ATSIZ VE FİKİRLERİ

8/3/2019 ATSIZ VE FKRLER

1/165

T.C.

ANKARA NVERSTESTRK NKILP TARH ENSTTS

TRKLK AKIMINDA DN OLGUSU ZERNE AYKIRI BR YAKLAIM:HSEYN NHAL ATSIZ ve FKRLER

Yksek Lisans Tezi

Ferit Salim SANLI

Ankara-2010


2/165

T.C.ANKARA NVERSTES

TRK NKILP TARH ENSTTS

TRKLK AKIMINDA DN OLGUSU ZERNE AYKIRI BR YAKLAIM:HSEYN NHAL ATSIZ ve FKRLER

Yksek Lisans Tezi

rencinin Ad

Ferit Salim SANLI

Tez Danman

Prof.Dr.Temuin Faik ERTAN

Ankara-2010


3/165

T.C.ANKARA NVERSTES

TRK NKILP TARH ENSTTS

TRKLK AKIMINDA DN OLGUSU ZERNE AYKIRI BR YAKLAIM:HSEYN NHAL ATSIZ VE FKRLER

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman

Prof.Dr.Temuin Faik ERTAN

Tez Jrisi yeleri

Ad ve Soyad mzas

.................................................................... ........................................

.................................................................... ........................................

.................................................................... ........................................

.................................................................... .........................................

.................................................................... .........................................

.................................................................... .........................................

Tez Snav Tarihi ..................................

Yukardaki sonucu onaylarm.

(imza)

Prof. Dr. Temuin F. ERTANEnstit Mdr


4/165

i

ZET

Hseyin Nihal Atsz, 12 Ocak 1905 ylnda stanbulda domu ve 12 Aralk

1975 ylnda vefat etmitir. Hseyin Nihal Atszn yaad yllar Trk siyasi ve

dnce hayatnn nemli deiimlere tanklk ettii seneler olmutur zira

Abdlhamit devri iktidarn, ttihat ve Terakki dnemini, Cumhuriyetin

kuruluunu, tek parti iktidarn, ok partili hayata geii,27 Mays ve 12 Mart

bizzat yaamtr.

19.yzyln ikinci yarsnda filizlenen ve 20.yzyln balarnda sistematik bir

dnce haline gelen Trklk fikrinin 1930lu yllarla birlikte nderi olan

Hseyin Nihal Atsz; olduka aktivist bir ekilde bu dncenin mcadelesini

vermi ve bu fikir urunda hkm giymitir. Bundan tr kendisini her devrin

menkubu(dkn) olarak tantan Atszn yazm olduu birok roman, iir ve

muhtelif dergilerde yaynlanm saysz makalesi bulunmaktadr.

Din olgusu balamnda da nemli fikirleri bulunan Atszn din mevhumu,

slamiyet, slamiyet ncesi Trk inanlar, dinin siyasal alanda kullanm,

din deitirme, laiklik, tasavvuf, mmetilik gibi konularda kalemeald birok eser bulunmaktadr.

Anahtar Kelimeler:Atsz, Trklk, din, slamiyet, laiklik.


5/165

ii

ABSTRACT

Hseyin Nihal Atsz was born at 12 January 1905 in Istanbul and died at 12

December 1975. Atszs life witnessed with the considerable transformation in

Turkey because he lived in the eras when the reign of Abdulhamid II, the period

of Committee of Union and Progress, the establishment of Republic, single party

period, transition to multi-party system, the incident of 27 May and 12 March.

Hseyin Nihal Atsz, the leader of the Turkism which was being developed in

the nineteenth century and which was being evolved as a systematic ideology in

the early twentieth century. He struggled for Turkism around his life and he was

arrested more than one times due to it. Therefore, he defined himself that he was

fallen of the all ages. He wrote many novels, poems and journals which were

published at various journals.

Atsz, who has significant ideas about the context of religion phenomenon,

wrote many of articles about the issues some of which are; religion as a

concept, Islam, Turkish belief before the transition to Islam, abuse of

religion in the political life, conversion, laicism, tasavvuf, Pan-

Islamism.

Key Words: Atsz, Turkism, religion, Islam, laicism.


6/165

iii

NSZ

Trklk Akmnda Din Olgusuna Aykr Bir Yaklam: Hseyin Nihal Atsz

ve Din konulu bu almada amacm hem Trklk hareketinin nemli

simalarndan ve dnrlerinden biri olan Atszn dncelerini ortaya koymak

hem de kendisinin din olgusu balamndaki fikirlerini incelemek olmutur. Bu

incelemeyi yaparken 19.yzyln ikinci yarsnda doan ve etkinlii ksmi olsa da

bugn de devameden Trklk dncesinin din olgusu leinde ilikisi ile

mukayeseler yaplarak Atszn konumu daha iyi anlamaya allmtr.

Bu almada ncelikle Atszn yaynlam olduu makaleleri ve romanlarinceledim. Bu makaleleri incelerken Milli Ktphaneden ve Bilkent niversitesi

Ktphanesinden istifade ettim. Trklk Hareketi, Atszn yaam yks,

milliyetilik teorisi ve Cumhuriyet tarihi ile alakal birok eseri, makaleyi

okuyarak tezi daha iyi savunmaya altm. almamda ayrca hem Atszn

bizzat renciliini yapm hem de yaknnda bulunmu birok kii ile mlakat

yaptm.

Yaptm bu aratrmalar ve almalar sonucunda tezi giri, drt ana blm ve

sonu eklinde yazmaya altm.

Giri blmnde Trk dnce tarihi ile deerlendirmeler yapmaya alrken,

Trklk dncesi tarihinin yazlmasna ilikin sorunlar ele aldm. Daha sonra

ise Atsz zerine niin bir tez hazrladm sunmaya gayret gsterdim.

Birinci blmde Atszn monografisini yazdm ve fikirlerini ksa bir ekilde

deerlendirmeye altm. kinci blmde ise Atszn makaleleri nda dinolgusuna bakn irdelemeye gayret gsterdim. Dnemsel fikir ve slup

farklarna rastladm iin yaz hayatnn her on yllk dnemini farkl ara

balklar altnda incelemeye karar verdim. nc blmde Atszn romanlar

erevesinde din olgusuna bakn incelerken son blmde Atszn yaad

dnemde ortaya km ve etkinlik gstermi eitli siyasal ve fikri akmlarnn

din olgusuna bakn tahlil ederek,Atszn fikirleriyle mukayeseler yapmaya

gayret gsterdim.


7/165

iv

Sonu blmnde ise Atszn din olgusu balamndaki dncelerinin ksa bir

zetini sunduktan sonra Atszn Trk dnce ve siyasal hayatna etkisini ortaya

koymaya ve fikirlerinin Trklk hareketi dairesi ierisinde niin aykr

olduunu izah etmeye altm.

Tezi hazrlarken Aristotelesin u veciz ifadesi dsturum olmutur: Bir konuyu

ele alrken asla o konunun doasnn izin verdiinden daha fazla bir kesinlie

ulama beklentisine girmemek, eitim grm zihnin gstergesidir.Bundan

dolay sadece anlamaya ve yorumlamaya altm ifade edebilirim.

Tez konumun belirlenmesinde ynlendirmelerde bulunan ve tezin

oluturulmaya balang evresinden bitmesi safhasna kadar yol gsteren

danmanm Prof.Dr.Temuin Faik Ertana, yine tez konumun belirlenmesinde

tavsiyelerde bulunan Yrd.Do.Dr.lker Aytrke, milliyetilik teorileri hususunda

kaynak neren Sn.Tanl Boraya ve Atsz ile alakal mlakatlar yaptm Sn.Altan

Deliorman,Prof.Dr.Ahmet Bican Ercilasun,Prof.Dr.Mustafa Kafal,Sn.Refet

Krkl,Sn.Sami Yavrucuk ve Sn.Erk Yurtsevere ok teekkr ederim.


8/165

v

NDEKLER

ZETi

ABSTRACTii

NSZ...iii

NDEKLER...v

KISALTMALARviii

GR:.1

BRNC BLM

HSEYN NHAL ATSIZIN HAYAT HKYES

ve FKRLER

1.1 Atszn Ailesi, ocukluu ve Eitim Hayat:...5

1.2 Atszn Meslek Hayat13

1.2.1Atszn Asistanlk Yllar13

1.2.2 Atszn retmenlik Yllar.......16

1.2.3 Irklk-Turanclk Davas.......18

1.2.4 Atszn Sleymaniye Ktphanesi Yllar.....23

1.2.5 Atszn Son Yllar.....26

1.3 Atszn Fikirleri zerine Ksa Bir Deerlendirme....28

1.3.1 Atsz ve Trklk28


9/165

vi

1.3.2Atsz ve Turanclk.30

1.3.3 Atsz ve Irklk.32

1.3.4 Atsz ve Faizm.35

1.3.5 Atsz ve Sosyal Darwinizm37

1.3.6 Atsz ve Sosyalizm/Komnizm..39

KNC BLM

ATSIZIN MAKALERNDE ve ESERLERNDE DN OLGUSU

2.1 30lYllardaki Makaleleri ve Eserleri Inda Atsz ve Din.41

2.2 40l Yllardaki Makaleleri ve Eserleri Inda Atsz ve Din.47

2.3 50li Yllardaki Makaleleri ve Eserleri Inda Atsz ve Din.56

2.4 60l Yllardaki Makaleleri ve Eserleri Inda Atsz ve Din.61

2.5 70li Yllardaki Makaleleri ve Eserleri Inda Atsz ve Din.79

NC BLM

ATSIZIN ROMANLARINDA DN OLGUSU

3.1 Bozkurtlarn lm Inda Atsz ve Din..93

3.2 Bozkurtlar Diriliyor Inda Atsz ve Din..98

3.3 Deli Kurt Inda Atsz ve Din..100

3.4 Ruh Adam Inda Atsz ve Din107

DRDNC BLM

20.YZYIL TRKYESNDE FKR ve SYAS CEREYANLAR

ve DN OLGUSU

4.1 Trklk Akmnn lk Evresi ve Din Olgusu115


10/165

vii

4.1.1 Ziya Gkalp ve Din115

4.1.2 ttihat ve Terakki ve lk Dnem Trkleri Nazarnda Din119

4.2 Atatrk Dnemi Trkiyesi ve Din..123

4.3 Anadolucuk ve Din..126

4.4 lkc Hareket ve Din..129

SONU..133

KAYNAKA137

EKLER..148

ZGEM...154


11/165

viii

KISALTMALAR

a.g.e : Ad geen eser

a.g.m : Ad geen makale

Akt. : Aktaran

B. : Bask

Bkz. : Baknz

C. : Cilt

CHP : Cumhuriyet Halk Partisi

CKMP : Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi

ev. : eviren

der. : Derleyen

DP : Demokrat Parti

ed. : Editr

H.Nihal : Hseyin Nihal

Haz. : Hazrlayan

Hz. : Hazreti

MHP : Milliyeti Hareket Partisi

s. : Sayfa

TDV : Trk Diyanet Vakf

v.b : Ve benzeri

v.s : Ve saire

yay. : Yaynlayan


12/165

1

GR

Maurice Duvergerin belirttii gibi insanlar nasl ki gemilerinden

kurtulamazlarsa, tarihlerinden de kurtulamazlar.1 Bundan tr bir toplumun

gemii bugnn etkileyen nemli amillerden bir tanesidir ve dnce tarihide bu kapsamda nemlidir. Trk dn tarihi alanna bakld vakit ise birok

problemin mevcut olduu grlmektedir. Kukusuz modern dnemde bu

durumun ortaya kmasnda birok sebep bulunmaktadr. Bu sebeplerden

ncelikli olan Trk fikir hayatnda dncenin gndelik siyaset iin bir

malzeme retme oda ilevini grmesidir. Trk modernlemesi srecinde elitler

dnce ile faydac bir iliki kurmular ve dnceye bir ast rol tevdi

etmilerdir. Murat Belge bu minvalde Trk toplumunun dnce ile kurduupragmatik iliki neticesinde dncenin Trk sekinlerinin efendisi deil

yardmcs olabildiini ifade etmektedir.2 Trk modernlemesi srecinde bu

durumun somut tezahr ise gnlk siyasetin teoriyi tayin etmesi eklinde

belirmitir. Siyasi endieleri gidermesi adna kullanlan teorinin tutarl olup

olmamas nemsenmemitir zira esas ama anlk sorunlarn bir an nce zme

kavuturulmas olmutur.3Bu hususta Falih Rfk Atayn; Moskovada kitap

hayat, bizde hayat kitab zorlamtr. Nazariye ezbercisi deil, hayat ve realiteadamlaryz4 cmleleri itiraf nitelii tamaktadr. Bundan tr nasl ki

gnmzde ada siyasal akmlar gndemde ise, gemiten sz edildiinde de

insanlar genellikle entelektel kimliklerinden ziyade siyasi kimlikleri ile n

plana km ve ada siyasi dnce asndan konumu tam olarak belirli

olmayan entelekteller ilgi oda haline gelememilerdir.5

Gndelik siyaset asndan yardmc pozisyonda olan dnce devlet

merkezli bir fikir hayatnn domasna da sebebiyet vermitir.19. yzylda Budevlet nasl kurtulur sorusuna cevap arayan Trk aydnlar devlet iin geerli

1Kurtulu Kayal,Trk Dnce Dnyasnn Bunalm,2.B,letiim Yaynlar, stanbul,2002,s.128.2Murat Belge, Mustafa Kemal ve Kemalizm, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 2:Kemalizm, ed.TanlBora, Murat Gltekingil,6.B,letiim Yaynlar, stanbul,2009,s.42.3Cemil Koak, Namk Kemal,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:1 Cumhuriyete Devreden DnceMiras, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, ed.Tanl Bora, Murat Gltekingil,7.B,letiim Yaynlar,stanbul,2006,s.249.4Akt. Hande zkan, Falih Rfk Atay,Modern Trkiyede Siyasi Dnce 2:Kemalizm, s.67.

5Kayal, a.g.e, s.96.


13/165

2

zm yollar aray ierisine girmilerdir.6 Bundan tr erif Mardinin u

tespiti bu konuda arpc durmaktadr: Trkiyede aydn, lke konularyla

ilgilenen ve bu sorunlar dzeltmeye uraan nizam- lemciye verilen addr.

Dzeltme iini de Osmanldan beri genellikle brokrasi iinde yaptndan; Trk

aydn kendini devletin ilerisi iin sorumlu gren yneticilerden biri saymay

srdrr7Bu aydn profili, Hilmi Ziya lkenin; modern aratrmann derin

kklerine kadar inmeye sabredemeyen ve her eyden nce gcnn ihtiyacna

cevap vermek isteyen brokratik zihniyet8 tarifine uymaktadr ve Trklk

hareketinin ilk nderleri de bu kapsamda deerlendirilmelidir.

Trk milliyetiliinin inas srecinde katkda bulunan aydnlarn birou da

geen paragraftaki aydn tipolojisine uymaktadrlar. Bu devlet nasl kurtulursorusuna cevap arayan Trk milliyetisi aydnlar, iktidarn kaynana ya da

mensubiyet olgusuna yeni bir meruiyet kazandrma araylarn ikinci planda

tutmulardr. Dolaysyla Trk milliyetiliinin inas srecinde ncelik millete

deil devlete verilmitir.9 Kukusuz ki devlet nceliinde hareket eden bu

aydnlar brokratik zihniyeti temsil etmi ve Trkiyede milliyetiliin douu

Trk modernlemesinin ruhu ile uyum ierisinde olmutur.10 Nihal Atsz ve

temsil ettii Trk milliyetilii tarz bu minvalde nem tamaktadr zira brokratik cenah ile problemler yaayan bu zihniyet belki de Gnay Gks

zdoann belirttii gibi bir kart-sekinciler grubunun siyasal muhalefetini

ortaya koymaktadr.11Tezin ierisinde de grlecei zere Nihal Atszn temsil

ettii milliyetilik tarz tehdit kabul edilecek ve mahkm olacaktr.

6Gkhan etinsaya, Kalemiyeden Mlkiye ye Tanzimat Zihniyeti,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:1

Cumhuriyete Devreden Dnce Miras, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi , s.54.Bu durumdan trGkhan etinsaya erif Mardinin; 19.yzyl Trk dnce tarihinden bahsetmek mmkn deildir. Ancak bir19.yzyl dnce sosyolojisinden bahsedebiliriz hkmne katldn ifade etmektedir. Bkz, a.g.m,s.54.7Akt.Ali Gevgili, Kemalizm ve Bonapartizm,Modern Trkiyede Siyasi Dnce 2:Kemalizm,s.195.

8Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, 8.B,lken Yaynlar, stanbul,2005,s.35.

9Birol Akgn-aban H.al, Tanr Da Kadar Trk, Hira Da Kadar Mslman: Trk Milliyetiliinin

Terkibinde slamc Doz, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 4: Milliyetilik, ed.Tanl Bora, MuratGltekingil,3.B,letiim Yaynlar, stanbul,2008,s.588.10 Fethi Akel, Devletin Manevi ahsiyeti ve Ulusun Pedagojisi,Modern Trkiyede Siyasi

Dnce:4,s.118.11

Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta Tek Parti Dneminde Trklk(1931-1946),3.B,letiimYaynlar, stanbul,2006,s.199.


14/165

3

Atsz12hem aktivist kiilii ile hem de yazd makaleler, romanlar ve iirlerle

Trk fikir hayatnda iz brakm bir kiilik olmutur. Yazd romanlar farkl

yaynevleri tarafndan birok kez baslm ve bu romanlar nesillerden nesillere

nemli tesirler brakmtr. Kendisini her devrin menkubu(dkn)13 olarak

nitelendiren Atsz iin bnlemin Mahmud Kemal nal, Son Asr Trk airleri

adl eserinde u cmleyi kullanmtr: Zeki ve atein bir mizac olan ve atly

atndan indirecek iddetle yazlar yazan Nihal Atsz14. Prof.Dr. Mustafa Kafal

ile yaplan mlakatta anlatlan bir anekdot da Atszn en azndan bir cenah

zerinde ne kadar tesiri olduunun kant niteliindedir. Mustafa Kafal bir gn

Atsz ziyarete gider ve kendisi adna arkadalar ile birlikte bir armaan

hazrlamak niyetinde olduklarn syler. Atsz ise kendisinin sade bir memur

emeklisi olduunu ve bundan dolay kendisine armaan yazlamayacan ifade

eder. Mustafa Kafal bu szn zerine kendisine u cevab syler: Hocam,

Mkremin Halil Yvan bugn Trkiyede herkesin sayg duyduu bir bilim

adamdr. Ben sizin hibir zaman onun yanna gittiini grmedim ama onun

Sleymaniye Ktphanesine sizi ziyaret etmeye geldiine birok kez tank oldum

ve size hoca diye hitap ettiini duydum. Bugn bizler niversitede grevliyiz

ama biz de size hoca diye hitap ediyoruz. Sizi ktphane memuru yaptlar ama

hocalk unvannz alamadlar Bu hususta buna benzer onlarca anekdot

anlatmak mmkndr ancak burada vurgulanmak istenen Atszn etki alannn

nemini belirtmektir.

Buna mukabil, Atsz Trkiyenin Nicolas Chaauvaini olarak gren Niyazi

Berkes;Nicolas Chauvaini kuru palavracl yznden asker arkadalar

12Hseyin Nihal Atsz literatrde Atsz nam ile anlmaktadr ve kendi imzas da Atsz eklindedir. Bu

nedenle tez ierisinde kendisi iin Atsz ibaresi kullanlacaktr. Bu soyadnn anlam, Gktrkler andahenz cemiyete kar olduu hizmeti yapamam ve bir ad tamaya hak kazanamam genlere durumunaverilen sfatdr. smet Tmtrke gre Hseyin Nihalin bu soyadn almasnn iki sebebi bulunmaktadr.Birincisi Gk Trk ana duyduu hayranlk ikincisi ise soyad kanunun kt dnemde birok insanndemedii halde tantanal soyadlar aldn dnerek tepki duymasdr. Bkz, smet Tmtrk, Atsz Hakknda Birka Sz,Trk lks, yaz. Nihal Atsz, Burhan Yaynevi, stanbul,1956,s.7.Soyadnn adszdeil atsz olmasnn sebebini de Muzaffer Eri; Trkiye lehesinde d eklinde sylenen bir szn DouTrk lehelerinde t eklinde sylenmesine ve Hseyin Nihalin bu biimi tercih etmesine dayandrmaktadr.Bkz, Muzaffer Eri, Atszdan Hatralar,Boazii, Aralk 1988,s.7.Yamur Atsz ise soyad kanunun ktdnemde Hseyin Nihalin Malatyada, kardei Nejdetin anakalede ve babalarnn stanbulda olmalarndantr farkl soyadlar aldn ve bundan tr babasnn Ylmaz, kardeinin de Sanar soyadn aldnbelirtmektedir. Bkz, Y.Atsz,mrmn ilk 65 Yl,Trk Edebiyat Yaynlar, stanbul,2005,s.63.13Y.Atsz, a.g.e, s.99.

14Atsz, Yollarn Sonu,7.B,rfan Yaynevi, stanbul,2004,s.6.


15/165

4

tarafndan alay konusu olan, Napoleon zamannda kazand madalyalarla

zarzurtunu srdren biri olarak tantr ve Atszn zavallnn biri olduunu

belirtir.15Atsz ile ilgili yaplan almalar ya da yaplan yorumlar da bu iki farkl

algnn tesiri altndadr ve olu Yamur Atszn da belirttii zere Atszn

siyasi ve ilmi kiilii adna yaplan almalar olduka seyrek saydadr16Zira

Atsz zerine yaplan deerlendirmeler genellikle ok byk adamd yahut

Irknn tekidir denklemi zerinde dnmektedir. Bundan tr bu tezde

Atszn din olgusuna yaklam deerlendirirken mezkr denklemin dna

klmaya allarak nyargsz ve nkabulsuz bir tahlil yaplmaya

allacaktr.

15 Berkes, Unutulan Yllar, 3.B,letiim Yaynlar, stanbul,2005s.172. Kurtulu Kayalya gre Niyazi

Berkesin 40l yllardaki gelimelere srekli sorunu vardr. Bkz, Kayal, a.g.e, s.47.Bundan tr Berkesin

Atsz algs bu bilgi nda deerlendirilmelidir.16Y.Atsz, a.g.e, s.221.


16/165

5

BRNC BLM

HSEYN NHAL ATSIZIN HAYAT HKYES

ve FKRLER

1.1Atszn Ailesi, ocukluu ve Eitim HayatAtsz, 12 Ocak 1905 tarihinde stanbulda domutur. Devlet-i Aliye-i

Osmaniye tarafndan verilen nfus tezkeresinden, Atszn ailesinin, Esir-i

Kemal Mahallesi, Cami-i erif Sokandaki 13 numaral hanede ikamet ettii

anlalmaktadr.17 Babas, Gmhane ilinin Torul ilesinin Midi Kynde

yaayan ve iftioullar ailesine mensup olan Gverte Binbas Mehmed Nail

Bey, annesi ise Trabzonda ikamet eden ve Kadoullar ailesinin bir ferdi olan

Fatma Zehra Hanmdr.18 Atszn annesi olan Fatma Zehra Hanm da asker

kkenli bir ailenin oudur ve babas Osman Fevzi Bey, Deniz Yarbaydr. 19

Atszn hem anne tarafnn hem de baba tarafnn asker kkenli olmas, Atszn

ocukluundan itibaren askerlik mesleine ilgi duymasna vesile olmutur.

Atsz, ilk eitimine Kadkyde bulunan bir Fransz okulunda balamtr. Bu

okulda, Latin harfleriyle renim grlmektedir ve Atsz, bu okulda yabanclk

hissetmesi hasebiyle snamamtr.20Bu okulda kan bir yangn sonucunda, yine

Kadkyde bulunan bir Alman okuluna yazdrlan Atsz, babasnn Kzldenizde

grevli bir gambotun svariliine tayin edilmesi ve Trk-talyan Sava

dolaysyla Sveye snmas neticesinde, eitimine Sveyte bulunan bir

Fransz Okulunda devam etmek zorunda kalmtr.21

17Cihan zdemir, Atsz Bey, Hseyin Nihal Atszn Hayat, Fikirleri ve Romanlar zerine Bir nceleme,

tken Yaynlar, stanbul,2007,s.10.18Sakin ner,Hseyin Nihal Atsz, Toker Yaynlar, stanbul,1977,s.9.

19 Osman Fikri Sertkaya, Hseyin Nihal Atsz, Hayat ve Eserleri, Atsz Armaan, tken Yaynlar,

stanbul,1976,s.I.20a.g.e,s.IV. Osman Fikri Sertkayann naklettiine gre, bu okulda bir gn kendisinden drt ya byk bir

Rum ocuu, Atszn kafasn duvara vurmu ve Atszn kafasnda kanlar akmas zerine bu ocuk suu, stavriadnda baka bir Rum ocuuna atmtr. Bunun zerine stavri okul ynetiminden ceza alm ve bu hakszlk,Atszn ruhunda frtnalar uyandrmtr. Bkz, a.g.e,s.II. Bu anekdot, Atszn monografisini yazan bakaeserlerde gememektedir.21ner, a.g.e,s.9. Hem Sakin ner hem de Osman Fikri Sertkaya,Atszn Svey sokaklarnda, talyan ocuklar

ile yapt kavgalardan bahseder ve bu kavgalar, Atszn milliyeti mcadelesinin ilk rnei olarakbelirtirler.Bkz,ner,a.g.e,s.10; Sertkaya,a.g.e,s.IV.


17/165

6

Babasnn stanbula dnme karar almasndan ve Kasmpaaya yerlemesinden

sonra Atsz, Cezayirli Gazi Hasan Paa adnda bir okulda Arap harfleriyle

renimine devam etmitir.22Ancak, Atszn ocukluk yllarnda sklkla yaad

g olgusu, Onu bu sefer Kasmpaadan tekrar Kadkye srklemitir.

Kadkyde bulunan ve zel okul statsnde bulunan Osmanl ttihat

Mektebinde renimine devam eden Atsz, babasnn Birinci Dnya Savanda

kolaas(nyzba) mertebesiyle katlmas dolaysyla, Kadky Sultanisinin

rtiye(ortaokul) blmnde renim grmeye balamtr.23

Kadky Sultanisinden stanbul Sultanisine geen Atszn, Askeri Tbbiyeye

ne zaman girdii konusunda, yazarlar arasnda farkl ifadeler kullanlmaktadr.

Adile Ayda ve smet Tmtrke gre, Atsz, 1922 ylnda stanbul Sultanisinin10uncu snfndan snavla Darlfnuna, oradan da imtihanla Askeri Tbbiyeye

kabul edilmitir.24Osman Fikri Sertkaya ve mer Faruk Akn, Atszn stanbul

Sultanisinden mezun olduktan sonra, imtihanla Askeri Tbbiyeye kabul

edildiini belirtirken25;Sakin ner, Atszn orta tahsilini stanbul Sultanisinde

bitirdiini belirtmekte ama bu mezuniyetten sonra nce Darlfnuna sonra

Tbbiyeye ve akabinde Askeri Tbbiyeye kaydolduunu ifade etmektedir.26

Atszn yazm olduu, Trk lks adl eserin ilk basksnn giriinde bu bilgileri aktaran smet Tmtrkn verdii bilgilerin daha salkl olduu

dnlebilir zira muhtemelen bu bilgiler Atszn kontrolnden gemitir.

Ancak, Cihan zdemir, o yllarda niversiteye giriin, imtihan artna bal

olmadn ve okullar aras geiin mmkn olmadn belirtmekte; bundan

tr Atszn 1922 ylnda lise son snfta okumu ve ondan sonra Tbbiyeye

gei yapm olmasnn daha mantkl olduunu iddia etmektedir.27

Atszn, Askeri Tbbiye yllarnda gemeden evvel, Tanzimattan beri eitimalannda sregelen ikililikleri bizzat yaam bir Osmanl vatanda olduu

gzlemlenmektedir. Hem misyoner okullarnda, hem devlet okullarnda eitim

22Sertkaya,a.g.e,s.IV.

23a.g.e,s.IV.

24Adile Ayda, Atszdan Adile Aydaya Mektuplar,Ankara 1988,s.11;smet Tmtrk, Atsz Hakknda Birka

Sz,Trk lks, s.9.25

Sertkaya,a.g.e,s.V; mer Faruk Akn, Hseyin Nihal Atsz maddesi, TDV slamAnsiklopedisi,C.IV,Ankara,1981,s.87.26ner, a.g.e,s.10.

27zdemir, a.g.e,s.12.


18/165

7

gren Atsz, iki farkl alfabeyle renim grmtr. Yaad ehrin kozmopolit

yapsn da eklenildiinde bu etmenlerin, Atszn ruh dnyasnda ve fikir

sisteminin gelimesinde kukusuz nemli birrol oynad ne srlebilir.

Yaad ehrin ve de okuduu okulun karma yaps Atsz radikallie itecektir.

Radikal milliyetilerin genellikle snr blgelerinden veya hararetle savunduklar

grubun ya bir aznlk ya da rakip gruplarla yz yze olduu blgelerden geldikleri

milliyetilik teorilerinde belirtilen bir husustur. rnein Hitler Avusturyadan,

Napoleon Korsikadan gelmitir. Tezin ilerleyen safhalarnda da grlecei

zere, Trkln ilk nderlerinin ya Rusyadan, ya Makedonyadan nev-

nema bulmas ya da Trkln siyasi platformda nemli bir aktr olan

Alparslan Trkein Kbrsta domu olmas bu balamda nemlidir.28

Atszn ruh dnyasnn olumasnda nemli bir amil olan 1920lerin stanbulu

hakknda da, o dnem stanbulda yaam olan, Niyazi Berkesin u szleri

aklayc olmaktadr:

Bugnn kuaklar ok aacaklar belki o zaman tramvay pencerelerinden dar sarkmayn gibi yazlar hem Franszca hemTrkeydi. Yalnz Franszca olanlar bile vard. Karakyden iliyedek iinde hi Trke konuulmayan ya da bilinmeyen yerler vard.Franszcadan sonra galiba I.Dnya Sava kalntlarndan olanaAlmanca kitap, lokanta yerleri, bir de Deutsche Oberrealschule adlAlman Lisesi vard29

Bu minvalde, hem Atszn kendisininhem de olu Yamur Atszn szleri bu

tezi somutlatrmaktadr. Atsz, kendi hatratnda, Kurtulu Sava yllarna atf

yapar ve stanbulda yaayan aznlklarn st dkm kedi gibi deil de tam

manasyla kpek gibi olduunu ileri srer.3020.yzylda, rklk ideolojisinin

Trkiyede ne surette bir dereceye kadar da olsa sirayet ettiini irdeleyen Yamur

Atsz da,1918-1922 arasn idrak edenler arasnda bu eilimi hissetmeyenine

28Hugh Poulton, Silindir apka, Bozkurt ve Hilal: Trk Ulusuluu ve Trkiye Cumhuriyeti, ev. Yavuz

Alogan, Sarmal Yaynevi, stanbul,1998,s.18.29Niyazi Berkes, Unutulan Yllar, s.64.

30Hseyin Nihal Atsz, anakkaleye Yry&Trkle Kar Hal Seferleri,3.B,rfan Yaynlar,

stanbul,2003,s.240. Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri adn verdii hatrat 1959 ylnda, Necip FazlKsakrekin yaynlamakta olduu Byk Dou adl dergide yazmtr!


19/165

8

rastlamadn ifade eder.31 Ylmaz ztunaya gre de, Atsz rkla

srkleyen, Trkiyedeki aznlklarn rkl olmutur.32

Atsz, 1922 ylnda Askeri Tbbiyeye kaydolmutur. Ansnda doktorlua kar

hibir isteinin olmadn ancak o sralarda stanbulda Harp Okulu olmadiin Askeri Tbbiyeye girdiini ifade eder. Atsz; Tbbiyeyi bir ocak olarak

niteler ve bu ocakta air, politikac, i adam, ihtilalci, hatta bazen doktor bile

kard szlerini sarf eder.33 Atszn ifade ettii gibi Tbbiye, Osmanl fikir ve

siyasi hayatnda nemli rol oynam olan bir messesedir. Bundan dolay,

Tbbiyenin Osmanl fikir ve siyasi hayatna tesir ettii etkilere gz atmak

gerekmektedir.

19.yzylda nemli reformlara sahne olan Osmanl Devletinde, II. Mahmud

dneminde alan Tbbiye nemli bir yere sahiptir. Mehmed Ali Paa tarafndan

Msrda alan Tbbiyeyi model alarak 1827 ylnda alan Tbbiye; kurulmu

olan yeni ordunun34 ihtiya duyaca doktorlar yetitirmek zere tesis

edilmitir.35Tbbiyenin, ilk mezunlar arasnda sonralar fikir ve politika alannda

nemli yer alm kiilerden bahseden Niyazi Berkes, tarihinin ilk evresinde

Tbbiyenin doktor yetitirmekten ok eitim, dn ve ynetim alanlarnda

modern profilde kiiler yetitirme hizmetini verdiini sylemektedir.36Tbbiyede

eitim dili Franszca olarak balam fakat 1873 ylnda eitim dili Trke

olmutur. Bunda Krml Aziz Efendinin yeni tp ve tabiat ilimleri terminolojisini

kurma yolunda gsterdii nemli gayret byk rol oynamtr.37

II. Abdlhamit devrinde rejime kar ilk tepkiler Tbbiye ile Harbiyede patlak

vermitir. Devletin dt durumdan kayglanmaktan doan tatminsizliin ve

aydnlanmann ilk yuvalar bu yksekokullar olmutur. Siyasetle ilgisi olmayan,

31Yamur Atsz, a.g.e, s.22.

32Ylmaz ztuna, Atszn Ardndan,Boazii, Aralk 1985,s.23.

33Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri,s.180.

341826 ylnda II.Mahmud tarafndan kapatlan Yenieri Oca yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adl

yeni bir ordu kurulmutur.35 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, ev. Boa Babr Tuna,3.B,Arkada Yaynlar,

Ankara,2008,s.118.36

Niyazi Berkes,Trkiyede adalama,12.B,Yap Kredi Yaynlar, stanbul,2008,s.234.37Hilmi Ziya lken, a.g.e,s.30.


20/165

9

Franszca, matematik, fizik, biyoloji, iktisat, tarih, gibi derslerin bu balamda

ngrlemeyen etkileri olmutur.38

Trk siyasi hayatnda nemli bir veheyi tekil eden ttihat ve Terakki Partisi,

1899 ylnda ttihad- Osman adyla Askeri Tbbiyenin bahesindekurulmutur39. Bu cemiyetin kurucularndan biri olan ve bu okuldan mezun olan

Hseyinzade Ali Beyin etkisiyle Tbbiye, Trk fikirlerin alanmas asndan

nemli bir mecra olmutur.40 Tbbiyedeki Trk faaliyetlere rnek olarak,

kendini aktan aa Trk milliyetisi olarak tanmlayan Trk Yurdu

dergisinin, ttihat ve Terakkinin henz Osmanlclk politikasn savunduu 1911

ylnda, Askeri Tbbiye rencileri tarafnda gizli bir ekilde sokulmas ve

renciler tarafndan okuyucu bulmas gsterilebilir.41

Daha somut bir rnek iseTrk Ocann kurulmasnda Tbbiyelilerin oynam olduu roldr.

Yusuf Akura, Trk Yl dergisinde, Askeri Tbbiye rencilerinin bir grubun

Trk milliyetilii hususunda grlerini, 11 Mays 1911 tarihinde gnderdikleri

bir mektupla devrin nde gelen fikir adamlarna bavurduklarn belirtmektedir.

190 Askeri Tbbiye rencisi adna gnderilen bu mektupta, Donanma Cemiyeti

kadar geni42bir cemiyetin kurulmasnn elzem olduu ifade edilmektedir43 Bu

mektup Trk Ocaklarnn kurulmasnda tetikleyici bir unsur olmutur. 3

Temmuz 1912de Trk Ocaklar, saylar 231i bulan Tbbiye rencileri adna

Hseyin Fikret ve Remzi Osman yedi tane aydn(Mehmet Emin, Ahmet Ferit,

Yusuf Akura, Mehmet Ali Tevfik, Emin Blent, Fuat Sabit, Ahmet Aaolu)

toplantya arm ve Trk Oca isimli bir rgtn kurulmasna karar

verilmitir.44

38Berkes,a.g.e,s.367.

39Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki,5.B,mge Yaynlar, Ankara,2009,s.49.

40Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta, s.225.

41Fsun stel, mparatorluktan Ulus-Devlete Trk Milliyetilii: Trk Ocaklar(1912-1931),2.B,letiim

Yaynlar, stanbul,2004,s.44.42 1909 ylnda, Yaczade efik Bey tarafndan Osmanl Donanmasn glendirmek adna kurulan bir

cemiyettir. Bkz, Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler Cilt 1: kinci MerutiyetDnemi,2.B,letiim Yaynlar, stanbul,2007,s.67.43a.g.e,s.52.

44

Masami Arai,JnTrk Dnemi Trk Milliyetilii,ev.Tansel Demirel,4.B,letiimYaynlar,stanbul,2008,s.115.


21/165

10

Atsz, Tbbiyede baarl bir rencilik hayat geirmemitir. Tbbiyenin

derslerine hibir zaman snamadn ifade eden Atsz bunun sebebini ruhi ve

fikri hibir hazrlnn olmamasna balar.45Atszn Tbbiye yllar bu bakmdan

akademik anlamda deil, yaad olaylar bakmndan nem kazanr. Yukarda da

belirtildii zere, Tbbiye Osmanl fikir hayatnda nemli bir yere sahiptir ve

renciler arasnda fikri ve siyasi tartmalar nemli bir boyutta

gereklemektedir. Atszn okuduu yllarda da bu durum mevcudiyetini

korumaktadr.

Atszn monografisinin yazld eserlere bakldnda, o yllarda Tbbiyede

komnizm cereyannn ciddi bir ekilde tevecch grd ve Atszn bu yllarda

komnizmle mcadeleye balad belirtilmektedir.46

Atsz, dnemarkadalarndan bahsederken, komnizmden mahkm olmu olan Hasan Ali

Edizin, Sezai Bedrettinin ve Trk komnizm tarihinin nemli bir ahsiyeti olan

Hikmet Kvlcmn isimlerini zikretmektedir. Ancak, Atsz hatratnda, o yllarda

komnist rencilerle yaad herhangi bir kavgadan bahsetmemekte hatta

komnist bir arkadann olduunu bu arkadan kendisini tanmlarken

komnist olduunu saklamadn belirtmektedir.47 Atszn Tbbiyede

yaad nemli olaylardan birinin de Ziya Gkalpn cenazesinin kalkt gnyaanan bir vaka olduu ileri srlmektedir. smet Tmtrke gre, Gkalpn

tabutu mezara gtrlrken milliyetilik kart kitleler tarafndan olay karlm

ve tabutu mezara gtren milliyetiler tarafndan dayak yemilerdir. Dayak

atanlar arasnda Atsz da vardr. Bundan tr, okul idaresi tarafndan knama

cezas verilmitir.48Sertkayaya gre ise, Gkalpn cenazesinin yapld gnn

akam, Trk renciler ile dier renciler arasnda kan bir kavga sonunda

Atsz ar bir ceza alm ve bu ceza tekrarland takdirde okuldan atlaca

45Atsz,Trkle Kar Hal Seferleri, s.198.

46Bkz, Sertkaya, a.g.e, s.V;ner, a.g.e, s.10;Tmtrk,a.g.e,s.9.

47 Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri, s.221. Bu szlerden, Atszn o yllarda komnizme sempati

duyduu veya komnizme kar olmad anlam kmamaldr. Zaten Atsz, arkadandan bahsederken,kendisinin Ona Hain komnist diye hitap ettiini, arkadann da bu mukabil Atsza Pis faist diyerekkarlk verdiini ifade etmektedir. Burada, belirtilmek istenen, Atszn hatratndan yola karak, diermonografilerde olduu gibi Atszn o yllarda aktif bir ekilde komnizmle mcadele ierisinde olduu tezinepheyle yaklalmas gerektiidir. Zaten, ileride de grlecei zere Atsz, hatratnda Komnizmle lk

arpmam bal altnda 1930l yllarda Nazm Hikmet ile yaad polemie atf yapacaktr.48Tmtrk,a.g.e,s.9-10.


22/165

11

uyarsna maruz kalmtr.49 Atszn otobiyografisinde, bu hadiseden

bahsedilmemektedir.50

Atszn bu yllarda Trk Ocaklarnn faaliyetleri katld da sylenebilir. Trk

Ocaklar konusunda alma yapan Fsun stelin belirttiine gre, YeniMecmua adl bir dergide yaynlanan H.Nihal imzal bir okuyucu mektubu, Trk

Ocaklarnn ilim ve harsa ilikin faaliyetlerini yeterli bulmayarak, talyada

faistlerin yapm olduu faaliyetleri Trkiyede Trk Ocaklarnn yapmasnn

lazm geldiini, irtica ve komnizme kar Trk Ocaklarnn Trkl

muhafaza etmesi gerektiini ileri srmektedir.51H.Nihal adl kiinin Atsz olmas

kuvvetle muhtemeldir nk hem ismin zgn yaps hem de ileri srd fikirler

Atszn dnceleri ile uyum ierisindedir.

Atszn Askeri Tbbiye yllar, 3. snftayken sona ermektedir. Bu duruma sebep

olan olay ise, kendisinden selam isteyen ve aralarnda daha nce de bir takm

meseleler geen ve Arap asll bir temen olan Mesud Sreyyaa selam

vermemesidir.52

Atsz, hatratnda zlf-i yre dokunacan syleyerek bu

meselenin tafsilatn anlatmamaktadr ama her ne kadar serkeliinin ve kadn

parmann okuldan atlnda nemli bir faktr olsa da esas sebebin mrn

ziyan ettii halde vazgemedii, asla vazgemeyecei temel prensipten

kaynaklandn belirtmektedir.53 Burada Atszn temel prensipten kastnn

milliyetilik ya da rklk prensibinin olduu ve okuldan atlnda esas sebebin

Mesud Sreyya ile yaad selamlama krizinde yattn iaret ettii

anlalmaktadr.

Askeri Tbbiyeden atl, Atsz olduka zmtr. Doktorlua kar hibir

zaman sevgi ve ilgi duymadn ancak Askeri Tbbiyeli olmann bambaka bir

49Sertkaya,a.g.e,s.V. Sakin ner de Sertkaya gibi cenazenin olduu gnn akam okulda vuku bulan kavgaya

iaret etmekte ancak Atszn bu kavga neticesinde okuldan atldn iddia etmektedir.Kukusuz, bu iddiageersizdir nk Atszn okuldan atl tarihi 4 Mart 1925, Gkalpn lm tarihi ise 25 Ekim 1924tr.50 Atszn otobiyografisinde bu hadiseden bahsetmemesi de bu bilgilere pheyle yaklalmas lzumunu

gstermektedir nk Tbbiye ile Hukuk Fakltesinde yaanan basit bir kavgadan dahi bahsedenAtszn,bkz.Trkle Kar Hal Seferleri,s.230, Trkln nemli mmessillerinden Gkalp ilebalantl bu anekdotu vermek isteyecei akllara gelmektedir.51stel, a.g.e, s.131..

52Sertkaya,a.g.e,s.5.



23/165

12

duygu olduu ifade eder ve Askeri Tbbiyeden ayrlnn hatrasndan hibir

zaman kmadn belirtir.54

Bu olaydan sonra, ay kadar vekil retmen olarak Kabata Lisesinde alan

Atsz, daha sonra Deniz Yollarnda ktip yardmcs olarak grev

yapmtr.551926 ylnda, Trk Ocanda Kzlelma adl bir odann almasna

nclk etmi ve ocak yesi olmayan genlere Trk fikirlerin alanmas

yolunda faaliyet gstermitir.56Ancak, yapt bu ilerden tatmin olmayan Atsz,

kendisini Trk tarihi okumalarna vermi ve de Trkiyat Mecmuasnda

yaynlanmak zere yazd Anadoluda Trklere Ait Yer simleri adl makale57

bir anda Atszn kaderini deitirmitir. Bu makale, Trkiyat Mecmuasnda

yaynlanm ve bu mecmuann editr konumunda olan Fuat Kprlnndikkatini ekmitir. Atsz evine davet eden Fuat Kprl, kendisine Edebiyat

Fakltesine girmeyi teklif etmitir.58 Tekrar rencilie dnmenin maddi

anlamda kendisini zorlayacan dnen Atsz, daha sonra hem Edebiyat

Fakltesine hem de yatl olan Yksek Muallim Mektebine kayt olarak bu

sorunu zmtr.59

Okula kayt olduktan sonra tecil istei kabul edilmeyen Atsz, Taklada

askerliini yaptktan sonra okula geri dnm ve Edirneli Nazmi adl divan

airinin zerinde yaptinceleme ile 1930 ylnda mezun olmutur. Atszn snf

arkadalar arasnda, Tahsin Banguolu, Ziya Karamuk, Orhan aik

54 a.g.e,s.232-233.smet Tmtrk, Atsz hakknda yazm olduu mezkur yazda; Atszn katland

mahrumiyetler arasnda hibirinin subay niformas yerine sivil elbise ile yaamak mahrumiyeti kadar acgelmediini ileri srmtr.Bkz,smet Tmtrk,a.g.e,s.10.55Sertkaya,a.g.e,s.V.

56Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri, s.233. Atszn, Tbbiye rencisi iken gnderdii mektuptan da

anlald zere, Trk Ocaklarnn yapsn eletirdii gzlemlenmektedir. Nitekim Atsz, Halkevlerininkuruluuna dair vgler dzd iki adet makalesi bulunmaktadr. lk makalesinde, aydnlarn artk bir uyanierisinde olduunu iddia ederken, Halkevlerini bu uyann en gzel eseri olarak tarif etmitir. Bkz, Atsz, Halk ve Mnevver,Atsz Mecmua, say:10,15 ubat 1932,Makaleler IV, ,2.B,rfan Yaynlar,stanbul,1997,s.124.Bu makaleden iki ay sonra yaynlad bir baka makalede ise u szleri sarfetmitir:Halkevleri gzel ve heyecanl bir harekettir. Temenni ederiz ki bu gzel ve heyecanl hareket uurlu neticelervererek, merhum Trk ocaklarnn son zamanlarnda olduu gibi faaliyeti yalnz Cumhuriyet bayramlarndaverilen balolara inhisar etmez.Bkz, Atsz, Bize Bir Genlik Lazm,Atsz Mecmua, say:12,15 Nisan1932,Makaleler III, s.181.57Sertkaya,a.g.e,s.V;zdemir,a.g.e,s.14.

58Atsz, Trkle Kar Hal Seferleri, s.233.Atszn monografilerinde yazlanlar bu nokta da Atszn

kendisinin kalem alm olduu hatratyla elimektedir. Sertkaya ve zdemire gre, bu makale Atsz EdebiyatFakltesi rencisiyken kaleme alnm ve bundan sonra Atsz, Kprlnn dikkatini zerine ekmitir. Bkz,

Sertkaya, a.g.e,s.V; zdemir,a.g.e,s.14.



24/165

13

Gkyay,Pertev Naili Boratav,Nihat Sami Banarl gibi daha sonralar Trk siyasi

ve dn hayatnda nemli yer alacak isimler bulunmaktadr.60

1.2Atszn Meslek Hayat

1.2.1Atszn Asistanlk Yllar

Atszn baar ile geen okul hayat sonucunda hocas olan Fuat Kprl, Ona

Edebiyat Fakltesinde asistanlk teklif etmitir. Yksek retmen Okulundan da

mezun olmas neticesinde, mecburi 8 yllk mecburi hizmetinin kaldrlmas iin

arac olmay teklif eden Fuat Kprlnn bu nerisini kabul eden Atsz,25 Ocak

1931 ylnda hocasnn asistan olmutur.61Bu yllarda Atsz, yayn hayatnn ilk

nemli dura olan Atsz Mecmua adl dergisini neretmeye balamtr.

Kendisini Trk ve Kyc bir mecmua olarak niteleyen bu dergi 15 Mays

1931den,25 Eyll 1932ye kadar kmtr.62Bu dergide yazan isimler arasnda

Fuat Kprl, Zeki Velidi Togan,Abdlkadir nan, Pertev Naili Boratav ve

Sabahaddin Ali gibi isimler yer almaktadr.63

Dergide dikkati eken ilk husus, 1940l yllarda, Atszn deyim yerindeyse

kanl bakl olaca Pertev Naili Boratav ile Sabahattin Alinin yazlarnn bu

dergide yaynlanmas olmutur.64 Daha nce de bahsedildii zere, bu iki isim

Atszn talebelik yllarndan arkadalardr ve bu arkadaln en azndan 1932

ylna kadar devam ettii bu veriden anlalmaktadr. Bu dergide dikkati eken bir

dier husus ise derginin parola olarak Trk ve Kyc slogann semesidir.

60 Sertkaya,a.g.e,s.VI. Yamur Atsz bu isimlere ilave olarak Ahmet Hamdi Tanpnar,Sabahattin Ali,Tahsin

Banguolu,Nahid Fratl isimlerini zikretmektedir.Bkz,Y.Atsz,a.g.e,s.39.61Sertkaya,a.g.e,s.VI.62ner, a.g.e,s.11.

63Sakin ner, Atsz Mecmuada kimlerin yazdklar hakknda bilgi vermemekte, Sertkaya ve zdemir ise,yalnzca Fuat Kprl, Zeki Velidi Togan ve Abdlkadir nann eserlerini zikretmektedir. Bkz, Sertkaya, a.g.e,s.VI;zdemir;14.64Sabahattin Alinin; Bamda salar kard/Deli Rzgrlarm Vard dizeleriyle balayan mehur Dostlar iiri

ilk defa Atsz Mecmuada yaynlanmtr. Bkz, Fatih Yal, Milliyetilik ve Faizm, Trkiyede IrkMilliyetilik zerine Bir nceleme, baslmam doktora tezi, Ankara niversitesi Sosyal BilimlerEnstits,2008,s.121.Atsz ile Sabahattin Alinin Atsz hakknda yazd; Mektepte acaba kim tanmaz Mir-i Nihali/Bazusu kavi Trkl pek yamandr/Almtr Ouz Beylii fermannn lakin/z kendini farzettiHlagu-y zamandr/Akl reddeyledi aklara gld/Hey yavrucuum gel de benim apkam kandr/Bir kerenazar klsa tanr esnaf esnaf/Ak deilim ben diyerek eyleme bo laf iiri iin bkz, Y.Atsz, a.g.e,s.68.Ayrca,

Atszn kendi penceresinden anlatt Sabahattin Ali ile anlar hakknda,bkz.Atsz,Trkle Kar HalSeferleri,s.111-119.


25/165

14

Trklk ile kyclk arasndaki bu simbiyotik ilikiyi anlamak iin ncelikle

Trk dn hayatnda kyclk fikrinin ne surette girdiine bakmak lazm

gelmektedir.

Trk fikir hayatna, kyclk dncesi II. Merutiyet dneminde girmitir.zellikle Trk Yurdu dergisinde Yusuf Akurann ve Parvus Efendi(Alexander

Helpfand)n yazlaryla gndeme gelen bu dnce milliyeti ideoloji ve hareket

iin kyllerin desteini almay amalar. Bu dncenin, aktivist bir nitelik

kazanmas ise I.Dnya Sava sonrasnda on bee yakn tp doktorunun Kycler

Cemiyetini kurmasyla gereklemitir.65Ancak, Trk dn ve siyasal

hayatnda, kye ve kylye ynelik ilginin artmas 1930lu yllara tesadf

etmektedir. Yeni rejimin toplumsal tabannn arttrlmas gayesinin bu balamdanemli bir yeri olsa da brokratik elit dnda da bu dncenin nemli lde

revata olduu sylenebilir. Ulusal kltrn kylerde olduu tezi ve de kyleri

safln bir numunesi olarak gren kyclk dncesi dier birok milliyeti

harekette olduu gibi Trk milliyetilii fikrinin temel direklerinden birisini

oluturmutur.66

Atszn niversite yllar, ksa srmtr. Buna sebep olacak olay ise 1932

Temmuzunda Ankarada toplanan Birinci Tarih Kongresi olmutur. Bu kongrede

ileri srlen Hititlerin, Trklerin atalar ve Anadolunun da eski bir Trk yurdu

olduu eklindeki teze, Zeki Velidi Togan iddetle muhalefet eder. Bunun

zerine Eyll 1932 ylnda Milli Eitim Bakan olacak olan Rei t Galip, Zeki

Velidi Togann ilmi birikimi konusunda mstehzi ifadeler kullanr.67Atsz,

ierisinde Pertev Naili Boratav ve Bedriye Hanmn( Daha sonra Atszn ei

olacaktr) da bulunduu yedi arkada ile beraber Reit Galipe Zeki Velidi

65M. Asm Karamerliolu, Trkiyede Kyclk,Modern Trkiyede Siyasi Dnce2:Kemalizm,s.284.

66a.g.m,s.293. 1950li yllarda Remzi Ouz Ark tarafndan kurulan Trkiye Kyl Partisi, bu partinin ardl

niteliinde olan ve Alparslan Trkein bakanln yapt Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi bu husustarnek olarak verilebilir. Ayrca, lkc hareketin milli doktrin olarak ne srd 9 Ikta maddelerden birtanesi kyclktr. Kyclk dncesinin baka milliyeti hareketlerde de bulunmasna rnek olarak da1930l yllarda Almanlarda grlen Blut und Buden ideolojisi gsterilebilir, bkz.Karamerliolu,a.g.m,s.294.67

Zeki Velidi Beyin Darlfnundaki krss nnde talebe olarak bulunmadma kr ediyorum.

zdemir,a.g.e,s.15.


26/165

15

Togann rencisi olmakla iftihar ederiz diyen bir protesto telgraf eker ve bu

telgraf zerine dikkatleri zerine eker.68

Atszn bu telgraf yaynlamasnda iki etken ileri srlebilir. Birincisi, Zeki

Velidi Togann rencisidir ve olduka samimi bir ilikisi vardr. Ayrca, daha

ncede belirtildii zere, Zeki Velidi Togan Atsz Mecmuann yazarlarndan

biridir. kincisi Atsz, tezi ilmi bulmam ve eitli zamanlarda Trk Tarih Tezini

hicvetmitir. Trk Tarih Tezinin benimsenmesinin iki amac bulunmaktadr:

Trkln ulusal zgvenini ve saygsn yeniden kazanmak ve Anadoluyu Trk

milli vatan olarak tespit etmek.69Nihal Atszn fikirlerinde de grlecei zere,

territoryal milliyetilik eilimi tayan bu fikre katlmas mmkn deildir.

Atszn davas urunda bir niversite asistan olarak verdii bu mcadele, ksa

srmtr zira Reit Galip, 19 Eyll 1932de Milli Eitim Bakan olmutur.

Atsz, bu gelime zerine daha da hrn bir tavr ierisine girmitir ve 25 Eyll

1932de son defa yaynlanacak olan Atsz Mecmuada Darlfnunun Kara,

Daha Doru bir Tabirle Yz Kzartc Listesi70adyla bir makale nereder. Bu

yazyla birlikte asistanlktan alnacan bilen Atsz ayn makalenin sonunda

mehur Yollarn Sonu adl iirini yaynlar.71 iirin ilk iki dizesi adeta veda

niteliindedir: Bugn yollanyorken bir gurbete yeniden, belki bir kii bile

gelmeyecektir bizle.

Bu makalenin akabinde beklenen sonu gerekleir ve Atsz ve Edebiyat

Fakltesi Dekannn kararyla Atszn niversite asistanlna 13 Mart 1933

ylnda son verilir.72

68Sertkaya,a.g.e,s.VII.

69Ahmet Yldz, Ne mutlu Trkm Diyebilene Trk Ulusal Kimliinin Etno-Sekler Snrlar (1919-

1938),2.B,letiim Yaynlar, stanbul,2004s.162.70Atsz, Darlfnunun Kara, Daha Doru Bir Tabirle Yz Kzartc Listesi,Atsz Mecmua, say:17,Eyll

1932.71Atsz, Yollarn Sonu,Atsz Mecmua, say:17,25 Eyll 1932,s.166-170.72 Sertkaya,a.g.e,s.VII. Sertkayann naklettiine gre bu hadiseden sonra Atsz, niversite Dekan olan Ali

Muzaffer Beyi Tokatlyanda dzenlenen bir ay merasiminde tokatlamtr,bkz,a.g.e,s.VII.Ylmazztuna,Atszn niversiteden uzaklatrmasnn,Onun ilmi kariyeri ve fikirlerini rahat bir ortamda yayamamas bakmndan son derece zararl olduunu belirtir. Ancak, ztunaya gre, Atatrk bu hadiseye hi nem

vermemi ve Atszn bundan sonraki yazlarn takip etmitir. Hatta Atatrk Atszla tanmak istemi, ancakFuat Kprl buna engel olmutur. Bkz, ztuna, a.g.m, s.25.


27/165

16

1.2.2 Atszn retmenlik Yllar

Asistanlktan alnan Atsz, Malatya Ortaokuluna Trke retmeni olarak tayin

olmutur. Malatyada ksa bir mddet grev yaptktan sonra, Edirne Erkek

Lisesinde edebiyat retmenlii sfatyla hizmete balamtr.73 Atszn

Edirnede geirdii sre ierisinde yat en nemli faaliyet, Atsz Mecmuann

devam niteliinde olan Orhun dergisini yaynlamaya balamas olmutur.

Aylk Trk dergi parolasyla yayna balayan bu dergide, Atszn Edirne

Erkek Lisesinden arkadalar olan Suut Kemal Yetkin, Reat Tardu ve Ali

Ouz da bu derginin kmasnda Atsz ile birlikte hareket etmilerdir.749 say

kabilen bu dergi, Atszn Trk Tarih Kurumu tarafndan liselerde okutulmak

iin hazrlanan drt ciltlik eseri ar bir ekilde tenkit eden makalesininyaynlanmasyla kapatlmtr.75 Bu makalenin yaynlanmas ayrca Atsz 28

Aralk 1933 tarihinde Milli Eitim Bakanlnn vekletine alnmasna sebep

olmu ve Edirne maceras sona ermitir. Maarif Vekleti Zat leri Mdrl

tarafndan gnderilen resmi yazda, Atszn hareketinin her ne kadar

retmenlerin terfi ve tecziyeleri hakknda eldeki mevcut kanuna gre cezaya ait

hkmlere uymasa da, bu hareketin Trk inklbnn milli kltr prensibine aykr

olmas gereke gsterilmitir.76

Bu hadise zerine 8 ay kadar veklet emrinde olan Atsz, 9 Eyll 1934 tarihinde

Kasmpaada bulunan Deniz Gedikli Erba Ortaokuluna Trke retmeni

olarak tayin edilmitir. Trklk faaliyetine hz kesmeden Atszn, bu vazifesi

dneminde en nemli faaliyeti, Nazm Hikmete dair yazm olduu bir polemik

yazs olmutur. O sralarda Nazm Hikmetin eitli dergilerde Namk Kemal,

Abdlhak Hamid, Yakup Kadri, Mehmed Emin Yurdakul, Hamdullah Suphi ve

Ahmet Haim gibi isimleri eletirilen yazlar yaynlamaktadr.77 Bu yazlar

zerine Atsz, Komnist Don Kiotu Proleter-Burjuva Nazm Hikmetof

73Sertkaya,a.g.e,s.IX.Atszn Malatya ve Edirne macerasnda, yine kendisi gibi asistanlktan atlm olan ve

hayat boyunca kader arkadal yapaca Orhan aik Gkyay da elik etmitir.Bkz,Y.Atsz,a.g.e,s.40.74 Atsz, Trkle Kar Hal Sefeleri, s.76.Derginin isminin ne olaca hususunda aralarnda tartma

yaanmtr. Suut Kemal Yetkin, ten ismini nerirken, dier isimler Meri ismini ortaya atmlar ancak ensonunda Atszn ne srd Orhun isminde uzlalmtr. Bkz, a.g.e, s.76.75Sertkaya,a.g.e,s.IX.


77zdemir, a.g.e,s.18.


28/165

17

Yoldaa adl bir bror bastrarak yant verir. ok sert bir slupla yazlm olan

bu brorden aylar sonra stanbul nc Ceza Mahkemesi hkmeti tahkir ve

genlii ceza kanununda yazl sulara tahrik iddiasyla Atsz hakknda dava

balatr ancak Atsz bu davadan beraat eder.78Atsz, bu olaylar esnasnda oullar

Yamur ve Burann annesi olacak olan Bedriye Hanm ile evlenmitir.(27

ubat 1936)79

Atszn Deniz Gedikli Hazrlama Okulundaki grevi de ancak drt yl

srmtr. Atsz, 30 Haziran 1938de bu okuldaki grevinden ihra edilmitir.

hra edilme sebebi, yine aznlk meselesi yzndendir. O dnemde, Deniz

Gedikli Hazrlama Okulunun ynetmeliine gre, Trk olmayanlar okula

alnamamaktadr. Yeni rencileri imtihan eden komisyonda yer alan Atsz,sorduu sorularla adaylardan Trk asll olmayanlar tespit etmekte ve renci

olarak okula alnmayan bu adaylar yznden de etrafndaki dmanlarn

oaltmaktadr. Arnavut asll olduu iddia edilen mdr, komisyondan Atsz

karm ve bu hadise zerine Arnavut asll mdre selam vermeyerek disiplin

suu ileyen Atsz, mdrn Milli Savunma Bakanlna yazd bir yaz

yznden okuldaki vazifesinden ihra edilmek durumunda kalmtr.80

Bu olay zerine Atsz, zel Yce-lk Lisesindeki retmenliine devam

etmitir.1939 ylnn Hazirannn sonuna kadar zel Yce-lk Lisesinde

edebiyat retmenlii yapan Atsz, 19 Mays 1939-7 Nisan 1944 tarihleri

arasnda yine zel bir lise olan Boazii Lisesinde edebiyat retmenliinde

bulunmutur.81

1940l yllarn ba nemli bir dergi patlamasna sahne olmutur. Bunda

kukusuz 30l yllarn greceotoriter havas mhim bir etkendir. Bu durum birdnsel eitlenme, dnce ieklenmesi olarak tarif edilebilir.82

78Atsz,Trkle Kar Hal Seferleri, s.260. Atsz, bu olay anlatt ksm Komnizmle lk arpmam

bal altnda yaynlamtr. Bkz, a.g.e,257-264.79 Sertkaya,a.g.e,s.IX. Atsz ile Bedriye Hanmn tanmas Atszn asistanlk yllarna tekabl etmektedir.

Reid Galipe yazm olduu mehur telgrafta imzas olan Bedriye Hanm ayrca Atszn daha sonradankitaplatrd anakkaleye Yry etkinliine de katlan arkadalarndan bir tanesidir.80Sertkaya,a.g.e,s.X.Atszn otobiyografisinde bu hadise de yer almamaktadr.

81a.g.e,s.XII.

82Kurtulu Kayal, a.g.e,s.33


29/165

18

Trklk fikri de bu dnemde dnce ieklenmesi mottosuna haiz olmu

ve Trk dergilerin says bu dnemde bir hayli miktara ulamtr.

Bu sre ierisinde kan Trk dergilerde Atszn yazlar da yer almtr.

Reha Ouz Trkkan83nn kartmakta olduu Bozkurt ve Ergenekon dergisinde,

Orhan Seyfi Orhonun kartmakta olduu naralt dergisinde, Rza Nurun84

kartmakta olduu Tanrda dergisinde ve kendisinin tekrar yaynlamaya

balad Orhun dergisinde85 Atszn makaleleri yaynlanmtr. Ayrca

Atsz,1941 ylnda ilk roman olan ve tek parti iktidarn hicveden Dalkavuklar

Gecesi romann neretmitir.86

1.2.3 Irklk-Turanclk Davas

Yukarda da deinildii zere, 1940l yllarn ba, Trk kesimde nemli

gelimelere sahne olmu, karlan dergiler ve kitaplar bu cenahta ciddi bir

canlanmay beraberinde getirmitir. Muhalif kesim de Trk gruplarn bu

faaliyetleri karsnda bigne kalmamtr. Mesela, Faris Erkman adnda bir yazar,

En Byk Tehlike adyla, Trkl ve Trkleri eletirdii bir bror

yaymlam ve bu brorde Trklerin Trkiyenin Nazi Almanyas ile birlikte

savaa girerek Trk kkenli halklar, Sovyetler Birlii boyunduruundankurtarmasn ve Byk Trkiye ats altnda birletirmesini savunduklarn

83Atsz ile Reha Ouz Trkkan arasnda bu dnemde ciddi kavgalar yaanm ve bu durum da Trkln bu

iki isim etrafnda kamplamasna sebep olmutur. Bkz, Atsz, Hesap Byle Verilir,2.B,rfan Yaynlar,stanbul,1997;Reha Ouz Trkkan, Kuyruk Acs, Bozkurtu Yayn, stanbul,1943; Orhangazi Ertekin,Cumhuriyet Dneminde Trkln atallanan Yollar, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 4:Milliyetilik, s.345-405;zdoan, Turandan Bozkurta, s.230-237.84 Atszn Rza Nur ile tanmas, Rza Nurun skenderiyede yaynlam olduu Ouzname vesilesiyleolmutur. Bu yayn inceleyen Atsz, Rza Nura bir mektup yazm ve bu mektup aralarnda uzun yllar srecekilikinin ilk fitilini ateleyen hadise olmutur. Atsz manevi olu olarak gren Rza Nur, Sinopta bulunanktphanesini Atsza miras brakmtr. Bkz, Altan Delirorman, Tandm Atsz,2.B,Orkun Yaynevi,stanbul,2000,s.98-99. Atszn Rza Nur ile alakal birok makalesi bulunmaktadr. Bkz, Atsz, RzaNur,naralt, say:52,19 Eyll 1942,Makaleler II, 53-57,2.B,rfan Yaynlar, stanbul,1997; Rza NurunHayat,Altn-Ik, say:8,Austos 1947,Makaleler II, s.61-77; Rza Nurun Trkle En BykHizmeti,Orkun, say:8,Eyll 1962,Makaleler II, s.75-77.85 Atsz, 1943 ylnda Trk Saz adl bir dergi karmaya karar vermitir ancak dergi daha yaynlanmadan

kapatlmtr. Bunun zerine, arkada Orhan aik Gkyayn tavassutuyla dnemin, Matbuat Umum MdrSelim Sarperle gren Atsz, Selim Sarperin Ona Orhun adyla yeniden dergi karmas teklifi zerine 1943ylnda itibaren Orhun dergisini yeniden yaynlamaya balamtr. Bkz, Atsz, Trkle Kar Hal

Seferleri, s.305.86Atsz, Dalkavuklar Gecesi,3.B,rfan Yaynlar, stanbul,2009.


30/165

19

iddia etmitir. Eserde Trk gr memleket iin en byk tehlike olarak dile

getirilmitir.87

Faris Erkmann bu iddialar, bir taraftan Mecliste konuyla ilgili tartmalarn

balamasna, te taraftan da Nihal Atsz, Reha Ouz Trkkan ve Orhan Seyfi

Orhon gibi Trklerin mukabil taarruza gemelerine yol aar. Bylece

Trkler ile muhalif grup arasnda zaten nceden beri var olan mcadele iyi

kzr; dnemin gazete ve dergilerinde olduka iddetli polemik yazlar

yaynlamaya balar.88

Ciddi bir kutuplamann su yzne kt bu gnlerde, smail Hakk

Baltacolunun Eminn Halkevinde vermi olduu bir konferansta bir grup so l

dnceli renci tarafndan protesto edilmesi zerine Atsz, dnemin Babakan

olan kr Saraoluna, kendi dergisi olan Orhunda 1 Mart 1944 tarihinde ak

bir mektup yaynlar. Mektupta zetle u ifadeler yer almaktadr:

Sayn Bavekil, hem Trk hem de Bavekil olduunuz iin size buak mektubu yazyorum Millet Meclisinde 5 Austos 1942 gnverdiiniz nutukta, Biz Trkz, Trkyz ve daima Trkkalacaz. Bizim iin Trklk bir kan meselesi olduu kadar velaakal o kadar bir vicdan ve kltr meselesidir demitiniz. Trktarihiyle uram bir mnevver olarak syleyebilirim ki ne rkmzn,ne de devletimizin tarihinde, Trk milliyetilii resmi bir azdan bukadar kesin szlerle hibir zaman aa vurulmamt SaynBavekil, esefle sylemeye mecburum ki Trklk nazariyatsafhasnda kalmaya devam ederken, bu milletin ve bu lkenindman olan solcu fikirler bazen sinsi, bazen ak yrmektedevam ediyor Solculuk, grd msamaha ve kaytszlktanfaydalanarak sinsi sinsi ilerliyor Bunlar demokrasinin icab ise ozaman memlekette, bilhassa ilmi alanda da geni bir fikir hrriyetiolmas gerekir89

Altnda verilen son szlerden de ak ekilde anlalaca zere, Atsz dergisinin

bu mektuptan dolay kapatlmamas gerektiini belirtmitir ve dergikapatlmamtr. Bunun zerine 1 Nisan 1944 Orhun dergisinin 16.saysnda

Atsz, Babakan kr Saraoluna ikinci bir ak mektup yaynlar. Bu mektup

ilkine nazaran ok daha sert ve ok daha hedef gsterici olmutur:

87Faris Erkman, En Byk Tehlike, Ak-n Matbaas, stanbul,1943, s.33.

88 zdemir, a.g.e,s.23. Bu dnemki yazlan polemik yazlar iin, bkz,Atsz,En Sinsi Tehlike,2.B,rfan

Yaynlar,stanbul,1997; Reha Ouz Trkkan,Kzl Faaliyet,Bozkurtu Yaynlar,stanbul,1943; Orhan Seyfi

Orhon,Maskeler Aa:En Byk Tehlikenin Yz,naralt Yaynlar,stanbul,1943.89Atsz, Bavekil Saracolu krye Ak Mektup,Maltepe,20 ubat 1944,Makaleler IV, s.9-16.


31/165

20

Sayn Bavekil, Orhunun Mart saysnda size hitaben yazdm akmektup Trk evrelerce ok iyi karland. Yurdun trl blgelerinden aldm mektuplarla telgraflar byk bir efkr-umumiyeye tercman olduumu bana anlatt Sayn Bavekil, bizimanayasamza gre komnizm yasaktr ve devletimiz milliyetiniteliktedir. Trk rknn hususi yapsnda aykr olan komnizmi

Trkiyeye sokmak isteyenler millet bakmndan soysuz ve namertolduklar gibi kanun nazarnda da haindirler Bugn MaarifVekletine bal Dil Kurumu azasndan ve Ankaradaki DevletKonservatuar retmenlerinden bir Sabahattin Ali vardr. Hemenhemen btn kendisini tanyanlarn komnistliini bildii SabahattinAli Bugn Ankarada Dil Fakltesinde folklor doenti olan birPertev Naili Boratav vardr90 Nasl bir komnist olduunu benbilirim Bugn stanbul niversitesinin pedagoji enstits banda bir ProfesrSadrettin Celal vardr. Trkiyede bu krsye layk birok kimseler varken onun buraya getirilmesinin sebebi MaarifVekiline yakn olmasdr Bugn Ankaradaki Dil Kurumununazasndan ve geen devrenin mebuslarnda bir Ahmet Cevat vardr.stanbul Rumlar ivesiyle konuan bu dilci de 1920 yllarnda

Moskovaya kam ve orada Trk Komnist Frkas MerkeziKomitesinin Harici Brosu azas olmutur Maarif Vekleti imdiyekadar nn Ansikopledisiyle ve birok kitaplarn ithafyla devlet bakanna kar olan balln gstermeye alt. Bu ballnsamimiyetinin ispat zaman gelmitir Balln ispati iin bunlarnvazifelerine derhal son verilmesi zaruridir. Hatta imdiye kadar hernaslsa bir gaflet eseri olarak bunlarn vazifede tutmaktan doanutanc silebilmek iin bizzat Maarif Vekilinin de o makamdanekilmesi ok vatanperverane bir jest olurdu.91

Alntda da grld zere, Atsz eski arkada olan Sabahattin Ali ve Pertev

Naili Boratavn yannda Sadrettin Celal ile Ahmed Cevat Emrenin isimlerin

dorudan hedef gstermi ve de dnemin Maarif Vekili olan Hasan Ali Yceli92

istifaya armtr. Btn bu gelimeler karsnda hkmetin tepkisi, Maarif

Vekletince 7 Nisan 1944 tarihinde Atszn zel Boazii Lisesindeki

grevine son verilmesi ve Bakanlar Kurulu karar ile Orhun dergisinin

kapatlmasyla sonulanmtr. Ayrca Sabahattin Ali, kendisine vatan hainlii

iftiras atldn iddia ederek Atsz hakknda hakaret davas amtr.93

Atsz aleyhine dava alnca trenle Ankaraya gitmi ve Trk genlertarafndan daha istasyonda karlanarak, bir otelde misafir edilmitir. Hakaret

davasnn 26 Nisan 1944 gn yaplan ilk oturumu gayet olayl gemitir. Bunun

90 Kurtulu Kayalya gre, Atszn bu mektupta Pertev Naili Boratavdan dierlerine gre daha fazla

bahsetmesinin zerinde dnlmelidir. Togann eletirilmesi zerine yollanan mektuba vurgu yapan Kayal,Pertev Naili Boratavn dncelerindeki milliyeti renge iaret etmektedir. Bkz, Kayal, a.g.e,s.57.91Atsz, Bavekil Saracolu krye kinci Ak Mektup,Maltepe,21 Mart 1944,Makaleler IV , s.17-29.

92Atszn hatratnda Hasan Ali Ycel ile olan mnasebeti ile alakal Hasan Ali ile Tanyorum adl bir balk

bulunmaktadr. Bkz, Atsz,Trkle Kar Hal Seferleri, s.119-131.93zdemir, a.g.e,s.25.


32/165

21

zerine 3 Mays 1944 tarihinde yaplan ikinci oturuma niversite rencisi

alnmam, bu yzden de devrin Halk Partisi iktidarn skntya sokan byk

renci gsterileri olmu ve yzlerce kii tevkif edilmitir.94

Sa bahattin Ali ile Atsz arasndaki dava, 9 Maysta yaplan son duruma ile

karara balanm ve iftiradan sulu bulunan Atsz drt aylk cezaya arptrlm

fakat ceza ertelenmitir. Buna ramen Orhunda yaynlanan iddialarn yanklar

ve mahkeme durumalar boyunca sren toplu hareketler, bilhassa 3 Mays

olaylar, resmi evreler tarafndan kamu dzenini bozucu hareketler olarak telakki

edilmi ve 3 Mays olaylarnda kkrtc rol oynad dnlen yaynlar daha

byk tehdit saylmtr. 9 Maysta Ankarada, stanbula dnmek zere iken

Atsz tekrar tutuklanm ve bunu, baka isimlerinde gzaltna alnmas takipetmitir. Ad geen 47 kiiden 23 tanesinin tutuklanmas, 18 Mays 1944 tarihiyle

birlikte resmi bir gereke ile hkmet bildirisiyle aklanmtr. 95Bu 23 kiinin

iinde, Atszdan baka, Zeki Velidi Togan, Alparslan Trke, Orhan aik

Gkyay, Reha Ouz Trkkan, Hasan Ferit Cansever gibi isimler vardr. 96

Bu hkmet tebliinin hemen ardndan dnemin cumhurbakan olan smet

nn, 19 Mays etkinliklerinde yapt konumasnda, ad geen isimleri ar bir

ekilde itham eden bir konuma yapmtr. Konumann ierisinde, Turanclarn

Trk milletini btn komularyla onulmaz bir surette dman yapmak iin

birebir tlsm bulmakla sulayan smet nn, Trk milletinin mukadderatn

kaptrmamak iin btn tedbirleri kullanacaklarn belirtmitir.97

94 Sertkaya,a.g.e,s.XII. 3 Mays Gn, 3 Mays 1954den itibaren Trklk Bayram olarak kutlanmaya

balanmtr.Bkz,Deliorman,Tandm Atsz,s.104. Trk milliyetilii tarihinin nemli isimlerinden biri olan ve1944 davasnda tutuklanacak olan Alparslan Trkein de 3Mays milliyetilik bayram olarak tantt eseriiin bkz,Alparslan Trke, 1944 Milliyetilik Olay,14.B,Kamer Yaynlar,stanbul,1992.95zdoan,a.g.e,s.104-105.

96Btn liste u isimlerden olumaktadr; Zeki Velidi Togan,Hasan Ferit Cansever,Nihal Atsz,Hseyin Namk

Orkun,,Necdet Sancar,Dr.Fethi Tevetolu,Alparslan Trke,Reha Ouz Trkkan,Heybetullah dil,,smet RasinTmtrk,Cihat Sava Fer,Muzaffer Eri,Zeki Sofuolu,Hikmet Tanyu,Said Bilgi,Cemal Ouz cal,Cebbarenel,Hamza Sadi zbek,Nurullah Barman,Fehiman Altan,Fazl Hisarckl,Saim Bayrak,Yusuf Kadgil.Listeiin bkz,ner,a.g.e,s.42-44.Samet Aaolu, dnemin CHP Genel Sekreteri olan Memduh evket Esendaln, bututuklanmalar zerine nnye giderek, eer tutuklama kararnda srar edilecekse kendisinin de milliyetiolduunu, bunun iin ayn muamelenin kendisine de yaplmasn istediini iddia etmitir. nn, ise Esendalayantnda,Onlarn hedefi milliyetilii telkin deil, bizim yerimize gemektir yantn vermitir. Akt, YksekTakn, Anti-Komnizm ve Trk Milliyetilii: Endie ve Pragmatizm,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:Kemalizm, s.624.97

zdemir, a.g.e,s.29. Bu nutuk, smet nn ile Trklerin arasn onulmaz bir surette amtr denilebilir.smet nnnn siyasal yaam boyunca Trklk ile ilgili nemli nutuklar bulunmaktadr. Mesela,1925


33/165

22

Irklk-Turanclk davas ad verilen ve 65 oturum devam eden mahkeme,29

Mart 1945 tarihinde sonulanm ve Atsz,6,5 seneye mahkm olmutur. Bu

karar temyiz ettiren Atsz, bir buuk yl kadar tutukluluk sresinin sonucunda 23

Ekim 1945 tarihinde tahliye edilmitir. 5 Austos 1946 tarihinde 2 numaral

Skynetim Mahkemesinde tutuksuz olarak balayan bu dava 31 Mart 1947

tarihinde sonulanm ve yirmi dokuz oturum sren mahkeme btn sanklarn

beraatna karar vermitir. 98

Tutuksuz yargland bu dnemde, devlet hizmetinden uzakta braklan Atsz

ekonomik olarak darboaza dm ve ailesinin geimini salamak adna

kitaplarndan bazlarn satmakdurumunda kalmtr. Bir mddet arkada Tahsin

Demirayn Trkiye neriyatnda alan ve en nemli eserlerinden biri olanBozkurtlarn lm adl eseri bu yaynevinden karan Atsz99,Sururi Ermete

adl ahsn ismini mstear olarak kullanarak Trkiyeasla boyun emeyecektir

diye bir kitap da yazmtr. Ayrca, hsan Kololunun kartmakta olduu Altn-

Ik, Haluk Karamaralolunun kartmakta olduu Kr ad,Zeki zgrn

kartmakta olduu zleyi ve Mustafa Tatlsunun kartmakta olduu

ylnda yapt bir konumasnda u szleri sarf etmitir: Vazifemiz bu vatan iinde bulunanlar behemehal Trkyapmaktr.Trklere ve Trkle muhalefet edecek anasr kesip atacaz,bkz, Hasan nder, Atatrkmgesinin Siyasal Yaamdaki Rol, Modern Trkiyede Siyasi Dnce 2: Kemalizm,ed.Tanl Bora,MuratGltekingil,6.B,letiim Yaynlar,stanbul,2008,s.81 smet nnnn cumhurbakan olmas Trklernazarnda olumlu karlanmtr.Atsz, hatratnda smet nnnn cumhurbakan olduu gn en oksevinenlerden birisinin kendisi olduunu sylemektedir.Bkz,Atsz,Trkle Kar HalSeferleri,s.153.Gnay Gks zdoanda, dnemin dier nemli Trks Reha Ouz Trkkann dergilerindesmet nnye dair saygnn dile getirildiin gndeme getirmektedir.Bkz,zdoan, TurandanBozkurta,s.242.Dnemin Trklerinin smet nnye ynelik olumlu yaklamlarnda,smet nnnncumhurbakan olmasndan sonra, Rza Nur ve Zeki Velidi Togan gibi Atatrk dneminde aktif politikanndnda kalm ve yurtdna km birok kiiyi Trkiyeye davet etmesi etkiliolmutur.Bkz,zdoan,Turandan Bozkurta,s.242.Ancak, bu nutuktan sonra Trkler, smet nnykendisine amansz bir dman olarak grmlerdir.98Sertkaya,a.g.e,s.XIII-XIV.Bu davada Atszn yapt savunma iin bkz,a.g.e,s.XLIX-LV.Atsz, bu tutukluluk

srecinde,sanlann aksine mehur tabutluk ikencesine tabii tutulmamtr.Buna mukabil, tutuklular arasndamezarlk hcresi denilen yerde bir hafta kalmak zorunda kalmtr.Bkz,smet Tmtrk,a.g.e,s.14.Davann birdier tutuklusu ve Atszn mr boyunca arkada olan Muzaffer Eri de, Atsza eitli ikencelerin yapldnfakat tesadfen Atszn tabutlua konulmadn sylemektedir.Eriin aktardna gre,Atsz bir sohbetindeu szleri sarf etmiti; Benim her eyimi rendiklerini sanyorlar ama, ite bu noktay renememiler:ScaadayanamadmBkz,Muzaffer Eri, Atszdan Hatralar,Boazii,s.5.Bu dava srerken,Irklk-Turanclkdavasnda tm durumalar boyunca sanklarn avukat olan Kenan nere, Hasan Ali Ycel iftira davasamtr.Mahkemenin Kenan neri hakl bulan karar ve Kenan nerin beraat, Irklk-Turanclk davasnn

bir nevi rvan niteliinde grlmtr.Bkz,zdoan,Turandan Bozkurta,S.121-122.99zdemir, a.g.e,s.33.


34/165

23

Kzlelma dergilerinde yazlar yazmtr.100 1949 ylnda ise Bozkurtlarn

Dirilii adl eserini meydana getirmitir.

Atsz 1949 ylnda Sleymaniye Ktphanesine uzman olarak tayin

edilmitir. Bu tayinde, Atszn Edebiyat Fakltesinden arkada olan dnemin

Milli Eitim Bakan Tahsin Banguolunun aracl etkili olmutur. Ksa bir

dnem altktan sonra ise DPnin iktidara gelmesiyle, Haydarpaa Lisesine

edebiyat retmeni olarak atanmtr.101

Bu noktada, Atsz ile Demokrat Parti arasndaki ilikiye bir parantez amak

yerinde olacaktr. DP iktidara geldii zaman; Trkiye Cumhuriyeti 1950

Maysnda kurulmutur. Ondan nceki 1923-1950 a gayri meru ve mstebit

bir diktatrlktr. Diktatrl yapan Halk Partisi ve Onun ileri gelenleridir102

gibi cmleler sarf eden Atsz Menderes hakknda da 1950li yllarn banda;

Trklk-Mslmanlk davasnn her safhasna karan, Babakan Adnan

Menderes gibi aa yukar mttefikan sevilen bir devlet adam103 ifadelerini

kullanmtr. Kukusuz Atszn bu dncelerinde tek parti dneminde yaad

ar bunalmlar rol oynamtr. Ayrca, Demokrat Parti iktidara gelince,

kendisinin retmenlie geri aln Demokrat Partiye ve Onun Babakan

Adnan Menderese kar tevecchnde etkili olmu olabilir. Bu dostane ilikiler

ok uzun srmeyecek ve Atszn hayat hikyesindeki d krklklar devam

edecektir.

1.2.4 Atszn Sleymaniye Ktphanesi Yllar

Atsz, Haydarpaa Lisesinde retmenlie baladktan sonra Orkun adl bir

dergi neretmeye balamtr.104Bu sre ierisinde, 1951 ylnda Trk

Milliyetileri Dernei adyla rgtlenen milliyeti bir oluum zuhur etmitir.

1951 Ekiminde alan bu dernein Ankara, stanbul, Samsun, Konya, Kayseri,

100Sertkaya,a.g.e,s.LXXVII.

101a.g.e,s.XIV.

102Atsz, Kurucular Meclisi,say:9,Orkun,1Aralk 1950,Makaleler IV, s.340.

103Atsz, Tarih uuru,Orkun, say:29,20 Nisan 1951, Makaleler I,2.B,rfan Yaynevi, stanbul,1997,s.107.

Atsz baka bir yazsnda daha da ileri giderek; Trkiye cumhuriyeti 1950 Maysnda kurulmuturdemektedir.Bkz, Atsz, Kurucular Meclisi,Orkun, say:9,1 Aralk 1950,s.339.104

Sertkaya,a.g.e,s.XVI. Bu dergide, Alparslan Trke Kazganolu mstearn kullanarak yazlaryaynlamtr.


35/165

24

Ktahya, Kars, Krkkale, Krkhan, Mula, Tire, Menemen, Gmhacky,

Uzunkpr, Derik, Uak, Hani, Nevehir, anakkale, Burhaniye, Uluborlu,

Krehir, Diyarbakr, Afyon, Malatya ve Arpaayda ubeleri

bulunmaktadr.105Byk bir ilgi gren bu dernekte, Atszn, Remzi Ouzun ve

Nurettin Topunun fikirlerini paylaan insanlar, CHPye kar bir koalisyon

ierisine girmilerdir.106

3 Mays 1944 hadiselerinin yldnm mnasebetiyle anma tertipleri

dzenleyen ve yukarda bahsedildii gibi lkenin drt bir yanna ubeler aan bu

dernein faaliyetleri, dnemin iktidardaki partisi konumundaki DPyi endielere

sevk etmitir. Atszn 1952 yl Mays aynda Devletimizin Kuruluu konulu

verdii konferans ise bu endieleri aa karmtr.107

Atsz, bu konferansta Trk tarihine nasl baklmas gerektii noktasnda

yorumlarn aktarr. Trk tarihini allm grlerin dnda, kendine has

yorumlaryla deerlendirerek, tarih boyunca tek Trk devletinin kurulduunu ve

Trkiye Cumhuriyetinin de bu devletin devam olduunu iddia eder.108

Bu konferansn zerinde zellikle Cumhuriyet gazetesi evresinde akisler

uyanm ve Atsz zerine muhalefet oda olumutur. Atszn bir retmenolduu, nasl siyaset yapabildii gibi temel itiraz noktalaryla hkmeti eletiren

yazlar kaleme alnmtr.109 Bakanlk tarafndan yaplan tahkikat sonucunda

Atszn yapt konuma ilmi bulunur ancak Haydarpaa Lisesindeki Edebiyat

retmenlii grevinden muvakkat kayd ile alnarak Sleymaniye

Ktphanesine memur olarak tayin edilir.110 Bu tarihten sonra da Orkun dergisi

1960l yllara kadar bir daha yaynlanmamtr.11131 Mays 1952 tarihinden

105Jacob M. Landau,Pantrkizm,ev. Mesut Akn, Sarmal Yaynlar, stanbul,1999,s.195.

106Deliroman,Tandm Atsz,s.45.

107a.g.e,s.45.

108a.g.e, s.45.Atsz, Trk tarihine nasl baklmas noktasndaki bu fikri ilk defa 1941 ylnda naralt dergisinde

belirtmitir. Bkz, Atsz, Trk Tarihine Bakmz Nasl Olmaldr,naralt, say:1,1941,Makaleler I, s.91-102.Atszn bu konudaki dncelerini kitaplatrmtr. Bkz, Atsz, Trk Tarihinde Meseleler,4.B,rfanYaynevi, stanbul,1997.109

a.g.e,s.46.110

Sertkaya,a.g.e,XIV.111

Orkun dergisinin sahibi ve neriyat mdr olan smet Tmtrk, Orkun dergisinin kapanmasnn sebebini,maddi imknszlklara ve Atszn hasta oluuna balar ancak Deliorman, Atszn mektuplarna istinat ederek,

derginin kapanmasnn sebebini dergide, dnemin Milli Eitim Bakan olan Tevfik leriyi savunan yazlarkmasna balamaktadr. Bkz, Deliorman,Tandm Atsz, s.39.


36/165

25

emekliliini istedii 1 Nisan 1969 tarihine kadar Sleymaniye Ktphanesinde

alan Atszn en uzun memuriyeti bu ktphanede olmutur.112

Bu gelimelerden sonra, yaz faaliyetine bir sre ara vermek zorunda kalan

Atsz, 1956 ylnda Ocak gazetesinde yazlar yazar.113 Ayn yl Trk lks

adl eseri meydana getirir.1958 ylnda Akam gazetesinde tefrika halinde

ikinci roman olan Deli Kurt adl romann nereden Atszn 114,1957-1959

arasnda stanbul Enstits Dergisinde, Necip Fazln kartmakta olduu

Byk Douda, Trk Yurdunda, Trk Ktphanecileri Dernei Blteninde

makaleleri kmtr.115 Ayn yl, yine tek parti dnemi CHPsinin kadrolarn

hicvettii bir roman olan Z Vitamini Byk Dou dergisinde tefrika halinde

yaynlanr.116

27 Mays Darbesiyle birlikte Atsz, yaz faaliyetine bir sreliine ara vermek

durumunda kalr. Ancak, 60l yllar Atszn yaz faaliyetinin en verimli olduu

dnemdir. Kendisinin kartmakta olduu Orkun dergisinde 1962-1964

arasnda makaleler yaynlayan Atsz, smet Tmtrkn dergisi olan Milli Yol

dergisinde de yazlar yaynlamtr. 1964te karmaya balad tken

dergisinde ise mrnn sonuna kadar yazlarn yaynlamay srdrecektir.

Ayrca, Nurullah Barmann kartmakta olduu Gzlem dergisine de

makaleler gndermitir.

1962 ylnda, Atsz Trkler Dernei adl bir kuruluun bana gemitir.

Atszn bakanlk yapt tek milliyeti dernek mezkr dernektir.117 Ayrca,

112Sertkaya,a.g.e,s.XIV.

113Deliorman, a.g.e,s.116.

114Deliorman, a.g.e,s.121.

115Sertkaya,a.g.e,s.LXXX-LXXXI.

116Atsz, bu tefrikalar Selim Pusat mstear ile yaynlamtr. Bkz, Deliorman,Tandm Atsz, s.57.

117Deliorman, a.g.e,s.223.Dernein ileri srlen ana amalar: Trkler arasnda Trk duygular glendirmek;

rnek Trkler yetitirmek;Tanry, Trkl, anavatan seven, tarihe, tarihsel anayurda, dile, kltre, rk veTrklerin kutsal deerlerine kendilerini veren kiiler olmak,Trk ulusu iinde adalet, ahlak, bilgi, zgrlk vedisiplini daha da ileriye gtrmek iin almak; Trk birliine ve anayurt, ahlak ve milli duygulara kar olanzararl fikirlerle mcadele etmek; anayurt ierisindeki dier milliyeti tutumlar

desteklemektir.Bkz,Landau,a.g.e,s.220.Atszn Trkler Dernei ile yazd yaz iin,bkz.Deliorman,Tandm Atsz,s.228-230.


37/165

26

Altan Deliormanagre, 1961 ylnda Adalet Partisi, Atsza milletvekillii teklif

etmi ancak Atsz bu teklifi kabul etmemitir.118

1.2.5 Atszn Son Yllar

Atszn 1967 ylnda tken dergisinin 40.saysndan itibaren yaymlad

Konumalar, Kzl Krtlerin Yaygaras, Bamsz Krt Devleti, Dou

Mitinglerinde Perde Arkas, Satlmlar-Moskof Uaklar yazlarda

Trkiyedeki Krt faaliyeti ele almaktadr.119 Gittike g kazanan ve

yaygnlaan Krt faaliyet karsnda dnemin yneticilerini uyarmaya alan

Atsz, ciddi bir kamuoyu yaratr. Bunun zerine, Cumhuriyet Basavcl

tarafndan Atsz hakknda bir tahkikat balatlr ancak makalelerde su tekil

edilecek herhangi bir bulguya rastlanmad kanaatine ulalr. Ancak, hem

Krt derneklerin hem de mecliste bulunan Krt kkenli milletvekillerinin

youn uralar sonucunda, konu hakknda yeniden tahkikat balatlr ve derginin

sahibi konumunda olan Atsz ile yaz ileri mdr konumunda olan Mustafa

Kayabek mahkemeye verilir. 12 Mart muhtrasyla birlikte lke evresinde

skynetim ilan edilse de, Atsz sivil mahkemelerde yarglanmaya devam eder.

Bu sre ierisinde en nemli romanlarndan biri olan Ruh Adam 1972 ylnda

nereden Atsz; alt yl sren bu yarglama sreci sonunda Mustafa Kayabek ile

beraber 15 ay hapse mahkm edilir. Kararn temyizi iin Yargtaya bavurulsa

da Yargtay bu hkm tasdik eder ve ceza kesinlemi olur. 120

Bu srete, kronik enfarkts, yksek tansiyon ve ar romatizma gibi

rahatszlklar sebebiyle, Haydarpaa Numune Hastanesinde yatan Atsz iin

cezaevine konulamayaca ynnde rapor verilmi ancak Adli Tp bu raporu

kabul etmeyerek, raporu reviri olan bir cezaevinde kalabilir hkmyledeitirmitir. Bunun zerince infaz savcl tarafndan 14 Kasm 1973 ylnda

118Deliroman, eserinde lise sralarndan arkada olan Erk(Yurtsever) ile Atszn yanna gittiklerini ve Atszn

bu teklifi kendilerine sorduunu belirtir. Deliorman, bu teklife scak yaklam Erk Yurtsever ise bu teklifireddetmesi gerektiini sylemitir. Bkz, Deliorman, a.g.e,s.164. Hem Deliorman hem de Yurtsever ile yaplanmlakatta, bu anekdot dorulanmtr.Atsz ile ilgili yaplan btn mlakatlarda ise, Atszn tabiatnn siyasetyapmaya elverili olmad vurgulanmtr.Yamur Atsz, anlarn anlatt eserinde ise u cmleyi sarfetmektedir: Bizim ailenin Demokrat Parti ile hibir siyasi mnasebeti olmamtr.Bkz,Y.Atsz,a.g.e,s.87.119

Atsz, Konumalar I,tken 1967,say40,Konumalar II,say 41,Konumalar III,say42, BamszKrt Devleti Propogandassay 45, Dou Mitinglerinde PerdeArkas say 47, Satlmlar say 48,

Makalaler III, s.379-393,s.517-547.120zdemir, a.g.e, s.35-36.


38/165

27

Topkap Cezaevinde konulan Atsz bir mddet sonra bnyesinde revir

bulunduran Samalclar Cezaevinde yerletirilmitir. Atszn yaknlar, dnemin

cumhurbakan olan Fahri Korutrke mracaat ederek, Atszn affedilmesini

rica etmiler ve Fahri Korutrk, yetkisini kullanarak Atszn cezasn

affetmitir.121

1975 ylnn banda kardei Nejdet Sanar kaybeden Atsz derinden sarslr ve

10 Aralk Perembe gn akam evinde rahatszlanarak kalp krizi geirir.11

Aralk 1975 gn de vefat eder.122 Atsz zerine akademik bir alma yapan

Cihan zdemir de, Atsz Armaannda onun monografisini yazan Osman Fikri

Sertkaya da, Atszn cezaevinden ktktan sonra zerinde alt, Trk

Tarihi adl eserinin hazrlklarna devam ettii ve lm yznden eserinibitiremediinden bahsetmektedirler.123 Ancak olu Yamur Atsz bu konuda

farkl szler ileri srmektedir. Atszn bir Trk tarihi adl eser meydana

getirmek gibi bir plannn olduunu ancak lmnden sonra btn aramalara

ramen bu almaya ait olarak kayda deer herhangi bir metin bulunmadn

belirtmektedir.124Buna ilave olarak, Yamur Atsz, Nihal Atszn 1952den beri

en az Trk Tarihi kadar nem verdii ve bu minvalde onlarca hanedan

mensubu ile mlakatlar yapp notlar ald Osmanoullarnn Mahrem Hayatadl eseri gndeme getirmekte ancak, Atszn evrak- metrukesinde bu esere ait

hibir kayt bulunmadn ifade etmektedir.125

121Sertkaya,a.g.e,s.XVIII. O dnemde, Adalet Partisinden milletvekili olan Tekin Erer, bu hususta u szleri

sylemektedir: Yurdun drt bir yanndan reisicumhura ekilen telgraflar tesirini gstermi ve cumhurbakanCevdet Sunay( Tekin Erer, burada yanlmaktadr zira o dnemde cumhurbakan Fahri Korutrktr) af yetkisinikullanarak tahliyesini salamt.O zaman Mecliste bulunan bizler de bu affn salanmasnda karnca kararnca

gayret gstermitik.Bu arada, o tarihte Burdur Valisi olan mer Naci Bozkurtun adn dazikretmeliyim,bkz.Tekin Erer, Byk Trk Atsz,Boazii,Aralk 1985,s.22. Atszn olduka yaknnda bulunan Refet Krkl de, bu af istei konusunda u cmleleri sarfetmitir: Cezaevinden bana yazd birmektubunda da Cumhurbakan nezdinde kendisinin aff hususunda yaplan teebbsler karsnda zntduyduunu, kimseden ahs iin merhamet beklemediini ifade ediyorhele etin Altan gibi malum ahsn affnesbab- mucibe olarak gsterilerek Cumhurbakanndan kendisinin de affedilmesini isteyenlerekrldn,kzdn,yle bir ahs affettii iin beni de affedecekse Cumhurbakanndan byle bir affistemediini belirtiyordu.Bkz, Refet Krkl, Atsz lrken de Bykt,Boazii,Aralk 1985,s.3.122

zdemir, a.g.e,s.37.Atsz adna klnan cenaze namaznda, yakn arkada olan Prof.Dr.Fethi Gemuhluolunamaz kldran hocann, Merhumu nasl bilirdiniz sorusuna, O musalla ta musalla ta olal byle bir ergrmedi yantn vermitir. Bu anekdot, Atszn yaknlaryla yaplan btn mlakatlarda anlatlmtr.123

zdemir, a.g.e,s.37,Sertkaya,a.g.e,s.XX.124

Y.Atsz, a.g.e,s.214.125

a.g.e,s.214.


39/165

28

1.3 Atszn Fikirleri zerine Ksa Bir Deerlendirme

1.3.1 Atsz ve Trklk

Atsza gre Trklk, Trk milliyetiliinin ismidir. Kelimenin sonunagetirilen ek ise mensubiyet, taraftarlk ve sevgiyi ifade eder. Baka millet126lerin,

sevgisi ya da taraftarlnn, bu kelimeyle ifade edilemeyeceini ifade Atszn,

bu ekin niteledii mensubiyet duygusunu n plana kard grlmektedir.

Zaten, Atsza gre, baka milletlerin Trkleri sevmesi gerek bir sevgiye deil

menfaat icaplarna istinat etmektedir.127

Atsz, Trkl lk dncesiyle zdeletirmitir. lkleri, milletlerin

manevi gdas olarak gren Atsz, lksz milletlerin yok olmaya mahkm

kalacan dnmekte; buna mukabil lklerin milletlere hz veren ve uruna

lnen byk dilekler olduunu iddia etmektedir.128

Atsz Trklk lksn ise u szlerle tanmlamaktadr: Trklk byk

Trk ilinde Trk uruunun kaytsz- artsz hkimiyeti ve istiklali ile Trkln

126 Atsz, bat dillerindeki nation kelimesini millet olarak kullanlmtr. Millet kelimesi, OsmanlTrkesinde dinsel cemaat anlamn tamaktadr. Osmanl Trkesinde nation kavramna karlk olarak birok kelime kullanlmtr. Ahmet Cevdet Paa ve Kanipaazade Rfat Bey, bu kelimeyi Trkeye kavim olarakevirirken, Ali Suavi, mmet olarak evirmitir. emseddin Sami de, din ve millet kelimesini eanlaml olarakkullanrken, mmet kelimesini nation lafzna mukabil kullanmtr. Bkz, Ahmet Yldz, Ne Mutlu TrkmDiyebilene,Trk Ulusal Kimliin Etno-Sekler Snrlar(1919-1938),2.B,letiim Yaynlar,stanbul,2004,51-52.Osmanl literatrnde Trk, Rum, Frenk gibi grnte etnik gibi grnen tabirler, aslndadini armlar iermektedir. Mesela, Rum ve Yunan Ortodokslar iaret ederken, Frenk, Latin ya da BatAvrupal Hristiyanlar nitelemektedir. Bkz, a.g.e, s.49. Niyazi Berkesin aktardna gre, Arapada ummaulus birimi, milla ise mminler birimi demektir. Bkz, NiyaziBerkes, Trkiyedeadalama,12.B,YapKredi Yaynlar, stanbul,2008. Millet szcnn Arapada mmet, mmetinsemillet anlamna gelmesi Mete Tunaya gre, Trkiyenin Batdan geri oluu olgusuyla izah edilebilir. Bazbatl sosyal bilimcilerden aktarm yapan Tunay, Bat toplumlarnda16.yzyla kadar dinin milliyet ile aynanlama gelen bir szck olduunu ifade etmektedir. Bkz, Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek PartiYnetiminin Kurulmas,1923-1931,4.B,Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul,2005,s.22.Milli Mcadeledneminde kullanlan millet kavramnn szcn hangi anlamn artrd konusu da tartma konusudur.Bu konuda bir rnek olarak, bkz.Ahmet Yldz,Ne Mutlu,s.130.Bu noktada, gnmz Trkesinde nationkelimesine mukabil olarak kullanlan millet kavram ile ulus kavram arasnda ayrm olduu muhakkaktr.Tanl Boraya gre, slami millet kavram, modernizm tarafndan sekler temelde kutsal dlayarak kurulmuyapay toplum modelini ifade eden ulus kavramndan mutlak surette ayrtedilmektedir. Ulusuluk, laikoluuyla milliyetilikten ayrlmaktadr. Bkz, Tanl Bora, Trk Sann Hali,5.B,Birikim Yaynlar,stanbul,2008,s.141.Atszn niin nation kelimesine karlk olarak millet kelimesini tercih ettii konusuzerinde dnlmeye deer bir noktay tekil etmektedir. Burada, Atszn, ulus kavramn Kemalistmilliyetilik anlayn remzeden bir kelime olarak grdn ve bundan tr millet kelimesini tercih ettiivarsaym ortaya atlabilir.127

Atsz, Trklk,Orkun, say:17,15 Haziran 1963,Makaleler III, 2.B,rfan Yaynlar, stanbul,1997 s.11.128

a.g.m,s.11.


40/165

29

her ynden btn milletlerden ileri ve stn olmas lksdr.129Bu lknn,

Trk tarihinde birka kere gerekletiini iddia eden Atsza gre Trklk drt

kaynaktan bu gnlere gelmitir. lk kaynak, Trk rknn uuraltndan

yzyllardan beri yaayan milliyetilik duygusudur.130 kinci kaynak ise,

Avrupada gelien ve halk olan milliyetilik dncesi tarzn Trk milletine

uygulamak isteyen Tanzimat dnemi aydnlarn hareketidir.131 nc kaynak

ise, devletin ierisinde bulunan yabanc unsurlarn ihanetidir. Drdnc kaynak

ta, nc kaynaa bal olarak, devletin 200 yldan beri yaad sorunlara kar

teyakkuz halinde bulunmasdr.132

Trk kimdir sorusuna cevap arayan Atsz, Trknn Trk rknn

stnlne inanm olan insan olduunu belirtir. Milli menfaatleri ahslarnstnde tutan, milli mukaddesata ve maziye sayg gsteren, vazife ahlak yksek

olan, hakszla savata pervasz olan bir insan diye tanmlad Trknn,

eyyamperest ve dalkavuk olamayacan ileri srer.133 Bu noktada, rk

hassasiyetini dile getiren Atsz; Trknn Trkten olabileceini, her

Trkym diyen Trkn de Trk olamayacan, Trk olabilmek iin

samimi olunmas gerektiini ifade etmitir.134Ayrca, Atsza gre kendini

milliyeti olarak tanmlayan herkes Trk saylamaz nk milliyetilik genel bir deyimdir. D Trklerle ilgilenmeyen ve sadece Trkiyenin btnl ve

gvenlii noktasnda Trk milletine bal kalan kiiler milliyeti saylabilir ama

Trk saylamaz.135

129a.g.m,s.11-12.

130 Burada Atszn milliyetilik dncesine primordialist(ilki) bakla yaklat grlmektedir. Bu

yaklama gre, milliyetilik ftri bir duygudur ve milletler eski alardan beri var olan yaplardr. Ayrntl bilgiiin bkz, Umut zkrml,Milliyetilik Kuramlar, Eletirel Bir Bak, s.81-104.131

Burada, Atszn halk diyerek, Rousseaunun genel irade(general will) kavramn iaret ettii yorumuyaplabilir. Rousseauya gre, bir grubun dier bir grubu egemenlik idaresi altna almasn nlemenin yolugenel irade ye teslim olmaktr. Bkz,zkrml,a.g.e,s.40. Bu anlay, sivil milliyetilik dncesidir kiFransz htilali sonrasnda yaylan ve cumhuriyet dncesinin temelini oluturan bir kavramdr.Atszndncelerine toptan olarak bakldnda, halk egemenlii gibi sivil milliyetiliin kavramlar yeralmamaktadr.Mesela, Gnay Gks zdoan, Atszn nemli gnler veya milli bayram dn cesinde 23Nisann yer almadna vurgu yaparak, Trk milliyetiliin, sivil milliyetiliin asil unsurlarndan biri olanhalk egemenlii kavramna yer vermediine deinmektedir.Bkz,zdoan,Turandan Bozkurta,s.198.132

Atsz, Trklk,Makaleler I, s.12.133

Atsz, Trk Kimdir,Orkun, say:3,2 Ekim 1950,Makaleler III , s.21.134

a.g.m, s.22.135

Atsz, Trklk ve Siyaset,tken,26 Temmuz 1972,Makaleler III, s.26.


41/165

30

Trklk fikrinin Almanlar tarafndan karld fikrine sert bir ekilde kar

koyan Atsz, bu yanl fikrin sebebinin Trkln yalnz ttihat ve Terakki

tarafndan yrtlen bir ideoloji olduu sansnda yattn belirtmektedir.

Tanzimattan sonraki ada Trkln tarihine bakanlarn, bu dncenin

yanlln anlayabileceini ifade eden Atsz, ada Trkln drt byk

ahsiyetinin olduunu, bunlarn da Ali Suavi, Sleyman Paa, Ziya Gkalp ve

Rza Nur olduunu belirtmektedir.136

1.3.2. Atsz ve Turanclk137

Turanclk fikri, 1830lu yllarda, Ural-Altay dilleri zerine yaplan akademik

almalar sonucunda Macaristanda ortaya kan bir dncedir.19.yzyln

sonunda akademik bir ilginin ok tesinde, siyasal ve ideolojik bir anlam kazanan

Turan kavram Panturanizme evrilmitir. Bu akm, Macaristanda,

Panortodoksi, Panslavizm ve Pancermenizm gibi dnemin byk pan

ideolojilerine alternatif olarak gelitirilmi ve nem kazanmaya balamtr.138

Her ne kadar Macar Turanclndan etkilenmi olsa da, gerek Osmanl

topraklarnda gerekse de Rusya topraklarndan yaan Trk gruplar arasnda

ortaya kan Turanclk farkl bir ynelim ierisine girmitir. Macar Turancl,Macar milletinin lideri olaca bir lke tasavvur ederken, ierisinde Trklerin de

olduu dier Turan kavimleri de ihtiva etmitir. Ancak, Trk Turancl, Trk

136 Hseyin Nihal Atsz, En Sinsi Tehlike,imizdeki eytanlar&En Sinsi Tehlike&Hesap Byle

Verilir,2.B,rfan Yaynlar, stanbul,1997,s.62. Bu drt isimden hibirisinin, d Trklerden olmamas ilgiyedeerdir.137

Farsa bir szck olan Turan, rann Avesta efsanesinde ve Firdevsinin ehnamesinde geen ve bucorafyada ikamet eden kavimleri Sami-Aryen topluluklardan ayrmak iin ranllar tarafndan kullanlan birisimdir. nceleri, sadece corafi ve kavmi alanlar ayrmak iin kullanlan bu kavram, 19.yzylla beraberTrkoloji almalaryla kout olarak kltrel, siyasi ve tarihsel anlamlar iermitir. Hint-Avrupa ve Samidillerinden ait olmayan Avrupa ve Asya dillerini temil eden Turan, daha sonralar Fince, Macarca ve Trk dil velehelerini kapsayan bir dil ailesini nitelemek adna ortak bir dil ailesinin ad olarak kullanlmaya balanr.Bkz,Gnay Gks zdoan, Dnyada ve Trkiyede Turanclk,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4Milliyetilik,s.388. Trk Dnyasnda, Turan kavram, Pantrklk olarak Trkletirilmi yani Turanclk ilePantrklk e anlaml olarak kullanlmtr.Bkz,a.g.m,s.394. Bundan tr, burada Atsz ve Turanclkkonusunu irdelerken, Atszn da niteledii gibi Turanclk lafz, Pantrklk kelimesi yerine kullanlacaktr.138

a.g.m, s.389. Milliyetilik dncesi 19.yzyl Avrupasnda pan(birlik) hareketlerinin domasna yolamtr. Bu dnemde gelien en nemli iki pan akmdan bir tanesi Panslavizm, dieri ise Pancermenizmdir.

Bkz, David Kushner, Trk Milliyetiliinin Douu(1876-1908),ev. Mehmet Zeki, Ay Kprs Yaynlar,stanbul,2004,s.24.


42/165

31

olmayan Turani unsurlar aka dlayan bir siyasal-kltrel vizyon

gelitirmitir.139

Turan teriminin, Trk hareket ierisinde kullanmnn yaygnlamas, Ziya

Gkalp tarafndan salanmtr. Macar Turanclndan farkl olarak, Turan,

btn Trk halklarnn birlii olarak tanmlayan Gkalp140, iirleriyle Turan

fikrini popler hale getiren isim olmutur. Ziya Gkalp Turan uzak bir

mefkre olarak deerlendir ve bir nebze romantik bir e olarak

savunmutur.141

Atsza gre Turanclk, her ne kadar zaman zaman akraba milletleri de iine

alan bir sistem olarak dnlse de, tarihi miraslar da dhil olduu halde btn

Trkleri bir tek devlet halinde birletirmek lksdr.142 Atsz, Turancln,

milattan nceki nc yzyldan beri var olan bir dnce sistemi olduunu

ifade ederken143, Trk Milletinin lks olarak nitelendirdii Turancl,

herkesin diledii ekilde anlattn, bunu bir tr romantizm diye gsterdiini

dile getirmektedir. Milli lklerde onun iir yn olan romantizmin bulunduunu

ifade eden Atsz, lklerin aslnda gereklere dayanan, ak ve kesin amalar

olan bir duygular ve dnceler sistemi olduunu belirtmektedir.144

139zdoan, a.g.m,s.394.Nizam nene gre,Macar Turancl, aralarnda dilsel akrabalk bulunmakla beraber

farkl dilleri konuan halklar birletirmeyi arzulayan Panslavizm ile; Trk Turancl ise Panalmanlktan farkolmayan Pancermenizm ideolojisi ile ortak motiflere sahiptir.Bkz,Nizam nen, Turana ki Farkl Yol: Macarve Trk Turanclklar,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik,s.406-408.140

zdoan,a.g.e,s.28. Gkalpn, Vatan nedir Trklere Trkiye ne de Trkistan/Vatan ilelebet mebbet birlkedir:Turan dizileri, Trk Turanclnn adeta slogan mahiyetinde olmutur.141

Ziya Gkalp, Trkln Esaslar,Kltr Bakanl, Ziya Gkalp Yaynlar:7,stanbul,1976,s.22.142

Atsz, Turanclk,tken, say:6,30 Nisan 1973,Makaleler III, s.33.143

Atsz, Turanclk Romantik Bir Hayal Deildir,tken, say:3,Mart 1968,Makaleler III,s.41.144

a.g.m, s.39. Turanclk fikrinin, Trk dnnde ve Trk siyasal yaamnda, romantik bir fikir olmaktan ilerigidemedii hususunda bir ok tez ileri srlmtr. Gn Soysala gre, Trklerin siyasi birlii konusu Trkiyelimilliyetilerin gelitirdii bir tezdir. Rusyann gereklerini bilmeyen ve biraz stten bak Sovyetler Birliininyklmasna kadar Trk milliyetilii ierisinde egemen olmu, bamsz Trk cumhuriyetlerinin ortaya kmasve iliki kanallarnn almasyla birlikte bu tavrn oradaki insanlara ne kadar itici geldii yava yavaanlalmaya balanmtr. Bkz, Gn Soysal, Rusya Kkenli Aydnlarn Cumhuriyet Dnemi TrkMilliyetiliinin nasnaKatks,Modern Trkiyede Siyasal Dnce:4 Milliyetilik, s.503. Aslnda, Trkmilliyetiliinin siyasal plat

Documents

ATSIZ VE FİKİRLERİ