Atlas Arhitekture - Kasna Antika i Rano Kršćanstvo

8/16/2019 Atlas Arhitekture - Kasna Antika i Rano Kršćanstvo

1/20

P o i t i e r s

254 Kasna antika i rano kršćanstvo

G r a n i c a I

s t o č n o g a i Z

a p a d n o g a R

i m s

k o g C

a r s t v a n

a k o n T

e o d o z i j a


2/20

Kasna antika i rano kršćanstvo 255

Uspon kršćanstva iz tajnosti i ilegalnos-ti do državne religije traje oko 300 godi-na. Nov nauk širi se misionarskim djelo-vanjem apostola i njihovih učenika već uprvoj polovini I. st. u Palestini (judeokršćani), Siriji i Maloj Aziji. Tijekom drugogamisionarskog putovanja apostola PAVLAstiže do Grčke i prodire sve do Rima.gdje godine 64. PETAR i PAVAO postajužrtve NERONOVA progona.Brzo širenje kršćanstva pospješuju me-đu ostalima sljedeći čimbenici:1. velik broj židovskih zajednica u dijas-

pori koje su bile rasadnici kršćanstva;2. jedinstvena organizacija Rimskog Car-

stva sa sigurnim cestama i brzim komu-nikacijama;

3. povoljno tlo medu nižim društvenimslojevima za razvijanje religije spasenjai oslobođenja čovjeka i društva;

4. opće raširena tolerancija te vjerski i fi-lozofski sinkretizam kasnoantičkogarimskohelenističkog društva.

Misije se koncentriraju u gradovima. Krš-ćanstvo je prihvaćeno u širokim slojevimapučanstva, napose medu obrtnicima, ma-lim trgovcima, vojnicima i robovima, su-protstavljajući se drugim religijama istoč-njačkog podrijetla (kult Mitre). Žarišta seu početku stvaraju u gusto naseljenim is-

točnim provincijama s vodećim zajednica-ma u velikim gradovima JERUZALEMU,ANTIOHIJI i EFEZU. Slijede ih Grčka iMakedonija s KORINTOM, SOLUNOM.iFILIPIMA, te sjeverna Afrika s ALEKSANDRIJOM, CIRENOM, kasnije HIPONOM iKARTAGOM.Uporno odbijanje kulta cara i bogova iza-zvalo je sukob s državnom vlašću. Ot-por rastuće manjine državnoj religiji činiose ozbiljnom unutrašnjom opasnošću. Ve-liki progoni kršćana pod carevima DECI

JEM, VALERIJANOM i DIOKLECIJANOMod sredine III. st. pokušaji su da se držav-ni interesi nametnu upotrebom apsolutnesile. Međutim, trajne represije nad sve ve-ćim skupinama stanovnika oslabile su dr-žavu više nego bi je oslabila tolerancija.Mučenici pridonose prodornosti kršćanst-va, a Carstvo istodobno ugrožavaju pokre-ti pograničnih naroda i gospodarske krize.Nakon propasti Dioklecijanove reformeCarstva, Konstantin Veliki izvlači odgo-varajuće političke zaključke. U nastojanju

da obnovi jedinstvo Carstva nastavlja iz-građivati DIOKLECIJANOVU apsolutistič-ku državu, povezujući je i s duhovnomsnagom sve jačeg kršćanstva, uspostavlja-

jući ponovo, na novim temeljima, antičko jedinstvo države i vjere.Milanski edikt o toleranciji 313. dopuš-ta punu slobodu vjeroispovijesti. Taj ječin, uz službeno ukidanje državnogakulta, osobito pogodovao kršćanstvu kojecarska kuća otvoreno zaštićuje. Godine

333 demonstrativnim činom Konstantinpremješta sjedište Carstva: Konstantinopol kao opreka poganskom Rimu po-staje “drugim Rimom”.Time se političko težište Carstva premjes-tilo na Istok koji je brojniji stanovništvomi jači privredom. Godine 391. TEODOZI

JE naređuje zatvaranje hramova, a kršćan-stvo proglašava državnom vjerom. Nepo-sredno nakon njegove smrti Carstvo jepodijeljeno na dva neovisna dijela.Obje sfere mediteranskog svijeta, zapadnarimska i istočna helenistička, koje je Imperium Romanum politički i organizacijskiobjedinjavao, opet su se razdvojile, najpri-

je politički, a potom i vjerski. Duhovni ug-led Istoka sa starijom kršćanskom tradici-

jom i nedostižnom grčkom filozofijom bio je nadmoćniji. Zapad zaostaje u kultur-nom i političkom smislu, te pada podvlast gennanskih država proizašlih iz seo-be naroda. Tek u srednjem vijeku pošto jeislam osvojio Istok, kršćanski Zapad jav-lja se kao nova sila, doduše politički neujedinjen, ali utemeljen na duhovnom pri-matu Rima.Kršćanstvo se razvija u okviru rimskohe-lenističkog društva i kulture kasne anti-ke, s kojima se prožima tijekom višesto-ljetnog procesa. Državno i društveno ure-

đenje sa svojim socijalnim suprotnostima isvijet oblika kasne antike isprva se ne mijenjaju. Nakon Edikta o toleranciji, gornjislojevi sve više preuzimaju visoke crkve-ne službe, koje sad znače i politički utje-caj. Hijerarhijsko ustrojstvo kasnorimskogcarstva s vladarem koji se izjednačuje sbožanstvom, a odsad s apostolima ( iso a

p ostolos) po Božjoj milosti, spaja se s no-vom crkvenom hijerarhijom. Taj viši, imu-ćan i visokoobrazovan sloj, načinom živo-ta oponaša običaje carske kuće.

Crkva isprva ne teži za stvaranjem posvenove umjetnosti i arhitekture. “Sakralnugrađevinu” u tipologiji i stilu “poganskihhramova” ona štoviše odbija.Kršćanske zajednice za svoje potrebe pri-hvaćaju tipove kasnoantičke profanearhitekture, često u pojednostavnjeniminačicama. U Konstantinovu razdoblju do-lazi do preorijentacije. U unutrašnjosti ve-likih i malih crkava vrlo jednostavnog ob-lika državna crkva razvija materijalni sjaj

carske profane arhitekture.Hijerarhizacija i klerikalizacija mijenjaju iu arhitekturi raznolikost oblika prvih sto-ljeća. Međutim, društveno raslojavanje do-biva i liturgijski oblik. Prvotna kuća krš-ćanske zajednice postaje crkvom koja sedijeli na prostore za kler i za vjernike i ta-ko se stvaraju novi tipovi građevina. Izraznolikosti oblika kasne antike nastajesamosvojna kršćanska arhitektura


3/20

256 Rano kršćan stvo / Konstruktivn i oblici

Ravenna: Sant’A pollinare Nuovo,

unutrašnjoststarokršćanskebazilike

o o ®\o o oo o oo o oo o oo o oo o o

♦>>>>>>v K v Ivo o c o o o o

* * * * * * * * * * * * *

♦ v lv .v .v*w*vRim:San Lorenzo, prozori

Konstantinopo l: SvetaSofija, prozor

lukistrukturazidaodopeke

frizodopeka

Kasnoantički oblici u ranokršćanskoj arhitekturi


4/20

Rano kršćanstvo / Konstruktivni oblici 257

Kršćanske zajednice za svoja okupljanja iliturgijske svečanosti preuzimaju tipove ioblike kasnoantičke profane arhitekturekoje mijenjaju u skladu s novom namje-nom. Njihovo skromno oblikovanje usvjesnoj je opreci prema “poganskom”

hramu s raskošnim izvanjskim plaštemklasičnih redova. Crkve Konstantinovadoba izvana pružaju sliku svrsishodnihgrađevina dvoranskog tipa.Velike, gotovo neraščlanjene površine zi-dova obavijaju unutrašnji prostor jednos-tavne kompozicije. Osobitost mu daje ko-loristički sjaj materijala i dekoracije, štopodsjeća na profane bazilike i terme kojeuvelike nadmašuju crkve po bogatstvuprostornog oblikovanja i konstruktivnimzahvatima (svodovi).

Snažan dojam što ga ostavlja unutrašnjiprostor bazilike Konstantinova doba poči-va na prostranosti, jasnoći i veličinipovršina. Plohe koje omeđuju prostor podovi, zidovi, a u nekim slučajevima istropovi dopunjuju se u koloristički cje -lovitu sliku u kojoj se različiti dijelovi pro-stora, “srednji brod” i “bočni brodovi”,međusobno povezuju široko razmaknu-tim arkadam a ili kolon ad am a u zoni no-sača. Uglačani kamen u boji svojim odsja-

jima oduzima stupovima materijalnu teži-

nu. Budući da galerije (matroneji) čestoizostaju, ostalo je dovoljno zida za freskeili mozaike s fig u ra ln im cik lu sim a iz krš-ćanske povijesti spasenja.Ta zona slika proteže se iznad stupova inastavlja između otvora za svjetlo u pro-zorskoj zoni sve do ispod krova. U poje-dinim slučajevima krovište je obloženo os-likanim drven im stropovim a s jednakompodjelom na polja kakvu ima i pod (AKVI-LEJA, RAVENNA). U V. st. slikarstvo i de-koracija zidnih ploha odgovaraju raskoš-

nom stilu rimske privatne i javne izgradnje.Tijekom V. st. pojavljuje se sklonost spiritualizaciji, simbolizaciji i dematerijalizaciji, koja vrhunac dosiže početkom VI.st. pod JUSTINIJANOM, prije svega uKONSTANTINOPOLU i RAVENNI. U todoba stakleni i zlatn i m ozaici svojim ne-materijalnim sjajem zamjenjuju freske i ka-mene mozaike.U isto doba odvija se i preobrazba antič-kih oblika kapitela u impostnl kapitel.Njegove različite inačice služe prihvaćanjuuporišta lukova u arkadama. Spajanje ši-rokih zidanih lukova na uporišnoj ploči(abaku) klasičnih kapitela koji su prvobit-no namijenjeni prihvatu arhitrava, postajeteško izvedivo. Kod trapezoidno suženogim posta uska donja strana prilagođava seobliku kapitela, široka gornja strana upo-rištu lukova.Stupovi kasnog V. st. u Sant' ApollinareNuovo. koji su iz BIZANTA stigli u RAVENNU, imaju impost u obliku jednos-

tavnoga trapezoidnog kamenog bloka nakorintskom kapitelu.Kapiteli crkve San Vitale (str. 268), započe-te 526/27, pokazuju novi bizantski oblik:impost, element koji prihvaća optere-ćenje, još uvijek je laganim ukrasnim pro-

filom tektonski jasno ocrtan, dok se košarasti kapitel već potpuno udaljio odklasičnog uzora. Njegov osnovni oblikodgovara trapezoidnom bloku imposta, anjegova površina šupljikavo je obrađena iukrašena stiliziranim listovima akanta.Takvo rastvaranje površine oprečno je za-tvorenu volumenu imposta.Nešto kasnije u Svetoj Sofiji (str. 270) ko- šarasti i zv on oliki kap iteli stapaju se s impostom u jedan element. Šupljikanje po-vršine prenosi se ovdje čak i na lukove ar-

kada. Konstruktivni se elementi građevinedematerijaliziraju kako bi se pojačao tran-scendentalni dojam prostora.Da bi sjaj i boja snažnije djelovali u pros-toru, potrebno je dovesti svjetlo kroz pro-zore. Kod svih se građevina kao standar-dni oblik pojavljuje p ro zo r polu kru žn og lu ka pojedinačno ili u skupinama. Ja k e drvene rešetke najčešće su ispunjene plo-čama od stakla, alabastra, mramora ili kalcita. Druga vrsta prozorske ispune jesutranzene. velike ploče od drva ili prozir-nog mramora, perforirane poput rešetkepravokutnim ili kružnim otvorima.Veliki prozori segmentnog luka najčeš-će se nalaze u čeonim zidovima velikihpresvođenih građevina, koji nisu izloženipritisku svoda (terme, str. 236; Maksenci

jeva bazilika, str. 232; Sveta Sofija, str.270). Tanki kam en i elem en ti dijele otvorezaključene segmentnim lukom, na pojedi-načna polja koja se najčešće zatvaraju dr-venim rešetkama, tako da je svjetlo prigu-šeno. Rimsko je staklo na jednoj strani

hrapavo i mutno, mramorne ploče posvojoj su prirodi tek slabo prozirne.Vanjština crkava ostaje jednostavna. Iz-mjenično uslojavanje građe oživljuje i ko-loristički strukturira zid (str. 30). Na Istokuuglavnom se zida klesancima (Sirija, Ar-menija, Mala Azija), na Zapadu, napose uRavenni, njeguje se tradicionalna rimskagradnja opekom.Tu se razvija poseban p lo šn i s ti l s plitkimraščlambama, razvijenim iz zidnog veza:plošne lez en e i lu čn e n iše ili sli jepe a rk ade. Antička je trabeacija nestala; jednos-tavne zidove raščlanjuju samo lagano is-taknuti vijenci ili posve plitke trake ukrasnih frizo v a od normalnih opeka postav-ljenih na ugao ili od malih dvobojnih ope-ka koje, izmjenjujući se, tvore ornament(str. 266, baptisterij; str. 268, San Vitale).Taj karakterističan kasnoantički stil zas-novan na građevinskim materijalimaponovo se obnavlja u visokomu srednjemvijeku na područjima sjeverno od Alpa.


5/20

258 Rano kršćanstvo / Tipologija I: ran i ob lici kr šćanskih građevina

Zurzach:crkvakršćanskezajedniceSalona: Manastirine,memorija

Akvileja:dvojnacrkva

Salona: Marusinac,grobni kompleks El Hammah:sinagoga

Rane građevine lokalne tradicije kršćanskih zajednica


6/20

Rano kršćanstvo / Tipologija I: ran i oblici kršćan skih građevina 259

Prvi kršćani okupljaju se u privatnim ku-ćama. Budući da njihova vjera nije službe-no priznata, oni pomoću što neupadljivi

jih pregradnji nastoje stvoriti skroman ok -vir za život zajednice. Tako nastaju brojnekućne kapeleNajstariji sačuvan primjer u DuraEuroposu, datiran oko 232, zauzima donji kat jed-ne kuće helenističkoorijentalnog tipa(usp. str. 88). Različiti prostori okupljeni suoko kvadratičnog dvorišta. Uklanjanjem

jednoga razdjelnog zida nastaje pro stor z a oku pljan je od oko 4,5x11,5 m. Od opremenema ničeg što bi upućivalo na kultnufunkciju. Samo je pro stor z a kršten je jasnoobilježen nišom s krsnim zdencem i odgo-varajućim zidnim oslikom. Od raznih titu- lam ih crkava (titulus, natpis s imenomvlasnika kuće na njezinu pročelju) u Rimuse sačuvala kuća kršćanske zajednice poz-nata kao “Titulus Equitii" iz III. st. Prostra-

na dvorana u prizemlju natkrivena je križnim svodom na zidanim stupcima. Širokostubište između sporednih prostorija vodiu sada srušen gornji kat. Ni ovdje ništa neupućuje na kršćansko bogoslužje.

Usporedno s rastom zajednica nastaju i pr-ve samostalne crkvene građevine, uglav-nom kao crkvedvorane; radi se o jedno-stavnim, velikim prostorima koji su samos-talni ili prigrađeni uz kuće zajednice.U Zurzachu (Tenedo) unutar prostoraantičke vojne četvrti otkopan je temelj

male galorimske crkve iz IV. st., koja sesastoji od nepravilne dvorane straničnedužine oko 911 m, sa širokom apsidompovišenom za 40 cm. Bočni ulaz vodi pre-ma pro storu z a kršten je nastalom natkriva-njem prvotno otvorenog prostora izmeđuzida dvorane i gradskog zida koji se ovdjelomi pod tupim kutom.Veće crkve sličnih jednostavnih oblika na-staju u gradskim biskupskim sjedištima.Zamjetna je gradnja dvojnih crkava, vje-rojatno kao posljedica masovnog pokršta-vanja nakon Milanskog edikta. Uz općin-

ske i biskupske crkve prislonjena je i po-sebna crkva za poduku obraćenika ( k a - techu m eno ri).Sačuvani temelj biskupske crkve u Akvi-leji pokazuje dvije usporedne pravokutnedvorane jednake konstrukcije na razdalji-ni od oko 30 m. U obje po šest stupacanosi krovište, odnosno ravni strop. Sudećipo p odn om m oz aiku , na istočnom je kra-

ju cijelu širinu dvorane zauzimao p re zb i- terij, prvi znak liturgijskoga i hijerarhij-skog razdvajanja klera i zajednice vjernika(usp. rimski transept, str. 262). Obje crkve

povezane su istovjetnim poprečnim pro-storom koji služi i kao p re dvorje ( narteks)i kao krstionica (baptisterij). Sporedne ispojne prostorije vode u biskupov stan.Čini se da su židovske zajednice još prije

kršćana za svoje sinagoge preuzele tiprimske višenamjenske dvorane (aule), b a zilike. Prve sinagoge toga tipa nastaju počev od II. st. u Siriji i Palestini; oko središ-njeg prostora koji isprva nije povišen na-laze se bočni prolazi i galerije, a kasnije iapsida. Kod sinagoge u E1 Hammahuophod i g a le rije u funkciji m atroneja ok-ružuju široki središnji prostor s tri strane,a na četvrtoj je prema van istaknuta širokaapsida. Pristup kroz uski prolaz i bočnopredvorje uvjetovan je ugradnjom sinago-ge u gusto izgrađenu gradsku četvrt, nokao takav u skladu je i s istočnim tradicija-ma. Vjerojatno je postojao utjecaj takvogtipa sinagoga na kuće kršćanskih zajedni-ca, a možda su utjecaji bili i uzajamni.Memorije i martiriji nastaju u mjestimadjelovanja ili na grobovima apostola, pr-vih biskupa i mučenika kao jednostavne,često tek provizorne kapele i spomen

obilježja. Odmah po završetku progonaširi se intenzivan kult mučenika i svetaca,zbog kojeg se podiže mnoštvo memorijalnih crkava.

Jedno od ranih uporišta europskoga krš-ćanstva nalazi se u glavnom gradu Dalma-cije Saloni (Solin) južno od koje car DIO-KLECIJAN podiže svoju palaču. Tamošnjakršćanska zajednica bila je pod Diokleci-

janom izložena velikim progonima. Kršća-ni su se u malim skupinama okupljali naimanjima izvan grada gdje su pokopanemnoge žrtve progona, a i drugi članovi

zajednice.Od IV. st. u gradu i okolici nastaje nekoli-ko sakralnih područja, npr. jedna memo-rija u MANASTIRINAMA: starijoj apsidi sgrobom mučenika ubrzo je, čini se, do-dan p er istil s dvije apside na suprotnojstrani, te je nastao mali sa kr aln i kom pleks. Otprilike istodobno oko groba sv. Ana-stazija (Stasa) u MARUSINCU formira sesložen građevinski sklop. Mauzolej se sa-stoji od kripte iznad koje je kao m em ori-

ja ln a cr kva podignuta visoka presvođenadvorana. Svodne pojasnite prelaze u ver-

tikalne zidne istake, lezene, koje se s vanj-ske strane pojavljuju kao kontrafori. Peristil na mjestu ranijega groblja istodob-no služi kao atrij bazilike. Usporedno snjom nalazi se dvorište u obliku bazilike(ba silica discoperta), koje nadomješta sta-riju, manju građevinu, iznad koje visokaeksedra s dva bočna natkrivena krila ob-likuje neku vrstu “transepta” (str. 262) od-nosno trikonhalnog prostora (str. 266).Nesputanost u preuzimanju i povezivanjukasnoantičkih građevinskih oblika, pove-zana s izrazitom autonomijom života u

raznim provincijama, stvara raznolike sak-ralne komplekse. U IV. stoljeću, pod utje-cajem velikih građevina nastalih po na-rudžbi carske obitelji, ta raznolikostuzmiče pred sve jačom tipizacijom.


7/20

260 Rano kršćanstvo / Tipologija II: svetišta

DeirSeman:Zapadnimanastir

Tebesa: sakralnopodručje

Planirane građevinske skupine


8/20

Rano kršćans tvo / Tipologija II: svetišta 26 l

Opsežna građevinska djelatnost kršćans-tva započinje u IV. st. nakon Milanskogedikta. U glavnim gradovima Carstva i nanajvažnijim mjestima kršćanske tradicijenastaju velike građevine i brižljivo plani-rane cjeline, koje zamjenjuju heteroge-ne, nesustavno izrasle sakralne sklopove

iz prvih stoljeća.Pobjednička vjera preuzima načela, tipo-ve zgrada i građevinske oblike rimskeprofane arhitekture. Za razliku od rimsko-ga sakralnog foruma, kršćanska svetištasu očuvala svoju mnogolikost, uvjetovanuposebnošću obreda i razlikama u lokal-nim tradicijama. Najvažnije građevine suvelike dvorane za okupljanje zajednice(ecclesia), koje uglavnom preuzimaju tipbazilike, dok su memorijalne crkve(memorije, martiriji) i krstioničke crkve(baptisteriji) uglavnom centralnog tlocrta.Velika svetišta na mjestima kršćanske po-vijesti u osobitom se broju i veličini nalazeu Palestini. Uz crkvu R ođ enja u BETLE-HEMU sklopovi najvećeg značenja jesucrkva Svetoga groba i crkva Uskrsnućau JeruzalemuObje crkve s predvorjima i dvorištima ko-

ja su okružena stupovima, spojene su u jednu građevinsku cjelinu te ograđene za- jedničkim zidom. Rimsko nače lo simetrič-ne kompozicije po uzdužnoj osi određujeslijed otvorenih i zatvorenih prostora kojipočinje od glavne ulice širokim otvore-nim stubištem ispod trijema sa stupovima

iza kojeg, kao u rimskim bazilikama (str.262), slijedi “atrij”, peristilno dvorište is-pred bazilikeOdavde pristup vodi ili ravno u baziliku( m artirij) ili s obje strane duž bazilike uveliki peristil s kalvarijom , pretpostavlje-nim brdom Golgote. Iza njega diže se ve-lika rotonda crkve Svetoga grob a (Anastasis) čija tri ulaza omogućuju izravan pris-tup duž osi, ili bočno kruženje vjernikakakvo je uobičajeno pri hodočašćima.Velebne dimenzije trijemova i hodnikačak i uz veliki broj hodočasnika omogu-

ćavaju odvijanje bogatoga liturgijskogprograma s bogoslužjem i procesijama(osobito za Uskrs). Sličnih razmjera su imnoga svetišta u gusto naseljenim provin-cijama Bliskog istoka i sjeverne Afrike.U Siriji to napose vrijedi za svetište Šimuna Stilite u Qalaat Semanu. Taj komp-leks utemeljen oko 480. na bilu brežuljkasadrži unutar zidina sličnih utvrđenju, raz-ne skupine građevina. Glavni sklop,“m artirij", čine četiri bazilike, raspoređe-ne u obliku križa oko zajedničkoga sredi-šnjeg prostora ili dvorišta. Još dvije dodat-

ne crkve povezane su s prostorima zasvećenike i goste (str. 266), te s jednimbaptisteriiem.Za opskrbu hodočasnika na putu do sve-tišta brinu se manastiri. Monaški načinživota, drugačiji od općenito antičkog,očituje se u različitim organizacijskim

oblicima koji uvjetuju i graditeljske pro-grame. Na hodočasničkom putu u sjeverenoj Siriji projekt manastira osim crkve,prije svega uključuje zgrade za zbrinja-vanje hodočasnika.Zapadni manastir u Deir Semanu, kaoi dva druga manastira toga grada ispod Ši

munova svetišta, sastoji se od građevinapovezanih u nepravilnu skupinu.Njima dominira m anastirska crkva smje-štena na povišenoj terasi: jednostavna,trobrodna bazilika bez atrija i transepta,tlocrtom i kompozicijom odgovara građe-vinama regionalne tradicije (str. 264). Korski dio pokazuje apsidu uvučenu u pra-vokutan zatvoren građevinski volumen,kakva je česta u sjevernoj Siriji, kojoj se s

jedne i druge strane nalaze dva prostora, pasto fo rije (prothesis i diakonikon), štosluže pripremi bogoslužja.Neposredno na kor nactovezuje se unut-rašn ji m anastir, prostrano dvorište okru-ženo trijemovima na stupcima, s ulaznimtrijemom i vratarskim prostorom okrenu-tim prema vanjskom manastirskom dvo-rištu. Oko njega raspoređene su sa sjever-ne i istočne strane crkvene terase tri jed-nostavne dvorane i dvije zgrade nalik nakaravansaraje, koje su očigledno služilezbrinjavanju hodočasnika.Veliki sakralni kompleksi nastaju i u sje-vernoj Africi, gdje kršćanstvo u doba ve-likih teologa doživljava snažan procvat.Bazilika i manastir u Tebesi građeni suu više faza tijekom V. i VI. st. Jezgru kom-pleksa čini bazilika s galerijama, s jed-nom apsidom ugrađenom na sirijski načinizmeđu dvije bočne prostorije, potom a t-rij i predvorje sa stubištem, kao u velikimrimskim crkvama (str. 262). Crkva stoji navisokom postolju, okružena će lijam a m onah a koje su jedna do druge poreda-ne uz njezine zidove.Na istočnoj uzdužnoj strani nalazi se gra-đevina centralnog tlocrta u obliku tro-lista (trikonhos), izravno povezana sbazilikom. Bazilika i trikonhos —slično bi-

zantskom tipu manastira, lavri nalaze seu prostranom m an astirskom dvorištu koještite obram ben e zid in e i kule.

Južno od te središnje skupine građevinarostire se kompleks drugačije vrste. Velia građevina s bazilikalnom dvora-

nom s galerijama služila je, čini se, zbri-njavanju hodočasnika (sklonište, bolnica,gostinjac). Široki trg na njezinoj istočnojstrani okružuju trijem ov i dijeleći ga u če-tiri peristilna dvorišta. Njihova središnja osvodi u predvorje bazilike. Kompleks je stri strane okružen dvostrukim pojasom zi-

dina: prolazi između zidova, široki poputulice, služe, kao u Jeruzalemu (v. gore),slobodnom kretanju hodočasnika kojiulaze kroz vrata na jugoistoku.Osna orijentacija i uzorna organizacijaočituju tradicije rimske carske arhitekture,koju BIZANT nastavlja.


9/20

262 Rano kršćanstvo / Tipologija III: bazilika 1

Ravenna: Sant’Apo llinare inClasse, poprečni presjek

0' 10m

Rim: Santa Maria Maggiore

srednjibrod i

I----- j bočni brod

- narteks

Rim: Lateranskabazilika

Standardni oblik rimske bazilike


10/20

Rano kršćan stvo / Tipologija III: bazilika 1 263

Nakon dovršenja Maksencijeve bazilike(str. 232), gradi se između 313. i 319 udoba cara KONSTANTINA, prva velikadvorana za okupljanje kršćana: bazilika uLateranskoj palači u RIMU. Uzori su jojbazilike rimskog Foruma (str. 230) i ži-dovske sinagoge bazilikalnog tipa (str.228).

Rasporedom prostora i arhitektonskih ele-menata konstantinska bazilika označavanovi prototip kršćanske rimske carske ar-hitekture, koji se u Lateranskoj bazilici od-mah pojavljuje u monumentalnoj veličini.Iza poprečno postavljenog predvorja(narteks) slijedi široka dvorana s tri ili petbrodova. Visok i širok srednji brod dje-luje gotovo kao natkrivena ulica, trg ilidvorište (aula). Lagane arkade ili kolonade omeđuju središnji prostor, no istodob-no, kao u trijemovima foruma, pozivajuna zastajanje i kretanje bočnim brodovi-

ma. Granični zidovi središnjeg prostoradižu se tek iznad zone nosača.Na potezu zida ispred krovnih streha boč-nih brodova proteže se zona slika. Zidneslike i ornamenti nastavljaju se i u pro-zorskoj zoni iznad bočnin brodova. S gor-nje strane prostor često zaključuje otvo-reno krovište ili kasetirant strop. Dr-vene grede položene u osima nosača slo-bodno se pmžaju od zida do zida (nemasvodova!). Pod je pokriven m ram ornim

p lo čam a ili kam en im m oza ikom u ornamentalnim poljima. Polukružna apsida ugotovo cijeloj visini prostora zaključuje

srednji brod. Bočni brodovi dobivajusvjetlo kroz vLsoko postavljene prozore navanjskim zidovima. U odnosu prema sre-dnjem brodu oni nisu područje tame, većprostori u polusjeni, prigušeno osvijetljeni.Kod rimskih bazilika, čiji je uzor Lateranska crkva, dvorana stupnjevana u visinu(bazilikalni presjek) završava u širokomtranseptu, koji je visok koliko i srednjibrod, a na stranama širi od bočnih brodo-va, te podsjeća na poprečna krila (alae) rimske antičke kuće s atrijem (str. 222).Njegov položaj okomit na glavnu os i nje-

gov zatvoren “karakter kuće” naglašavajuposebnu liturgijsku funkciju koju, čini se,već najavljuju zone prezbiterija u velikimcrkvenim dvoranama (AKVILEJA, str, 258).Uzdužni bazilikalni prostor brodova služiokupljanju zajednice, dok transept služi cr-kvenim funkcijama: liturgiji, vijećanju pre-zbitera, primanju izaslanstava i procesija.Hijerarhijska podjela zajednice očituje seu smještanju biskupske katedre i sjedalaza svećenike ( thronos i spnthronoš) u ap-sidu, glavnu točku prema kojoj je usmje-rena unutrašnjost građevine. U njezinojpolukupoli okupljenu zajednicu vjernika s

biskupom na počasnom mjestu nadvisujusimbolički prikazi Kristova kraljevstva.Prijelaz iz uzdužnog broda u transept tvo-ri trijumfalni luk, visoki lučni ulaz u zi-du transepta. Dva velika stupa ili dva zid-na istaka postavljena poput pilastara nose

ukrašen arhivolt. Simboličke zidne slikekrase čeoni zid iznad tjemena luka. Ispodnjega, a iznad visokog ciborija glavnogoltara, otvara se pogled na oslikani svodapside.Kao okupljalište i prijelaz između ulice icrkvenog prostora služi atrij, p er istiln o dvorište ispred bazilike, najčešće s fonta-

nom u sredini (str. 260). U slijedu atrija,narteksa, uzdužnih brodova, transepta iapside, rimska osna simetrija djeluje kaokompozicijsko načelo sve do srednjeg vi-

jeka. Uzor Lateranske bazilike u Rimuoponašaju sljedeće velike građevine: Sv.Petar (324) i San Paolo ruori le mura(Sv. Pavao izvan zidina) (od 386). Kod ve-likih bazilika u istočnim provincijama naj-češće nedostaje “rimski transept”, jer nje-gova liturgijska funkcija očigledno nije pr-esudna za život zajednice. Većina regio-nalnih inačica rimskoga osnovnog tipa

(str. 264) uglavnom se odnosi na zonuprezbiterija (kora).

Kao standardni tip ustaljuje se posvuda,pa i na Zapadu, bazilika bez transepta stri ili pet brodova. Jeda n od prvih primjera je Santa Maria Maggiore u Rimu (građe-na 35266), trobrodna dvorana, čiji srednjibrod gotovo cijelom širinom prelazi u po-lukružnu apsidu, dok su bočni brodoviravno završeni.U čistom obliku taj tip, osim mnogih dru-gih crkava u Rimu i u provincijama, utje-lovljuju bazilike u Ravenni (od 402. prijes-

tolnica Zapadnoga Rimskog Carstva). Ba-zilika Sant’ Apollinare in Ćlasse, posve-ćena 549, pokazuje strukturu koja se većpotvrdila u Rimu: zon a arkada , iznad njezo n a slika. Ona počinje nizom kmžnihmedaljona poviše kojih trake mozaika di-

jele zidnu površinu u polja unutar kojih jei p rozors ka zon a. Donja zona slika (još iz-raženija u S an t’A pollin are N uovo, str. 256)pojačava usmjerenost prema apsidi. Kompozicija kora u ravenatskim crkvama spoligonalnom apsidom i bočnim prigradnjama p asto fo rija , prostora namijenjenih

sve složenijoj kultnoj službi, upućuje naistočne utjecaje.

Građevinski volumen bazilike u svomstrukturiranju potpuno odgovara slijeduunutrašnjih prostora, tvoreći samo jednos-tavni omotač unutrašnjeg prostora. Kodrimskokonstantinskog tipa vanjski je ob-lik određen kontrastom između visokogbloka transepta i raščlanjene kompozicijeuzdužnih brodova. Kod tipa bez transep-ta bazilikalno stupnjevan presjek cijelomdužinom određuje vanjštinu građevine(str. 18). Na srednji brod s plitkim dvostre

šnim krovom prislonjeni su ispod prozor-ske zone iedn ostrešni kro v ov ioo in ih bro-dova. U skladu s regionalnim tradicijama,apsida i sporedni prostori priključeni sukao samostalni dijelovi ili su pak uklju-čeni u jedinstven građevinski volumen.


11/20

264 Rano kršća nstvo / Tipo logija IV: bazilika 2

Feriana

Sohag: Bijelimanastir

b

apoprečnipresjek

buzdužni

presjek

Solun: bazilikaSv.Dimitrija

Raznolikost tipova bazilika u provincijama


12/20

Rano kršćanstvo / Tipolog ija IV: bazilika 2 265

Bazilika se ustaljuje kao opći osnovni ob-lik biskupskih i općinskih crkava. Pokrajrimskoga standardnog tipa (str. 262) nas-taju, napose u istočnim pokrajinama Car-stva, inačice i posebni oblici.Brodovi najčešće odgovaraju rimskom

uzoru: sklop od tri do pet brodova sa ši-rokim i visokim srednjim te uskim i nis-kim bočnim brodovima. Stupnjevani p res

je k omogućuje ravnomjeran prodor svjet-la, bočni brodovi olakšavaju kretanje po-sjetilaca i odvijanje procesija koje širenjemkulta postaju sve učestalije.Transept u rimskom obliku gotovo posvu-da izostaje. Uzdužni brodovi izravno supovezani s aps idama.Prezbiteri) je također spojen s apsidom.Ugrađena sjedala, prop ovjedaon ice , am -

b o n i i ograde oblikuju posebno područjeza liturgijske obrede i za kler. Arhitekturaodražava unutarnju hijerarhizaciju kršćan-stva i uspostavu društvenih prepreka iz-među “vjerničkog puka” i klera nakonproglašenja kršćanstva državnom vjerom.Raznolikost obreda i lokalnih tradicija od-ražava se u brojnim inačicama prezbiteri

jalne zone.Rani primjer usporednog postava trijuapsida pruža b a zilika Svetog P etra i P avla u Gerasi (sjeverna Palestina). Volumen

građevine je zatvoreni blok, u koji su ap-side uvučene (upisane). Zidni istaci začelnog zida prostorno odjeljuju središnju ap-sidu od dviju bočnih apsida. Ispred g lavne aps ide s kontinuiranom klupom prezbiterij za dva traveja ulazi u glavni brod, au bočnim se brodovima povlači za jedantravej unatrag. Niše u zidu sporednih apsid a daju tim posebnim liturgijskim prosto-rima vlastito naglašeno usmjerenje. Bazi-liku dopunjuje malena sporedna crkva, dostupna iz predvorja i bočnog broda.

Osebujan regionalni tip čine mnoge crkvena uzvisini Binbirkilise u Maloj Aziji.Crkva III pokazuje redukciju na jednosta-van temeljni oblik. Sva tri broda pokrive-na su bačvastim svodom , oslonjenim uistoj visini na poprečno postavljene z i d a ne stupce. Polustupovi prislonjeni o njiho-ve čeone strane nose pojasnice. Dvojni

p ro zori polu kru žn ih lu kova u bočnimbrodovima jedini su izvor svjetla. Poligonalna aps ida punom se dubinom ističe nastražnjem zidu. Umjesto širokog predvorja

sa stupovima, uska ulazna prostorija izme-đu dva bočna volumena u obliku tornjaoblikuje slično kao u Siriji —neku vrstu“westwerka” (usp. sv. II, srednji vijek).

Naspram većini jednostavno uređenih cr-kava pojavljuje se, napose u sjevernoj Af-rici i Španjolskoj, nekoliko bazilika sdvostrukim korom U bazilici u Feriani u zapadnom Tunisu uobičajen slijedatrija, predvorja i crkve povezuje se sa

shemom dviju jednako velikih, nasuprotno postavljenih apsida. Glavni ulazi vodeiz atrija u bočne brodove. Glavna apsidaugrađena je između dva pravokutna spo-redna prostora (slično kao u Siriji, str. 260,ili Ravenni, str. 262).

Bazilike s galerijama (matronejima) od-govaraju antičkoj tradiciji rimske forumske bazilike. U Rimu su galerije (matroneji) ponovo javljaju tek u VI. st. ( Santa

A gn ese, San L oren zo fu ori l e M ura).Kod peterobrodne bazilike Sv. Dimitrijau Solunu i bočni su brodovi visinski stup-njevani, a svaki od njih ima vlastite matroneje. Time se stvara bogato raščlanjen pro-stor i vertikalna struktura s dva niza arka-da gotovo jednake visine u zidovima glav-nog broda. Dodatno obogaćenje unosi rit

mizacija postignuta izmjenom nosača:snažni zidani stupci raščlanjuju oba nizaarkada u tri polja sa po četiri odnosno petlukova na stupovima. U prozorskoj zoniumetanjem još jednog stupca ritam se prilagođava manjoj visini prozorskih arkada.S obje strane srednjeg broda prezbiterij sepreko dva široka luka dvostruke visineproširuje poput transepta u visoke bočneprostore u kojima se nastavljaju matroneji.Ispod te posebno oblikovane prostomeskupine nalazi se kripta naslovnog sveca.

Ta “bazilikamartirij” projektirana je oči-gledno za posebne potrebe velikih hodo-čašća. U povezivanju sporednih i glavnihprostora u složen cjelovit organizam, te uizmjeni konstruktivnih elemenata, očitujese posebnost razvoja bizantske arhitekturei njezina različitost nasuprot linearnomprostornom slijedu rimskih bazilika.I sustav nekih manastira određen je saži-manjem prostora za različite liturgijskefunkcije u jedan q'elovit kompleks (usp.str. 260). Bijeli manastir kod Sohaga u

gomjoegipatskoj pustinji, utemeljen počet-kom V. st., obuhvaća unutar zatvorenogpravokutnika zidina veliku bazil iku s

pre dvorjem , izduženu bočn u crkvu, krstionicu, te različite sporedne prostorije i stu-bišta. U velikom građevinskom bloku,zatvorenom strmim kosim zidovima, jošživi tradicija egipatskih hramova (str. 116).U bazil ici bočni brodovi u obliku slova Uokružuju dugački glavni brod koji se pre-ko trijumfalnog luka otvara u tr ikonhalni k or podignut iznad groba ŠENUTEA, ute-

meljitelja manastira. Taj kor gotovo je sa-mostalan sklop, izgrađen po uzom na ne-ke memorijalne crkve (Tebesa, str. 260,baptisterij u Ravenni, str. 266). Njegovobogato oblikovanje s dvokatnom slijepomarhitekturom u opreci je prema jednostav-noj bazilici. Bijeli manastir pripada regio-nalnom tipu. Postav bazilike kao prostor-noga i duhovnog središta sveukupnogkompleksa načelo je zajedničko gotovosvim manastirima i samostanima.


13/20

266 Rano kršćanstvo / Tipologija V: građevine centralnog tlocrta 1

Ravenna:SanGiovanni inFonte,baptisterij

,L i ni.

rnh

lipfmn j

Rim:SantaCostanza,apresjek,btlocrt

BrdoGarizim:Marijinacrkva

OalaatSeman:

baptisterij

Jeruzalem:crkva

Sv. IvanaKrstitelja

apsidapredvorje,kružnitrijem

M središnjiprostorsporedniigrostor,ophod

Baptisteriji, martiriji, memorije


14/20

Rano kršćanstvo / Tipologija V: građevine cen tralnog tlocrta 1 267

U kasnoj antici građevine centralnog tlo-crta tvore veliku tipološku skupinu (str.250). Ranokršćanska se arhitektura prigradnji brojnih krstionica i memorijalnihcrkava nastavlja na kasnoantičku tradiciju.U skladu sa sakramentalnim značenjem

krštenja krstionice (baptisteriji) se nala-ze već u prvim kućn im kape lam a (str.258). Nakon službenog priznavanja vjere,pored biskupskih crkava za sve veći brojkrštenika grade se krstioničke crkve. Na-kon jednostavnih pravokutnih prostora sposudom za krštenje na čeonoj strani, sli-

jede građevine kvadratnog i kružnogtlocrtnog oblika s bazenom za krštenje(piscina) upuštenim u sredini poda.Omiljen je oblik od V. st. oktogon, zas-novan vjerojatno na kršćanskoj simbolicibrojeva. Temeljni oblik, osmerokutni pro-stor okružen jednostavnim zidovima, nat-kriven kupolom ili šatorastim krovom,pojavljuje se u različitim inačicama, pove-zan s drugim građevinskim elementima.Slijepa arhitektura uokviruje zidne slike imozaike, niše različitih oblika i veličinaplastički modeliraju zidni plašt. Piscina ,središte prostora, odvojena je stupovimaod ophoda. Stupovi nose ili visok ciborij jkoji slobodno stoji u prostoru, ili g orn ji kat, koji se slično lanterni ili tornju diže iz-nad ophoda.Prvi baptisterij nastaje u Rimu pored Lateranske bazilike pregradnjom termalnogzdanja: jednostavan kružni prostor SikstoIII. zamijenio je (43240) osmerokutnomnovom gradnjom s unutrašnjom kolonadom oko piscine. U Ravenni je od baptisterija ortodoksnih San Giovanni in Fonte sačuvana samo jezgra slična tornju, koju jeprvotno okruživao ophod, odnosno još je-dan niži oktogon u koji su ulazile apside.

U Šimunovu svetištu u Qalaat Semanu(str. 26l) debeli kvadratični zidni plašt spravokutnim i kružnim nišama i apsidomna istočnoj strani obavija centralni okto-

gon koji se diže iznad kvadratičnog pri-zemlja s predvorjima i sporednim prostori-

jama. Sklop je osno orijentiran prema stra-nama svijeta.

Memorije i martiriji, posvećeni uspo-meni mučenika i drugih važnih osoba izranog razdoblja kršćanstva, podignuti su

iznad njihovih grobova ili mjesta njihovadjelovanja. Bogatstvom oblika nadmašujubaptisterije, jer nisu vezani uz uvijek istiobredni čin. Primjeri izravnog nastavljanjacarske tradicije jesu mauzoleji prvih krš-ćanskih careva.Grobna crkva Svete Konstance u Rimu.mauzolej KONSTANTINOVE kćeri, oso-bito je bogata inačica kasnoantičkog tipa(usp. str. 250, Split). Unutrašnji krug od12 radijalno raspoređenih parova stupovapovezanih arkadama nosi presvođeni

zidani valjak središnjeg prostora. Njega tiprizemlju okružuje zidni prsten s vi

jencem niša. Tako nastali ophod prc.svođen je prs tenastim baćv astim svod om . Ophod se samo na jednom mjestu otvaraprema poprečno postavljenom predvorju

s bočnim apsidama, pridajući građevinitipičnu rimsku frontalnost i orijentacijuduž glavne osi koja se produžuje sve doniše sa sarkofagom. Na predvorje se sastrane nadovezuje kružna kolon ad a trije-m a, u kojem još živi tradicija antičkihkružnih hramova (str. 250). Volumen gra-đevine stupnjevanog presjeka jasno ističeunutrašnju strukturu; vanjski je oblik tek

jednostavni omotač unutrašnjeg prostora.Sirenje kulta svetaca i sve brojnija hodočaš-ća daju od IV. st. povoda osnivanju memo-rija, napose u istočnim provincijama, gdje

je živa predaja o prvim kršćanskim zajed-nicama te o djelovanju Krista i apostola.Spomenik sve većeg štovanja Bogorodice

je Marijina crkva na brdu Garizim, što ju je na mjestu staroga samarićanskog hra-ma koncem V. st. podigao car Zenon. Sre-dišnji oktogon s unutrašnjim ophodompreuzima tlocrt M arijin e crkve u Jeru z a le -mu, no obogaćuje ga okruženjem spored-nim prostorima. Predvorja i kapele naiz-mjence se nadovezuju, oblikujući vanjskioktogon. Otvaranjem unutrašnjeg oktogo-na na istočnoj strani prema velikoj apsidi s p redn jim travejem , nasuprot dubokompredvorju na zapadnoj strani, i ta građevina centralnog tlocrta dobiva os i orijenta-ciju u skladu s rimskom tradicijom.Raznovrsni se prostori sažimaju izvana u

jedinstven zatvoren volumen građevine.Ta sklonost zatvaranju česta je značajkacrkava u Palestini i Siriji, pa i onih bazilikalnog tipa (str. 264).

Trikonhalne crkve (crkve s tri kora) jav-ljaju se kao samostalne pojedinačne crk-ve, u sklopu većih kompleksa (Tebesa,str. 260) ili kao kor neke bazilike (Sohag,str. 264). Tri apside ili se usko povezuju uoblik lista djeteline, ili oblikuju prostranikor kao završetak dvaju ukriženih brodo-va. Prijelazni stupanj čine centralni pro-stori s uskim bočnim travejima ispredbočnih apsida.Tom tipu pripada crkva Sv. Ivana Krsti-

telja u Jeruzalemu, samostalna zatvore-na građevina, s g lavn om apsidom istaknu-tom na istočnoj strani. Trikonhos je centri-ran na središnji kvadrat, čija kupola poči-va na četiri pojasna luka (usp. Sveta Sofi-

ja, str. 270). Lagano razdvajanje bočnihtraveja zidnim istacima, te položaj pred-vorja i ulaza određuju orijentaciju premaglavnoj apsidi. Motiv trikonhosa spo-radično se pojavljuje i na Zapadu, no po-sebno značenje tamo dobiva tek u sred-njemu vijeku (str. 378).


15/20

*

*

•

.

268 Rano kršćanstvo / Tipologija VI: građevine centralnog tlocrta 2

Crkve s kupolama, prostorni ideal Justinijanova doba


16/20

Rano kršćanstvo / Tipologija VI: građevine centralnog tlocrta 2 269

U V. i VI. st. dolazi do sve jače političke icrkvene polarizacije između istočnog i za-padnog dijela Rimskoga Carstva. U arhi-tekturi ona se izražava sve većom samosvojnošću i sve intenzivnijim razvojem naIstoku. Isprva predvode regionalne gradi-teljske škole, npr. u Siriji, Armeniji i MalojAziji. Koncem V. st. Konstantinopol po-staje stjecištem istočnih arhitektonskihkoncepcija, koje osobito nastoje oko rje-šavanja problema presvođenja velikihprostora.Za vladavine TTISTTNITANA (52765) zapo-činje iznimno jaka graditeljska djelatnost,kako bi se velikim i prestižnim građe-vinama pokazao sjaj Crkve i Carstva. Pro-storni je ideal Justinijanova doba, za raz-liku od rimske bazilike Konstantinova do-ba, crkva s kupolom snažnoga prostor-nog učinka. Prvi primjer ie crkva Sv. Sergija i Bakha podignuta 527-57. na pod

Tućju careve palače. Unutar zidanog kn~h l i sa n e z n a t n o n e p r a v i l n ih s tr a n ic a o s a m

visokih zidanih stupaca oblikuje unut-rašnji oktogon. Arkade u riviie etaže(tđvaiaju ga oci ophoda i g a le rija (cnipora.) iznad njega. Pojasnice koje se pružaju odstupca do stupca nose kriškastu ku polu (uobliku kišobrana) s 15 segmenata, koji sunaizmjence ravni ili konkavni; u osamravnih segmenata urezani su lučni otvori

p ro zors kog vijen ca .U dijagonalnim su osima skupine stupovapostavljene tako da oblikuju polukružne

niše natkrivene p olu ku polam a , koje isto-dobno preuzimaju potisak središnje kuole. Tim nišama odgovaraju četiri poluružne niše u uglovima vanjskoga zidnog

četverokuta koje ga" prilagođuju središ-njem oktpgonu,_služeći istodobno i kaokonstruktivno ojačanje uglova građevine sobzirom na potisak svodova. Z idan i luko vi koji su horizontalno pruženi iznad presvođenih prolaza učvršćuju stupce okto-gona.Iz kubično zatvorenog tijela građevine is-tiče se samo poliponalna apsida, koja za-

jedno s p red ln n ejem , presvođenim odsjećkorri (račvastog svoda, oblikuje prezbiterij. otvoren u punoj visini obiju etažaprema središnjem prostoru, dajući mu jasnousmierenie.Primjer, pak, kako se gradilo u zapadnomdijelu carstva jest memorijalna crkva SanVitale u Ravenni nastala gotovo u istodoba (oko 52647). U van jski oktogon re-lativno tankih zidova upisan je unutrašnji oktogon od snažnih, poligonalnih zidanihstupaca. S polukružnim lukovima koji ihpovezuju oni oblikuju dvoetažne arkade,na kojima počiva kupola rastvorena s

osam prozora. Unutar velikih lukova nala-ze se dvije etaže a rk a d a n a stupovim a, polukružno ispupčene u o pho d odnosnou em pore.Iznad svodova ophoda od stupaca okto-

gona do vanjskih zidova zrakasto su pru-ženi zid an i lukovi, koji preuzimaju silepotiska i konstruktivno učvršćuju građevi-nu. Prezbiteri) jroput visokog “kora” sbačvastim svodom, vertikalno prolazi krozophod i empore, dopirući sve do vanjskogzida, koji je iznad jednoetažne aps ide ot-voren velikim trodijelnim prozorom.Pastoforije, uobičajene u Ravenni (str.262), ovdje su dodane oktogonu kao sa-mostalni polukružni volumeni s pravokut-nom nišom. Između njih i apside umetnu-ta su sporedna stubišta.Ispred oktogona u širini dva traveja opho-da položeno je predvorj'e s bočnim apsi-dama. Trokutni spojni prostori vode u sre-dišnji prostor i omogućuju s obje njegovestrane pristup kružnim tom jev im a sa z a vojitim stubištim a koja vode do empora.Građevinski volumen ostaje u tradicijirimskoravenske arhitekture u opeci. Raz

gibanost vanjštine odgovara znalačkoj i vi-šeslojnoj raščlambi unutrašnjosti. Iz dvoetažnog vanjskog oktogona jasno se izdižegornji kat sličan lanterni, pokriven šatora- stim krovom koji prekriva kupolu. Svi spo-redni i pridruženi prostori, pa i važni kon-struktivni elementi, međusobno su jasnorazlučeni. Ne gubeći samostalnost, svi sepovezuju u višečlani organizam.Unutrašnjost obiju crkava odgovara no-vom bizantskom prostornom idealu kojiniz jasno omeđenih pojedinačnih prostorazamjenjuje cjelovitim organizmom. Karak-

ter prostora određen je samo ulogom koju imaju u unutrašnjem prostom, a njego-va je cjelovitost postignuta prikrivanjem iublažavanjem kontrasta. Presudni do-prinos dojmu nematerijalnosti daju povr-šine obložene obojenim mramorom i poz-laćenim mozaikom, jednako kao i sjaj po-liranih mramornih stupova i mekani oblicišupljikasto obrađenih kapitela (str. 256).San Vitale, zapadna varijanta, iznutra je iizvana još stroži u centralnosti a u obliko-vnom smislu vrhunski dotjeran. U vitkijimproporcijama unutrašnjeg prostora i prizmatično jasnom uobličenju višečlanogvolumena (prikrivanje kupole) već je naz-načen zaokret koji će uslijediti u arhitek-turi zapadnoga srednjovjekovlja.Crkva Sv. Sergija i Bakha u pojedinosti-ma djeluje još pomalo sputano i u cjelininedovoljno centralizirana Tijelo građevine kao zatvorena i nepokretna masa nosikupolu. Unutrašnji prostor djeluje pros-tranije i niže. U laganoj izmjeni ravnih po-teza arkada sa stupovima na bočnimstranama i presvođenim nišama u uglovi-ma, koje proširuju prostor i konstruktivnoga učvršćuju, naslućuje se ideja povezi-

vanja orijentiranog i centralnog prostorapod jednim golemim svodom. Nešto kas-nije ona je navarpnJ n MletO jU ofiji 1~1drugim bizantskim ba zilika m a s kup olom

Istr' 270). --------------


17/20

270 Rano kršćan stvo / Tipo logija VII: bazilika s kupo lom

Konstantinopol:SvetaSofija

(v.str.62)

auzdužnipresjek

btlocrtdvijurazinaDEdonjaetaža

GEgornjaetaža

b

m

Efez: bazilikaSv. Ivana2

Stapanje uzdužnog i centralnog tlocrta


18/20

Rano kršća nstvo / Tipologija VII: bazilika s kupolom 271

Bazilike i građevine centralnog tlocrtarazvijaju se u IV. i V. st. neovisno jedne oddrugih, sukladno odgovarajućim funkci-

jama. Bazilika, uobičajena za općin ske ilibiskupske crkve, svojim jednostavnimsklopom zadovoljava doduše liturgijskezahtjeve, ali ne odgovara visokorazvijenimmogućnostima kasnoantičke građevinsketehnike i potrebi državne crkve za repre-zentacijom. Bogati oblici građevina cen-tralnog tlocrta ne odgovaraju potrebamacrkve kršćanskih zajednica.U V. st. umnožavaju se pokušaji poveziva-nja bazilikalnoga uzdužnog broda s ko-rom centralnog tlocrta (str. 264), dok kodgradnji centralnog tlocrta jača težnja da seorijentacija odredi odgovarajućim obliko-vanjem prezbiterijskog područja (str. 268).Povezivanje obaju tipova osobito se brzo

ostvaruje u istočnom dijelu Carstva, gdjese tehnički usavršava i gradnja svodova.Zbroj svih tehničkih i umjetničkih iskusta-va i eksperimenata iskazuje se u Konstantinopolu pod JUSTINIJANOM izgradnjomvelikih bazilika s kupolomCrkva Sv. Sergija i B ak ha, započeta 527,naznačava program i rješenje što će ih532537. u velikim dimenzijama u crkviSvete Sofije ostvariti arhitekti ANTEMIJIZ TRALA i IZIDOR IZ MILETA.Vanjski pra voku tn ik , gotovo kvadrat, od-

ređuje tlocrt cjeline. Središnji kvadrat pro-širen je u uzdužnom smjeru u dva trapez a , tvoreći tako cen traliziran i longitud in aln i prostor. Na njegovim uglovima dižese osam velikih stupaca, odnosno skupi-na stupaca, koji tvore konstruktivni kos-tur. Između njih arkade sa stupovima udvije etaže razgraničuju središnji prostorod bočnih prostora. Stupovi na bočnimstranama kvadrata poredani su točno pounutrašnjoj liniji stupaca. Na kosim strani-cama trapeza postavljeni su, međutim,

kao p olu kru žn e niše , te tako bočno proši-ruju uzdužni prostor u točkama u kojimabi s obzirom na osnovni geometrijski liktrebalo nastupiti njegovo sužavanje.Ispred apside na taj način nastaje neka vr-sta trikonhosa oko p rezb iterija . Nasuprotnjemu u uzdužnoj se osi prema prednjemnarteksu i prostranom atriju otvara glavnitrodijelni ulaz s carskim vratim a.Umjesto uobičajenih izduženih bočnihbrodova glavni je prostor okružen nizomrelativno samostalnih bočn ih prostora. Pa-rovi stupaca koji razdvajaju bočne prosto-re određuju usmjerenje prema središnjemprostoru od kojeg su optički odvojeni ar-kadama sa stupovima, no kojem su po-dređeni liturgijskom funkcijom.Na tom tlocrtu i na konstruktivnom kostu-ru koji na njemu čvrsto počiva, prostor seoblikuje duž uzdužne osi stupnjevitimvertikalnim uzdizanjem Kao bočnoomedenje iznad dvoetažnih arkada, obavijenih tamnim omotačem bočnih prosto-ra i empora, a ispod bočn ih pojasnih lu

kova uzdiže se zona bočnih zidov a - dija-fragmi. Njihovo jako rastvaranje skupina-ma prozora (usp. Maksencijeva bazilika,str. 232) najavljuje intenzivno osvjetljenje

p ro zorskog prs ten a u ba zi kupole, na kojojse diže središnja ku pola, u tjemenu viso-ka 55,6 m.Nasuprot jasnom bočnom omeđenju, pro-stor se po uzdužnoj osi otvara punom visi-nom prema udubinama polu ku pola , kojepak počivaju na p ojasn im lukovim a i ap- s idalnim konham a kora odnosno ulaznestrane. U tom prividno bestežinskom diza-nju i spuštanju prostornih obrisa iznad uz-dužne osi i njihovu koncentriranju u ver-tikalnoj osi počiva lebdeća ravnoteža togagolemog prostora, kojemu su se divili većsuvremenici (konstruktivni sustav, str. 62).Sveta Sofija, velika državna i dvorska crk-

va, u bizantsko carsko doba nema izrav-nog nasljednika, ali je, jednako kao i ma-nja crkva Svete Irene s dvije kupole, po-taknula izvedbu pojednostavnjenih repli-ka u provincijama.

Osobito je značenje za daljnji razvoj bi-zantske arhitekture imao tip crkvi križ-nog tlocrta s kupolom Prožimanjemdva broda nastaje tlocrt u obliku grčkogkriža s kvadratičnim središnjim travejem ičetiri jednaka bočna traveja. Svaki travej

nosi po jednu kupolu, a središnja, s vijen-cem prozora, obično je viša od drugih{crkva sp et kupola).Prva velika građevina tog tipa je crkvaSvetih Apostola u Konstantinopolupodignuta 53646. (srušena 1462). Njezinuzor tijekom srednjeg vijeka na Zapaduslijede Sv. M arko u V eneciji 1063. i St. Front u Perigu euxu 1120. (str. 390 i d.), ana istoku već u VI. st. crkva Sv. Ivana uEfezu (prema PROKOPIJU ista kao i cr-kva Svetih Apostola).

Produživanjem jednoga kraka križa za je-dan travej nastao je u ovom slučaju orijen-tiran uzd užn i brod. Raščlamba i ritam od-govaraju sustavu razrađenom u Konstanti-nopolu. Veliki nosivi stup ci tvore s p o ja snim lukovima konstruktivni kostur, kojinosi kupole i odterečuje bočne zidove-di-

ja fr a g m e sa skupinam a prozora otvore-nih u potkupolnom prostoru, kao i s dvoetažnim arkadam a na stupovim a (usp.Sveta Sofija).Krakove križa sa svih strana okružuju op hod i i empore. Kontrafori i lukovi osigura-vaju uzdužni zid od potiska svoda. Dva ve-lika kvadratična prostora s obje strane

p rezb iterija služe kao p astoforije. Bočnakrila atrija ispred zapadne strane crkve nas-tavljaju se duž vanjskih zidova kao natkri-veni prolazi sve do krakova križa.U provincijama Bizantskog Carstva uzorivelikih građevina iz Justinijanova dobapojednostavnjuju se i stapaju s lokalnimgraditeljskim tradicijama. Bogat razvitakprekinut je prodorom islama.


19/20

272 Rim i Bizant / Nova orijentacija antičke umjetnosti

Rimska arhitektura svoj specifičan karakterstječe razmjerno kasno. U povijesti razvoja kultura Italija zaostaje za egejskim pod-ručjem. Medu italskim plemenima, Etruščanima i Grcima, Rimljani su manjina. Teknjihova stoljetna ekspanzija stvara rimskoitalski kulturni prostor u kojemu se vlasti-

te tradicije stapaju s preuzetim utjecajima.Na tim povijesnim pretpostavkama počivavišeslojnost rimske arhitekture Etruščanski, grčki i istočnohelenistički elemen-ti preslojavaju temeljna mediteranskoitalska načela od kojih je najvažnije primamopoimanje arhitekture kao prostoraZa razliku od grčkoga, rimsko poimanjearhitekture kao prostornog omotača pre-sudno je za oblikovanje trgova zatvorenihsa svih strana i davanje prednosti luku isvodu.Rim je sklon prostornoj organizaciji

koja se zasniva na simetriji i aksijalnosti. Sjecište osi kar d a i d e k u m a n a bilo jeveć osnovica etruščanskog planiranja.Njegove se analogije, jednako kao i orijentacija prema stranama svijeta, nalaze uistočnim visokorazvijenim kulturama. Ri-mljani ga kao načelo rasporeda primjenju-

ju u malim i velikim građevinskim kom-pleksima te u urbanizmu.Izborom jedne od dviju osi za os simetrijenaglašava se orijentacija. U kući s atrijemona se očituje kao orijentacija prema tablinu, kod hrama prema ćeli, kod foruma

prema hramu. U rimskom taboru Via Praetoria kao okosnica organizacije tabora oz-načava smjer prema neprijatelju, odnosno,obratno, prema pretoriju ili kapitoliju.Točka usmjerenja osi najčešće je istaknu-ta kao dominanta. Već etruščanski hramna visokom podiju nadvisuje svoju okoli-cu. U rimskim gradovima on djeluje kaoorijentacijska točka trgova okruženih kolonadama.Takvo povezivanje elemenata uvjetujefrontalnost i kompoziciju fasada Fasa-de su ponajprije element oblikovanja ur-

banog prostora, one su obodne ploheprostora na otvorenom (forum, teatar), ane jednostavna oplata manje vrijednihgrađevina. Razlaganjem klasičnoga gr-čkog oblikovnog kanona elementi koji sudotada strogo uvjetovani određenim od-nosima, mogu se rabiti u slobodnim kom-pozicijama.Taj postupak započinje u II. st. pr. Kr. napodručju istočnog helenizma: naznaka te-meljite preobrazbe mediteranske arhi-tekture. Načela grčke arhitekture: plasticitet arhitektonskih elemenata, ujednače-

nost građevinskih tijela sa svih strana, slo-bodno grupiranje građevinskih tijela, pos-tupno gube značenje.Istodobno u Rimu nastaju novi arhitek-tonski sustavi i novi graditeljski tipovizgrade za opskrbu, za upravu i za stano-vanje sve većeg broja stanovnika, te repre-zentativne zgrade za obavljanje funkcija

glavnoga grada cijelog Sredozemlja. Važ-ne arhitektonske teme nisu više sakralnegrađevine, već urbanizam i u Rimu i uprovincijama, te reprezentativna komu-nalna gradnja, sve razvijenija izgradnjabaz ilika, teatara, am fiteatara, forum a, akasnije osobito velikih termi.

U državnoj arhitekturi Rimskoga Car-stva prožimaju se mediteranski osjećaj zarostor, italoetruščanski smisao za red,elenistički veliki prostori i formalizam, te

rimska konstrukcija i organizacija.Rimska “inženjerijska gradnja” iskustvimastečenim pri izvođenju m dovod a, mostova, obram benih z id in a pridonosi razvojunove tehnike građenja masivnim zi-dovima, kontraforima, lukovima i svodo-vima od kamena, opeke i cementne građe.Ova posljednja tehnika omogućuje gradnjusvodova u dotad nepoznatim dimenzijama

i prilagođavanje nejednakim opterećenjimakoja se na različitim mjestima pojavljuju ugrađevini. Rimska masivna gradnja razvija se u slojevit sustav, u kojem se građevnimaterijal upotrebljava upravo prema svojim statičkim svojstvima. Pomno proraču-nata raspodjela pritiska omogućava olakša-vanje i rastvaranje isprva teških i zbijenihgrađevinskih masa lukovima i svodovima velikog raspon a, velikim pro zo rim a i skupi-nam a prozora .U doba kasne antike jednakim stvaralač-kim snagama postižu se novi konstruktiv-

ni i oblikovni dometi. Visokorazvijenatehnika omogućuje ostvarenje monumen-talnih građevinskih volumena i prostora.Konstruktivni uvjeti masivne gradnje od-ređuju i formalnu kompoziciju koja uvanjštini pojedinih građevina, npr. carskih termi u RIMU i TRIERU, M ak sencijev e b a -zilike u RIMU ili au l e p a l ač e u TRIERUdostiže gotovo pretjeranu strogost.Građevinski volumen dosljedno je izve-den kao omotač prostora i kao kon-struktivni kostur Umjesto nizanja plastički samostalnih elemenata provodi se

raščlamba cjelokupne građevinske mase.Rimska racionalnost orijentira se premastvarnosti a ne prema idealu.Ranokršćanska arhitektura isprva se upotpunosti razvija u okvirima te kasnoan-tičke tradicije. Kršćani odbacuju “sakralnuarhitekturu” po uzoru na antičke hramo-ve. U bazilikama koje shvaćaju kao dvora-ne za okupljanje odriču se i tehnike svo-đenja, te se zadovoljavaju jednostavnimkutijastim prostorima pod otvorenim kro-vištem ili ravnim stropom. Tek u V. st.,pod utjecajem Istoka, ponovo se uvodi

gradnja svodova.U velikim JUSTINIJANOVIM građevinamau Konstantinopolu napose u Svetoj Sofi-

ji antička arhitektura dostiže u VI. st. svojposljednji, a kršćanska svoj prvi vrhunac:dematerijalizacija i spiritualizacija prostora,te jasan, veleban volumen građevine,kojim dominira čist oblik velike kupole.


20/20

Documents

Atlas Arhitekture - Kasna Antika i Rano Kršćanstvo