’avien quàsi ges d’espèr d’èstrecroumpa. La mage part apartenien en departiculié. Li rais recrutavon demié éli ligalerian. D’àutri, pas tant desfavourisa,èron emplega dins lou service doumestivo au travai di camp. A pau près libre desi mouvamen dins la journado, lis esclauèron embarra la niue dins li celèbri bagnoque se i’esquichavon coume de sardo.Soun astrado èro un pau amansido en çoque poudien pratica sa religioun.Esperavon pamens, impaciènt, lou jourde sa l iberacioun. D’aiours, pèr loumèstre coume pèr l’esclau, lou gros afaireèro la rançoun. De religious, li trinitàri el’ordre de la Merci, s’èron vouda aurachat dis esclau. Prouvesi de sauve-coundu, se gandissien vers Argié emé lougasan di quisto e tratavon emé li prou-prietàri.Vai ansin que la courso e lou coumercefasien qu’un.D’aiours se chabissié pas que d’ome maiperéu de marchandiso. Li Barbaresc, àsoun tour, croumpavon, tout ço que i’èronecite pèr sis entrepreso: velo, armun,municioun. Troubavon sèmpre quauquetraficaire pèr ié vèndre ço qu’èro enebi.Entre li dos civilisacioun oustilo, s’èronousa tout un fais de relacioun que lijusiòu ié fasien souvènti-fes entre-megié.De segur que devèn à Cervantès de bèncounèisse lou biais que regnavo d’aquéutèms à-n-Argié. E vaqui dounc uno pausoliteràri:

Cervantès

Neissiguè en 1547 dins uno famiho mou-dèsto. Soun paire èro medecin-cirurgian.Miguel èro lou quatren de sèt enfant.Aguè vuech an pèr l’abdicacioun de CarleQuint. La famiho mudè si catoun versMadrid; coumencè alor sis estùdi e coum-pausè quàuqui vers. Rintrè au servicedóu cardinau Acquaviva à Roumo. Pièi sefaguè sóudat.En óutobre de 1571, à la bataio deLepanto que n’en parlaren dins gaire,perdeguè la man gaucho. Glourious emutila, passè l’ivèr à l’espitau de Messinopièi rintrè en Espagno pèr ié recerca lougrade de capitàni. Sa galèro fuguè ataca-do pèr li pirato barbaresc e fuguè de 1575à 1580, catiéu dins li bagno d’Argié. Sacounducho erouïco, sa curiousita d’espe-rit, soun imaginacioun roumanesco, sounengèni de longo escarrabiha, ié vauguè-ron l’estimo de si coumpan d’infourtuno ede si mèstre arabe e meme dóu d e yd’Argié, ancian renegat venician.Quatre cop assajè de s’escapa. La fami-ho miserouso faguè d’esfort pèr recampali sòu de la rançoun.

Seguido lou mes que vèn

I s t ò r i .

13 .

Barborousso e li Barbarescracounta pèr l’Amirau Jorge Martin

Page 14: Anniversàri Lou cènt - Le Trésor de la langue Langue d'OcLei fouant, parado de bouis pica de flour jauno e roujo, de bandiero, de lume, de drapèu de Prouvènço dounavon au vilage

Seguido dóu mes passa

Mai subran un uiau esfraious avié flame-ja, aurias di que lou bouissounas s’èroenflama e lou gendarmo menèbre e loubon priéu e l’Adelino s’èron vist coume enplen soulèu, l’espàci d’un vira d’iue. Eaquésti crid clantissien dins la baumo,entremescla à la trounadisso espetaclou-so:- Moussu Randoulet!....- Margan!... Margan!...- Mai tambèn! falié lou dire qu’èro vautre!faguè Margan en reboutant soun pistouletà sa taiolo.- Quau anavo se pensa que sariés aqui,moun brave Margan! Se vous cresiéu pasà Senaco!- Ai vist veni la chavano, e me siéu di:aprouficho d’aquesto baumo pèr passa taniue à la sousto, noun pas t’ana avastadins la mountagnasso em’ un tèms de lamaledicioun de Diéu... E vaqui acò simplecoume bounjour. Mai vautre, eici d’aqués -tis ouro, em’ aquéu tèms, es pas pous -sible?- Moun brave Margan, vous l’aviéu pas di,acò èro moun secrèt. Aquest enfant esl’Adelino, es la chatouno que noste Pas -calet ié voulié manda sa medaio de NostoDamo dóu Bon Secours. Es la fiho dóuMarqués d’Ambrun assassina pèr soungardo Surto dins li presoun de l’Abadié.La pauro enfant abandounado pèr samalurouso maire, es vuei secutado pèrl’assasin de soun paire e pèr un autreassassin, un autre varlet, qu’a escoutelasoun mèstre. Se soun aparia, li dousmoustre, pèr faire peri aquelo enfant e iéprendre si bèn que ié revènon de sounpaure paire. La pauro chatouno es resta -do escoundudo encò di bràvi Vauclar àParis, dóu tèms que i’èron, e pièi en Avi -gnoun. Mai a faugu un jour que li quitès -se; li dous assassin avien descurbi sounescoundudo, e alor Lazuli, la bravo femode Vauclar, es vengudo me la fisa, eici,dins noste trau de Malamort. Jamai resaurié cresegu que quaucun venguèssesla destouca. E quau vous a pas di, mounbrave Margan, qu’avias pas vira lou pèdamount de la cabano de la Gàrdi, avènvist veni l’un di assassin em’ uno troupode gendarmo que venien querre nostoperlo d’enfant! Avèn tout bèn just agu loutèms de fugi à travès champ e d’arribaeici, lou vesès, mai mort que viéu!- E s’atrovo de revouluciounàri pèr secutala chatouno que Pascalet viéu que pèrelo, pènso qu’à-n-elo e se farié tuia cèntcop pèr elo? diguè Margan sarrant li dènt.- De faus revoulucionàri, moun braveMargan. Ausès-li ourla, alin dins la chava -no, se dirias pas que tóuti li loup de lamountagno soun pèr orto! Acò es demiserable que pèr ipoucrisìo se disonrevouluciounàri pèr miés abouli la belloobro de justiço de la Revoulucioun. Resme levara de la tèsto qu’aquéli moustresoun paga pèr lis aristò e lis emigra pèróutraja coume lou fan, li lèi de la libertaescricho dins aquelo parafraso de l’Evan -gèli que s’apello “Li dre de l’Ome”.- Mai la Counvencioun, de que fai?s’escrido Margan, courrouça. Ié mancon liguihoutino pèr estermina aquelo pèstod’espioun?- Manden pas la pèiro à la Couvencioun,moun brave Margan, la Counvencioun essublimo, elo es la Franço, elo es la Repu -blico, elo es noste tout. Se toumbo, sel’aboulissèn, sian envahi dóu cop pèrl’estrangié e tóuti li rèi de l’Europo, es lafango de Paris que s’envèsso sus touto laFranço. Es tóuti li chin d’aristò, lache,ipoucrite, desertour, tóuti li Blanc quesubran, sorton de terro coume la vermino,lis aragno, lis escourpioun, e tout esperdu, tout es afoudra, tout es brula e susl i rouino de la Nacioun vesènt mai

s’auboura l’orre trone dóu tiran. O santoCounvencioun! O miraclouso Couven -cioun! O bras venjaire de Diéu, acabo enplen toun obro de Justiço!E la voues dóu bon priéu clantissié dinslou chamatan de l’aurige, ilumina pèr lisuiau que descessavon pas. Èro bèn loubon priéu, dre souto lou porge gigant dela Capello di Courpatas qu’avié pèr claude vouto touto uno mountagno!La troumbo avié creba! Lis eiglavas dava-lavon en ourlant di roco espetaclouso, liquatre vènt que boufavon au cop, espala-von, tournien, derrabavon li roure gigant,li branco cracinavon coume de cop defusiéu, aurias di que la mountagno emélou cèu se batien à cop de roucas e detounerro! Èro au cop un encèndi e undeluge: dins aquel encèndi d’uiau, dinsaquéu deluge d’aigo e de grelo, li gendar-mo e lou Caliste s’ausissien plus ourla.Lis escapoucho avien fugi davans l’iro deDiéu, s’èro ana recata dins lou Castèu dela Gàrdi; en esperant l’esclargido fasienamount la tampouno. E Caliste se chala-vo dins aquéu castelas que disié siéu!Pamens l’aurige calavo. La troumpo aviésegui l ’esquino de la mountagno es’aliuenchavo peralin vers lou negreLuberoun. Dóu coustat d’aut, d’ounte lachavano èro vengudo, se vesié lusi quàu-quis estello.- Moun brave Margan, faguè moussu loupriéu en estendènt la man deforo pèrs’assegura que plóuvié plus, t’anan quita,car es necite qu’avans jour se fuguengara davans aquelo troupo de bèsti ferou -jo.- Ié pensas pas, brave ome, faguè Mar-gan, cresès pas bessai que vòu vous leis -sa parti soulet coume acò.- Nàni, Margan, avès proun de camin àfaire. Sian foro de tout dangié. Gramaci.- Iéu vous leissa? Couneissès pas Mar -gan, moun brave ome. Vous quitarai pasfin que vous vegue proun liuen d’aquelescapoucho. E pièi lou vendrai arresounaaquel espioun dis emigra!... Veguen,d’ounte voulès ana? E se venias emé iéuà Marsiho. Aqui osco! n’es un païs dóubon Diéu? I’a rèn que de bràvi gènt!- Sias trop bon, Margan, noun poudèntourna à la vilo, nimai au vilage! I’a demichant gènt pertout. Vaqui un an,qu’aquel enfant fugis. Semblavo qu’àParis, dins aquelo foulo de mounde, dinsaquéu laberinto de carriero, li miserableaurien pas degu la destousca.Sarié sèmblo plus facile d’atrouva unoespinglo dins uno paiero que de retrouvaun enfant rescoundu dins aquéu grandvilage. Eh bèn, noun!, a faugu quita Paris,s’es refugiado en Avignoun, la bono vilo,ounte tóuti li gènt se counèisson, ounteVauclar èro pourta sus la paumo de laman encauso sa bounta e de sa leiauta.

Aqui, mai l’auro empestado de la zizanìo,de la jalousié, de l’ipoucrisìo i’a mai boufadessus, a mai faugu parti! Es vengudo serecata dins un vilajoun escur, ignoura,s’es travestido, la pauro enfant, en gar-çounet coume vesès, eh bèn noun! A maifaugu que lou diantre la devinèsse e nousvaqui causseja dins la mountagno emé lireinard e li loup! Nàni, moun brave Mar-gan, anaren pas à Marsiho, Diéu nousn’en garde, sourtiren plus de la mounta-gno, cercaren uno baumo e ié demoura-ren fin que li michant agon peri... Voulèsque vous lou digue, ai pensa que dinslou Ventour espetaclous, menèbre, sau-vage, avastar, atrouvarian lou recàtisegur. Alin, au vilage de Bedouin, perdudins l’espesso fourèst, iéu sabe uno gran-jo ounte de bràvi gènt nous secouriran.Ço que demande à Diéu, es de nousdouna la forço de nous ié carreja avansque lou soulèu se lève, car iéu siéu bènsegur que se l’aurige lis a aplanta, vanrecoumença soun orro besougno entreque lou jour pounchejara... Siéu douncd’avis de parti d’eici tout d’un tèms. Quen’en pènses, moun Adelino?- Moussu lou priéu, voudriéu mouri! diguèl’enfant.- Mouri? Oh, quento marrido paraulo! Tecresiéu mai de courage! Anen, mounenfant, fau se soumetre à la voulounta deDiéu. Quau pòu lou saupre, belèu tegardo pèr secouri un jour lou paure Pas -calet. Anen, d’aut!- Oh, perdoun! Ai mau parla, es verai...Eh bèn, parten.- Mai que? fai Margan, partirés bessaipas coume acò, tóuti soulet. Ai lesi, iéu,d’arriba à Marsiho. Vau emé vautre, vousacoumpagna fin que fuguès arriba envisto de Bedouin, au fin founs dóu Ven -tour se fau. M’ère proun di d’ana deman,de vèspre, manja un boui-abaisso, del’autre man de la Canobiero, mai espèreacò despièi mai d’un an, pode bèn louremanda d’un parèu de jour... Mancariéplus qu’acò se Pascalet venié à sauprequ’ai pas fa l’acoumgnado à soun Adeli -no! Anen, d’aut! d’aut! N’en siéu!- S’acò vous plais, dise pas de noum,faguè moussu Randoulet, voudrié pas...- Va bèn, va bèn, iéu porte lou paquetounde la pichoto, voudriéu agué dos man pèrporta peréu lou pan que, pecaire, avèspas entamena.- Bessai farian bèn de lou roumpre,aquéu pan, e n’en pourta un tros chas -cun, ansin se l’apetit nous vèn...- Avès resoun, tè, faguè Margan.E moussu lou priéu assajè de roumprelou pan sus soun geinoun, mai pecaire,noun pousquè! Alor prenguè un caiau e iépiquè dessus, mai nous pousquè l’embre-ca. Lou mandè contro la roco tant quesoun bras aguè de forço, mai lou panasreboundè coume uno paumo sènso

s’entamena.Las de tabasa, moussu lou priéu louboutè souto soun bras e partiguèron.- Ouh! diguè, Margan n’avèn agu vist depan tihous coume aquéu quand erianamount dins la palun de l’Oulando eméde nito enjusqu’à l’embourigo, poudianpas talamen èron dur, li trauca emé nòstibaiouneto, nimai lis entamena à cop desabre, mai emé li dènt, quand la famnous furavo, lis escrachavian coume desucre!...

Chapitre XXVILa fugido

vers lou VentourAcò disènt en resquihant di taloun sus licaiau que barrulavon, avien davala versla Nesco que ribejavon car après l’aurige,ié passavo uno aigo jaunastro terrouso,espetaclouso carrejant de bourrèio, detrounc d’aubre e touto meno de rambuei.Moussu Randoulet caminavo proumié cardins la negro niue, falié counèisse lisèstro e li passiero pèr pas brounca dinsl’eiglavas. De tèms en tèms, di coumbode la mountagno que falié travessa,davalavon de biòu d’aigo que l’Adelinopoudié pas passa. Sarié estado empour-tado coume uno fueio, la mistoulinoenfant. Alor, lou bon priéu la cargavo sussis espalo e en se dounant la man eméMargan, pèr pas brounca dins lou gaudre,passavon ansin.Basto, de brico e de broco, arribèronansin au pont de Metàmis e passèron del’autre coustat de la Nesco, intrèron dins libos de Blauva e tranquèron tout dre entreli colo de Vilo e de Mourmeiroun.Tout bèu just l’aubo pounchejavo quandfuguèron en visto dóu vilage de Bedouin,lou recàti de tóuti li gènt secuta, de tóuti lisuspèt, li moudera, li fiéu e fiho e parèntd’emigra.Eiçò, èro un vilajoun esperdu, esmarradins la vasto fourèst , que recurbiéd’aquéli tèms li contro-fort de l’espeta-clous Mount Ventour. Un vilajoun de trescènt fiò, basti sus un mourrihoun qu’aviéla formo d’un cibot pausa dre, la pounchoen aut. Lis oustau de misèri èron empegatout de long de la pèndo emé de carrieroestrechano que mountavon tóuti vers lapouncho d’aquéu cibot gigant. Amounts’atrouvavo lou cementèri emé la grandglèiso: i’avié tres intrado au vilajoun, trespourtau: au miejour, lou pourtau di Cata-roun, à l’uba lou pourtau de l’óulivié quevisajo lou Ventour, au levant lou pourtaude Sant-Jan ounte davans, es plantal’aubre de la Liberta.S’engardèron bèn d’intra dins lou vilage,se n’en tenguèron liuen pèr rescountradegun, ni Rouge, ni Blanc. Quand fuguè-ron au mourre de la gareno, virèron àdrecho e anèron passa pas liuen dóumoustié, qu’aqui, lou sachèron plus tard,se disié messo tóuti li niue e se i’acoum-pagnavon li fugitiéu de tóuti li mountagnode l’enviroun.Aqui, lou bon priéu se revirè vers Margane ié faguè:- Moun brave ami, lou jour pounchejo,sian plus qu’à dous cop de fusiéu de labastido de Pèire-Avoun à la bouco de lagrand coumbo de Curnié. Se me cresèsvendrias pas plus lien, tournarias avanslou plen jour, reprendre vosto routo deMarsiho.- Pode bèn vous acoumpagna fin quefugués rendu, faguè Margan en caminanttoujour e leissant moussu lou priéu el’Adelino que s’èron arresta.

. F u i e t o u n

. 14

La Terrour BlancoTèste prouvençau inedit de Fèlis Gras

Seguido lou mes que vèn

Page 15: Anniversàri Lou cènt - Le Trésor de la langue Langue d'OcLei fouant, parado de bouis pica de flour jauno e roujo, de bandiero, de lume, de drapèu de Prouvènço dounavon au vilage

Avès tóutei legi,siegue en lou croum-pant, siegue en fur-nant dins la chambrode vòsteis enfantquand soun pas vòs-tei felen, un albumd’Asterix lou Galés.

Es clar qu’aquel eros, toumbapichot dins l’oulo de poutingomagico alestido pèr lou mèged’aquéu vilajoun rebelle deProuvènço, perdoun de Breta-gno, sarié esta lou proumiéd’èstre declara pousitiéu se liavien demanda, après unchaple de Rouman, d’escampad’aigo dins un flascoun mandapuèi pèr analiso dins un labo-ratòri.

Coumo la receto n’es un se-crèt bèn garda, vous dirai pasqueto meno de nandroulouno od’anaboulisant lou brave Pano -ramix li metié, mai sèmblo queregardavo pas de pròchi pèr leiquantita.

Sènso remounta tant luen, sesaup qu’avans de manda leifantassin à l’ataco, baiounetoau canoun, fasié mestié de lidouna la doublo d’aigo-ardènt!Sachènt la resulto, èro pas ne-cite, puèi, de faire d’analiso queque siegue !

Avans que de n’en veni eiseros dei tèms mouderne, sepòu apoundre que, lei jour queprecedisson lou bacheleirat, leifarmacìo desemplisson pas eque soun pas que de crèmosoulàri que se croumpon!

D’efèt, sèmblo que l’ome, de-longo, a agu recous en de me-jan mai o mens catouli. Loucounstata es pas qu’uno bana-lita mai de va vougué esplica,soun de figo d’uno autro banas-to. Fau bessai pas cerca autro-part l’usàgi toujour mai grandde neuroulepti quand soun pasque de simple placebò.

Au mes de juliet passa, aviéutitra moun article “Drolo

d’E.P.O.co” e li parlàvi dei Dou-tour Mabuse que trevavon leicagna dei courrèire de 6 jour.Despuèi, rèn a cambia soun-qu’aro, soun de vertadié mede-cin que soun dins l’entour deisespourtiéu. Alor, lou jue coun-sisto a douna un abihàgi scien-tifi à tout acò. Se parlo de die-tet ico, de soufroulogìo, deproudu reviscoulant que sounpèr favourisa lou retour à l’equi-libre coumo se l’avien perdu.N’i’a d’ounèste qu’an lou soucitde la santa d’aquélei jouine queli soun fisa mai, coumo toujour,n’i’a d’autre qu’an ges d’escru-pule.

Mau-grat un fube de precau-cien, la verita finis toujour pèrse dire à la chut-chut e s’enapren de bello. A l’ouro d’aro,lou proublèmo es pus de troubade proudu nouvèu, bord quel’E.P.O. e la nandroulouno anfa sei provo, mai de trouba loumejan d’escafa la presèncid’aquélei proudu à l’analiso evous assegùri que, pèr acò fai-re, mancon pas d’imaginaciennimai de mejan.

Nòsteis ami italian, pèr fairel’impasso d’aquélei recerco,avien trouba uno soulucien...naturalo. Sufisié d’auto-transfu-sa lou sang dei atlèto quandsoun bèn pausa, puei aprèsquàuquei jour de repaus, decoumença un entrinamen à laduro que se pòu supourtaqu’emé uno bono ajudo quevous n’en dounarai pas la rece-to. Just avans leis esprovo,(Tour de Franço, Giro d’Itàli,Champiounat dóu Mounde,J.O. etc...) puèi, en liogo dóusang impur, restavo pus que deretransfusa aquéu sang lindepreleva peravans.

Mau-grat l’engèni d’aquéleimagician, quàuqueis atlèto, unpau nèsci o mau counseia, fu-guèron declara pousitiéu e tant,aurien degu èstre suspendu.Èro sènso coumta sus lei pous-sibilita d’apèu coumo va venèntde vèire, li mes passa, emé loufouto-balo, e se n’en privon

pas. Demandon uno countro-analiso e s’apren que l’etiquetosus lou flascounet èro mau pe-gado o lou tap mau fissa o quemancavo uno signaturo sus louverbau dóu mandadis, enfintout l’arsenau dei caviharié (ar-gucìo) que permeton de cance-la un jujamen pèr vice de for-mo. Es ansin qu’uno atlèto rus-so, pousitivo e suspendudoque, fin finalo, vèn d’èstre auto-risado à participa ei Champiou-nat dóu Mounde d’Edmonton,au Canada, bord qu’an troubauno pichoto diferènci d’interpre-tacien entre lei dos analiso.

Alor, me dirés, leis espourtiéuan plus lou dre de malautejaque quàsi tóutei lei prouduqu’util iso Moussu Tout LouM o u n d e soun, pèr élei, enebi.D’un autre las, lou journau L i -b e r a t i o n vèn de desvela quelou medecin-chèfe de la dele-gacien franceso ei J.O. de Syd-ney, lou bon Doutour Vrillac,avié dins sei valiso de desenaude remèdi interdi. Interrougapèr lei media, respoundiguèqu’èro escassamen pèr sougnaleis óuficiau e l’encadramendeis equipo e que lou tèms del’Óulimpiado n’en avié sourtique tres o quatre e jamai pèrun atlèto soun-que sarié estaóubliga de se declara defautante qu’avié, de tout biais avansque de parti pèr l’Australìo,manda la tiero au Menistèri dela Jouinesso e deis Esport etambèn ei douano australiano.

Alor, quand un courrèire dóudarrié Tour de Franço se faguèpougne pèr uno guespo e quedemandavo au mège un remè-di, soubravon que dos soulu-cien: siegue la courtisono e ris-cavo d’èstre declara pousitiéu,siegue abandouna pèr se pous-qué sougna.

Mai avisa, noste courrèire au-rié degu chausi uno abiho quen’en aurié, puèi, fa soun mèu!

Jan Fourestié

E s p o r t .

15 .

Poutingo magico!

A B O U N A M E NNoum: …………………………………………………………………………………

adrèisso: ……………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………

* abounamen pèr l’annado, siegue 11 numerò: 150 F

** abounamen de soustèn à “Prouvènço d’aro”: 200 F

C.C.P. vo chèque à l'ordre de : "Prouvènço d'aro"

- Abounamen - Secretariat - Edicioun -

Tricìo Dupuy, 18 carriero de Beyrouth. Mazargo. 13009 Marsiho

- Redacioun -Bernat Giély, “Flora pargue”, Bast.D - 64, traverso Paul, 13008 Marsiho

Iscripcioun à la Coumessioun parità-ri di publicacioun

de prèsso: n ° 68842

Direitour de la publicaciounRedaciounBernat Giély.

“Flora pargue”, Bast.D64, traverso Paul, 13008 Marsiho

Direitour amenistratiéuTricìo Dupuy,

18 carriero de Beyrouth, 13009 Marsiho

Secretariat [email protected]

WEB htt://www.cieldoc.comhtt://www.prouvenco-aro.com

Dessinatour: Gezou

Coumitat de redacioun:

Ugueto Allet, Marc Audibert,

Peireto Berengier, Laureto Chauvet,

Jan-Marc Courbet, Tricìo Dupuy,

Lucian Durand,Brunoun Eyrier, Ivouno Jean, Gerard JeanJan Fourestié

Francis Vallerian.

Empremèire:"La Provence"

Centre Méditerranéen de Presse

248 avengudo Roger-Salengro,13015 Marsiho.

Prouvènço d'aro

Lou jo-councoursd'Ivoun Gaignebet

Pèr gagna lou councours faudra respondre, jus-te, à tóuti li questioun, avans lou 20 dóu mes denouvèmbre sus uno carto poustalo mandado à:

“Prouvènço d’aro”18 Carriero de Beyrouth - 13009 Marsiho.

Lou gagnant reçaupra "Dins li piado d'un pa-can", lou nouvèu libre de Bernat Giély que ra-conte la vido de l'escrivan prouvençau BatistoBonnet. Un libre de 448 pajo, fourmat 14 x 21,emé de fotò dóu Bello-Gardié. Edicioun Prou-vènço d'aro.

Questioun d'óutobre

VITOUR GELU

Nascu lou (1), quet es lou mestié de soun paire(2) ? Coume se disié sa maire (3), e quant aviéde fraire e sorre (4) ? Es ana is escolo à z’Aisencò di Fraire (5). Lou paire defunto quouro Vi-tour a (6) an, es óublija de quita l’escolo pèr tra-vaia. A vint an es amourous de (7). En (8) fai lousoulet viage de sa vido à Paris. Canto pèr lou proumié cop Qu’es pas feiniant,qu’es pas groumand en (9). En 1848 se maridoemé (10). Quant an d’an de diferènço? (11). Lamumo annado, neissènço de soun drole (12) epublicacioun de sa proumiero obro (13). En1851 neissènço de sa fiho (14). En 1852, Vitourse rènd en (15) pèr lou Coungrès di (16), F. Mis-tral l’escouto. Malurousamen en 1855 la pichoto defunto, sounpaire escriéu un pouèmo dramati (17). En 1855 escriéu un rouman (18). Contro lis ou-rour de la guerro de Crimèio escriéu un pouèmo(19). De 1857 à 1859 escriéu milo pajo quesoun jamai estado publicado en entié (20). De-bano en (21). En (22) la vilo de Marsiho aubouron uno estatuoà sa glòri. Malurousamen en (23) fuguè levadopèr li Nazi. Uno autro mai pichoto la remplacè.

Responso de juliet-avoust

1) Bausset - 2) 1746 - 3) Mirabéu - 4) Cènt- 5) Bounaparte - 6) Councourdat - 7) Pìo VII- 8) Code civil - 9) Franceso - 10) 1829- 11) Panteoun - 12) Touloun - 13) 1752- 14) Contro-amirau - 15) Marino - 16) Direitòri- 17) Hoche - 18) Irlandés - 19) 1839

Lou gagnant dóu cop passa es :Jan-Jaque Dupont

Page 16: Anniversàri Lou cènt - Le Trésor de la langue Langue d'OcLei fouant, parado de bouis pica de flour jauno e roujo, de bandiero, de lume, de drapèu de Prouvènço dounavon au vilage

Li religious cridon l’escanda-le davans aquelo celebra-cioun pagano, que sènsoagué direitamen d’óuriginod’encò nostre, èro pamensun pau franchimando, que,faudra pas l’óublida, avansla guerro de 40, en Breta-gno se vesié mai d’uno cou-courdo cavado en formo decaro emé dedins unobougìo. La masco faguèsoun aparacioun i’a à pauprès 100 an.Dins l’uba de la Franço, lisatubadou rèston un rite defertilita: se fasié un passo-carriero em' uno bledo-raboo un navèu cava, pendoulaau bout d’uno branquetod’avelanié, emé dedins unocandèlo.Lillo se festejo Sant Martinen atubant de lanterno, ungrand fioc e uno grando tau-lejado. La fèsto se debanoemé lou manja de la se-soun, qu’es pas tant aboun-dant: coucourdo, navèu,bledo-rabo…Despièi 1994, li coumerçantan aganta l’aurengito agudo,qu’en atrivant li pichot, enti-ron subre-tout lou porto-mounedo di parènt.Tout lou mounde coumençode counèisse Halloween,devengudo fèsto naciounalois Americo. En aqueste jour,cargon un vèsti lou mai laidpoussible pèr demanda debonbon, gelatinous de prefe-rènci.

Es subre-tout un pretèstepèr se desguisa, pèr se fairepòu e pèr faire la fèsto.Mai, d’efèt, vau vous countauno istòri…

La niue de Samain

L’annado galeso s’acabavoà la fin de l’estiéu, lou 31d’óutobre. Lis escabot reve-nien de l’amountagnage e lipacan gramaciavon lou sou-lèu de i’agué baia uno bonorecordo avans la fre del’ivèr.En aqueste darrié jour del’annado, se pensavon quelis esperit di mort de l’anna-do poudien veni faire unovesito courteto à si gènt, dóutèms de la niue pèr ié ra-counta soun sort.En aquesto niue, dóu 31d’óutobre au 1é de nou-vèmbre, coumençavo Sa-main. Se fasié uno ceremou-nié pèr s’assegura uno bonoannado.Lou Samain èro la fèsto lamai impourtanto di Galés.Lou festin recampavo toutlou vilage, manjavon dousbiòu sacrifica après la culidodóu gui, bevien de biero, devin e de melico. La fèsto sedebanavo 8 à 15 jour à-de-rèng. Li Galés cargavon devèsti esfraious pèr cassa lis

marrits esperit.

Lou rite

La vesprado dóu recampa-men, li Galés avien amous-sa lou fiò de soun fougau eà niue, se reünissien enciéucle. Li Druido estoufa-von lou fiò sacra pièi n’enatubavon un nouvèu emé debranco seco dóu roure sacrapèr ounoura lou diéu dóusoulèu e pèr esfraia lis espe-rit diabouli.Chasque cap de famiho re-cebié la braso roujod’aqueste fiò pèr n’atuba unnouvèu dins soun fougau,que devié crema enjusqu’àl’autouno venènto. Lou fiòsacra proutegissié lou fou-gau touto l’annado.Au siècle VIIIen, lou papoGregòri III cambiè la fèsto diSant au mes de nouvèmbre.Odiloun de Cluny chausiguèen 1048 lou 2 de nouvèmbrecoume jour pèr festeja l iMort.Pau à cha pau, lou rite dis-pareiguè en Franço maicountuniavo de se desvelou-pa en Irlando, en Ecosso, enpaïs de Galo e dins quàuquiregioun d’Anglo-terro : A l lHallow’s Day pèr lou jour de

Toussant, All Hallow E’enpèr la niue, que venguè enHalloween.

La tradicioun

En Ir lando se manjo louCallcanon, plat de tartifle, depanet e de cebo sartanado.Se ié metié dedins unobago, un dedau, uno titèi depourcelano e uno rousseto.Lou que trouvavo l ’anèupoudié se marida dins l’an-nado, mai lou que trouvavola titèi jamai se maridarié.Lou qu’avié la titèi aurié unnistoun e lou qu’avié la pèçosarié riche.

L’istòri

En seguido de la grando fa-mino de 1846-47, la poupu-lacioun irlandeso partiguèdevers lis Americo e menèem’ elo sis us e si tradicioun.La fèsto devenguè fèsto na-ciounalo au siècle XIXen. Sedis que li coumerçant ameri-can fan mai de dardèno quepèr Nouvè.La fèsto s’adoubo tout loumes d’óutobre pèr decoura

l’oustau, la chausido di des-guisamen e prepara la coui-siniero pèr lou Trick o trea -king (me baies de bonbon ot’embrene). Li tèmo preferipèr li desguisamen soun limasco, li trèvo, li mort-pele-to, lis aragno, li suço-sang,l’escupagno de grapaud e licoucourdo, e de vèspre seraconton d’istòri pèr se fairepòu.

T. D.

. F è s t o

. 16

Journau publica emé lou councours

dóu Counsèu Regiounau Prouvènço-Aup-Costo d'Azur

e mai dóu Counsèu Generau

di Bouco-dóu-Rose

e tambèn dela coumuno de Marsiho

Lou fenoumèno Halloween

Aquelo fèsto qu’agrado tanti pichot, un cop de mai, edespièi quàuquis anndo,nous subroundo. La majopart di gènt n’en an ras lacoucourdo d’aquelo laidofèsto, di masco, vengudo encaro d'Americo.

Lire en Fèsto 2001Lou dissate 20 d'óutobre

emai lou dimenche 21 d'óutobreau Pargue Chanot

à MarsihoLis edcioun Prouvènço d'aro

e Parlaren saran presèntoà-n-aquéu saloun dóu libre