Upload
stewe-wonderer
View
35
Download
15
Embed Size (px)
DESCRIPTION
avrupa anlatılıyor
Citation preview
T.C. ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS AVRUPA BRL VE ULUSLARARASI
EKONOMK LKLER (HUKUK) ANA BLM DALI
AVRUPA BRL VATANDALII KAVRAMI VE
GELM SREC
Yksek Lisans Tezi
Semra EREN SAYLAN
Tez Danman
Prof.Dr.Turul ARAT
Ankara 2007
T.C. ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS AVRUPA BRL VE ULUSLARARASI
EKONOMK LKLER (HUKUK) ANA BLM DALI
AVRUPA BRL VATANDALII KAVRAMI VE
GELM SREC
Yksek Lisans Tezi
Semra EREN SAYLAN
Ankara - 2007
ZET
AB geliim srecinin balangcndaki uygulamalar, bireyi sadece
ekonomiye olan katklar ile ele almtr. Ancak, Avrupa siyasi birliinin Avrupa
halklarnn aktif katlm olmadan gerekletirilemeyeceinin farkedilmesiyle,
Avrupa halklar arasnda daha sk bir birliin temellerini atma ynnde yeni
politikalar hayata geirilmeye balanmtr. Birlik vatandalna ilikin ilk
kaynaklar, 1970lerin bandaki Konsey kararlarna dayanmakta ise de, zellikle
Avrupa Topluluklar Adalet Divannn etkili itihatlar ile kavrama aklk
getirilmeye balanmtr. 1980li yllarda, Birlik vatandalnn ieriinin
oluturulmas almalar hz kazanm, sadece bu kavrama zg birtakm
haklarn dzenlenmesi fikri ortaya atlmtr. Bu alandaki dnm noktas ise,
1 Kasm 1993 tarihinde yrrle giren Maastricht Antlamasdr. Sz konusu
Antlama, daha nce Toplulukta var olmam bir ekilde ilk kez ye devlet
vatandalar ile Birlik arasnda dorudan bir hukuki ba yaratmtr. Birlik
vatandal kavram, klasik vatandalk kavramndan tmyle farkldr. Birlik
vatandal, bir ye devletin vatanda olma kouluna balandndan,
vatandaln kazanlmas, kaybedilmesi gibi durumlar ye devletlerin ulusal
dzenlemelerine braklm; bylece, zel ve ikincil nitelikli bir yap
ngrlmtr. erik itibariyle Birlik vatandal; serbest dolam ve ikamet,
AP seimlerinde ve yerel seimlerde seme ve seilme, APna dileke verme
ve Ombudsmana bavuru, diplomatik korumadan yararlanma haklarndan
olumaktadr. Belirtilen bu haklara ilikin olarak da, Topluluk hukukunun birincil
ve ikincil kaynaklarnda eitli dzenlemeler yaplmtr. Avrupa btnleme
sreci ierisinde nispeten yeni bir kavram olarak ortaya kan Birlik vatandal
kavram, ABnin geleceini belirleyen anahtar politikalardan biri haline gelmitir.
Zira demokratik ve dengeli bir Avrupann oluturulmas, AB kurumlarnn
olduu kadar, Birlik vatandalarnn da srece dorudan katlmn zorunlu
klmaktadr. Bu balamda, Birlik vatandalnn geleceinin, Avrupa
btnleme srecine bal olduunu sylemek yanl olmayacaktr.
ABSTRACT
The initial applications concerning the process of development in the EU
considers the individual regarding only his contributions to the economy.
However, after it has been realized that the European political union cannot be
achieved without the active participation of the European communities, new
policies on founding a close union between the European communities have
been started to be implemented. Although the primary sources concerning
Union citizenship take their bases from the Council decision in the early 1970s,
the concept has started to be clarified with especially the effective case laws of
the European Court of Justice. In the 1980s, studies on establishing the content
of the Union citizenship have gained pace and the idea of regulating certain
rights unique only to this concept has been introduced. The turning point in
this field has been the Treaty of Maastricht, entered into force on November 1,
1993. The agreement has established, for the first time, a direct political link
between the member state citizens and the Union in such a way that never
existed before. The concept of Union citizenship is totally different from that of
citizenship in the classical sense. Because the idea of Union citizenship has
been linked to the pre-requisite of being a citizen of a member state, the issues
of gaining or losing citizenship have been left out to be nationally regulated by
the member states; thus, a special and secondary structure has been
envisaged. In terms of content, Union citizenship comprises the right to free
movement and settlement, the right to vote and to be elected in the local and
the EU Parliament elections, the right of petition to the EU Parliament, the right
to apply to the Ombudsman and the right to benefit from diplomatic protection.
Certain regulations have been implemented concerning the primary and
secondary Union sources regarding these rights. The concept of Union
citizenship, emerging as a relatively new idea in the process of EU integration,
has been a key policy in determining the future of the EU, inasmuch as the
establishment of a democratic and uniform Europe necessitates the direct
participation of the Union citizens, as well as the EU institutions, in the process.
In this context, it would not be wrong to comment that the future of Union
citizenship depends on the European integration process.
AVRUPA BRL VATANDALII KAVRAMI ve GELM SREC
ZET
ABSTRACT
NDEKLER
KISALTMALAR LSTES
GR 1
BRNC BLM
KLASK VATANDALIK KAVRAMI KARISINDA AVRUPA BRL VATANDALIININ ZELLKLER VE TARHSEL GELM
I. KLASK VATANDALIK KAVRAMI
A. Vatandalk Kavram 3
1. Genel Olarak 3
2. Terim Sorunu 6
B. Vatandalk Hukukunun Genel Esaslar 8
C. Vatandalk Hukukunun Nitelii 12
II. AVRUPA BRL VATANDALIININ TARHSEL GELM
A. Genel Olarak 14
B. Entegrasyon Sreci inde Birlik Vatandal Kavramnn Geliimi ve
Hukuki Temelleri 15
1. Maastricht Antlamas ncesi Gelimeler 18
a. Birlik Vatandal Kavramnn 1970-1980 Dneminde Geliimi 19
b. Birlik Vatandal Kavramnn 1980-1990 Dneminde Geliimi 25
2. Maastricht Sreci 33
a. Martin Raporu 34
b. Dublin Zirvesi spanyol Heyetinin Teklifi 35
c. Maastricht Antlamas 39
(1) Birlik Vatandal Kavram 39
(2) Birlik Vatandalna likin Hkmler 42
3. Maastricht Antlamas Sonrasndaki Gelimeler 45
a. Danimarka Sorunu 45
b. Bindi ve Imbeni Raporlar 47
i
c. Veil Grubu Raporu 48
d. Amsterdam Antlamas 52
e. Avrupa Birlii Temel Haklar art 55
C. Avrupa Birlii Anayasas Antlamas 60
III. AVRUPA BRL VATANDALIININ HUKUK NTEL VE KAPSAMI
A. Birlik Vatandal 64
1. Birlik Vatandalna likin Temel Yaklamlar 65
2. Birlik Vatandal Tanm 67
B. Birlik Vatandalnn Nitelikleri 68
1. Birlik Vatandalnn Bamll lkesi 68
2. Birlik Vatandalnn Tamamlayc Nitelii 69
3. Birlik Vatandalnn kincil Nitelii 70
4. Birlik Vatandalnn Yeni Bir Hak ve Ykmllkler Kategorisi Ortaya
karma Nitelii 70
5. Birlik Vatandalnn Sui Generis Nitelii 72
C. Birlik Vatandal le Klasik Vatandalk Kavram Arasndaki Farklar 73
KNC BLM
AVRUPA BRL VATANDALIININ ER VE GELECE
I. AVRUPA BRL VATANDALII KAVRAMININ ER
A. Serbest Dolam ve kamet Hakk 81
1. Serbest Dolam ve kamet Hakknn Geliimi 83
2. Serbest Dolam ve kamet Hakkna likin Hukuki Dzenlemeler 84
a. AT Antlamasnn Konuya likin Hkmleri 84
(1) AT Antlamasnn (18) inci Madde Hkm 84
(2) AT Antlamasnn (14) nc Madde Hkm 88
(3) AT Antlamasnn Kiilerin Serbest Dolamna likin Hkmleri 90
b. AB kincil Mevzuatndaki Dzenlemeler 96
3. Serbest Dolam ve Yerleme Hakkna Getirilen Snrlamalar 102
a. Kamu Hizmeti (Grevi) stisnas 102
b. Kamu Dzeni, Kamu Gvenlii ve Kamu Sal stisnas 104
ii
B. Avrupa Parlamentosu Seimleri le Yerel Seimlerde Seme ve Seilme Hakk 108
1. Avrupa Parlamentosu Seimleri le Yerel Seimlerde Seme ve
Seilme Hakkna likin Hukuki Dzenlemeler 110
a. AT Antlamasnn (19) uncu Madde Hkm 110
b. AB kincil Mevzuatndaki Dzenlemeler 113
(1) Avrupa Parlamentosu Seimlerinde Seme ve Seilme Hakkna
likin Dzenleme 113
(2) Yerel Seimlerde Seme ve Seilme Hakkna likin Dzenleme 117
2. Seme ve Seilme Hakkna Ynelik Eletiriler 121
C. Diplomatik Korumadan Yararlanma Hakk 123
1. Diplomatik Korumadan Yararlanma Hakknn Geliimi 125
2. Diplomatik Korumadan Yararlanma Hakkna likin Hukuki Dzenlemeler 126
a. AT Antlamasnn (20) nci Madde Hkm 126
b. AB kincil Mevzuatndaki Dzenlemeler 129
D. Avrupa Parlamentosuna Dileke Verme Hakk ve Ombudsmana Bavuru
Hakk 131
1. Avrupa Parlamentosuna Dileke Verme Hakk 132
a. Avrupa Parlamentosuna Dileke Verme Hakknn Geliimi 132
b. AT Antlamasnn Avrupa Parlamentosuna Dileke Verme Hakkna
likin Hkmleri 133
(1) AT Antlamasnn (21) inci Madde Hkm 133
(2) AT Antlamasnn (194) nc Madde Hkm 134
2. Ombudsmana Bavuru Hakk 137
a. Ombudsmana Bavuru Hakknn Geliimi 137
b. AT Antlamasnn Ombudsmana Bavuru Hakkna likin
(195) inci Madde Hkm 138
3. AT Antlamasnn (194) ve (195) inci Madde Hkmleri Arasndaki Farklar 143
iii
II. AVRUPA BRL TEMEL HAKLAR ARTI VE AVRUPA ANAYASASI EREVESNDE BRLK VATANDALII VE BRLK VATANDALIININ GELECE
A. Avrupa Birlii Temel Haklar art ve Birlik Vatandal Balamnda
Salanan Gelimeler 145
B. Avrupa Anayasas Antlamas ve Birlik Vatandal 151
C. Birlik Vatandalnn Gelecei 157
SONU 163
KAYNAKA 167
iv
KISALTMALAR LSTES
AB : Avrupa Birlii
AET : Avrupa Ekonomik Topluluu
a.g.e. : Ad geen eser
a.g.m. : ad geen makale
AKT : Avrupa Kmr ve elik Topluluu
AP : Avrupa Parlamentosu
AT : Avrupa Topluluu / Avrupa Topluluklar
ATAD : Avrupa Topluluklar Adalet Divan
ATRG : Avrupa Topluluklar Resmi Gazetesi
AYM : Askeri Yksek dare Mahkemesi
bknz. : Baknz
C. : Cilt
ev. : eviren
ECJ : European Court of Justice
ECR : European Court Reports
Ed. : Editr
M. : Madde
O.J. : Official Journal
Rap. : Raportr
s. : Sayfa
v. : versus (kar)
vol. : volume (cilt)
1
GR
Avrupay kurduk; imdi sra Avrupallar yaratmaya geldi1. Avrupa
Birliinin bugnk durumunu ksaca byle zetlemek olanakldr.
Gnmzdeki aamaya ulaabilmesi iin, nce ekonomik bir btnleme
srecinden geen, lkeler arasndaki snrlar, gmrk duvarlarn, ticari
engelleri kaldran, tek bir para birimini benimseyen Avrupa devletleri, siyasi
bir birlik olma iddialarn, glendirerek srdregelmilerdir. Bylece, Avrupa
Birliinin ilk dnemlerinde ekonomik btnlemeye ilikin kararlarn alnma
srecinde dorudan yer almayan ye devlet vatandalar, siyasi
btnlemeyi salayacak temel unsur olarak ne kmlardr.
Bu olgudan hareketle, 1 Kasm 1993te yrrle giren Maastricht
Antlamas ile Birlik vatandaln ihdas etmek yoluyla ye devletlerin
uyruklarnn hak ve karlarnn daha gl bir biimde korunmasn
salamak, Birliin yeni grev ve hedefleri arasnda saylmtr. Ancak bu
dzenleme yaplrken, Birlik vatandal kavramna yeterince aklk
getirilmemi; bu vatandaln kazanlmas, kaybedilmesi gibi hususlara
ilikin olarak herhangi bir hkm ngrlmemitir. Bir baka deyile, hangi
koullarda vatandalk haklarnn verilecei ya da vatandaln
kaybedilecei, ye devletlerin egemenlik alannda braklmtr. Benzer
yntem taslak halindeki Avrupa Anayasas iin de benimsenmi, konu ile ilgili
eitli hkmlere yer verilmesine karn, Birlik vatandalnn tanmlanmas
yoluna bavurulmayarak, bunun ulusal vatandaln tamamlaycs olduu
1 ERDENR, Burak, Avrupa Kimlii, Ankara, mit Yaynclk, 2005, s.13.
2
ifade edilmitir. Bununla birlikte, Avrupa Anayasas Antlamasnn Birliin
Temel Haklar Antlamas balkl II.Blmnn nsznde, Birlik
vatandalnn kurulmas ve bir zgrlk, gvenlik ve adalet alan
oluturulmas suretiyle bireyin Birlik faaliyetlerinin merkezine yerletirildii
aka vurgulanmtr.
Tezde ayrntl olarak zerinde durulduu gibi, Birlik vatandal
kavram, klasik vatandalk kavramndan byk farkllklar gstermektedir.
Sz konusu bu farkllklar, Avrupa Birliinin ve onun kendine zg hukuk
sisteminin zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Uluslarst bir yap niteliini
tayan Avrupa Birliinde, vatandalk kavramnn hukuki temelini ve
kapsamn oluturmak da kendine zg bir sreci zorunlu klm; sonu
itibariyle ye devletlerin vatandalna bal, tamamlayc nitelikte bir kavram
ortaya kmtr. Bu noktadan hareketle, almann ileriki blmlerinde Birlik
vatandal, tanm ve kavram olarak irdelenecek; bunun iin de ncelikle
klasik vatandalk kavramnn ne olduu, nasl bir hukuki ierie sahip
bulunduu aktarlacaktr. Hemen ardndan Birlik vatandal kavramnn neyi
ifade ettii ve bu kavramn klasik vatandalk kavramndan farklarnn ne
olduu zerinde durulduktan sonra, geliimi ve kapsam hakknda bilgi
verilecek, sz konusu kavramn Avrupa Birlii hukukundaki yeri ve
geleceine ilikin perspektif ortaya konacaktr.
3
BRNC BLM
KLASK VATANDALIK KAVRAMI KARISINDA AVRUPA BRL
VATANDALIININ ZELLKLER VE TARHSEL GELM
I. KLASK VATANDALIK KAVRAMI
A. Vatandalk Kavram
1. Genel Olarak
Vatandalk kavramnn neyi ifade ettii hususu, devlet kavram ile
yakndan ilikilidir. Geni anlamda vatandalk, vatanda ile devlet arasndaki
kurumsallatrlm ilikileri belirler. Bu ilikiler, vatandan siyasi ve
toplumsal katlm iin gerekli prosedrleri de dzenleyen hukuki, sosyal ve
kltrel normlarn ortaya kmasn hem gerektirir, hem salar. Vatandalk,
toplum menfaatlerini dier devletlere ve onlarn vatandalarna kar
bamsz olarak temsil etmeyi ieren bir devlete bal olma hakkn ifade
etmektedir.2
Her ne kadar gnmzde ulusal snrlarn ortadan kalkt,
kreselleme eilimlerinin hz kazand ve uluslararas rgtlenmelerin daha
kapsaml hale geldii grlmekte ise de, bir hukuki stat olarak vatandalk
hl nemini korumaktadr. Bu zellii ile vatandalk, bir devletin tbiiyetini
bir baka devletin tbiiyetinden, yabanclardan ve vatanszlardan
ayrmaktadr.
Uluslararas hukukta genel kabul gren bir tanma gre;
2 WIENER, Antje, European Citizenship Practice-Building Institutions of a Non-State, USA, Westview Press, 1998, s.21.
4
- insan topluluu,
- lke,
- kendi stnde herhangi bir otoriteye bal olmayan siyasal ynetim
devletin oluabilmesi iin gerekli olan temel gedir.3
Bir baka deyile, belirli bir lke, bu lke zerinde srekli olarak
yerlemi bir insan topluluu ve lke zerinde egemenlik kurmu olan bir
kamu gc, devleti oluturan temel gelerdir. Bu adan insan gesi,
devletin vazgeilmez kurucu gelerinden biridir. Devletin insan gesinin
belirtilmesi iin eitli deyimler kullanld grlmektedir. Ulus (millet), halk,
ahali, tebaa (teba, teba), nfus gibi. Ama hangi deyim kullanlrsa kullanlsn,
devletin insan gesinin, bireylerden (tek tek insanlardan; hukuk deyimiyle
gerek kiilerden) olutuu ak bir gerektir.4
Devleti oluturan insan topluluunun say ve niteliinin bir nemi
bulunmamaktadr. Bununla birlikte, kurucu ge niteliini haiz bu topluluun
kendisine hangi hukuki stat ile balanaca hususunun devlet tarafndan
bilinmesi, bir zorunluluk olarak ortaya kmaktadr. Zira bu husus, i hukuk
bakmndan olduu kadar, uluslararas ilikilerde de devlet asndan byk
nem tamaktadr. Her ne kadar kii ile devlet arasndaki ilikinin
belirlenmesi hukuki bir sorun olarak nitelendirilmekte ise de, bu sorunun
sosyolojik, kltrel, siyasal ve tarihsel boyutlarnn da bulunduu ak bir
3 PAZARCI, Hseyin, Uluslararas Hukuk Dersleri, II.Kitap, Ankara, 1993, s.5. Konu dnda kald iin bu tezde ele alnmam bulunan tzel kiilerin tbiiyeti ve gemiler ile hava gemilerinin tbiiyeti iin srasyla- bkz. ARAT, Turul, Ticaret irketlerinin Tbiiyeti, Ankara, 1970; BERK, Osman Fazl, Devletler Hususi Hukuku, Tbiiyet ve Yabanclar Hukuku, C.I, Ankara, Gzel Sanatlar Matbaas, 1963, sh.133 vd. 4 AYBAY, Rona, Vatandalk Hukuku, stanbul, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2004, s.3.
5
gerektir. Zira, tarih boyunca devlet olarak nitelendirilen topluluklarn
neredeyse hepsinde insan faktr soy, dil, din gibi pek ok bakmdan
farkllklar gstermitir. yleyse, devlet ile birey arasnda kurulacak ban
hukuk tesi nedenler yerine, ncelikle hukuksal bir ba olarak kabul edilmesi
ve vatandalk kavramnn devlet ile insan topluluu arasnda kurulacak
bada tek lt olmas bir zorunluluk olarak ortaya kmaktadr.5
Nitekim, Uyrukluk Konusunda Avrupa Szlemesine gre
vatandalk (uyrukluk-nationality), bir kiiyle bir devlet arasndaki hukuksal
ba (legal bond)6 olarak tanmlanmtr. Uluslararas Adalet Divannn
Nottebohm kararnda yaplan tanmlamaya gre ise vatandalk, temelinde
bir toplumsal ballk vakas, karlkl hak ve grevlerle birlikte gerek bir
varlk, menfaat, ilgi ve duygu dayanmas yaratan bir hukuki badr.7
Sz konusu uluslararas metinler dnda, doktrinde farkl
tanmlamalar da yaplan vatandalk kavramna ilikin temel ortak nokta,
devlet ile kii arasndaki hukuki ba ifade etmesidir. Bylelikle, kii, sahip
olduu haklar talep edebilecei devleti; ayn ekilde devlet de hangi
bireylerin kendisine kar ykmllk altnda bulunduunu bilme imknna
kavuacaktr. Zira, devlet sadece kendisine vatandalk ba ile bal olan
kiilerden mkellefiyet altna girmesini isteyebilecek; kiiler de tbiiyetinde
bulunduklar devletten belli haklar talep edebileceklerdir.
5 DOAN, Vahit, Trk Vatandalk Hukuku, Ankara, Yetkin Yaynlar, 2002, s.25. 6 AYBAY, a.g.e., s.7. 7 UNAT, lhan, Nottebohm Karar ve Tbiiyetin Gereklii lkesi, Ankara, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar No:205-187, 1966, s.21.
6
2. Terim Sorunu
Yukarda da belirtildii zere, en temel ifadesiyle tbiiyet, kii ile devlet
arasndaki hukuki ba olarak tanmlanabilir. Bununla birlikte tbiiyet,
uyrukluk, vatandalk, yurttalk, milliyet, soy gibi kavramlarn ayn anlam
tayp tamadklar hususu doktriner bir tartma olarak ortaya kmaktadr.
Bu konuda muhtelif grler bulunmaktadr.
Sz edilen kavramlardan tbiiyet, uyrukluk, vatandalk ve
yurttaln hukuksal bir ba ifade etmelerine karn, milliyet ve soy
terimlerinin politik amalarla da kullanlabilen sosyolojik kavramlar olduunu
sylemek yanl olmayacaktr. Baka bir anlatmla, milliyet ve soy terimleri
rk, dil, din ve kltr gibi geleri kapsayan ve hukuksal olmayan terimlerdir.8
Dolaysyla sz konusu iki terim inceleme konumuz dnda kalmakta
olup, konumuzla ilgili olarak dilimizde kullanlan drt terim (tbiiyet, uyrukluk,
vatandalk, yurttalk) nem kazanmaktadr.
Doktrinde uyrukluk, tbiiyetin; yurttalk da vatandaln e anlamls
olarak kabul edilmektedir. Bu genel kabule karn, tbiiyet ve vatandalk
kavramlarnn ayn anlam tayp tamadklar hususu tartmaya aktr.
Yabanc dillerde de karlalan (rnein; citizenship, nationality kavramlar
gibi) bu sorunun kkeni tarihsel birtakm nedenlere dayanmaktadr.
Tarihsel adan zerinde durulmas gereken ilk konu, antik alardan
gelen ve site halkn aktif ve pasif olarak ikiye ayran uygulamadr. Antik
sitelerde yabanclar, serfler (kleler), kadnlar ve ocuklar edilgen (pasif) halk
8 AYBAY, a.g.e., s.7.
7
saylyorlar ve topluma kar ileri srebilecekleri haklardan yoksun
braklyorlard. Buna karlk, etkin (aktif) halk saylan ve erkek nfusun bir
aznln oluturan kesim yurtta (civis) saylyordu. Topluma kar hak ve
devler de bunlarn tekelindeydi.9
Ancak, ada anlamda bir hukuk kavram olarak vatandalk ok
daha sonra ortaya kmtr. Halk, hak sahibi (tam yurtta) olanlar ve
olmayanlar biiminde ikiye ayrma uygulamas, Site devletlerinin ortadan
kalkmasndan sonra da yzyllarca etkisini srdrmtr.10
Vatandalk kavramnn ifade ettii anlam, zellikle Avrupa lkelerinde
19 uncu yzyldan itibaren kullanlmaya ve yer etmeye balayan modern
terminolojide belirmeye balamtr. Gerekten, monari ile ynetilen
devletlerde uzun sre vatandalk hukuku alannda, vatanda ile hkmdr
arasndaki ilikiden, daha dorusu vatandan hkmdra olan ballndan
hareketle Tebaa Hukuku, Tbiiyet ve Tebaa tabirleri kullanlmtr.11
Terim karmaasna neden olan bir baka etmen de, smrgecilik veya
koloniyalizmdir. Smrge halklar, smrgeci devlete veya o devletin
monarkna sadakat borcu altnda olan uyruk saylmlar, fakat smrgeci
devletin anayurdu halkn smrge halkndan ayrmak iin, bu asl halk
oluturanlara citizen (yurtta) denildii grlmtr.12
Bir devlete aidiyeti belirten tbirlerin vatandalk hukuku alannda
kullanlmas nispeten daha yenidir. Bununla birlikte, bugn dahi vatandal
9 AYBAY, a.g.e., s.8. 10 AYBAY, a.g.e., s.9. 11 NOMER, Ergin, Vatandalk Hukuku, 8.Bask, stanbul, Filiz Kitabevi, 1989, s.9. 12 AYBAY, a.g.e., s.10.
8
belirten tbirler arasnda farklar grlmektedir. Ancak bu farklar, terminolojik
bir neme sahip olup, hepsi kapsam olarak modern vatandalk hukuku
anlaynda bir devlete aidiyeti ifade etmektedir.13
Trk hukuku asndan ise, doktrinde tbiiyet ve uyrukluk terimlerinin
eanlaml olduklar kabul edilmekle birlikte, tbiiyet ve vatandalk
kavramlarnn ayn anlam ifade edip etmedii hususunda farkl grler
bulunmaktadr. Ancak, vatandalk kavramn, gerek kiilerin tbiiyetini ifade
edecek ekilde kullanmak yerinde olacaktr. Zira, tbiiyet kavram genitir;
tzel kiilerin ve gemiler ile hava gemilerinin tbiiyetini de iermektedir.
B. Vatandalk Hukukunun Genel Esaslar
Tbiiyet konusunda asl ilke, devletin serbestisidir. Zira, tbiiyet,
devletin oluum ve varlnn temelini tekil etmektedir. te, devletler, bu
serbestiye dayanarak tebaalarn belirlemektedirler. Baka bir deyile,
devletler; kendi anlay, fikir ve menfaatlerine; tarihi, corafi, sosyal ve siyasi
durumlarna uygun olarak tbiiyetin kazanlmasna ve kaybedilmesine dair
hkmler ngrmektedirler.14
Her ne kadar devletlerin, tbiiyet hukuku ile ilgili dzenlemeler
yaparlarken, uluslararas hukuka riayet etmek art ile kendi menfaatlerini
esas almakta serbest olduklar kabul edilmekte ise de, devletlerin
uygulamasnda, uluslararas alanda kabul grm baz genel esaslarn yol
gsterici olduu gerei de benimsenmektedir. Tbiiyet hukukunun genel
13 NOMER, a.g.e., s.10. 14 BERK, a.g.e., s.17.
9
esaslar olarak kabul edilen bu esaslar, uluslararas alanda direktif ilkeler
olup, kural olarak bu esaslarn pozitif geerlilii yoktur.15
Bir baka ifadeyle, bu ilkeler devletlerin ulusal yetkilerinin alanna giren
vatandalk sorunlarn dzenlerken gznnde bulundurmalar uygun
grlen ilkelerdir. Yaptrmlar yoktur, ancak genellikle devletler bu ilkelere
uygun davranmaya alrlar. 1948 ylnda Birlemi Milletler Genel Kurulu
tarafndan kabul edilen nsan Haklar Evrensel Bildirisinin 15 inci maddesinde
de herkesin bir tbiiyete hakk olduu ve hi kimsenin keyfi olarak
vatandalndan yoksun braklamayaca veya vatandaln deitirme
hakknn elinden alnamayaca belirtilmitir.16 Buna gre;
a. Herkesin bir tbiiyeti olmaldr: Bu ilkenin bir baka anlatm udur:
Hi kimse vatansz olma durumuna dmemelidir.17 Vatanszlk, tbiiyetin
yokluu veya tayin edilememesi; vatansz ise, tbiiyeti olmayan veya tbiiyeti
tayin edilemeyen kimse eklinde tanmlanabilir. Bir ok yerde kendini
gsteren bu durum, kiilerin Medeni Hukuk ilikilerinin geerliliini etkileme,
birtakm kamusal ykmllklerin eit biimde dalmna engel oluturma ve
kiileri diplomatik korumadan yoksun brakma gibi olumsuz sonular
dourmaktadr. Bu nedenle, hem kiinin kendisi, hem de devlet ve
uluslararas topluluk bakmndan nemli bir eksiklik, kanlmas ve
nlenmesi gereken olaan d bir durum saylmas gerekmektedir.
Gerekten, tbiiyet bann kurulmam olmas; kiilerin, bulunduklar
devletlerde yasal korumaya sahip olmalarna ramen, o devlete kar tbiiyet
15 DOAN, a.g.e., s.12. 16 AYBAY, a.g.e., s.55. 17 AYBAY, a.g.e., s.56.
10
bandan doan ykmllklerle bal olmamalar gibi sakncalar gndeme
getirmektedir.18
b. Herkesin yalnz bir tbiiyeti olmaldr: Birden fazla devletin bir ahs
zerinde tbiiyet ba iddiasnda bulunmas halinde, ifte tbiiyet ya da ok
tbiiyet olarak adlandrlan durumlar ortaya kmaktadr. Her iki durumun da,
iinden klmas zor sorunlara yol aaca hesizdir. Bu nedenle, kiinin
hak ve devlerinin belirlenmesi, hangi devlet tarafndan himaye edilecei gibi
sorunlarn bertaraf edilebilmesi iin, herkesin yalnz bir tbiiyetinin bulunmas
ilkesi benimsenmitir.19 Ancak, kiinin birden ok devletin vatandalna
sahip olmas halinde de, ilgili devletlerin her birinin kendi vatandalna
ncelik tanmas ve kiiyi kendi vatanda saymas, uluslararas hukukta
kabul gren dier bir nemli prensiptir.20
c. Kii tbiiyetini semede ve deitirmede zgr olmaldr: Tbiiyet,
kiinin doumundan lmne kadar devam eden, deimez bir ba deildir.
Kii, arzu ettii takdirde, siyasi ve hukuki bala bal olduu devlet ile ilikisini
keserek, dier bir devletin tbiiyetini kazanabilir.21 Bu ilkenin insan haklar
kavram ile yakndan ilikisi bulunmaktadr. Zira, yukarda da belirtildii gibi,
tbiiyete sahip olma hakk da insan haklar kavram ierisinde mtalaa
edilmi ve bir ahsn tbiiyet deitirme talebinin devlete keyfi olarak
reddedilemeyecei ilkesi de nsan Haklar Evrensel Bildirisinin ierisinde yer
18 BERK, a.g.e., s.22. 19 BERK, a.g.e., s.30-31. 20 AYBAY, a.g.e., s.60. 21 BERK, a.g.e., s.36-37.
11
almtr. Hi kimse keyfi olarak bu hakkndan mahrum braklamayacaktr. 22
Kii, doumu srasnda iradesi dnda kazanm olduu tbiiyetini sonradan
deitirme olanana sahip olmaldr. Bu nedenle de, kiiye, hukuksal
koullar yerine getirmesi halinde tbiiyetini deitirebilme imkn tannmas
gerektii kabul edilmektedir. Kiinin, sahip olduu bu hakk ktye
kullanmamas gerekmektedir. Hakkn ktye kullanm hukuken kabul
edilemeyeceinden, kiiye vatansz kalma hakk tannmamaktadr. Dier bir
deyile, sz konusu ilkeye getirilen genel snr, kiinin vatansz kalma hali
olmaktadr.23
Yukarda belirtilen direktif ilkelerin dnda, Uluslararas Adalet
Divannn Nottebohm Karar ile pozitif geerlilik kazanan bir dier ilke de,
tbiiyetin gereklii ilkesidir. Sz konusu kararda Divan; birden fazla devlete
tbiiyet ba ile bal olan kiinin tbiiyeti konusunda ihtilaf ortaya kmas
halinde, ilgili kii ile tbiiyet ba olan devletlerden hangisi arasnda daha
gl bir fiili ba mevcut ise, o baa dayanan tbiiyetin gerek tbiiyet
olarak kabul edilmesi gerektiini belirtmitir. Gerek tbiiyet kavramn, ilk kez
bu ekilde tanmlayan Divana gre, tbiiyet, biri hukuki, dieri
ruhsal-toplumsal olmak zere iki temel unsurdan olumaktadr. Devletle fert
arasnda karlkl hak ve grevleri kapsayan bir hukuki ba olan tbiiyetin
temelinde, bir toplumsal ballk vakas, menfaat, ilgi ve duygu dayanmas
yatmaktadr. Sonu itibariyle tbiiyet, kiinin, tbiiyetini tad devlet
22 Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Beyannamesi, 10 Aralk 1948de kabul edilmitir (Beyanname metni iin bknz. 27.05.1949 gn ve 7217 sayl Resmi Gazete). 23 DOAN, a.g.e., s.39.
12
halkna, dier btn devletler halklarna oranla daha sk balarla bal
olduunun hukuk tarafndan tespit ve tescilini ifade etmektedir.24
Vatandalk konusunda kanun koyma yetkisini snrlayc mahiyette
olmak zere uluslararas hukukta benimsenmi esaslar da vardr. Bunlar
yle belirtilebilir: Dier devletlerin egemenliine ve haklarna sayg, hakkn
ktye kullanlmamas, iyiniyet ilkesi, makul llere bal kalma zorunluluu.
Ayrca, uluslararas toplumun menfaatlerini zedelememek zorunluluunu da
dier bir snr olarak ne sren hukukular da bulunmaktadr.25
C. Vatandalk Hukukunun Nitelii
Vatandaln kazanlmas, kaybedilmesi, ispat gibi hususlara ilikin
hukuki dzenlemeler, bir btn ierisinde deerlendirilmelidir. Her devletin bu
konular kapsayan kurallarnn oluturduu mevzuat, kendi ulusal hukuk
sisteminin bir parasdr ve teki devletlerin ayn konulara ilikin kurallarndan
bamszdr. Bir baka deyile, her devletin vatandalk hukuku kendine
zgdr; o devletin kendi i hukukunun bir paras olarak incelenmesi
gerekir. Zira, devletle kii arasndaki ba, temelde ayn olmakla birlikte,
ayrntlar eitli lkelerde deiik biimde anlalabilmekte ve
dzenlenebilmektedir.26 Bir nceki blmde ele alnan esaslar ve ilkeler ise,
24 UNAT, a.g.e., s.21-22. 25 NOMER, a.g.e., s.9. 26 AYBAY, a.g.e., s.15.
13
mnferit ulusal hukuklarn tmn ayn lde snrlandran ortak esaslar ve
ilkelerdir.27
Bu noktadan hareketle, her devletin kendi i zelliklerine gre ve
tmyle kendine zg koullarna uygun olarak vatandalk hukuku
kurallarnn belirlenebilecei ileri srlebilir. Sz edilen bu kurallarn lkeden
lkeye farkllk gstermesi, konunun bir i hukuk sorunu olarak ele alnmasn
da zorunlu hale getirmektedir. Bununla birlikte, vatandalk hukuku alanna
ilikin dzenlemelerin devletin lkesi dnda da birtakm etkileri olacandan
ve hibir devletin uluslararas alandaki ilke ve kurallardan tmyle bamsz
hareket etmesinden sz edilemeyeceinden, konunun bir uluslararas hukuk
boyutunun varl da kabul edilmelidir.
27 AYBAY, a.g.e., s.16.
14
II. AVRUPA BRL VATANDALIININ TARHSEL GELM
A. Genel Olarak
Avrupa Birlii, bugne kadar ortaya kan ve uluslararas hukukun
balca sjeleri olarak kabul edilen klasik devlet ve uluslararas rgt
kavramlarndan nemli farkllklar gstermekte, farkl bir yapy ifade
etmektedir. Bir baka deyile; Avrupa Birlii, hukuksal olarak ye devletler ve
bireyler asndan hak ve ykmllkler douran, dorudan etki gcne
sahip ve ulusal anayasalarn da stnde yer alan dzenlemeler kabul etme
kapasitesine sahip bulunmaktadr.28
Sz edilen bu ayrks durumun vurgulanmas iin seilen
uluslarstlk (supranasyonalite) teriminin ise, uluslararas ilikilere Avrupa
Topluluklarnn kurulmasyla getirilen bir yenilik olduu29 ileri srlmektedir.
Zira, Birliin temelini oluturan Avrupa Topluluklarnn k noktas da, her
alanda gbirlii oluturacak bir rgtsel yapy oluturmak ve bu yapy
klasik uluslararas rgtlenmelerden farkl klarak tek bir Birlik olma hedefi
dorultusunda nemli yetkilerle donatmaktr. Bunun iin de egemenlik
kstlamas deil, kimilerinin egemen yetkilerin bir blmnn devri
olgusu30 olarak ifade ettii yol seilmitir. Dorusu, ye devletler kendi
28 TEZCAN, Ercment, Avrupa Birlii Hukukunda Birey, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s.13. 29 GNUUR, Haluk, Avrupa Topluluu Hukuku, Ankara, Eitim Yaynlar, 1993, s.17. 30 GNUUR, a.g.e., s.16.
15
yetkilerini kstlarken, Topluluklara bu yetkileri ikme edecek yetkiler
tanmlardr.
Avrupa Birliinin bnyesinde tad uluslarst nitelik, Birlik
hukukunu da dorudan etkilemitir. yle ki, Birlik hukuku ile ulusal hukuk
kurallarnn atmas halinde Birlik normlarna ncelik tannmas31 olarak
belirtilebilecek, AT Hukukunun ncelii ilkesi temel bir prensip olarak kabul
edilmi ve bu durum uluslarst yapnn doal bir sonucu biiminde
deerlendirilmitir.
B. Entegrasyon Sreci inde Birlik Vatandal Kavramnn Geliimi ve
Hukuki Temelleri
Maastricht Antlamasndan nce vatandalk stats kurucu
Antlamalarda yer almamakla birlikte, bu statnn alt yapsn oluturan
birtakm hkmler ngrlmtr. Bunlarn en tipik rnei, AT
Antlamasnda yer alan tbiiyete bal ayrmcln yasaklanmasna ilikin
6 nc madde (yeni numaralandrmada 12 nci madde) ve Pazarda serbest
dolamn salanmasna ynelik 7A (yeni numaralandrmada 14 nc)
maddesidir.32
Balangta bireyleri, ye devlet yurttalar olmalarndan daha ziyade,
ekonomik zgrlkler asndan ele alan yaklam, adeta Topluluk yesi
devletlerin vatandalaryla ilgili olarak hukuki bir ara kategori yaratmtr. Bu
31 BOZKURT, Enver, ZCAN, Mehmet ve KKTA, Arif, Avrupa Birlii Hukuku, Ankara, Nobel Yaynlar, 2001, s.140. 32 TEZCAN (ABde Birey), s.23.
16
ara hukuki kategori, ye devletin kendi vatandalarna nazaran daha snrl
haklara sahipken, yabanclara nazaran daha iyi bir konuma sahip
bulunmaktayd. Dolaysyla, bir ye devlette ikmet eden dier ye devletlerin
vatandalar, bir nc lke vatanda gibi muamele grmemekteydi.
Vatandalk konusunda olduka ksmi33 nitelik tayan bu yaklamn
salad en nemli katk; bireylere, serbest dolama ve vatandalk ile
cinsiyet temelinde ayrm grmemeye dair haklar tanmas ve bu haklarn ye
devlet vatanda olan serbest alanlara ve iilere uygulanmasdr.34
Bireyleri yalnzca ekonomik yaama olan katklar ile ele alan
uygulamalar, Avrupa Topluluklar Adalet Divan (ATAD)nn kararlar ile
akla kavuturulduu gnden itibaren, birlik dzeyinde geleneksel
vatandalk haklarnn benzeri haklar bulunmas asndan bir esas tekil
etmitir. ATAD, en bandan beri Roma Antlamasnn, gmen olsun veya
olmasn, farkl lkelerdeki bireylere ortak haklar tandn kabul etmitir.
Kendi lkeleri dahil, tm ye lkelerin topluluk hukukuna uymalarn
beklemenin, bu bireylerin hakk olduu ATAD tarafndan vurgulanm ve bu
ilke ilk kez Vand Gend en Loos davasnda gndeme getirilmitir.35
Vatandalar Avrupas, byk lde ye devlet temsilcilerinin
Avrupada siyasal bir birlik kurulmas amacyla alma yapma yolundaki
33 TEZCAN (ABde Birey), s.20. 34 KAYA, Gzde, Avrupa Vatandal Yksek Lisans Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2003, s.12. 35 MEEHAN, Elizabeth, Citizenship And Social Inclusion in the European Union, European Citizenship and Social Exclusion, Ed.Maurice Roche and Rik Van Berkel, England, Ashgate Publising Limited, Aldershot, 1997, s.24-25.
17
kararlar sonucunda ortaya kmtr. Vatandala ilikin ilk kaynaklar,
1970lerin bandaki Konsey kararlarna dayanmaktadr.36
Bu dnemdeki siyasi ortamn incelenmesi, dnemin AETsinde daha
ileri bir btnleme ihtiyac duyulmasnda, baz d nedenlerin de etkili
olduunu gz nne serecektir. 1950lerde blnen ve 60larda souk sava
tehdidi nedeniyle politik gerilime maruz kalan Avrupa, 70ler ile yumuama
dnemine girmitir. Bu dnemde Avrupal devletler, zerlerindeki ABD
etkisini azaltmak istemilerdir. Sovyetler Birliinden gelen tehdit algsndaki
azalmann etkisi, bu istekte belirleyici unsurdur. 70li yllarda bir dier nemli
olay ise, petrol krizi ve devamnda yaanan ekonomik alkantdr. Refah
toplumunun yaamakta olduu sorunlar nedeniyle, lke ekonomileri bu
durumu daha fazla kaldramamtr. Sorunlar AETyi daha ileri dzeyde bir
entegrasyona ve makro dzeyde bir kollektif planlama srecine yneltmitir.
Bu durum, ancak dardan gelen zorluklar karsnda birlik olma ve beraber
mcadele etme gds ile aklanabilir.37
Oysa ayn hedef, Avrupann btnlemesi projesinin balarnda, bu
projede nemli bir yere sahip olan Jean Monnet tarafndan; biz devletler
arasnda koalisyon deil, insanlar arasnda birlik kuruyoruz denilmek
suretiyle ortaya konmutur.38
Ancak, Avrupa halklarndan uzak bir ekilde yrtlen btnleme
projesi, ekonomik ve teknik alardan baarl olmusa da, siyasi ve kltrel
boyutta ciddi eksiklikler iermekteydi. Bir baka ifadeyle, bandan itibaren,
36 KAYA, a.g.e., s.13. 37 OKMAN, M.Tayfun, Avrupa Birlii Anayasasnn Temelleri, Ankara, Atlm Yaynlar, 2005, s.70. 38 FONTAINE, Pascal, Citizens Europe, Brussels, COM.Ec.1993, s.5.
18
devletler arasnda deil de, halklar arasnda bir birlik ngrlmse de,
sonu olarak hem kltrel anlamda, hem de politik katlm asndan
Avrupallardan kopuk bir btnleme sreci ortaya kmtr. Avrupa
btnleme srecinin ne temelleri atlrken, ne de tm hzyla devam ederken
Avrupallarn grleri dikkate alnmtr. zellikle 1970lere gelindiinde,
neo-fonksiyonel yaklamn snrlarna ulald, teknik dzenlemelerin
siyasi, kltrel ve sosyal alanda bir btnleme iin ar mekanik ve yetersiz
kald anlalmtr.39
1. Maastricht Antlamas ncesi Gelimeler
Avrupa btnlemesinin Avrupa halknn dnda, kimi lk sahipleri
tarafndan gerekletirildii, Avrupalnn olup biteni pek bilmedii, zaten
nemli bir blmn de ilgilendirmedii kimi zaman sylenmektedir. te
yandan, Avrupa Topluluunun aslnda bir pazardan ibaret olduu ve
ncelikle (belki de sadece) iadamlarn ilgilendirdii de sylenmitir. Bu
dorultuda bir baka gr, Topluluun ncelikle bir liberal ekonomi kalesi
olduu ve serbest rekabeti kutsal bir hedef haline getirdiidir. Geri pazarn
genilemesinin ve rekabetin tketiciye, istihdamn gelimesinin ve serbest
dolamn alana yararl olduu, Topluluklarn Avrupa ekonomisine nemli
bir ivme kazandrd, dorudan seilen Avrupa Parlamentosu kanalyla halk
39 ERDENR, a.g.e., s.17-18.
19
katlmnn saland kolayca kantlanabilecek olsa bile, bu olumsuz
yarglarn btnyle gereklerden uzak olduunu sylemek gtr.40
Maastricht Antlamas, yukarda belirtilen eletiriler karsnda,
vatandalar Avrupasnn yaratlmas asndan byk neme sahiptir.
Gzden uzak tutulmamas gereken nokta, sz konusu antlamadan nce de
birtakm dzenlemelerin ve almalarn yaplm olmasdr. Ancak, ye
devlet vatandalarn, renci, ii, ifti olarak deil, bir btn olarak
kapsayan ve vatandaln temel hukuki erevesini izerek Kurucu
Antlama metninde somutlatran Maastricht Antlamas olmutur. Bu
nedenle, Avrupa vatandal asndan bir milat olarak kabul de mmkn
grlmektedir.
a. Birlik Vatandal Kavramnn 1970-1980 Dneminde Geliimi
Birlik vatandal kavramnn geliiminde Avrupa Topluluklar Adalet
Divan (ATAD), Avrupa Komisyonu ve Avrupa Parlamentosunun byk rol
bulunmaktadr. ATAD, serbest dolam hakkn sosyal ve medeni haklar
erevesinde ele alan yaklam ile Kurucu Antlamalarn bu alanda
ngrdkleri dzenlemelerin gvencesini oluturmutur. te yandan,
Komisyon ve Avrupa Parlamentosu da, Kurucu Antlamalarda yer alan siyasi
40 BOZKURT, mer, Maastricht Antlamas ve Avrupa Btnlemesi, Amme daresi Dergisi, C.26, Say 1 (Mart 1993ten ayr bas), Ankara, 1994, s.15-16.
20
haklarn yaama geirilmesi hususunda ye devletler zerinde birer bask
unsuru olmulardr.41
Nitekim, siyasal haklar asndan bu balang, 1960 ylndaki Avrupa
Parlamentosu seimlerinin dorudan gerekletirilmesine ilikin teklif ile
balamakta ise de, Konseyde yeterli destein salanamamas nedeniyle bu
gelimeler 1970li yllara kadar ertelenmitir.42
Ortak bir Avrupa kimlii yaratma almalar, Avrupa Topluluklar
Bakanlar Konseyinin ilgi alan olmakla beraber, 1970lerin banda ksmen
de Almanyann basksyla Avrupa zirvelerinin gndeminde yer almaya
balamtr.
1972 Paris Zirvesi : 1972 ylnda gerekletirilen Zirvede, talya ve
Belika Babakanlar, Avrupa vatandan, Avrupann inasnn merkezine
tama fikrini ileri srmler; ye devletlerin vatandalarnn sahip olduklar
vatandal tamamlayacak nitelikte bir Avrupa vatandal yaratlmasn
nermilerdir. Fakat o dnemde bu aklamalar, Topluluk hukuku temelinde
Topluluk vatandalar iin somut ve uygulanabilir nitelikte herhangi bir hak
iermeyen, siyasi beyanlar olmaktan ibaretti. Yine ayn Zirvede, o dnemin
Komisyon Bakan Xavier Ortoli, ekonomik krizin ve uluslararas ilikilerdeki
deiimlerin Topluluk dayanmasn glendirmekten uzak olduunu
41 KOSLOWSKI, Rey, Intra-EU Migration, Citizenship and Political Union, Journal of Common Market Studies, Volume 32, No:3, Oxford, Blackwell, s.387. 42 SPRINGER, Beverly, The European Union and Its Citizenship:The Social Agenda, Connecticut (USA), Greenwood Press, 1994, s.147; KOSLOWSKI, a.g.m., s.387.
21
belirtmi ve dnyann geri kalanna kar bir Avrupa kimliinin oluturulmas
gerekliliine iaret etmitir.43
1973 Kopenhag Zirvesi : Paris Zirvesini izleyen en nemli gelime,
1973 ylndaki Kopenhag Zirvesinde kaydedilmi, Avrupa Kimliine likin
Bildiri44 yaymlanmtr. Dnemin dokuz ye lkesinin paylat ortak
Avrupa uygarl, ortak miras, deerler ve yaam tarznn vurguland belge,
Avrupa kimlii kavramnn ilk defa resmi olarak gndeme gelmesi asndan
nem tamaktadr. Ancak bu belgede kimlik kavram, kltrel saiklerden ok,
dnya apndaki ekonomik ve siyasi krizler karsnda bir savunma
mekanizmasyla ve Avrupa btnleme hareketinin karlat tkanmaya
kar zm sunmak gayesiyle gndeme getirilmitir.45
1974 Paris Zirvesi : 10 Aralk 1974 tarihinde toplanan Devlet ve
Hkmet Bakanlar toplantsnda da konu gndeme alnmtr. Bu Zirvede,
Avrupa btnlemesi balamnda bireyler ilk kez tketici olarak deil,
vatanda olarak ele alnmlardr.46
Ayrca, serbest dolam ve Avrupa vatandalna bal haklarn
geliimine ilikin olarak, ye devletlerin vatandalarna Topluluk yeleri
olarak Avrupa vatandalna zg baz haklarn tannmas koullarn ve
bunun zamann tespit etmek amacyla bir alma grubu kurulmutur.47
43 KAYA, a.g.e., s.14. 44 Declaration on European Identity, Bulletin of the European Communities, December 1973, No:12, s.118-122. 45 ERDENR, a.g.e., s.105. 46 WIENER, a.g.e., s.74. 47 WIENER, a.g.e., s.75.
22
Bu srada, Komisyon tarafndan hazrlanan Avrupa Vatandalna
Doru adl rapor48, bir pasaport birliinin oluturulmasna ve Avrupa
vatandalna zg haklarn tannmas politikasna ynelik problemleri
belirlemitir. Bu rapor, 29 Aralk 1975 tarihinde Konseye gnderilmitir.49
Rapor, Avrupa Birliini gerekletirme asndan dnldnde,
ye devletler bakmndan tm siyasal haklarn tannmasnn uzun vadede
olduka cazip olacan belirtmitir. Rapor, ayn zamanda, bu tr anayasal
deiikliklerin iinde bulunulan dnemde gerekletirilmesinin mmkn
olmadn ve Komisyonun yerel seme ve seilme haklarn geici bir zm
olarak grdn ifade etmitir.50
Avrupa Parlamentosunun 1975 ylnda Topluluk vatandalarnn
haklarna ilikin bir art hazrlanmas konusundaki giriimi , bu erevede bir
baka nemli gelimedir. Bu noktada, Avrupa Parlamentosundaki
milletvekillerinin 1979 ylndan itibaren dorudan seimlerle seilmesi de,
gene Birlik vatandal asndan olduka nemli aamalardan birini
oluturmaktadr.51
Tindemans Raporu : 1975 ylnda Belika Babakan Leo Tindemans
tarafndan hazrlanan raporda52, ilk kez Avrupa vatandal fikri yazl olarak
ortaya atlm, vatandalar lehine birtakm haklarn ngrlmesi hususuna
yer verildikten sonra da yle denilmitir: Avrupa btnlemesi, ye devletler
48 Towards European Citizenship, Report prepared by the Commission, Bulletin of the European Communities, No:7/8-29/12/1975, point 1303. 49 WIENER, a.g.e., s.75. 50 KOSLOWSKI, a.g.m., s.387-388. 51 TEZCAN, Ercment; Avrupa Birlii Yurttal: Geliim ve Perspektifler, Birikim Dergisi, Say:157, Mays 2002, s.54. 52 1976 ylnda yaymlanmasndan dolay, baz kaynaklarda bu raporun tarihi 1976 olarak yer almaktadr.
23
arasnda bir ibirliinden daha farkl bir eydir. Bu, uluslar arasnda bir
yaknlamadr... Avrupa, yurttan yannda olmaldr.53
Tindemans; raporunda54, Vatandalar Avrupas (A Citizens Europe)
bal altnda iki temel yol nermitir. Bunlardan ilki, vatandalara tannan
temel haklarn korunmas, dieri ise vatandalarn gnlk yaamna ilikin
yaklamlarn birletirilmesidir.55
Sz edilen Raporda, ABD Anayasasnn ilk cmlesi olan Biz Halk
anlamna gelen (We the People) girizgahnn ok benzeri olan, Biz Avrupa
Topluluu Halklar (We the Peoples of the European Community) cmlesi de
kullanlm, Avrupa vatandal arzusu su yzne kmtr.56 Bu nedenle,
raporun, vatandalk haklarnn gerekliliinin bir politika amac olarak
vurgulanmasna dair Komisyon nerisi ile de hemfikir olduu grlmektedir.
Ayrca rapor, bir birlik yaratmaya ynelik siyasal proje iin yeni fikirler
retmenin nemini de vurgulamtr.
Tindemans Raporunun sonu blmnde, Vatandalar Avrupasnn
yaratlmas iin, ncelikle iki alana nem verilmesi gerektii vurgulanmtr.
Bunlardan ilki temel hak ve zgrlklerin korunmas, dieri Avrupa
dayanmasnn glendirilmesidir. Bu nedenle, ATADn, Topluluk politikalar
balamnda, bu haklar ve pasaport birlii kapsamnda kiilerin serbest
53 BOZKURT, mer, a.g.m., s.16. 54 Report on European Union, Bulletin of the European Communities, Supplement 1/76, s.26. 55 Report on European Union, s.26-27. 56 OKMAN, a.g.e., s.71.
24
dolamn garanti altna almak iin sorumlu kurum olarak ele alnmas
gerektii ifade edilmitir.57
Scelba Raporu : Avrupa Parlamentosu Siyasal ler Komitesi
Raportr Scelba tarafndan 16 Ekim 1977 tarihinde Avrupa
Parlamentosuna sunulan Topluluk vatandalarna Avrupa vatandalna
zg haklar tannmasna dair Scelba Raporunda58; Avrupa Topluluklarnn,
ulus-devlet sonras dnemde, devletlerden oluan uluslarst bir yapya
doru benzersiz ekildeki geliiminin, Topluluk vatandalarnn Birlik
vatandalndan doan bu haklara, zellikle de kiisel, siyasal ve temel
haklara sahip olmalar gerektii anlamna geldii belirtilmitir.59
Rapor, Avrupa vatandalna zg haklar, bireyin hukuki bir varlk
olarak devlete kar sahip olduu kiisel kamu haklar olarak
nitelendirmektedir. Bu haklar, ye devletlerden birinin kendi vatandalarna
tanm olduu haklarn, o ye devletin lkesinde yerleen dier ye devlet
vatandalarn da kapsar ekilde zel olarak geniletilmesi sonucunda ortaya
kmaktadr.
Floransa Toplantlar : Bayerl ve Scelba tarafndan hazrlanan
raporlarn ardndan, Floransada gerekletirilen toplantlarda, Topluluk
kurumlarnn ne lde ilerleyecei, yapsal deiikliklerin nelerden oluaca
ve tm bunlarn vatandala zg haklar ierip iermeyecei zerine
younlalmtr.60
57 WIENER, a.g.e., s.79. 58 Report on granting special rights to the citizens of the Community, Report of the Political Affairs Committee, 25/10/1977. 59 KAYA, a.g.e., s.18. 60 WIENER, a.g.e., s.91.
25
Grld zere, kimlik olgusundan hareket ederek Avrupallk,
Topluluun kurumsal yapsnda vatandalk kavram ile formle edilmeye
allmtr. Vatandalk kavramnn doasnda bulunan yasallk ve
meruiyet gibi unsurlarn balamnda, nasl bir ynetim yaplanmasna
gidilmesi gerektii tartlmaya balanmtr. Bu hususa ilikin nemli bir
eletiri, dnemin AETsini ve en bata Parlamentonun yapsn tartmaya
amtr. 1979 ylna kadar ulusal parlamentolar tarafndan belirlenen Avrupa
Parlamentosu yeleri, ilk olarak 1979 seimlerinde dorudan seilen
parlamenterlere kavumutur. Avrupa vatandalnn fiiliyata gemesi
asndan ilk somut adm olan dorudan parlamento seimleri, AET
yaplanmasndaki meruiyet eletirilerini ortadan kaldrmaya yetmemi,
ancak geri dnlemeyecek bir Avrupallama srecine doru hzlanan bir
ynelim balatmtr.61
b. Birlik Vatandal Kavramnn 1980-1990 Dneminde Geliimi
1980li yllarda, vatandalk kavramnn yerletirilebilmesi iin, Avrupa
Pragmatizmi yaklamnn ngrd yntemler kullanlmtr. Bu yntemler
dahilinde, kltrel ortaklklara vurguda bulunulmu ve medya aralarndan
faydalanlmtr. Bu ekilde, youn olarak ortak bir Avrupa vatandalnn
propagandas yaplmtr.62
1981 Lksemburg Zirvesi : 1981 ylna gelindiinde, o ana dek
zerinde allan, fakat ye devletlerin d ve gvenlik politikalarna ilikin bir
61 OKMAN, a.g.e., s.71. 62 OKMAN, a.g.e., s.71-72.
26
konu olmas nedeniyle yava bir geliim gsteren pasaport politikasnda
nemli bir gelime salanmtr. 1981 Lksemburg Zirvesinde, Konseyin
Tek Tip Bir Avrupa Pasaportu Oluturulmasna Dair Karar63 kabul
etmesiyle birlikte, Avrupa pasaportu yaratlmtr. Tek tip Avrupa
pasaportunun oluturulmas, pasaport birliine uzanan srete byk bir
projenin ilk adm olarak alglanmtr.64
Spinelli Raporu : Ayn dorultuda , Avrupa Parlamentosunda talyan
asll parlamenter Altiero Spinelli tarafndan 1984 ylnda Avrupa Birliini
Kuran Antlama Tasla65, Topluluu kuran Antlama olan Roma
Antlamasnn yerine gemek zere hazrlanmtr.66 Taslan 3 nc
maddesinde Birlik vatandal kavramna yer verilmi, bu kavramn ye
devlet vatandalna bal olduu ifade edilmitir.67 Giri ve 87 maddeden
oluan Taslak, ok gl federal ilkeleri ierdii iin, tam bir sonuca
ulaamamtr.
1984 Fontainebleau Zirvesi : Avrupa Topluluunun 25-26 Haziran
1984 tarihlerinde Fontainebleauda gerekletirdii zirve, 1974 Paris Zirvesi
sonras, Avrupann btnleme srecinde gerekletirilen en nemli
zirvelerden biridir.68
63 Resolution of the Representatives of the Governments of the Member States of the European Communities, meeting within the Council of 23 June 1981, O.J., C 241 ,19/09/1981, s.0001 0007. 64 KAYA, a.g.e., s.20. 65 Draft Treaty Establishing the European Union, O.J., C 77, 19/03/1984, s.0053. 66 BOZKURT, Veysel, Avrupa Birlii ve Trkiye, stanbul, Alfa Yaynlar, 1997, s.147. 67 TEZCAN (AB Yurttal), s.54. 68 KAYA, a.g.e., s.21.
27
Ad geen zirve sonunda Fransa Cumhurbakan Franois Mitterand,
daha derin bir Avrupa btnlemesine ilikin olaslklar konusunda rapor
hazrlamak zere iki geici komitenin kurulmasn tevik etmitir. Bu
komitelerden birincisinin, Avrupa btnlemesinin ye lke vatandalarnn
gndelik hayat zerinde bariz etkileri olan retim, mesleki eitim ve seyahat
gibi ynlerini ele almas; ikincisinin ise ATnin siyasi, ekonomik ve kurumsal
reformu hakknda tavsiyelerde bulunmas ngrlmekteydi.69 Bu amala,
halklarn Avrupasnn yaratlmasnn nemi vurgulananarak, bu alanda
alnmas gereken nlemleri, kstaslar belirleyecek bir rapor hazrlamak zere
Pietro Adonnino bakanlnda ad-hoc bir komite kurulmutur.70
Adonnino Komitesi : Ad geen komite tarafndan hazrlanan
raporda71, Avrupa vatandal i ve d boyutlu olmak zere iki boyutlu
olarak ele alnmtr. D boyutta daha ziyade nc lkelere kar bir
Avrupa kimliinin gstergesi olarak ele alnan vatandalk, i boyutta ye
devlet vatandalarnn gnlk yaamlarnda birtakm iyiletirmeleri
ngrmektedir.72
Adonnino Komitesi, 1974 tarihli Paris Zirvesinden bu yana yaanan
gelimeleri gznnde bulundurarak, Birlik vatandalndan doan haklara
ilikin nerilerini balca be alanda toplamtr:73
a. Topluluun siyasal srecine katlmc olarak vatanda,
69 DNAN, Desmond, Avrupa Birlii Ansiklopedisi, C.1, stanbul, 2005, s.43. 70 Report from the Commission on the Citizenship of the Union, Commission of the European Communities, Brussels, 21 Dec 1993, s.2. 71 A People's Europe, Reports from the ad hoc Committee, Bulletin of the European Communities, Supplement 7/85. 72 TEZCAN (AB Yurttal), s.54. 73 WIENER, a.g.e., s.133.
28
b. ye devletlerin siyasal srelerine katlmc olarak vatanda,
c. Vatandan Topluluun snr tesi konularna ilikin bilgi ihtiyac,
d. Vatandan Topluluun yasal belgelerine eriimi,
e. Topluluk dnda seyahat eden vatanda.
Yukarda belirtilen konular, siyasal hak olarak seme ve seilme hakk,
serbest dolam hakk, dava ama hakk ile diplomatik korunma hakk
balamnda ele alnmtr.74
Avrupal kimliini ne karan ve Avrupa vatandal yaratlmasnn
zorunluluuna dikkat eken rapor, ye devlet halklarnn duyarllklarnn
artrlmas gereini de ortaya koymutur. Ortak Avrupa kimliini vurgulayan
ve Avrupallk bilincini alamay hedefleyen simgelerden, mavi zemin
zerinde altn rengindeki 12 yldzn yer ald Avrupa bayra, bu
gelimelerin hemen ardndan 1985 Hazirannda resmi bayrak olarak kabul
edilerek, ilk kez 29 Mays 1986 tarihinde resmi bir trenle Komisyonun
Brkseldeki merkezinde gndere ekilmitir. Komisyona gre bu simge,
Avrupa kimlii ve Avrupa btnlemesinin mkemmelliini temsil
etmektedir.75
Ayn dnemde, Avrupa ortak kltrel mirasnn nemli bir eseri olan
Ludwig van Beethovenn 9 ncu Sefonisinin 4 nc blm Avrupann resmi
mar, 9 Mays ise Avrupa gn olarak kabul edilmitir. Tm bu giriimler,
ortak gemileri hakknda Avrupallar bilinlendirmek amacn gtmektedir.76
74 WIENER, a.g.e., s.134. 75 ERDENR, a.g.e., s.109. 76 ERDENR, a.g.e., s.111.
29
Schengen Antlamas : Tek pazara geilebilmesi iin insanlarn
serbest dolamlar balamnda snrlarda yaplan denetlemelerin, yani en
geni anlamda kimlik kontrollerinin kaldrlmas gereine eskiden beri baz
ye lkelerce iaret edilmitir. Buna ek olarak, nc lkelerin
vatandalarna uygulanacak vize ve iltica hakk ilemlerinin tek dzene
balanmas da arzu edilmekteydi.77
Benelks lkeleri, Almanya ve Fransa hkmetleri, 14 Haziran 1985
tarihinde bu konular dzenleyen Ortak Snrlardaki Denetimlerin Kademeli
Olarak Kaldrlmasna Dair Schengen Antlamasn78 imzalamlardr.
Antlamann yapld Schengen kasabasnn, imzac devletlerin ortak
snrnda olmas gibi sembolik bir anlam bulunmaktadr.79
Aslnda i snrlarda kontrollerin kaldrlmas tartmas, Toplulua
zg bir konu olup, Topluluk karar mekanizmalar devreye sokularak
zlmesi gerekirdi. Bilindii gibi, Shengen sistemi, bireylerin serbest
dolam kavramnn anlam konusunda ye devletlerin uzlaamamas
sonucu domutur. Bir ksm ye devletler, serbest dolamn yalnzca ye
devletlerin vatandalarna mahsus olmas gerektiinden hareketle, nc
lke vatandalaryla ilgili kontrollerin yaplabilmesi iin ye devletler
arasndaki snrlarn kaldrlmasna taraftar deillerdi.80
77 TEKNALP, Glren, TEKNALP, nal, Avrupa Birlii Hukuku, 2.Bas, stanbul, Beta Yaynlar, 2000, s.12. 78 Schengen Agreement on the Gradual Abolition of Checks at Their Common Borders (Schengen Antlamas ve buna dayanlarak kabul edilen dier hukuki dzenlemeler, Amsterdam Antlamasnn eki olan bir protokol ile Avrupa Birlii mktesebatna dahil edilmitir). 79 WIENER, a.g.e., s.189. 80 TEZCAN (ABde Birey), s.94.
30
Kar tezi savunan ye devletler ise, gerekli dzenlemelerin yaplarak
ye devletler arasndaki snrlarn tamamen kaldrlmasndan yanayd. Hatta
bu erevede, ye devletler aras snrlarda, ye devletlerin vatandalarnn
kontrolsz biimde gemesine olanak tanyan ve bu fikri ortaya atan
Komisyon yesinin ismine atfla Bangemann Yolu olarak adlandrlan zel
gei yollarnn yaplmas bile teklif edilmiti. Bu iki tez arasnda bir uzlama
salanamamas sonucu yukarda saylan alt ye devlet tarafndan Schengen
antlamas imzalanmtr.81 Shengen sistemine, ngitere ve rlanda dnda
btn ye devletler deiik tarihlerde dahil olmulardr.82
Ad geen Antlamann kayda deer zelliinden sz edilebilir.
Bunlardan ilki, srecin tahmin edilenden daha abuk bir ekilde gelimesi;
ikincisi, Schengen Antlamasnn hkmetler aras grmeler sonucu
ortaya kmasna ramen, Topluluk politikasn iermesidir. Son olarak da,
-Almanyada gerekletii haliyle- Antlamann, ilgili devlet biriminin deil,
hkmetin giriimleri ile uygulamaya konmu olmasdr. Zira, Antlama,
Almanyada Parlamento tarafndan onaylanma prosedrnden
geirilmemitir. te yandan, hkmetler arasnda yapld iin yaymlanma
srecinden gemeyen Antlama, Avrupa Parlamentosunun muhalefeti ile
karlam, hukuki geerlilii tartma konusu olmutur. Sonu olarak,
Schengen Antlamas, gl bir hukuki zemin yerine, salam olmayan politik
bir zemin zerine kurulmu bulunmaktadr.83
81 TEZCAN (ABde Birey), s.94. 82 talya 27 Kasm 1990, spanya ve Portekiz 25 Haziran 1991, Yunanistan 6 Kasm 1992, Avusturya 28 Nisan 1995, Danimarka, Finlandiya ve sve 19 Aralk 1996da Schengen Antlamasn imzalamlardr (Tezcan (1), s.95). 83 WIENER, a.g.e., s.190.
31
Avrupa Tek Senedi : Topluluklarn kurucu antlamalarnda ilk byk
deiiklii gerekletiren Avrupa Tek Senedi (ATS), 1 Temmuz 1987
tarihinde yrrle girmitir.84 Antlamann Tek Senet diye
adlandrlmasnn sebebi, tek metinde iki amaca ulalm olmas, iki aracn
birletirilmesidir. Zira, ATS ile;
- Topluluun antlamalar geni ekilde deiirilmi,
- ye lkeler arasnda d politikann birlikte belirlenip yrtlmesi
gerekletirilmitir.85
O gne kadar Avrupada birlik yolunda atlan admlarn da bir ifadesi
olan86 ATSnin temel felsefesi, ye devletler arasndaki ilikilerin bir birlie
dntrlmesidir. Bu felsefenin gerekletirilmesi iin, Topluluun yetkileri
geniletilmi, kurumsal yaps yeniden dzenlenmitir. ATS ile, ye
devletlerin devlet bakan ya da babakanlarndan oluan zirve, Avrupa
Konseyi (European Council) adyla yeniden formle edilmi; ye devletler
arasnda ortak pazarn daha hzl gerekletirilebilmesini salamaya ynelik
yasal dzenlemelerin yaplmas iin gerekli olan ibirlii prosedr getirilmi;
Parlamentonun yetkisi artrlm ve ATADn i ykn azaltmak zere lk
Derece Mahkemesi kurulmutur.87
Tm bunlarn yan sra, alt alanda yeni hedeflere ulalmas da
ngrlmtr. Bu alanlar; ye devletlerin snrlarnn kaldrlarak ana
retim faktrnn (mal, hizmet ve sermaye) serbest dolamnn salanmas;
84 The Single European Act, O.J., L 169, 29 June 1987. 85 TEKNALP/TEKNALP, a.g.e., s.13. 86 BOZKURT, Veysel, a.g.e., s.150. 87 KKTA, Arif, Avrupa Birliinde ilerin Serbest Dolam Hakk ve Trk Vatandalarnn Durumu, Ankara, Nobel Yaynlar, 1999, s.16.
32
ekonomik ve sosyal btnlemenin gerekletirilmesi; iilerin salk ve
gvenlik koullarnn iyiletirilmesi; ekonomik ve parasal birlie ulalmas ile
teknolojik gelimelerin hzlandrlmasdr.88
alanlarn Temel Haklarna Dair Topluluk Sosyal art (Sosyal
art) : Avrupa vatandal kavramnn ieriini belirleme ve siyasal birlii
salama ynndeki almalar, Vetter Raporu89 ve Nisan 1989daki Haklar ve
zgrlkler Deklarasyonu90 ile devam etmi, benzer dncelere
alanlarn Temel Haklarna Dair Topluluk Sosyal art91 ieriinde de yer
verilmitir.92
Sz konusu Sosyal art, Avrupa Birlii ierisinde ekonomik
vatandalk destekilerinin bir zaferi olarak grlmektedir. Zira, hukuki
balayclnn bulunmamasna karn, cinsiyet ayrmclnn nlenmesi gibi
Birlie yklenen ekonomik haklarn korunmas alannda ahlaki ykmllkleri
beraberinde getirmitir.93
1989 yl Aralk aynda ngiltere dndaki dier ye devletler tarafndan
onaylanan Sosyal art, i hukuku ve sosyal gvenlik hukukunda asgari
standartlar dzenleyen hkmler iermektedir. Toplam 33 madde olan
88 KAYA, a.g.e., s.23. 89 Report drawn up on behalf of the Committee on Legal Affairs and Citizens Rights on the proposal from the Commission (COM (88) 371, Doc.C 2-104/88) for a Council Directive on voting rights for Community nationals in local elections in their Member State of residence, Rap:Heinz Oskar Vetter, PE Doc. A 2-392/88, 1989. 90 Declaration of Fundamental Rights and Freedoms (12/04/1989), O.J., C 120, 16/05/1989, s.51. 91 Community Charter of the Fundamental Social Rights of Workers, (http://www.europa.eu/scadplus/leg/en/lvb/133501.htm [Eriim:12.04.2006]). 92 CHURCH, Clive H, European Union and European Community, A Handbook and Commentary on the post-Maastricht Treaties, New York, 1994, s.76. 93 SPRINGER, a.g.e., s.138.
33
artn Balang ksmnda, sosyal haklar ve ayrmclk yasa Avrupa
vatandal balamnda ifade edilmitir.
Sosyal artn ieriinde serbest dolam, i seimi serbestisi, yaam
ve alma koullarnn iyiletirilmesi, sosyal koruma, toplu mzakere ve
rgtlenme zgrl, mesleki eitim, kadn ve erkek arasnda muamele
eitlii, iilere ynelik bilgilendirme, danma ve ynetime katlma,
iyerlerinde salk ve gvenliin korunmas, ocuklarn ve genlerin
korunmas, yallarn korunmas ile sakatlarn korunmas haklar yer
almaktadr. Bylece, Topluluk snrlar ierisinde alanlarn temel sosyal
haklar dzenleme altna alnarak Pazarn gerekletirilmesinin nemi
vurgulanmtr.94
Sonu itibariyle, 1980li yllarn sonuna gelindiinde, Avrupa Topluluu
yaps ierisinde vatandalk kavram, buraya kadar ifade edilmeye allan
abalara karn hl gelime aamasnda bulunmaktayd. ye devlet
vatandalar, dier ye devletlerin lkelerinde snrl lde yerleme hakkna
sahip olmalarna karn, vatanda olmadklar bu lkelerde seme ve
seilme haklarna sahip bulunmuyor; sadece Roma Antlamasnda
ngrlen az saydaki ekonomik ve sosyal haktan yararlanabiliyorlard.95
2. Maastricht Sreci
Topluluun vatandalk politikalar, 1970 ve 1980li yllarda yaanan
gelimelerin ardndan nemli bir noktaya tanmaya balamtr. 1970li
94 WIENER, a.g.e., s.177. 95 SPRINGER, a.g.e., s.138.
34
yllarda vatandalk stats oluturulmasnn temelinde, ortak bir Avrupa
kimlii yaratlmas fikri bulunmaktayken, 1980li yllarda vatandalk
uygulamalar eitlik ve dayanma ilkelerine dayandrlmtr. Oysa 1990lar,
vatandalk statsnn ynnn byk lde deimesine yol am,
vatandalk, Avrupa Siyasi Birliinin oluumunu dorudan etkileyecek bir
unsur olarak deerlendirilmitir.96
a. Martin Raporu
Avrupa Parlamentosu tarafndan 27 ubat 1990da kabul edilen Martin
Raporu97, Avrupa Topluluunu en ksa zamanda federal bir Avrupa Birliine
dntrmek gerekliliini vurgulamtr. Sz konusu raporda, ayrca,
Vatandalar Avrupas alannda Topluluk yetkilerinin son derece mtevaz
olduu belirtilerek, Avrupa vatandalarna ilikin hkmlerin kurucu
antlamalara dahil edilmesi nerilmitir.98
Martin Raporunun ardndan, Belika heyeti tarafndan siyasi birlie
ilikin bir belge hazrlanm; tek bir seim prosedrnn kabul edilmesi ve
Avrupa Parlamentosu seimleri ile yerel seimlerde Topluluk vatandalarnn
seme haklarn dzenleyen hukuki erevenin belirlenmesi gerektii
belirtilmitir. Ad geen belgede, Martin Raporu paralelinde Avrupa
vatandal kavram yerine, Vatandalar Avrupas kavram kullanlmtr.99
96 WIENER, a.g.e., s.252. 97 SEC (90) 1015/2, 18/05/1990. 98 WIENER, a.g.e., s.218. 99 WIENER, a.g.e., s.218.
35
b. Dublin Zirvesi spanyol Heyetinin Teklifi
Avrupa vatandal, 4 Mays 1990 tarihinde spanyol Babakan
Felipe Gonzales tarafndan Avrupa Konseyine sunulan bir teklif100 ile
yeniden gndeme getirilmi ve vatandala ilikin dzenlemelere kurucu
antlamalarda yer verilmesi fikri ileri srlmtr. Avrupadaki siyasi birliin
btnlemi bir ekonomik alan, ortak bir d politika ve gvenlik politikas
ve ortak vatandalk olmak zere temel stun zerine ina edilmesini
neren spanya, Avrupa vatandal kapsamnda snrlandrlmam serbest
dolam, ticari faaliyette bulunma, igc girii ile seme ve seilme hakknn
yer almas gerektiini savunmutur.101
Daha sonra spanyol yetkililerince hazrlanan ikinci bir belgede ise,
Avrupa siyasi birliinin oluturulmasna ynelik olarak, ekonomik
yaklamlarn dnda bir perspektifin gelitirilmesi gerei vurgulanmtr.
Bunun yan sra, Topluluk vatandal kavramnn, Fontaineblau Zirvesinde
ortaya konan Vatandalar Avrupas kavramndan farkl olduu ileri
srlmtr. spanya hkmeti tarafndan sunulan ilk belgede vatandalk
kavram, devletin kurucu unsuru olarak ele alnmtr. Oysa, ikinci belgede,
sosyal haklarn geniletilmesi ve vatandala bal haklarn eit bir biimde
yaygnlatrlmasndan sz edilmitir. Bylece, Topluluun ilk dnemlerinde
ortak Avrupa kimlii yaratlmas fikrinin bir paras olarak kabul edilen
100 Agence Europe No.5252, 11 May 1990, s.3. 101 MAAS, Willem, The Evolution of EU Citizenship, Memo for Princeton workshop on The State of the European Union, Volume 8, 16/09/2005, s.11.
36
vatandalk kavramna yeni bir yaklam getirilmi; son spanyol nerisi ile,
tm vatandalarn eit ekilde yararlanaca vatandalk haklarnn kurucu
antlamalarda yer almas gereklilii savunulmutur.102
Avrupa Konseyi tarafndan 28 Haziran 1990da Dublinde
gerekletirilen zel toplantda, Topluluun geliiminin sadece ye devletlerin
deil, tm Avrupann bar ve gvenlii balamnda nem tad sonucuna
varlmtr. Siyasi birlie dair tartma alanlarndan birini de, Topluluk
vatandal kavramnn ne ekilde tespit edilecei ve geniletilecei
oluturmutur.
Bu dnemde, giriimleri ile Avrupa vatandalnn savunuculuunu
stlenen spanyol hkmeti, 1990 yl Eyll aynda hazrlad belgede103, bir
ye devletteki dier ye lke vatandalarnn ayrcalkl yabanclar olmaktan
teye gidemedikleri ve bu yzden Avrupa vatandal yolunda acil
dzenlemeler yaplmas gerektiine iaret etmitir.104
Sz edilen belgede yer alan tanma gre, Avrupa vatandal; ye
devlet vatandalarnn, bal olduklar devletin Birlie ye olmas dolaysyla,
Topluluk snrlar dahilinde mnhasran uygulanan ve korunan zel haklar ve
ykmllklere sahip olduu, kiisel ve dokunulmaz bir statdr105. Bu
tanm, spanya tarafndan Birliin siyasi yaplanmasnda uluslarst bir devlet
fikrinin benimsendiini; vatandalarn da bu birliin yeleri olarak
grldn; dolaysyla vatandala bal haklarn Birlik tarafndan
102 WIENER, a.g.e., s.260. 103 The Spanish Memorandum on European Citizenship, Towards a European Citizenship, Council Doc. SN 3940/90 of 24 Sept 1990. 104 WIENER, a.g.e., s.261. 105 The Spanish Memorandum on European Citizenship, s.1.
37
tannmas gerektiinin dnldn ortaya koymaktadr. nerilen
vatandalk yaps, Birliin dinamik yapsna bal bir esneklie sahip olacak,
Birlik geliim gsterdike stat olarak somut bir anlam kazanacak ve Birlik
ierisindeki blgesel farkllklarn azaltlmasna katkda bulunacaktr.106
Sz konusu yapnn ieriine ilikin olarak da, u nerilere yer
verilmitir:107
a. Serbest dolama dair tam bir zgrlk, yerleim yerinin serbeste
belirlenmesi, yerleilen yerde siyasi yaama serbest katlm,
b. Sosyal ilikiler, salk, eitim, kltr, evre korumas, tketici
haklar gibi politikalarn Toplulua devrine paralel olarak, Avrupa
vatandalarna da haklar salanmas,
c. ye devletlerce salanacak diplomatik koruma,
d. Avrupa Parlamentosuna dileke verme ve ombudsmana bavuru
sisteminin kurulmas ve desteklenmesi,
e. Askerlik ya da benzer zorunlu hizmetlerin, dier ye lkelerde de
tannmas.
Tm bu abalar sonucunda, Birlik vatandal kavram ve ierii,
birok Topluluk dokmannda yer almaya balayan temel konulardan biri
haline gelmitir. 14 Aralk 1990da Romada gerekletirilen Hkmetler Aras
Konferansta, Birlik vatandalna bal haklarn tanmlanmas ve
korunmasn salayacak bir mekanizmann kurulmas kararlatrlmtr.108
106 WIENER, a.g.e., s.261-262. 107 KAYA, a.g.e., s.35. 108 WIENER, a.g.e., s.270.
38
Hkmetler Aras Konferansn hemen ertesinde, spanyol heyeti
tarafndan ikinci bir belge hazrlamtr. kinci belgeye gre, vatandalk,
Birliin demokratik meruiyetinin temelini oluurmann yan sra, temel
stunundan biri olma niteliine de sahip bulunmaktadr. Bununla birlikte,
Birlik vatandalnn ulusal vatandal ikame etmeyecei, ulusal
vatandala bal hak ve ykmllklerin yerini alamayaca hususu,
belgede aka belirtilmitir.109
spanyol heyeti tarafndan sunulan bir nceki belgede, temel haklar ile
vatandalk haklar arasnda bir ayrma gidilmezken, bir sonraki nerinin
ikinci maddesinde hem ye devletlerin, hem de Birliin temel haklara sayg
gstermesi gereine zel olarak iaret edilmitir.110
Yine bu neride, Birlik bnyesinde kurulmas dnlen tek bir
ombudsman sistemi yerine, bu sistemi de tamamen gzard etmeden, Birlik
vatandalarna Antlamada tannan haklar gvence altna almada yardmc
olacak ve her ye devlette birbirinden bamsz ekilde grev alacak
ombudsmanlardan oluan bir sistem ngrlmtr.111
Tm bu ifadelere karn spanyol nerisi, Avrupa vatandalnn nasl
ekillendirilecei konusunda yeterli akla sahip bulunmamaktadr. Dier bir
deyile, spanya heyeti tarafndan sunulan bu neriler, Avrupa vatandal
kavramnn; Antlamalar vastasyla tannacak belirli bir grup haktan m
oluaca, yoksa o dnemde hukuki metinlerde yer alan haklardan meydana
gelen bir vatandalk haklar artndan m ibaret saylaca ya da Topluluk
109 CONF-UP 1731/91 of 21 Feb 1991, s.6. 110 KAYA, a.g.e., s.40. 111 KAYA, a.g.e., s.41.
39
organlarnca Birliin geliimine bal olarak tanmlanacak bir grup vatandalk
hakkndan m meydana gelecei hususlarna aklk getirmemitir.112
c. Maastricht Antlamas
Avrupa vatandal kavram, 01 Kasm 1993 tarihinde yrrle giren
Maastricht Antlamasnda113 aka dzenlenmitir. Ayrca, Avrupa Birliinin
hedefleri arasnda Birlik vatandalndan bahisle, bir Birlik vatandal
kurmak suretiyle ye devlet vatandalarnn hak ve menfaatlerinin
korunmasn arttrmak ifadesi yer almtr. Jean Claude Gautronun da
belirttii gibi, bu hkm, Topluluk hukukunda kabul edilen kavramlarn,
zellikle de ye devletlerden birinin vatanda olma kavramnn ok tesine
giden ve Maastricht Antlamas ile getirilen temel yeniliklerden biridir.114
(1) Birlik Vatandal Kavram
Maastricht Antlamas ile getirilen Birlik vatandal kavram, spanyol
heyeti tarafndan sunulan teklif ile byk lde uyumaktadr. Buna gre,
her bir ye devletin vatanda Birlik vatanda olarak kabul edilmi ve Birlik
112 KAYA, a.g.e., s.42. 113 Treaty on European Union, O.J., C 191, 29.07.1992 (Consolidated version: O.J., C 224, 31.08.1992) (Trke evirisi iin bknz. ktisadi Kalknma Vakf, Avrupa Birliini Kuran Andlama, ev.Can Baydarol). 114 ROCHE, Maurice, Citizenship And Exclusion: Reconstructing The European Union, European Citizenship and Social Exclusion, Ed.Maurice Roche and Rik Van Berkel, England, Ashgate Publising Limited, Aldershot, 1997, s.8; TEZCAN (AB Yurttal), s.55.
40
vatandalarnn, Maastricht Antlamasnn kinci Blm 8-8e maddelerinde
belirtilen haklardan yararlanmalar ngrlmtr.115
Bu noktada, Birlik vatandalnn ulusal vatandaln bir trevi
olduuna dikkatleri ekmek gerekmektedir. Birlik vatanda olabilmek iin,
ye lkelerden birinin vatanda olmak gerektiinden, nihai tahlilde kimin
Birlik vatanda olup olamayacan belirleyen ulusal devletin vatandalk
kanunlar olmaktadr. Birlik vatandalnn bu ekilde sadece ye lkelerle
snrl kalmasndan dolay, verilen haklar da yalnzca ye lke vatandalarna
yneliktir. Dolaysyla, fiili durumlar ne olursa olsun, ye lkelerde mukim
nc lke vatandalar bu haklardan yararlanamamaktadr. Bununla
birlikte, ATADa bavuru, ombudsmana bavuru gibi haklarn yan sra, Tek
Pazarn ortaya koyduu birtakm ekonomik haklardan nc lke
vatandalar da yararlanabilmektedir.116
Avrupa Topluluunu, Maastricht Antlamasna gtren nemli
neden bulunmaktadr. Bunlardan ilki, Avrupann btnlemesi srecinin ilk
dnemlerinde, zellikle 1980lerin ortalarnda ortaya atlan, Topluluun
kurumsal ve siyasal bakmdan yeniden canlandrlmasna ynelik
giriimlerdir. Geen sre ierisinde Topluluun ulat btnleme ye
devletler tarafndan yeterli bulunmadndan, daha kapsaml bir btnleme
iin siyasi basklar da artrlmtr. kinci neden, Topluluk ekonomisi ve Tek
Pazarn etkileri hakknda 1980lerde ortaya kan ve gelien dncelerdir.
nc neden ise, ye devlet vatandalarnn gelinen aamadan memnun
115 KOSLOWSKI, a.g.m., s.388. 116 ERDENR, a.g.e., s.163-164.
41
olmamalar, daha baarl sonular verecek bir btnlemeden yana bir tavr
sergilemeleridir.117
Sz edilen saiklerle ortaya konan Antlama ile, Birlik vatandal da
Topluluk hukukunun bir paras haline gelmi bulunmaktadr. Bu kavramn
neyi ifade ettii ise, Antlamann hkmlerinin incelenmesini zorunlu
klmaktadr.
Ancak bu incelemeye gemeden nce, Antlama metnindeki ilgin bir
durumu saptamak yerinde olacaktr. Maastricht Antlamas ile Birlik
vatandal tesis edilmi olmasna ramen, bu konudaki hkmler Avrupa
Birlii Antlamasnda deil de, Avrupa Topluluu Antlamasnn iinde yer
almtr. Aslnda, sz konusu hkmlerin AB Antlamasnn iinde yer almas
gerekirdi. Oysa byle yaplmayarak, yukardaki zm benimsenmi ve
birbirinden farkl olan Topluluk ve Birlik kavramlar Birlik vatandal
erevesinde adeta birbiriyle e anlaml olarak deerlendirilmitir. Bu
durumun en makul aklamas, Avrupa Birliinin hukuksal kiilikten yoksun
olmas nedeniyle Birlik vatandal statsnn AT Antlamas iinde
dzenlenmi olmasdr. stelik, bu operasyon sayesinde Birlik vatandal
erevesinde AT Antlamasnn karar mekanizmalarnn ve hukuksal
prosedrlerinin geerli olmasnn salanmas yannda, ATAD da bu hkmler
erevesinde yetkili klnmtr.118
117 KKTA, Serbest Dolam, s. 17. 118 TEZCAN (2), AB Yurttal, s.55.
42
(2) Birlik Vatandalna likin Hkmler
Birlik vatandalna ilikin olarak, Maastricht Antlamasnn Ortak
Hkmler blmnn A maddesinde, kararlarn vatandalara mmkn olan
en yakn ekilde alnd, Avrupa halklar arasnda kesintisiz ve daha sk bir
birlik yaratan srete yeni bir merhaleyi oluturduu belirtilmitir. Avrupa
Birliinin hedeflerinin sraland B maddesinde ise, Bir Birlik vatandal
kurmak suretiyle ye devlet vatandalarnn hak ve menfaatlerinin
korunmasn artrmak ifadesine yer verilmitir.
Bu dzenleme, Topluluk hukukunda kabul edilen kavramlarn, zellikle
de antlamalarn ilevsel kapsamna giren, Topluluk vatanda kavramndan
ok teye giden, Maastricht Antlamasnn getirdii yeniliklerden biridir.
Ayrca Birlik vatandalnn siyasal ve hukuksal ynlerinin birbiriyle sk bir
biimde bal olduu unutulmamaldr. Zira, yeni kavramn en nemli sonucu,
federal devlet ile uluslararas rgt arasnda bir ara siyasi topluluun
kurulmasna katkda bulunmasdr. Birlik vatandalnn tannmas, Avrupa
siyasal federalizminin bir ilerlemesini yanstmakla beraber, bu ilerleme
sadece uzun vadedeki dier gelimelere yol aabilecek bir aama veya ana
kat olarak grlebilmektedir.119
Maastricht Antlamasnn Birlik vatandaln dorudan dzenleyen
hkmlerinin yrrle girmesi, Topluluu sadece iktisadi bir yap olmaktan
kartarak, siyasi boyutu da ieren bir yapya dntrmtr. Avrupa
Ekonomik Topluluunun adnn Avrupa Topluluu olarak deitirilmesi de,
119 TEZCAN (ABde Birey), s.24.
43
bunun bir gstergesi olmaktadr. Antlama, ilk kez kimlik duygusunu Birlik ile
tevik etmek amacyla, daha nce Toplulukta var olmam bir biimde, ye
devlet vatandalar ile Avrupa Birlii arasnda dorudan bir siyasi ba
yaratmtr.120
Maastricht Antlamasnn 8 nci maddesinin 2 nci paragrafnda Birlik
vatandalarnn AT Antlamasyla belirlenen hak ve devlere sahip
olduklarnn belirtilmesi, Topluluk hukuk dzeninin ye devletler ve Topluluk
kurumlaryla snrl olmayp, bireyleri de kapsadn anayasal dzeyde
hkme balanmas asndan son derece nemlidir.121 Devamnda yer alan
8A, 8B, 8C, 8D ve 8E maddelerinde, her Avrupa vatandann sahip olaca
haklar, sayma yoluyla belirtmitir. Buna gre, Birlik vatandalnn kiilere
salad haklar unlardr:
a. ye devletler arasnda serbeste dolama ve bir baka ye lkeye
yerleme hakk (8A maddesi),
b. Bir baka ye lkede yaayan kiilere, yerel seimlerde ve Avrupa
Parlamentosu seimlerinde, ev sahibi lke vatandalaryla ayn koullarda
aday olma ve oy kullanma hakk (8B maddesi),
c. Birlik vatanda olan bir kiinin yaad nc bir lkede, kendi
lkesinin diplomatik temsili yoksa, o lkede temsil edilen herhangi bir ye
lkenin diplomatik korumasndan, o lke vatandalaryla ayn ekilde
yararlanma hakk (8C maddesi),
120 Report from the Commission on the Citizenship of the Union, 1993, s.2. 121 Report from the Commission on the Citizenship of the Union, 1993, s.2.
44
d. Toplulukla ilgili konularda ve gerek ve tzel kiilerin dorudan
etkilendii durumlarda Avrupa Parlamentosuna ve ombudsmana bavuru
hakk (8D maddesi).
Getirilen bu haklarn bir ksm daha nceden mevcut olan haklardr; bir
ksm ise ilk kez Antlama ile tannmtr. Serbest dolam ve yerleim hakk
ile Avrupa Parlamentosuna dileke verme hakk daha nceden var olan
haklardandr. Avrupa Parlamentosu seimlerinde ve yerel seimlerde seme
ve seilme hakk, ombudsmana bavurma hakk, btn ye devletlerin
diplomatik makamlarnn salad korumadan yararlanma hakk ise,
Maastricht Antlamas ile getirilen haklar grubunda yer almaktadr.122
Burada vurgulanmas gereken nemli bir husus, Antlamann ikinci
blmnn duraan deil, doas gerei devingen bir nitelik taddr. Bu
nitelik, Antlamann 8/e maddesinde aka dile getirilmi bulunmaktadr.123
Buna gre, Komisyonun her ylda bir Avrupa Parlamentosu, Konsey ile
Ekonomik ve Sosyal Komiteye bu blm hkmlerinin uygulanmas
hakknda, Birliin geliimini de dikkate alacak ekilde bir rapor sunmas
ngrlmektedir. Bu raporun verilmesiyle Konsey, Antlamann dier
hkmlerine halel gelmeksizin, Komisyonun nerisi zerine ve Avrupa
Parlamentosuna dantktan sonra, bu blmde yer alan haklar tamamlayc
nitelikte olan ve ye devletlere kendi anayasal kurallarna uygun olarak kabul
etmelerini tavsiye edecei dzenlemeleri kararlatrabilecektir. Bylelikle,
Avrupa vatandal kavramnn ieriinin geniletilmesi iin yaplacak yeni
122 TEZCAN (ABde Birey), s.27-28. 123 WIENER, a.g.e., s.290; WEATHERILL, Stephen, BEAUMONT, Paul, EU Law, England, Penguin Books, Third Edition, 1999, s.15.
45
dzenlemelerin yolu ak braklmken, atlacak tm yeni admlardan Birlik
kurumlarnn haberdar olmas da salanmak istenmitir.124
Avrupa Komisyonu, ilk raporunu 1993 ylnda hazrlayarak sreci
balatmtr. Sz konusu raporda125, o gne dek Toplulukta varolmayan
Avrupa Birlii ile ye devlet vatandalar arasnda siyasi ban, ilk kez
Antlama tarafndan kurulduu ifade edilmi; bunun Avrupa kimliinin
oluumu amacna ulamay salayaca vurgulanmtr.126
3. Maastricht Antlamas Sonrasndaki Gelimeler
Avrupa halklar arasnda daha sk bir Birlik yaratma srecinde nemli
bir ara olarak ngrlen Avrupa vatandal kavramnn ierii, Maastricht
Antlamas sonrasnda da gelitirilmeye allm; bu kavram ayn zamanda
Birliin demokrasi eksiklii olarak eletirilen unsurlarnn yenilenmesi iin de
nemli bir adm olarak ele alnmtr.
a. Danimarka Sorunu
Maastricht Antlamasnn 1 Ocak 1993 tarihinde yrrle girmesi
ngrlmekteyken, Danimarkann AB yelii hakknda Haziran 1992de
gerekletirilen referandumun olumsuz sonulanmas, bu aamada
kaydedilen nemli bir sorun olarak ortaya kmtr. Bu sorun, 1992 yl Aralk
124 WIENER, a.g.e., s.271; WEATHERILL, BEAUMONT, a.g.e., s.15. 125 Report from the Commission on the Citizenship of the Union, Commission of the European Communities, Brussels, 21 Dec 1993. 126 WIENER, a.g.e., s.289.
46
aynda gerekletirilen Edinburg Zirveside ele alnarak bir zme
ulalmaya allmtr.
Sorunun Birlik vatandaln ilgilendiren boyutuna ilikin olarak devlet
ve hkmet bakanlarnca bir karar kabul edilerek; Birlik vatandal ile
getirilmek istenen dzenlemelerle, ye devletlerin halklarna sahip olduklar
vatandalk haklarna ek haklarn ve korumann tannmasnn amaland,
ulusal vatandal ikame eden deil, tamamlayan bir yapnn ngrlm
olduu, kimlerin vatanda olarak kabul edilecei sorusunun her bir ye
devletin kendi hukuk kurallar erevesinde karlk bulaca belirtilmitir.127
Buna karlk, Danimarka tarafndan yaymlanan Deklarasyonda, AB
tarafndan getirilen vatandalk kavramnn Danimarka Anayasas ve hukuk
dzeni ile badamad; vatandaln her ye devletin kendi hukuk kurallar
uyarnca belirleneceine dair hibir dzenlemenin antlama metninde yer
almad; Danimarka yasalarnda yer almayan hibir hak, ykmllk ya da
ayrcaln bir baka ye devlet vatandana tannamayaca ve bir baka
ye devlet vatandana bu ekilde Danimarka vatandal
kazandrlamayaca; halihazrda ye devlet vatandalarnn antlamada
ngrlen yerel seimlerde oy kullanma hakkna sahip olduklar
vurgulanmtr.128
127 Decision of the heads of state and government, meeting within the European Council, concerning certain problems raised by Denmark on the Treaty on European Unon (European Council in Edinburgh, 11-12 Dec.1992, Conclusions of the Presidency, Annex 1), DOC/92/8, 13.12.1992. 128 CINGI, Murat Cahid, Citizenship Theory and Its European Dimensions, Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi, 1999, s.105-106.
47
b. Bindi ve Imbeni Raporlar
Danimarka ile yaanan sorunun tesinde, Avrupa vatandalnn
Birliin demokratik yapsnda nemli bir basamak olduu yolunda Birlik
genelinde hkim olan inan, Kurumsal ler Komitesi raportrlerinden
Rosamaria Bindi tarafndan hazrlanan raporla pekitirilmi; ad geen
raporda Birliin ileyiinin demokratiklemesinin uzun bir srece ihtiya
duyduu vurgulanmtr.129
Ayn dnemde Parlamento tarafndan hazrlanan Imbeni
Raporunda130 ise, Birlik vatandalnn artk ulusal vatandalk modeli esas
alnarak tanmlanamayaca belirtilerek, tarihsel ve siyasal iki karakteristik
zellii zerinde durulmu; din, dil ve gelenekleri ieren ilk zelliin artk
uygulanmayaca, kurumsal ve global deiikliklerin devlet-birey ilikilerini de
etkiledii ifade edilmitir. Ayn raporda, Maastricht Antlamasnn, Topluluk
sistemi ierisinde ye devlet vatandalarnn aktif rollerinin gelitirilmesine
ynelik son derece nemli bir basamak olduu vurgulanmtr.
129 Report of the Committee on Institutional Affairs of the European Parliament on Union Citizenship (Bindi Report), PE Doc A 3-301/90; O.J., C 19/65, 06/11/1991. 130 Report on the report from the Commission on the implementation of measures intended to promote observance of human rights and democratic principles (for 1995), Rap.Mr Renzo IMBENI, (COM (96) 0672 - C4 - 0095/97), PE 223.610/fin., 02 Dec 1997.
48
c. Veil Grubu Raporu
Avrupa Komisyonu, 14 Ocak 1996 tarihinde kiilerin serbest
dolamn engelleyen sorunlarn belirlenmesi amacyla bir alma grubu
oluturulmasn salamtr. Bu alma grubuna, Avrupa Parlamentosunun
eski bakanlarndan Simone Veil bakanlk etmitir. Grup, hazrlad raporu
18 Mart 1997 tarihinde Avrupa Komisyonuna sunmutur.131
Sz konusu rapor, ksaca, Avrupa Birlii yesi devletlerde dolam,
ikamet, ie girme, sosyal stat, kltrel haklar ve Topluluk hukuku kaynakl
haklarn korunmas gibi konularda Birlik vatandalarnn karlatklar
sorunlar derin bir analize tbi tutmutur. Grup, Topluluk baznda bireylerin
serbest dolamyla ilgili yasal erevenin, baz noktalar bir yana braklacak
olursa, aslnda yeterli olduu, bireylerin karlat sorunlarn bu yasal
erevede herhangi bir deiiklik yaplmadan zlebilecei grne
varmtr. Bu erevede asl nemli olann ye devletler arasndaki ibirliinin
gelitirilmesi olduunu vurgulayan Rapor, bireylerin serbest dolamnn
nndeki engellerin kaldrlmas iin aadaki yedi alanda seksenin stnde
tavsiye kaleme almtr.132
1. Birlik vatandalarnn ye devletlere girii ve ikameti,
2. Birlik vatandalarnn dier bir ye devlette ie girmesi,
3. Sosyal ve ailevi stat,
4. Mali stat,
131 Report of the high-level group on the free movement of persons, Rap.Mrs Simone Veil, Bulletin EU 3-1997, Union citizenship (4/4). 132 Report of the high-level group on the free movement of persons.
49
5. Kltrel haklar,
6. nc lke vatandalarnn zel durumu,
7. Bireylerin haklarnn korunmas.
Raporda yer alan balca tavsiyeler ise unlardr:
a. Birlik dahilinde serbest dolaan kiilere ynelik yaplan
bilgilendirmenin etkinletirilmesi gerekmektedir.
b. Dier bir ye devlette bir yldan az, fakat aydan fazla sreyle
yerleen kiilere ynelik olarak bir yl sreli, istee bal bir
yerleim kart oluturulmaldr. Uyruunda bulunulan ye devlet
tarafndan hazrlanacak bu kart, kiinin ihtiyalarn ve salk
sigortasn karlayacak derecede yeterli mali kaynaa sahip
olduunu gsterecektir.
c. Serbest dolama ilikin haklar, yeni Avrupa vatandal kavram
ile paralel hale getirilecektir. Avrupa vatandal kavram, tm
Avrupa vatandalarna eit ekilde davranlmasn
gerektirmektedir.
d. Dier ye devletlerdeki igc piyasasna giri kolaylatrlmaldr.
Bu balamda, snrlar dahilinde daha fazla vatandaa daha fazla
i olana salayan EURES (European Employment Services)
gelitirilmelidir.
e. Kamu sektrndeki igc, mmkn olduunca dier ye devlet
vatandalarna da almaldr.
f. Sosyal haklara ilikin dzenlemeler, zellikle emekli kiilere
ynelik olmak zere modernletirilmelidir.
50
g. Aile kurumuna ilikin haklar, toplumsal deiime uyum salayacak
ekilde deitirilmelidir. Bu balamda serbest dolam, kiiler
aileleri ile yerletikleri ye devlette uygun koullar altnda
birleemedii srece, tamamlanm saylmayacaktr.
h. Serbest dolam ve kltrel alverii kolaylatrmak amacyla dil
eitimi zerine younlalmaldr (Rapor Leonardo, Socrates,
Kaleidoscope gibi deiim programlar vastasyla serbest
dolama yaplan katklara da iaret etmitir).
i. Vergi alannda eit muamele ilkesi daha etkili biimde
uygulanmaldr. zellikle ye devletler arasndaki ifte
vergilendirmeden kaynaklanan sorunlar giderilmelidir.
j. ye devletlerde yasal olarak yerlemi bulunan nc devlet
vatandalarnn durumlar, ye devletlerin g politikalar da
dikkate alnarak iyiletirilmelidir. zellikle ye devletler arasn