nederlands auschwitz c o m i t é

25e jaargang nr. 5, september, oktober 1981

Secr.: E. Furth, Diemerkade 43, 1111 AC Diemen, tel.: 020-905310 bankrek.: AMRO BANK, bijk. van Baerlestr. 58,1071 BA Amsterdam, spaa rrek. 40.01.75.088 Gem. giro: 4875500, postgiro: 293087t.n.v. NAC Redaktie: E. Tas, Amsteldijk 23, tel. 020-795716, 1074 HS Amsterdam Administratie krant: D. van Geens, Renkumhof 50, 1106 JB Amster­dam (Zuid-Oost), tel. 020-972869.

D e wereld geen Auschwitz HERDENKING 1982

Dit najaar is het Nederlands Ausch­witz Comité 25 jaar aan het werk. Ook in 1982 wordt er weer een Auschwitz-herdenking gehouden in het RAI-restaurant te Amsterdam. Vooraf gaat natuurlijk de bijeen­komst op de Nieuwe Oosterbe­graafplaats. De datum is 24 januari 1982. U zult er nog van alles over horen en lezen. Houdt u nu vast de­ze datum vrij! Tot ziens op de Auschwitz-herden­king!

N A C

Vakantie en zonnebad liggen alweer ver achter ons. Een nieuwe Kamer en een nieuwe regering, hoewel met be­perkte troonrede, zijn aangetreden, in New York kwam de Algemene Verga­dering van de VN weer bijeen. Door berichten van overvallen en al of niet gelukte kapingen heen klinkt het voortdurend: nieuwe raketten, neu­tronenbommen. Geen dagblad en geen periodiek (zoals dit) kan daaraan ontkomen. Niemand kan zich aan die dreiging, die angst ontrekken. Ook wij niet. Hoe zouden wij ook? Overlevenden van een vervolging die ons en miljoenen met ons door een oorlog overkwam moeten wij er wel extra gevoelig voor zijn, als de span­ning in de wereld toeneemt. In Neder­land sta je daarmee allengs allerminst alleen en dat is een gezond verschijn­sel. Toch is die actieve bezorgdheid een ziekte genoemd, de Hollanditis, de Hollandse ziekte. Deze gezonde 'zie­ken' willen niet alleen geen eventuele en nog (of niet meer) aan te wijzen vij­anden aanvallen, men wil evenmin in een oorlogssituatie een kernaanval uit­lokken door supergevaarlijk oorlogs­tuig hier te plaatsen. Hetzelfde geldt natuurlijk voor heel Europa. Dat is nu eenmaal geen woestijn en geen atol of koraaleiland in een oceaan. Of het nu modernisering, verfijning of verklei­ning van kernwapens waar ook ter we­reld in oost, west, noord of zuid be­treft, het brengt de absolute bedreiging voor alle mensenleven naderbij. En dan staan we even stil. Wat bedenken we? We lopen de kans door de ene of de andere kant kapot gemaakt te wor­den. Waarom verzetten we ons niet nog veel meer? Van alle kanten zou Europa het slagveld worden en voor­goed. Wat kan het schelen door welke

bom je wordt vermoord? Je leeft niet meer, je kinderen en kleinkinderen ook niet. En wij willen dat ze blijven leven. Datzelfde willen ook die dui­zenden die tegen levensbedreigende in­stallaties op de been zijn gekomen, om het even in Berlijn, in Assisi of in Arn­hem. En ook de stellig ontelbaren die op 21 november Amsterdam zullen overstromen: tegen kernwapens. Bonn kreeg een vredelievende invasie uit eigen en ons land. De Engelse be­volking reageert niet anders. Wij, die dit schrijven en die dit lezen, hebben geen politieke beslissing te ne­men, zelfs niet te bespreken. Wij heb­ben in geringe mate geschiedenis ge­maakt. Wij zijn wel zo hard door de geschiedenis geraakt dat wij recht van spreken, ja de plicht tot spreken heb­ben. Want wij zijn en blijven bloedge­tuigen; zo moeten wij die onze naasten door massamoord hebben verloren wel waarschuwen, nu algemene ver­nietiging dreigt. Een vernietiging waartegen Auschwitz, Sobibor, Maj­danek en Theresienstadt zouden verschrompelen. Wij hebben in onze provincies, van Rotterdam via Friesland tot Amster­dam de Cruise tegen de Cruise(raket-ten) en de neutronenbom gezien. Ve­len van ons wensen vurig dat de Hol­landse ziekte die de vernietiging van het mensdom wil keren tot een we­reldepidemie uitgroeit en datzelfde mensdom bewaart. De kernwapenwedloop als vergroting van het oorlogsgevaar wordt niet al­leen afgewezen door angstige nazi­slachtoffers, rebelse jongeren en we­reldverbeteraars op geitenwollen sok­ken. Niet alleen burgers uit alle gele­dingen waarschuwen, ook hoge mili­tairen (minder hoge trouwens net zo goed), b.v. oud-vice-admiraal La Ro-

que in Amerika. In de Bondsrepubliek is de gepensioneerde brigade-generaal Bastian een van de initiatiefnemers van het Krefelder Appèl om de dodelijke wedloop te beperken, dat door meer dan een miljoen mensen wordt on­derschreven. De Nederlandse generaal-majoor b.d. von Meyenfeldt richt zich voortdu­rend in woord en geschrift tot de men­sen in binnen- en buitenland. Zo schreef hij in De Groene van 16 sep­tember j.1.: 'Als je in deze kwetsbare samenleving oorlog wilt voeren met militaire mid­delen, bereik je alleen maar massale vernietiging. Oorlog was alleen be­doeld om een politiek doel te bereiken, een conflict op te lossen. Ik denk dat we dat nu niet meer in de hand hebben. Nog in de Tweede Wereldoorlog kon je de gevolgen van je beslissingen over­zien, de mensen die besloten de atoombom op Nagasaki te werpen konden nog overzien wat ze deden en konden ter verantwoording worden geroepen. Maar wie vandaag een oor-

Mayrhofen H E R M A N BOASSON Weer hebben wij een van ons op zijn laatste tocht begeleid. Herman Bo-asson, een grote vriend, een goed mens. Voor tallozen was hij dat, het bleek bij de crematie. Wij willen deze jurist uit Middel­burg, lang hoog ambtenaar op So­ciale Zaken, steunpilaar van de Joodse geestelijke volksgezondheid en bijbehoren, verdienstelijk musi­cus en nog veel meer, vooral geden­ken als oud-Auschwitzer en ook daarin een vraagbaak voor menig­een. Wij hebben in dit blad enkele van zijn schetsen gepubliceerd, over de muziek, die hij één van zijn vaste steunpunten heeft genoemd en die hem ook het leven heeft gered. Mu­ziek in Auschwitz... Maar er zat muziek in Herman zelf, die nu hij er niet meer is op veel plaatsen zal blij­ven klinken. Tot troost, hopen wij, voor Wiep, dat andere steunpunt van Herman.

E. T.

Eind 1980 werden wij erop attent ge­maakt dat de burgemeester van het be­kende Oostenrijkse vakantieoord Mayrhofen een oud-SS-er was, die ook in Nederland, o.a. in het kamp Amersfoort, heeft huisgehouden. O p het 'behandelen' van Joden in de Sow-j et-Unie in 1941 heeft hij zich zelfs in woord en geschrift beroemd. Wij heb­ben toen in een telegram aan de 'Land-eshauptmann' te Innsbruck aange­drongen op afzetting van deze burge­meester, aangezien vele Nederlandse toeristen Mayrhofen plachten te be­zoeken en dan geconfronteerd werden en worden met een zwaarbelaste ex-SS-er. Na publikatie van ons protest en dat van anderen verklaarde Trans, het reis­bureau van de Nederlansde Spoorwe­gen, dat Mayrhofen van het reispro­gramma zou worden geschrapt. Daar­entegen achtte de Nederlandse Reis-vereniging bij monde van de heer Fel-derhof stappen niet nodig; men zou met hoteliers, niet met burgemeesters onderhandelen. Uit Oostenrijk vernamen wij intussen dat in juni van dit jaar het bezoek aan Mayrhofen uit Nederland, vergeleken met 1980, met ruim 30% was gedaald en in juli met ongeveer 20%. In april en mei is er resp. bijna en ruim 42% minder bezoek uit Nederland geweest dan vorig jaar. Een en ander bracht de V W van het Zillerdal, waar Mayrho­fen ligt, op het idee de goodwill voor hun bergen in onze lage landen wat op te vijzelen met behulp van Tiroler win­kelweken in enige kleinere Nederland­se steden. Daartoe, zo vernamen wij, zouden er op 31 augustus j.1. perscon­ferenties worden gehouden in Weert en Alphen aan de Rijn. Naar achteraf bleek waren het eigenlijk werkbesprekingen met de plaatselijke winkeliers, waarbij alleen de regionale pers was uitgenodigd. De weigering om de redactrice van dit blad toe te la­ten wekte evenwel zoveel verbazing— later werden ook verslaggevers van enige landelijke dagbladen geweigerd — dat vertegenwoordigers van pers en radio en ook van maatschappelijke or­ganisaties, zoals het Wiesenthalfonds, de Stichting Bestrijding Antisemitisme en het Centrum voor Informatie en Documentatie over Israël, naar Al­phen stroomden. Een boemerang-ef­fect dus. De folder met de naam Mayr­

hofen is intussen ingetrokken. Met deze STIBA, CIDI, de Anne Frankstichting, de Expogé, de Nat. Fed. Raad v.h. voormalig verzet en het Wiesenthalfonds is ons comité bij de Ned. Reisvereniging (NRV) blijven aandringen om Mayrhofen zolang uit het programma te nemen. Ten overvloede willen wij hier verkla­ren: wij hebben niet het geringste tegen toerisme naar Tirol. Juist daarom wil­len wij het aftreden van burgemeester Hausberger — die tot nu toe door zijn burgerij wordt gesteund. Na een langdurig vooronderzoek is in oktober een proces over zijn oorlogs­verleden tegen Hausberger geopend. VARA's Achter het Nieuws heeft eind 1980 en deze zomer aandacht besteed aan de zaak-Hausberger, die ook Ne­derland aangaat. Laat ons hopen dat de Oostenrijkse justitie dit stuk zwart verleden in Tirol eindelijk opruimt.

In contact met JMW

Ons comité staat in geregeld contact met JMW (Joods Maatschappelijk Werk) vooral wat betreft de uitvoering van de WUV. Dit wordt zowel door ons als door de mensen van JMW op hoge prijs gesteld en wij komen hier binnenkort op terug. Wij ontvingen een programma van ac­tiviteiten van het met JMW verbonden

Vervolg van pag. 1.

logsbeslissing neemt kan onmogelijk weten wat hij doet, want je zet een ac­tie-reactie-proces in werking waarvan de uitkomst onbekend is.' Voor ons tellen zulke uitspraken dub­bel zwaar, omdat wijzelf wandaden ondergingen die toentertijd onvoor­stelbaar waren — en dat vaak ook ble­ven — maar die toch zijn begaan. Naast ons vinden wij de artsen op het congres ter voorkoming van een kern­oorlog, half september te Hamburg. Hun conclusie: wij moeten de politici dwingen te ontwapenen en onze pa­tiënten waarschuwen: in een kernoor­log kunnen wij jullie niet helpen. Dan zullen de levenden de doden benijden. Natuurlijk wordt er actie tegen de kernwapenwedloop en aanverwante zaken allereerst gevoerd door de

Beth Simcha, een clubhuis voor men­sen boven de 55 jaar. Er is een spreekuur voor gezinsverzor­ging/bejaardenhulp elke maandag, dinsdag en woensdag van 12.45 tot 13.45 uur. Verschillende cursussen worden gege­ven. U kunt inlichtingen krijgen. Adres: Beth Simcha, De Lairessestraat 13, 1071 N R Amsterdam, tel., 020 -738780.

jeugd, door mensen die nog niet gebo­ren waren, toen de treinen bestemming Auschwitz liepen. Maar er is geen scheiding te maken, zomin tussen ge­neraties, landen, blokken, rassen, der­de of andere werelden. En niet tussen oude slachtoffers en verse lichtingen. Zoals onze zinspreuk 'nooit meer Auschwitz' geldt voor iedereen, voor alle volken, leefitjden, huidskleuren en werelddelen, zo is het terugdringen van de bewapenings-cruise voor elk le­vend wezen de eis des tijds. Wij kunnen vanzelf niet achterblijven, omdat wij maar al te goed weten wat uitroeiing op massaschaal betekent. De miljoenen die tot as zijn vergaan leggen ons de plicht op de bel te luiden nu er vernietiging dreigt op wereldschaal. De wereld mag nooit en nergens meer een Auschwitz kennen en ook geen Auschwitz worden.

Naklank van Majdanek

Iedereen die het nazidom en zijn be­drijvigheid verafschuwt ziet het als een overwinning van recht en rede dat moord en daarmee de nazimoord in de Bondsrepubliek niet meer kan verja­ren. Dit staat voorop, hieraan valt niet te tornen. De nazimisdaad wordt ook verder berecht, maar die berechting is verre van vlekkeloos. Verontwaardiging heerste in Düssel­dorf en ook bij ons na de vonnissen in het Majdanek-proces. Een belediging voor de slachtoffers en van het Duitse volk, in welks naam wordt rechtge­sproken, aldus een plaatselijke journa­liste. 'Enkele seconden straf per moord', vond Gideon Hausner, Eich-mann's aanklager. Het socialistische Bondsdaglid, Emmerlich, meent dat de politici het de slachtoffers schuldig zijn dan de laatsten niet straffeloos worden gehoond. Een bejaard kanton­rechter en oud-gevangene beschuldig­de de politici die tientallen jaren be­rechting verijdelden, omdat zij er zelf belang bij hadden de misdaden van het fascisme onder het tapijt te vegen. Rau, de minister-president van Nordrhein-Westfalen (hoofdstad Düsseldorf) gaf als oorzaak van de zeer late vonnissen het feit dat tot 1964 archief-materiaal uit Oost-Europa niet door de West-duitse justitie mocht worden geraad­pleegd. Nu dit wel mag: de eigenaardige pro­cesvoering blijft. Met 300 getuigen, de tien jaar vooronderzoek en de vijf jaar proces om moord en sadistisch optre­den door één persoon in telkens één geval te bewijzen, de zg. excessen. Maar dit gaat buiten de eigenlijke zaak-Majdanek om. In Majdanek — en dat zou volgens de president van de recht­bank geen eigenlijk vernietingskamp zijn geweest — zijn op zijn allerminst een kwart miljoen mensen, hele bevol­kingsgroepen, aan de lopende band uitgeroeid. Het zg. oogstfeest dat zon­der enige twijfel door de SS-bende is gevierd kan ook naar aanleiding van de 500.000ste of 750.000ste moord zijn gehouden. Aan die gemechaniseerde, geadmini­streerde, nauwkeurig geplande mas­samoord hebben alle nu gevonniste en ook de eerder berecht SS-lieden deel­

genomen. Zij waren allen uitvoerders van de Endlösung. Dat zij niet stuk voor stuk die plannen bedacht en uit­gewerkt hebben, dat zij geen Himm-ler, Heydrich of Eichmann waren en ook geen Hitier, doet niet ter zake. Zij hebben Majdanek op gang gehouden, dat betekent zij hebben dag in dag uit gemoord. Zij zijn moordenaars en niet alleen 'medeplichtigen' zoals het in het eindoordeel in Düsseldorf weer eens heette. Daarin schuilt al de goedprate­rij en dus de vervalsing van de nazi­misdaad. Duizenden kostbare uren rechtspraak zijn verdaan aan de vraag of de Unter-scharführer die dag in het groen of in het zwart liep, of hij een krukje of een trapje onder de voeten van de gehange­ne had weggetrokken. Het ging dan kennelijk alleen over extraatjes in de misdaad. De misdaad zelf was de mas­samoord, een slachting van een om­vang als geen abattoir ooit heeft ge­zien.

Verjaring langs omweg

Er is ons tegengeworpen dat de verja­ring toch maar is geschrapt en er pro­cessen worden gevoerd. Hoe zouden wij dat niet weten? Wijzelf hebben im­mers met onze verzetsvrienden in heel Europa van ganser harte eraan meege­werkt dat moord niet verjaart in de BRD. Moord: de nazi-misdaad wordt niet genoemd. In de onderhavige zaak-Majdanek speelt de verjaring trouwens geen rol, zomin als in andere in 1979 al lopende zaken, b.v. die tegen Asche, de Belgische Lages. Natuurlijk is het vervallen van de ver­jaring een belangrijk succes voor alle antifascisten. Vooral voor het Inter­nationale Initiatief van verzet en slachtoffers, dat nu nog ontbinding van SS-bonden en verbod van (neo-)-nazi-propaganda nastreeft. Maar juist wij, de gangmakers van de actie tegen verjaring, kunnen niet zwijgend toela­ten dat langs de omweg van scrupuleu­ze rechters 'vol begrip' verjaring toch weer binnensluipt of door jarenlang rekken van de berechting de dood eventuele straf ongedaan maakt. 'Bio­

logische verjaring' heet dat. O p hui­chelachtige wijze verjaart de misdaad zo toch, schreef een Franse krant.

Volkerenmoord als winkeldief­stal

Stuitend voor elke normale waarnemer blijft het dat volkerenmoord door de Westduitse justitie wordt behandeld als een winkeldiefstal. Dat geldt zowel voor de procedure als voor de straf­maat. Door lichte straffen wordt de nazimisdaad gerehabiliteerd en terug­gebracht tot een kleine misstap die ie­der misschien in zijn jeugd wel kan begaan. De Times schreef destijds dat de ge­brekkige rechtspleging in de Bondsre­publiek laat zien dat de Duitsers, zoals alle mensen, hun eigen misdaden niet waar willen hebben. En de rechters zelf? Toen een lid van het 'Bundesverfassunsgericht' (verge­lijkbaar met de Hoge Raad bij ons) zijn collega's eraan herinnerde dat geen van Hilters bloedrechters ooit in een be­klaagdenbank heeft gezeten, brak een waar tumult los. Toch is en blijft het zo: geen moordenaar in toga stond ooit terecht. Maar wie wel terechtstaat en tien se­conden per moord krijgt hoort zijn barbaars handwerk a.h.w. bagatellise­ren, alsof het om fout parkeren ging. En, verschillende getuigen merkten dit op, vergelding is immers onmogelijk. Daarentegen dient er een norm te be­staan: de oppermisdaad mag niet onge­straft blijven, al komt daarmee niet één zuigeling tot het leven terug. Bij een schertsberechting moet de jonge gene­ratie, die de voorgeschiedenis niet pre­cies kent, wel menen dat het met die nazimisdaad zo een vaart niet heeft ge­lopen. Dat zegt b.v. een Gideon Hau­sner, die in 1961 Eichmann aanklaag­de. Een andere bekende woordvoerder van de slachtoffers, de voorzitter van de Joodse gemeente van Berlijn, Heinz Galinski, vindt dat het wanvonnis van Düsseldorf voor alle vervolgden en voor alle democraten een aansporing moet zijn om zich tegen alle vormen van neofascisme te weer te stellen.

Samenkomst in Jeruzalem 14.00 Jewish Meantime

Alfred Perlmutter is ca. 55 jaar oud en hoogleraar in de zoölogie aan de uni­versiteit van New York. De Tweede Wereldoorlog heeft hij in zijn geboor­testad New York doorgebracht. Zijn vrouw is geboren in de Tsjechische Karpaten, na drie jaar Auschwitz, het nummer van zes cijfers op haar arm ge­tuigt daarvan, en na nog wat omzwer­vingen is ook zij in New York terecht gekomen. We staan met ons vieren in de Jeruzalemse zon te wachten op de bus die om twee uur zou vertrekken naar Kibboets Netzer Sereni, waar het programma gewijd aan de wederge­boorte van het Joodse volk en aan dat­gene wat sinds 1945 bereikt is, zal wor­den uitgevoerd. Tot de stichting van deze kibboets werd besloten kort na de bevrijding, in juni 1945, gelijktijdig in Buchenwald en in Bergen Belsen. Als we uiteindelijk om half vijf vertrekken is het begrip 'Jewish Meantime' gebo­ren: de afgesproken tijd plus 2 V 2 uur. Niet alles duurt even lang, maar alles bij elkaar genomen slaat de organisatie alles wat ik op het gebied van slechte organisatie ooit heb meegemaakt. David Schaecter, één van de organisa­toren, woonachtig in Florida, drie jaar Auschwitz: 'We hebben een tekort van 300.000 dollar op een totaal budget van 800.000 dollar. Isram, onderdeel van de Histadroeth is niet geïnteresseerd, geen geld- dan ook geen organisatie.' Dit alles ondanks de giften van $ 100,— tot | 10.000,— die met name genoemde personen en organisaties hebben geschonken. Waarom deze sarcastische inleiding? Om de tranen te verbergen die naar boven komen wanneer ik aan het ge­heel terug denk. Terugdenk aan de trotse mededeling 'Officieële voerta­len: Hebreeuws, Jiddisj en Engels'. Terugdenk aan mevr. Rosenbaum, in 1922 in Bratislava geboren en nu in Stockholm woonachtig, op haar linkerarm no. 2756, op 9 mei 1942 naar Auschwitz gedeporteerd. Birkenau was nog niet in gebruik. Ze zit naast mij tijdens het culturele programma 'Van Holocaust tot Wedergeboorte', een van de meest flitsende program­ma's die ik ooit in Israël gezien heb, uitgevoerd voor een publiek dat elke seconde die wedergeboorte bewust be­leeft met elke vezel van zijn ziel. Am Jisraeel Chai, het volk Israël leeft.

Het leeft iutens, met een enorme veer­kracht, met een angstig goed geheugen dat zich met grote regelmaat moet ont­laden en met een enorme levensdrift. Natuurlijk heeft er een vóórselectie plaatsgevonden; velen die bang waren dat het allemaal te emotioneel zou worden zijn thuisgebleven. Nochtans zijn er ondanks de volstrekt onvol­doende publiciteit zowel in Israël als elders en ondanks het feit dat het de Jo­den uit Oosteuropese landen verboden was de wereldsamenkomst bij te wo­nen, in Jeruzalem ca. 6000 deelnemers geweest, waarvan 2000 uit Israël. De slotbijeenkomst bij de Kotel werd zelfs door in totaal 10.000 mensen bijge­woond.

Overlevenden of...

Er waren dus 6000 deelnemers, waarvan ca. 3800 overlevenden, 200 'tweede generatie' en ongeveer 200 fa­milieleden. Daarnaast een groot aantal mensen van de diverse media. Mensen uit 24 verschillenden landen. 'Are you a survivor, a second generati-on or a journalist?' (Bent u een overle­vende, tweede generatie of een journa­list?) Elke bijeenkomst is een aaneenschake­ling van hoogtepunten, van sprekers — waaronder Gideon Hausner, Chaim Herzog en Elie Wiesel — tot en met major Arie Braun, chef voorzan­ger van het Israëlische leger. (Welk an­der leger heeft een chef voorzanger?). Een man met een stem als Joseph Schmidt. Als ik hem tien dagen later in Tel Aviv ontmoet en hem complimen­teer zegt hij bij het afscheid nemen: 'Bleib Gesund'. Hij blijkt Paul Gorin goed te kennen. Hoe nu de bijeenkomst te omschrij­ven? Een congres is het niet: Voor een congres worden afgevaardigden geko­zen. Wij zijn in 1945 qualitate qua ge­komen, omdat wij het zijn. Laten we het maar op bijeenkomst houden. Met welke kwalificatie? Het Duitse woord 'Einmalig' geeft het nog het beste weer; het was uniek en niet voor her­haling vatbaar. Clichés blijken ineens geen clichés meer te zijn omdat nie­mand in staat is zijn gevoelens in woorden weer te geven. Zelfs Elie Wiesel geeft toe dat hij daartoe niet bij machte is. Voor het eerst in de geschie­

denis zijn 4000 mensen bijelkaar die op 20 januari 1942 (de Wannsee Confe­rentie) definitief van de spelerslijst zijn afgevoerd. En daar zijn ze, huilend, la­chend, kankerend omdat de bussen weer te laat zijn, in Israël of all places. De grootste nederlaag die voor het na­zisme denkbaar was heeft hier zijn be­slag gekregen. Wij hebben toch ge­wonnen, ondanks alles. 6.000.000 ter ere. 4000 egodocumenten plus 2000 die, al­hoewel na 1945 geboren er toch onder hebben geleden en er soms nog onder lijden.

Praten

Het blijkt dat velen, waarschijnlijk voor het eerst van hun leven, kunnen praten; tientallen malen wordt het zelf­de verhaal aan dezelfde mensen ver­teld. Niemand zegt: 'Hou nu eindelijk eens je mond'. Wanneer mensen tegen mij beginnen te praten, schaam ik mij, wanneer ik, soms na zeer geruime tijd, het gesprek moet afbreken omdat ik een afspraak heb of omdat we naar een ander programma-onderdeel moeten. Luisteren naar de verpleegster die in de crèche tegenover de Schouwburg heeft gewerkt. 'Er waren zelfs enkele jonge SS-ers die geholpen hebben kinderen uit de crèche te smokkelen.' Tk zoek drie Nederlandse meisjes die bij mij in Trawniki waren. Van één weet ik de voornaam nog. Het waren zulke enorme mensen'. Een week lang verbaas ik me elke se­conde dat deze bijeenkomst mogelijk is. Eigenlijk leef ik een week min of meer in trance. Eén van de belangrijk­ste thema's is: 'Getuig, opdat het niet weer gebeurt'. Hoe heeft het kunnen gebeuren, waar­om juist de Joden? Yehuda Bauer, hoogleraar in de we­tenschap van het moderne Jodendom — lees: de leer van Holocaust — geeft tijdens het symposium getiteld 'Over­levenden van de Holocaust geconfron­teerd met de opleving van het anti-se-mitisme' een voortreffelijke analyse. 'De Joden zijn gekozen uit de veelheid van volkeren en groepen door de eeu­wen heen omdat ze:

— In tegenstelling tot het heersende cultuurpatroon de slavernij ver­worpen hebben, toen iedereen die nog als normaal accepteerde.

— Altijd getuigd hebben dat alle men­selijke wezens gelijkwaardig zijn.

— Zich verzet hebben tegen assimila-

Amalia Seckbacb: jonge gevangene met bloemenjn droom gezien als koningin Collectie Kibboets van Gettostrijders, Israël

tie en altijd getracht hebben zich­zelf te blijven.

— Voor velen onbegrijpelijk waren, o.a. door hun humanisme en mo­notheïsme en daardoor per defini­tie kwaadaardig.

— Uitsluitend door de duivel tot de Godsmoord konden zijn aangezet.

In 1897, zegt Bauer, wordt in Duits­land het antisemitisme als wetenschap geïntroduceerd. Voor Hitier waren de Joden het sym­bool van alles wat hij haatte, zoals Hu­manisme en Liberalisme. Wat kan er gedaan worden om een herhaling te voorkomen? De nadruk moet volgens prof. Bauer liggen op het onderwijs; op kennisoverdracht. 'Op­dat wij niet vergeten'. Bovendien, wees zelfbewust. Kom uit voor wat je bent, waarvoor je staat. Verontschul­dig je existentie niet. 'Leg uit en ver­ontschuldig je niet.' 3800 van de 200.000 overlevenden uit de kampen hebben dat een week lang gedaan, voorzover ze dat in hun eigen omgeving niet altijd al doen. Voor de oud-gevangenen uit There­sienstadt was er nog een extra bijeen­komst belegd in Beth Terezin, in kib­boets Giwat Chajiem. Veel van de be­woners van deze kibboets zijn oud-ge­vangenen van Theresienstadt. Een programma was er niet, evenmin als georganiseerd vervoer. Het was bo­vendien Sjabbat. Ook hier weer men­sen die elkaar na 36 jaar en na 41 jaar terugzagen. Ik ontmoette mijn eerste chef uit het Getto, Peter. Destijds leider van de Jugendhundert-schaft (werkverschaffing voor jeugdi­gen), nu aannemer in Asjkalon. Weer mensen die hun verhalen kwijt willen, steeds maar weer willen vertellen. 'Tussen 1945 en 1964 heb ik niet kun­nen lachen; steeds als ik het probeerde barstte ik in huilen uit.' Een 51 jarige, uit Tsjechoslowakije afkomstige, nu in Tel Aviv wonende vrouw. Mihal: 'In de winter van 1942/43 zei mijn vader in Theresienstadt tegen mij tijdens een wandeling: zeg niets aan je moeder, maar ik weet dat al onze familieleden die naar het oosten doorgestuurd zijn dood zijn. Ik heb niets gevraagd, maar vermoed dat hij door zijn vrienden uit de Aeltestenrat op de hoogte is ge­bracht. Enkele maanden later, 44 jaar

oud pleegde hij zelfmoord.' Na de samenkomst zijn we nog een week in Israël gebleven en op diverse tochten hebben we deelnemers ont­moet, o.a. in de beroemde kibboets Jad Mordechai. Is het mogelijk nu al een afsluitende sa­menvatting te geven van datgene wat zich tussen 14 en 21 juni '81 aan ons voltrokken heeft? Eigenlijk nog niet. Het is nog niet bezonken. Meer dan wat feiten en indrukken weergeven is nog niet mogelijk. Toen ik in 1964 voor het eerst in Israël kwam was Jiddisj eigenlijk taboe; het was te zeer verbonden met de diaspora en met het getto. Nu blijkt dat Jiddisj een ware renaissance doormaakt. Israël heeft er zoals het zich laat aan­zien een tweede volkslied bij: Het par-tisanenlied van Hirsch Glick 'Sog nischt kejnmol as du gesjt dem letzn Weg', destijds in Amsterdam vertolkt door Chaja Goldstein, laatstelijk in 1948. De beste samenvatting is misschien het voorwoord van het programma, om­dat daarin ook de essentie van de bij­eenkomst is vastgelegd. 'Wij overlevenden zijn leden van een zwijgende, over de gehele wereld ver­

spreide broederschap. We hebben deelgehad aan een periode van de ge­schiedenis, zo ingrijpend dat de bui­tenwereld het niet heeft kunnen begrij­pen. Het doorzettingsvermogen van het Joodse volk is een bewijs dat uiteinde­lijk het leven zegeviert over de krach­ten van kwaad en vernietiging. De bijeenkomst had o.a. tot doel de wereld te laten weten dat de Holocaust nooit kan en mag worden vergeten. Hij had eveneens tot doel onze histo­rie, ons testament aan onze kinderen en kleinkinderen door te geven, opdat elke generatie er opnieuw voor zal wa­ken dat dit zich nog ooit zal herhalen. De Holocaust is de meest overweldi­gende en ingrijpende gebeurtenis ge­weest van de hedendaagse Joodse ge­schiedenis. In Israël hebben we ge­tracht levende getuigen van het verle­den te zijn voor een aan geheugenver­lies lijdende wereld.' Mede gezien het geringe aantal kunnen we niet alleen maar hopen daar in ge-slaag te zijn, 'Lest We Forget', opdat we niet vergeten.

A. Caransa Amsterdam, 4 juli 1981

Joop Voogd Park

Heel jammer, maar in de nieuw geko­zen Tweede Kamer komt Joop Voogd niet meer terug. Hij heeft zich niet meer verkiesbaar ge­steld en daarmee is een eind gekomen aan een lang en actief lidmaatschap van de volksvertegenwoordiging. Voor vele duizenden in het land is ook een eind gekomen aan het aanwezig zijn van een kamerlid op wie je altijd een beroep kon doen voor hulp en bij­stand en bij wie je altijd terecht kon met je problemen. Speciaal diegenen, die in de oorlog zwaar hebben geleden, maar ook zij die in het verzet hebben gestaan en daaraan hun tol hebben betaald, von­den in Joop Voogd een trouw en actief

strijder voor hun rechten. Wij — dat zijn de ondertekenaars van deze brief — vinden, dat we Joop Voogd niet zomaar mogen laten gaan. Integendeel, wij dachten aan een blij­vend monument, dat gestalte kan ge­ven aan wat hij voor anderen heeft ge­daan. Passende lijkt ons een Joop Voogd Park in Israël. Iedereen kan er aan bijdragen door het planten van één of meer bomen in dit park. U kunt uw boom, of bomen planen in het Joop Voogd Park door ƒ 15,— per boom over te maken op postgiro no. 49998 van het Joods Nationaal Fonds te Amsterdam, onder vermelding 'Joop Voogd Park'. Wij rekenen op een constant groeiend park!

Duitse neo- en anti-nazi's Een jaar geleden werd de aanslag ge­pleegd op het Oktoberfest in München (13 doden, 200 gewonden) en dat is op 26 september herdacht. De zelf omge­komen Kohier van de Wehrsportgrup-pe Hoffmann wordt als de schuldige beschouwd en officieel hij alleen. De politie en de Beierse regering zoeken niet bij de neo-nazi's, hoewel dat maar al te zeer voor de hand ligt. Genoemde Hoffmann is trouwens pas dezer dagen ervan beschuldigd op 19 secember 1980 de Joodse uitgever Shlomo Levin en diens vriendin samen met een aanhanger in Erlangen te heb­ben vermoord. Hoffmanns vriendin, die haar bril op de plek van de moord liet liggen, heeft meegeholpen. Pas nu werd bekend dat de voorzitter van de commissie van onderzoek voor dienstweigeraars in de BRD drie jaar de volijverige aanklager van het be­ruchte bloedige Volksgericht is ge­weest. Hij heeft ruim vijftig doodvon­nissen geëist. 'Nazi-terreur stopzetten!' eist in Mün­chen een zg. burgerinitiatief van o.a. de schrijversbond dat een scherp on­derzoek in neo-nazikringen eist. De Aktion Sühnezeichen, een van de belangrijkste Duitse anti-fascistische bewegingen, geleid door de evangeli­sche bisschop Scharf, gaat een ontmoe­tingscentrum voor de jeugd inrichten in Auschwitz, een km van het kamp, in samenwerking met de Poolse Zbo-wid. Bij de eerste steenlegging was de burgemeester van West-Berlijn, von Weiszacker, vertegenwoordigd, even­als het Evangelische kerkbestuur en de Judendring van Hessen. Aanwezig was ook Barbara Distel, directrice van de gedenkplaats Dachau.

Het comité van aanbeveling Joop Voogd Park in Israël: mevr. A. S. Fels, voorzitster Nederlands Auschwitz comité; mevr. E. Furth, secretaresse Nederlands Auschwitz comité; J. Glaser, lid permanente commissie tot alg. zaken v.h. Nederlands Israelietisch Kerkgenootschap; D. Houwaart, voorzitter Anne Frank Stichting; G. Londo, voorzitter van de Stichting 1940-1945; W. Meijer, lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal; W. Polak, wethouder van Amsterdam; M. W. Schakel, burgemeester van Hoogblokland, Hoornaar, Noordeloos, oud­lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal; A. Soetendorp, rabbijn van de Liberaal Joodse Gemeente; A. A. Verheij, lid van het hoofdbestuur van de Stichting 1940-1945;

postgiro no. 49998 t.n.v. het Joods Nationaal Fonds Amsterdam ƒ 15,— per boom voor het Joop Voogd Park in Israël

Een certificaat van uw boomplanting wordt u direct na ontvangst van uw giro toegezonden.

40 jaar na Babi Jar

Babi Jar is een helling aan de rand van Kiew. De laatste septemberdagen van 1941 hebben de nazi's, na hun inval in de Sowjet-Unie van juni, daar 34.000 Joden bijeengehaald, vermoord en naar beneden gegooid. Er moeten met­tertijd een 100.000 mensen in die mooie, bosrijke buurt zijn afgeslacht en in de diepte achtergelaten. De naam Babi Jar werd in heel Europa, in de he­le wereld bekend als een nazi-moord­hol, een van de bittere gedenkplaatsen van de 'Endlösung'. Er staat geen monument op Babi Jar.

'...Ik beef' dichtte Jewgenijewtoesjen-ko. Bij een bezoek aan Kiëw in 1960 werd ons dat ook duidelijk. In 1977, bij een tweede bezoek stond er — sinds een jaar — een indrukwek­kend monument, het terrein was goed onderhouden en met tram en bus goed bereikbaar. Wij konden aan de voet Nederlandse strobloemen neerleggen. Een gedenksteen vermeldt in het Oe-krajiens dat hier nazi-slachtoffers vie­len, maar verzwijgt dat deze plek aller­eerst het graf van de Joodse bevolking van de Oekrajiense hoofdstad is ge­worden. De massamoord is dezer dagen juist

veertig jaar geleden gepleegd. Natuurlijk is dat niet vergeten, ook niet wanneer er geen officiële aandacht aan wordt gewijd. Een vijftal personen is onlangs op het station van Kiëw ge­arresteerd: zij wilden een krans gaan leggen bij Babi Jar. Het waren Joden van elders uit de Sowjet-Unie, die een visum voor Israël hadden aangevraagd en wie dit was geweigerd. Wel een schrille tegenstelling tot het aangrijpende monument en een krasse inbreuk op de plicht die op öns allen rust de volkerenmoord door het fascis­me waakzaam te gedenken.

E.T.

Joods Verzet

Na de bevrijding zocht Jacques van de Kar het toen gloednieuwe Rijksinsti­tuut voor Oorlogsdocumentatie op en vertelde dat hij een heleboel documen-tatie-materiaal had. 'Ze antwoordden dat ze het niet nodig hadden. Ze had­den kasten vol.' zo eindigt het midden-en hoofddeel van Joods Verzet, terug­blik op de periode rond de Tweede Wereldoorlog. In de inleiding staat het verslag van dertig jaar onvermoeid doordrammen om erkenning van wat met recht Joods verzet mag heten. In tegenstelling tot andere landen in Oost- en West-Europa zijn er hier geen aparte Joodse verzetsgroepen ge­weest, gewapend of niet. Een naar ver­houding groot aantal Joden was in het verzet betrokken, in het nationale, al­gemene verzet in velerlei vormen. 'Maar "Joods verzet" was daar waar al­leen Joden waren. Dat zijn de Hol-landsche Schouwburg, crèche, Nieuw Israëlitisch Ziekenhuis, Joodsche Inva­lide en andere gebouwen, zoals 'Zen-tralstelle' Adama van Scheltemaplein.' Zo schrijft terecht Jacques van de Kar, die ondergedoken sinds september '43 volop opnieuw deelnam aan het ver­zet, nu in en om Beekbergen. Van de Kar, een van die in de joden­buurt geboren en getogen marktkoop­lui, begint zijn boek met een sappige beschrijving van de nu zowel uitge­moorde als gesloopte buurt. Een buurt van hard, opgewekt leven, zwaar ge­drukt door de crisis en, zoals sommi­gen zagen, het opkomend fascisme. De Vissteeg, de Tip Top-artiesten, de ijskarren en lompenkramen, ze staan in een paar rake zinnen weer voor ons. Na de oorlogsdagen gedemobiliseerd, meldt de schrijver: 'Op het Rem-brandtplein en omgeving hebben mijn broer Jules en ik plakkaten op verkie­zingszuilen, peperbussen en kale mu­ren geplakt. Het waren altijd dezelfde leuzen: 'Fascisme is moord' of 'Weg met de Duitsers'. Zo begon het. Knok­ploegen in de Joodse buurt om zich te weren tegen NSB-ers enz., Illegale groepjes, broer Jules wordt verraden. Hijzelf wordt in 1942 bode bij de 'Ex-positur' van de Joodse raad. De schrijver stelt hier terecht de Joodse Raad niet ter discussie. Hij en zijn me­destanders maakten er gebruik van. Honderden en honderden die al waren gepakt hebben zij buiten het bereik van de moffen gebracht, lang niet altijd we­

ten zij of de toen geredden de oorlog hebben overleefd. Eerst haalden zij mensen uit de HBS aan het Adama van Scheltemaplein; zij hielpen ook mensen zichzelf te bevrij­den. Sommigen gingen op karren, be­dekt met stro. Treinsleutels kregen en­kelen mee om het portier van een der-de-klas-treincoupé op weg naar Wes­terbork te ontsluiten en te vluchten. Kortom, 1001 stuk voor stuk hoogst gevaarlijke trucs om gepakten te be­vrijden, aan deportatie te onttrekken. Elke man, elk kind dat zo vrijkwam bewijst hoe onzinnig de bewering is dat de Joden zich als vee zouden heb­ben laten afslachten. Wij weten wel be­ter. Een groot deel van het Nederlandse verzet viel na de tweede helft van 1942. Toen waren de meeste joden wegge­voerd en vermoord. De rest zat, goed of slecht, ondergedoken. En het vin­den van onderduikplaatsen, we lezen het ook in dit boek, was moeilijk, soms zelfs onmogelijk.

Gettostrijder uit: Een vlinder heb ik hier niet gezien, Artia, Praag

Wij roepen op!!

Wij roepen op, dit zeggen wij, die als tweede generatie te boek staan. In Jeruzalem bij de World Gathering of Holocaust Survivors alwaar Judith aanwezig was als afgevaardigde van het Nederlands Auschwitz Comité is op de slotmanifestatie een plechtige belof­te gedaan. Deze belofte hield in 'nooit meer een massavernietiging van het Joodse volk waar ook ter wereld toe te staan' en zodoende de erfenis van onze ouders over te nemen. Maar als wij niet oppassen en niet waakzaam en actief zijn, wordt niet alleen het Joodse volk met vernietiging bedreigd, maar met de huidige wapenwedloop van de af­schuwelijkste vernietigingswapens loopt de gehele mensheid gevaar ver­nietigd te worden.

Verder waren alle Joden ten dode op­geschreven; op allen werd gejaagd. Geen enkele groep kan ooit in zijn ge­heel, met inbegrip van baby's en senie-len, verzet leveren, ook al zijn ze alle­maal bedreigd. Juist het familiever­band hield vaak extra gevaar voor groep en omgeving in. Geen deel van het Nederlandse verzet, van rechts tot links en uit het midden, van socialisten en gelovigen, of er zaten, uiteraard ille­gale, Joden in. Voor de Hollandse Schouwburg en Westerbork, verza­melplaatsen vóór de deportaties, noemt de schrijver, die geen namen wil noemen, er nog vele tientallen. Een groot verzetsman, Waker Süss-kind, een Duitse Jood, heeft Van de Kar naar de Hollandse Schouwburg gehaald. Hij werkte daar vooral 's nachts, omdat er dan minder bewaking was, als hij, naast mensen die er offici­eel uit mochten, anderen officieus of­wel stiekem naar buiten loodste. Het zg. Joodse verzet moest dan aanslui­ting vinden bij het algemene: wie uit de

Wij roepen u op, jonge mensen die zo­als wij die erfenis onzer ouders willen aanvaarden, wij roepen u op om met ons in of naast het N A C waarmee wij zelf verbonden zijn, ons te helpen en bij te staan om zodoende te bereiken de wereld waarin wij leven, voor ons en onze kinderen leefbaar te maken, of liever gezegd te houden. Zodat zij en wij zonder gevaar voor ons leven en zonder angst voor fascis­me en antisemitisme kunnen wonen en werken.

Als u ideeën of mogelijke initiatieven heeft, belt of schrijft u ons dan.

Joop en Judith Waterman Ommerenhof 79

1106 XM Amsterdam tel.: 020-964334

Penningmeesterkrabbel Hier ben ik weer met mijn krabbelbab-bel. Wij zitten alweer ruim in de 2e helft van dit jaar en dan begint mijn pen­ningmeestersgeweten te spreken. Het lijkt mij daarom goed u er op attent te maken, dat wij komende maanden starten met onze financiële acties voor 1982. Onze jaarlijkse Herdenking en Reünie vindt plaats op zondag 24 janu­ari 1982 en de zaal in de RAI is reeds besproken. Dus lieve mensen noteer nu vast deze datum. U weet, de prijzen stijgen nog steeds, tracht a.u.b. zoveel mogelijk voor ons comité te reserveren en verras ons straks met vorstelijk ingevulde ac­ceptgirokaarten. Mijn dank spreek ik uit voor degenen die ons tussendoor hebben verrast met een bijdrage, misschien doet goed voorbeeld goed volgen. Nu ik bezig was u financieel warm te maken voor ons comité, dwalen mijn gedachten af naar de huidige toestand op onze planeet en de op gang zijnde bewapeningswedloop en ik vraag mij af: 'waar ben ik mee bezig?' Ik realiseer mij echter dat het juist nu meer dan ooit nodig is onze stem te la­ten horen onder ons motto 'Nooit meer Auschwitz', hetgeen inhoudt: te­gen fascisme en onderdrukking van de vrije meningsuiting, tegen vervolging om ras, geloof en wereldbeschouwing en vóór de Wereldvrede! Ik droom verder en zie de mens met zijn scheppingsmogelijkheden op alle gebieden van kunst, wetenschap en techniek. Ik begrijp dan niet waarom de mens niet in staat zou zijn een we-

Vervolg van pag. 7.

naziklauw loskwam had een onder­duikadres nodig en die waren er in de eerste en vaak zwaarste periode van de vervolging veel te weinig. Jacques van de Kar heeft een forse bij­drage geleverd op een gebied waar de meeste literatuur over oorlog en verzet vrijwel overheen loopt. Enkele vlekjes o.a. in de samengevatte voorgeschiede­nis van de Nederlandse Joden en de vertaling van wat Hebreeuwse woor­den laten we nu maar daar. Een dubbe­le bijdrage: in onze kennis van onze smartelijke historie en in het delgen van een ereschuld aan wie streden on­der de allermoeilijkste omstandighe-

reld te scheppen waarin onze kinde­ren, klein- en achterkleinkinderen zouden kunnen leven zonder vrees voor een mensonterende oorlog met een atoomparaplu boven hun hoofd. De mens beschikt over de technische middelen om de gehele oppervlakte der aarde in kaart te brengen en kan bovendien door de lucht- en ruimte­vaart nauwkeurig een balans opmaken van ale rijkdommen die moeder aarde bewaart in haar bodem om de mens­heid in stand te houden. De computers kunnen daarbij bijzonder goed en snel hun rekenwerk verrichten. Wij leven snel en wat vandaag utopie lijkt, kan morgen werkelijkheid wor­den. U heeft misschien wel eens gele­zen en gehoord van de schorpioen. Dit is een gevaarlijk en spinachtig insect, levend in tropische en subtropische ge­bieden. Hij heeft in het spitse uiteinde van het achterlijf een gif-stekel zitten, waarmede hij zijn vijanden een dode­lijke steek kan toebrengen. Van dit beest wordt verteld, indien hij in ge­vaar is en geen uitweg vindt, dat hij zich dan zelf die dodelijke steek toe­dient en ik vraag mij af: 'wat is de mens, met al zijn vernuft en geest, dan meer dan die schorpioen'? Wij zijn immers met onze atoombom­men, chemische oorlogsmiddelen en zelfs met de allernieuwste z.g.n. con­ventionele wapenen, zover gevorderd, dat wij bij een nieuwe oorlog ons over­geven aan totale zelfvernietiging. In mijn droom zie ik dat de grote we­reldmachten, gedwongen door de weerstand en massale acties van de burgers en ook uit zelfbehoud, om de

den. De schrijver zegt het zo: 'De do­den worden wel herdacht en een enke­le Joodse held kreeg een brug naar zich vernoemd, maar eerbetoon bij het le­ven is mooier.' Inderdaad, dit boek, uitstekend ver­zorgd door de Stadsdrukkerij, maakt iets goed wat veel te lang is verzuimd: erkenning van de stille daden van de vervolgden zelf om de vijand te weer­staan en de medemens te helpen over­leven.

E.T.

Jac. van de Kar, Joods verzet. Terug­blik op de periode rond de Tweede Wereldoorlog. Stadsdrukkerij van 1981, prijs ƒ 21,90.

tafel gaan zitten om zich, geadviseerd door economen en andere weten­schappers en geleerden, te gaan bezin­nen op een nieuwe, gemengde we­reldeconomie. Dit houdt in als eindresultaat een we­reld onder strenge controle met be­houd van het particulier initiatief, maar de oorlogsindustrie in zijn totaliteit (conventionele, chemische en atoom­wapenen) zal worden ontmanteld en onder beheer worden gebracht van de Centrale Macht, die ook zal moeten zorgen voor internationale wetten en het naleven daarvan. Een belangrijk onderdeel is ook het tegengaan van de vervuiling van bodem, zeeën en wate­ren. Dit is in het kort mijn droom. De volksmond zegt: 'dromen zijn be­drog'. Wie zal het zeggen? Zeg nooit 'nooit'! Terug in de werkelijkheid en klaar wakker zeg ik: 'er moet iets dergelijks gebeuren, want anders vrees ik dat die oorlog gaat komen mèt of zonder neu­tronenbom. '

Frits Degen

Eindstation Auschwitz De uitgeverij en boekhandel Van Gen­nep heeft met 'EINDSTATION AUSCHWITZ* van E. de Wind wat zij noemt de integrale fotografische herdruk opnieuw onder de aandacht gebracht, met een nieuw nawoord van de schrijver. Dit vaak stukgelezen boek (ook door de primitieve vervaardiging destijds) was een van de allereerste kampversla­gen, het leven van een practiserend arts in Auschwitz. Naast het voordeel (t.o. van de man in het buitencommando) van wat meer voedsel en een weinig beter comfort, was het vooral het door het verhaal ge­weven geluk dat man en vrouw moch­ten smaken elkaar te ontmoeten, mo­reel te steunen en bij te staan. Factoren die de wil te overleven sterkten. Zijn werk stelde hem echter voor het dilemma: de zieke mensen het leven proberen te verlengen, maar ook moest hij de vele patiënten afstaan, de geselecteerde slachtoffers, voor wie het eindstation de gaskamers betekende. Het boek is het herlezen en bezitten ten volle waard.

J. I. Furth 175362

E. de Wind, Eindstation Auschwitz. Amsterdam, Van Gennep, 1981. 200 blz., prijs ƒ 14,95.