Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi Ermnilrin Azrbaycan torpaqlarnda dövlt yaratmaq sylri ...................................... 8
“Ermni vilayti”nin tkili v azrbaycanllarn ilkin deportasiyas ............................. 11 Ermnilrin randan köçürülüb gtirilmsi ....................................................................... 14 Ermnilrin Türkiydn köçürülüb gtirilmsi ................................................................. 17
XX srin vvllrid azrbaycanllarn soyqrm v deportasiyas .................................................. 21
Ermnilrin 1905-1906-c illrd Cnubi Qafqazda törtdiklri qrnlar ...................................... 21 Bak qrnlar ................................................................................................................................... 25 Qarabada qrnlar ......................................................................................................................... 29 Naxçvanda qrnlar ........................................................................................................................ 31 Zngzurda qrnlar ........................................................................................................................ 35
1918-1920-ci illr soyqrm .................................................................................................. 40 Bak qrnlar ................................................................................................................................... 40 amax qrnlar .............................................................................................................................. 47 Quba qrnlar ................................................................................................................................. 52 Qarabada qrnlar ......................................................................................................................... 57 rvan quberniyasnda soyqrm ....................................................................................................... 65 Zngzurda soyqrm ......................................................................................................................... 68 Naxçvanda tördiln qrnlar ......................................................................................................... 73 Cnubi Azrbaycanda azrbaycanllarn soyqrm .......................................................................... 75
Sovet hakimiyyti illrind azrbaycanllarn repressiyas v deportasiyas .................................. 78
Azrbaycanllarn Ermnistanda 1920-1930-cu illr repressiyas .................................... 78
Azrbaycanllarn Ermnistandan 1948-1953-cü illr deportasiyas ............................... 81
Azrbaycanllarn Ermnistandan 1988-1989-cu illr deportasiyas ............................... 85
Ermnistann Azrbaycana qar sassz razi iddias v hrbi tcavüzünün nticlri ................ 93
Ümumi mlumat .................................................................................................................... 93 Münaqinin fsadlar .......................................................................................................... 97
Xocal soyqrm................................................................................................................... 102 Sndlr ................................................................................................................................................ 104
nticsind rvan xanlnn razisind dadlm kndlrin siyahs ......................... 106 Azrbaycan Xalq Cümhuriyyti dövründ yaradlm Fövqlad Thqiqat
Komissiyasnn üzvü N. Mixaylovun mruzsi ................................................................. 108
Azrbaycan Xalq Cümhuriyyti dövründ yaradlm Fövqlad Thqiqat
Komissiyann üzvü A.Novatskinin mruzsi .................................................................... 116
amaxda ermnilr trfindn dadlm kndlrin siyahs (1918-ci il)..................... 119 Quba qzasnda ermnilr trfindn qart ediln v dadlan kndlrin siyahs
(1918-ci il)............................................................................................................................. 121 1918-ci ild rvan quberniyasnda dalm v boaldlm azrbaycanl yaay
müslman kndlrinin siyahs ........................................................................................... 128 Zngzur qzasnda dadlm kndlrin siyahs (1918-1919-cu illr) ........................ 130 Kolxozçularn v digr azrbaycanl halinin Ermnistan SSR-dn Azrbaycan SSR-in
Kür-Araz ovalna köçürülmsi haqqnda SSR Nazirlr Sovetinin qrar
(23 dekabr 1947-ci il) .......................................................................................................... 133
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi
PREZDENT KTABXANASI
Kür-Araz ovalna köçürülmsi il laqdar tdbirlr haqqnda SSR Nazirlr
Sovetinin qrar (10 mart 1948-ci il) ................................................................................. 135 Soyqrm cinaytinin qarsnn alnmas v czalandrlmas haqqnda Konvensiya. 137 Genosid cinaytinin qarsnn alnmas v onun czalandrlmas haqqnda
Konvensiyaya qoulmaq bard Azrbaycan Respublikasnn Qanunu ....................... 140 Ermnistann azrbaycanl halisi arasnda Azrbaycan SSR- qardak köçürülm il
laqdar hval-ruhiyy haqqnda aray (3 may 1948-ci il) ............................................ 141 1948-1953-cü illrd Ermnistandan deportasiya ediln azrbaycanl yaay
mntqlrinin siyahs ....................................................................................................... 145 1988-1989-cu illrd Ermnistandan deportasiya edilmi azrbaycanl yaay
mntqlrinin siyahs ....................................................................................................... 150
razisind adlar dyidirilmi azrbaycanllara mxsus yer adlarnn siyahs ........... 153
ndiki Ermnistanda 1918-1987-ci illrd yaay mntqlri syahsndan silinmi
azrbaycanl kndlrinin siyahs ..................................................................................... 167 Xocal soyqrm (genosidi) günü haqqnda Azrbaycan Respublikas Milli Mclisinin
Qrar (24 fevral 1994-cü il) ............................................................................................... 175 Xocal soyqrm qurbanlarnn xatirsin sükut dqiqsi elan edilmsi haqqnda
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin Srncam ........................................................ 176
Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba münaqisi nticsind Azrbaycan
mdniyytin dymi maddi v mnvi ziyan haqqnda qsa aray ............................ 177 “1948-1953-cü illrd azrbaycanllarn Ermnistan SSR razisindki tarixi-etnik
torpaqlarndan kütlvi surtd deportasiyas haqqnda” Azrbaycan Respublikas
Prezidentinin frman (18 dekabr 1997-ci il) .................................................................... 179
“Azrbaycanllarn soyqrm haqqnda” Azrbaycan Respublikas Prezidentinin
frman (26 mart 1998-ci il) ................................................................................................ 181
Azrbaycanllarn soyqrm günü il laqdar Azrbaycan Respublikas Milli
Mclisinin byanat (31 mart 1998-ci il) ............................................................................ 183 Quba hrind “Soyqrm memorial kompleksi”nin yaradlmas haqqnda
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin srncam (30 dekabr 2009-cu il) .................. 185 Azrbaycan Respublikasnn insan hüquqlar üzr müvkkilinin (Ombudsmann) 31
mart - Azrbaycanllarn Soyqrm günü il laqdar byanat (30 mart 2010-cu il) . 186 Ombudsman 31 mart - Azrbaycanllarn soyqrm günü il laqdar byanat
yaymdr (29 mart 2011-ci il) ............................................................................................ 188 Azrbaycan Respublikasnn Cinayt Mcllsindn çxar .......................................... 190
Azrbaycan Respublikas Cinayt Mcllsinin Kommentariyasndan çxar ............ 191 Beynlxalq Cinayt Mhkmsinin Statutundan çxar ................................................. 194
Mqallr ............................................................................................................................................. 195
Azrbaycanllara qar soyqrmlar: mrhllri v nticlri ....................................... 198 1905-1906-c illrd Qarabada türk-müslman soyqrm ............................................ 201 1918-1920-ci illrd türk-müslman soyqrmlar ............................................................ 203 Deportasiyan douran rait v sbblr. (1948-1953) ................................................... 212 Ermnistanda ermni vandalizminin qurban olan qdim Azrbaycan tarixi
abidlri................................................................................................................................ 215 Tarixin yaddandan silinmyck cinaytlr .................................................................. 217 Ermni-rus birlmlrinin 1914-1915-ci illrd Qars vilaytind törtdiklri soyqrm
soyqrm siyastinin bir hisssidir ..................................................................................... 223
1906-c il ua hadislrin dair ........................................................................................ 225
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi
PREZDENT KTABXANASI
Tariximizin qanla yazlm shiflri ................................................................................ 238 Mnblr azrbaycanllarn 1905-1906-c illr soyqrm haqqnda .............................. 245 Cnubi Azrbaycanda azrbaycanllara qar ermni terroru ....................................... 250 “Ermni mslsi”, “genosid” fsansi v ermni terrorizmi ......................................... 256 APA-da “Azrbaycanllarn Ermnistandan deportasiyasnn 60 illiyi” il bal snd
yaylmdr ........................................................................................................................... 259 Nevada tatnn qubernatoru AB-da ilk df 31 Mart gününü 1918-ci ild qtl
yetirilmi günahsz azrbaycanllarn xatir günü kimi rsmn tanmdr .................. 260 «Böyük Ermnistan» uydurmas: terror, soyqrmlar v özg torpaqlarna yiylnmk
«ideologiyas» ....................................................................................................................... 261
1905-1906-c il Tiflis hadislri Ömr Faiq Nemanzadnin gözü il .............................. 272 Tarixi yaddaszlq hr bir millt üçün facivi nticlr gtirib çxarr....................... 276 XX srin vvllrind Zaqafqaziyada ba vermi iki qrn zaman 2 milyona yaxn
azrbaycanl ermnilr trfindn qtl yetirilib ............................................................. 279 Ermnistan soyqrm v terrorçuluu dstklyn dövltdir ........................................ 281
Ermnilrin törtdiyi facilr misli görünmmi soyqrm aktdr ............................... 287
Uydurma ermni soyqrm sngimk bilmir, tarix is faktlara saslanr ..................... 290 1918-ci il mart soyqrm..................................................................................................... 292 amaxda ermni vhiliklri ............................................................................................. 296
Ermnistann soyqrm siyasti briyyt üçün qlobal thdiddir ................................ 301 lindn qan daman tarix: 92 il vvlin ermni vhiliyi shif-shif... ........................ 306
Mart soyqrm haqqnda ilk kitab .................................................................................... 310
Lord Maqinnis: “Yüz il bundan vvl olan hadisni deyil, ermnilrin törtdiklri
Daliq Qaraba facisini müzakir etmk lazmdr” ...................................................... 314 1918-1920-ci illrd rvan quberniyas razisind azrbaycanllarn soyqrm ......... 315 Türk-müslman halisin qar hyata keçiriln soyqrmlar ....................................... 327
1918-ci ild Quba qzasnda tördilmi cinaytlr ermni milltçilrinin srlr boyu
xalqmza qar yeritdiyi soyqrm, etnik tmizlm v tcavüz siyastinin qanl
shiflrini tkil edir .......................................................................................................... 344 rvan bölgsind azrbaycanllarn soyqrm v deportasiyas .................................... 349 Azrbaycanllarn soyqrm: Faktlar v sndlr ........................................................... 352 Ermnilrin azrbaycanllara qar soyqrm siyasti .................................................... 354
Tariximizin qan yadda: soyqrmlar v deportasiya ..................................................... 360 Ermnistann Azrbaycana qar razi iddias — Xocal soyrm................................ 363 Xocal soyqrm Ermnistann hyata keçirdiyi mqsdli v düünülmü siyast kimi
qiymtlndirilmlidir .......................................................................................................... 370 1905-1906-c illrd Qarabada ermni tcavüzkarl ................................................... 374 Soyqrm insanlq leyhin cinaytlrin n thlüklisidir ............................................... 377 amax qrn: ermni vhiliyi ........................................................................................ 379
Ermnistann azrbaycanllara qar soyqrm v tcavüzkarlq siyastinin
mrhllri ........................................................................................................................... 382 Ermni vhiliyinin qanl tzahürü. Bak qrn ............................................................. 387 Ermni danak milltçi qüvvlrinin xalqmza qar xyanti, yürütdüklri terror v
soyqrm siyasti bu gün d davam etmkddir .............................................................. 391
Tarixin yaral shiflri ...................................................................................................... 394 Ermni vhiliyinin Andranik shifsi .............................................................................. 398 Soyqrm yalann tsdiq edn ermnilr v ruslar .......................................................... 400
1905-ci ild Tiflisd türk-ermni qrn ........................................................................... 404
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi
PREZDENT KTABXANASI
1918-ci ild ermnilrin Azrbaycanda törtdiyi qrnlar soyqrm aksiyasdr ........ 415
mperiyann Birinci Dövlt Dumasndak amax izi… .................................................. 419 Azrbaycan xalqna qar soyqrm .................................................................................. 423 Tarixi hqiqtlr ahidlik edir ........................................................................................... 426 Mart qrnna Stepan aumyan v onun laltlar rhbrlik etmilr .......................... 428 Soyqrm briyyt qar amansz cinaytdir ............................................................... 432
Ermnistan terror v soyqrm siyastini dövlt sviyysind dstklyir ................... 435 1918-ci il mart qrnlar Lnkrandan da yan ötmmidir ........................................... 441 Soyqrm xatirlrin dili il… ............................................................................................ 444 1918-1920-ci illrd Ababa v öryel nahiylrind ermnilrin törtdiklri
soyqrm .............................................................................................................................. 448
1905-ci ild Tiflisd türk-ermni qrn (Arxiv sndlri v 1905-ci il dövri mtbuat
yazlar sasnda) ................................................................................................................. 456
Mart qrnn tördnlr ................................................................................................... 460 amaxi soyqrm: tarixi hqiqtlr ahidlik edir ............................................................ 464 Bak qrnlar (fevral, 1905-ci il) ...................................................................................... 467 Üç soyqrmnn ahidi ........................................................................................................ 472 Ermni faizminin cinaytkar siyasti .............................................................................. 476
Ermnilrin Azrbaycan xalqna qar razi iddialar, soyqrmlar v
deportasiyalar ..................................................................................................................... 481 Qan yaddamzdan silinmyn Xocal soyqrm ............................................................ 488 amaxda mart qrnlar ................................................................................................... 491
Baans Ayrm facisi ......................................................................................................... 493 Saalmayan yaralar. Naxçvan 1905-1906-c illrd ........................................................ 496
rvan quberniyasnda ermni amanszl ...................................................................... 500
Nyu-Cersi tatnn Assambleyas azrbaycanllarn soyqrmn tanmdr ................. 503
AB-n Ayova tatnda azrbaycanllarn soyqrmnn tannmas üzr proklamasiya
qbul edilmidir ................................................................................................................... 504 Ermnilrin 1905-1906-c illrd Zngzur qzasnda törtdiklri qrnlar ............... 505
Zngzur v Qarabada azrbaycanllara qar soyqrm ............................................. 512 Ermnilrin azrbaycanllara qar törtdiklri soyqrmlar tarixi faktlar sasnda . 518
Bakda, amaxda v Qubada 1918–ci il mart–aprel soyqrm ..................................... 521 rvan quberniyasnda ermni amanszl ...................................................................... 526 1919-cu ild ylisd n ba vermidir? ............................................................................. 529 rvan - Ouz yurdu: Azrbaycanllarm Ermnistandan deportasiyas tarixin
yaddanda ........................................................................................................................... 532 "Sonuncu Mogikanlar"n aci taleyi Azrbaycanl halinin Ermnistandan kütlvi
deportasiyasnn 25-ci ildönümü tamam oldu .................................................................. 537
Quba soyqrm: tarixi hqiqtlr ...................................................................................... 539 Azrbaycanllarn zli torpaqlarndan sonuncu – 1988-1989-cu illr deportasiyas... 542 Qrbi Azrbaycandan soydalarmzn sonuncu deportasiyasndan 25 il keçir ........... 550 Xocal – srin soyqrmdr ................................................................................................. 554
Xocal soyqrm briyyt qar cinaytdir .................................................................. 559 Soyqrm insanla qar amansz cinaytdir .................................................................. 565 nsanla qar amansz cinayt ......................................................................................... 575 Tarixi unutqanln ibrt drsi .......................................................................................... 580 Deportasiya siyasti etnik separatizmin yani nümunsidir ........................................... 583
Ermni milltçilrinin Cnubi Azrbaycanda törtdiklri vhiliklr .......................... 587 Ermnilrin azrbaycanllara qar etnik tmizlm v soyqrm siyastinin
mrhllri ........................................................................................................................... 590
PREZDENT KTABXANASI
PREZDENT KTABXANASI
mnzrsini yaratmaq imkan ld edilmidir. Uzun illr gizli saxlanlan, üzrin qadaa qoyulmu hqiqtlr
açlr, thrif edilmi hadislr özünün sl qiymtini alr.
Azrbaycan xalqna qar dflrl tördilmi v uzun illrdn bri öz siyasi hüquqi qiymtini almam
soyqrm da tarixin açlmam shiflrindn biridir.
1813-cü v 1828-ci illrd imzalanan Gülüstan v Türkmnçay müqavillri Azrbaycan xalqnn
parçalanmasnn, tarixi torpaqlarmzn bölünmsinin sasn qoydu. Azrbaycan xalqnn bu milli facisinin
davam kimi onun torpaqlarnn zbti baland. Qsa bir müddtd bu siyast gerçkldirilrk ermnilrin
kütlvi surtd Azrbaycan torpaqlarna köçürülmsi hyata keçirildi. Soyqrm Azrbaycan torpaqlarnn
ialnn ayrlmaz bir hisssin çevrildi.
rvan, Naxçvan v Qaraba xanlqlarnn razilrind mskunladrlan ermnilr orada yaayan
azrbaycanllarla müqayisd azlq tkil etmlrin baxmayaraq öz havadarlarnn himaysi altnda "ermni
vilayti" adlandrlan inzibati bölgünün yaradlmasna nail oldular. Bel süni razi bölgüsü il, slind,
azrbaycanllarn öz torpaqlarndan qovulmas v mhv edilmsi siyastinin bünövrsi qoyuldu. "Böyük
Ermnistan" ideyalar tbli olunmaa baland. Bu uydurma dövltin Azrbaycan torpaqlarnda yaradlmasna
"brat qazandrmaq mqsdil" ermni xalqnn tarixinin saxtaladrlmasna yönlmi genimiqyasl
proqramlar realladrld. Azrbaycann v ümumn Qafqazn tarixinin thrif olunmas hmin proqramlarn
mühüm trkib hisssini tkil edirdi.
"Böyük Ermnistan" yaratmaq xülyasndan ruhlanan ermni qsbkarlar 1905-1906-c illrd
azrbaycanllara qar açq kild genimiqyasl qanl aksiyalar hyata keçirdilr. Ermnilrin Bakdan
balanan vhiliklri Azrbaycan v indiki Ermnistan razisindki Azrbaycan kndlrini hat etdi. Yüzlrl
yaay mntqsi dadlb yerl yeksan edildi, minlrl azrbaycanl vhicsin qtl yetirildi. Bu hadislrin
tkilatçlar, mslnin mahiyytinin açlmasna, ona düzgün hüquqi-siyasi qiymt verilmsin maneçilik
tördrk azrbaycanllarn mnfi obrazn yaratm, özlrinin avantürist torpaq iddialarn prdlmilr.
Birinci Dünya Müharibsi, Rusiyada ba vermi 1917-ci il fevral v oktyabr çevrililrindn mhartl
istifad edn ermnilr öz iddialarn bolevik bayra altnda realladrmaa nail oldular. 1918-ci ilin mart
ayndan etibarn ksinqilabç ünsürlrl mübariz üar altnda Bak Kommunas trfindn ümumn Bak
quberniyasn azrbaycanllardan tmizlmk mqsdi güdn mnfur plan hyata keçirilmy baland. Hmin
günlrd ermnilrin törtdiklri cinaytlr Azrbaycan xalqnn yaddana bdi hkk olunmudur. Minlrl
dinc azrbaycanl hali yalnz milli mnsubiyytin gör mhv edilmidir. Ermnilr evlr od vurmu, insanlar
diri-diri yandrmlar. Milli memarlq incilrini, mktblri, xstxanalar, mscid v digr abidlri datm,
Baknn böyük bir hisssini xarabala çevirmilr.
Azrbaycanllarn soyqrm Bak, amax, Quba qzalarnda, Qarabada, Zngzurda, Naxçvanda,
Lnkranda v Azrbaycann baqa bölglrind xüsusi qddarlqla hyata keçirilmidir. Bu razilrd dinc
hali kütlvi surtd qtl yetirilmi, kndlr yandrlm, milli mdniyyt abidlri dadlb mhv edilmidir.
Azrbaycan Xalq Cümhuriyyti yarandqdan sonra 1918-ci ilin mart hadislrin xüsusi diqqt
yetirmidir. Nazirlr uras 1918-ci il iyulun 15-d bu facinin tdqiqi mqsdi il fövqlad istintaq
komissiyasnn yaradlmas haqqnda qrar qbul etdi. Komissiya mart soyqrmn, ilkin mrhld amaxdak
vhiliklri, rvan quberniyas razisind ermnilrin törtdiklri ar cinaytlri aradrd. Dünya
ictimaiyytin bu hqiqtlri çatdrmaq üçün Xarici lr Nazirliyi nzdind xüsusi qurum yaradld. 1919 v
1920-ci ilin mart aynn 31-i iki df Azrbaycan Xalq Cümhuriyyti trfindn ümummilli matm günü kimi
qeyd edilmidir. slind bu, azrbaycanllara qar yürüdüln soyqrm v bir srdn artq davam edn
torpaqlarmzn ial proseslrin tarixd ilk df siyasi qiymt vermk chdi idi. Lakin, Azrbaycan Xalq
Cümhuriyytinin süqutu bu iin baa çatmasna imkan vermdi.
Zaqafqaziyann sovetlmsindn öz çirkin mqsdlri üçün istifad edn ermnilr 1920-ci ild
Zngzuru v Azrbaycann bir sra torpaqlarn Ermnistan SSR-in razisi elan etdilr. Sonrak dövrd bu
razilrdki azrbaycanllarn deportasiya edilmsi siyastini daha da genilndirmk mqsdil yeni vasitlr
l atdlar. Bunun üçün onlar SSR Nazirlr Sovetinin 23 dekabr 1947-ci il "Ermnistan SSR-dn kolxozçularn
v baqa azrbaycanl halinin Azrbaycan SSR-in Kür-Araz ovalna köçürülmsi haqqnda" xüsusi qrarna
v 1948-1953-cü illrd azrbaycanllarn öz tarixi torpaqlarndan kütlvi surtd deportasiyasna dövlt
sviyysind nail oldular.
qzetlrd milli mdniyytimizin, klassik irsimizin, memarlq abidlrimizin n nfis nümunlrinin ermni
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi
PREZDENT KTABXANASI
xalqna mnsub olduunu sübut etmy çalrdlar. Eyni zamanda onlar trfindn bütün dünyada
azrbaycanllarn mnfi obrazn formaladrmaq chdlri d güclnirdi. "Yazq, mzlum ermni xalq"nn
surtini yaradaraq srin vvlind regionda ba vern hadislr üurlu surtd thrif olunur, azrbaycanllara
qar soyqrm tördnlr soyqrm qurbanlar kimi qlm verilirdi.
srin vvlind ksr halisi azrbaycanl olan rvan hrindn v Ermnistan SSR-nin digr
bölglrindn soydalarmz tqiblr mruz qalaraq kütlvi surtd qovulur. Azrbaycanllarn hüquqlar
ermnilr trfindn kobudcasna pozulur, ana dilind thsil almasna ngllr tördilir, onlara qar
repressiyalar hyata keçirilir. Azrbaycan kndlrinin tarixi adlar dyidirilir, toponimika tarixind misli
görünmyn qdim toponimlrin müasir adlarla vzolunma prosesi ba verir.
Saxtaladrlm ermni tarixi gnc ermnilrin ovinist ruhunda böyümsin zmin yaratmaq üçün dövlt
siyasti sviyysin qaldrlr. Böyük humanist ideallara xidmt edn Azrbaycan dbiyyat v mdniyyti
ruhunda trbiy olunmu yeni nslimiz ekstremist ermni ideologiyasnn tqiblrin mruz qalr.
Azrbaycan xalqnn mnviyyatna, milli qüruruna v mnliyin yönlmi böhtanlar siyasi v hrbi
tcavüz üçün ideoloji zmin yaradrd. Xalqmza qar aparlan soyqrm siyasti özünün siyasi hüquqi
qiymtini tapmad üçün tarixi faktlar Sovet mtbuatnda ermnilr trfindn thrif olunur v ictimai fikir
çadrlrd. Ermnilrin Sovet rejimindn bhrlnrk hyata keçirdiklri v 80-ci illrin ortalarnda daha da
güclnn antiazrbaycan tbliatna Azrbaycan Respublikasnn rhbrliyi vaxtnda lazmi qiymt verilmdi.
1988-ci ildn ortaya atlan Dalq Qaraba konfliktinin ilkin mrhlsind yüz minlrl azrbaycanlnn
öz tarixi torpaqlarndan qovulmasna da respublikada düzgün siyasi qiymt verilmdi. Azrbaycann Dalq
Qaraba Muxtar Vilaytinin Ermnistan SSR-in trkibin daxil edilmsi haqqnda ermnilrin qeyri-
konstitusion qrarn v Moskvann slind bu vilayti Xüsusi daretm Komitsi vasitsil Azrbaycann
tabeliyindn çxarmasn xalqmz ciddi narazlqla qarlad v mühüm siyasi aksiyalara l atmaq mcburiyyti
qarsnda qald. Respublikada keçiriln mitinqlr zaman torpaqlarmzn ial siyasti qtiyytl pislns d
Azrbaycan rhbrliyi öz passiv mövqeyindn l çkmdi. Mhz el bunun nticsi olaraq 1990-c ilin yanvar
aynda getdikc güclnn xalq hrkatn bomaq mqsdi il Bakya qounlar yeridildi, yüzlrl azrbaycanl
mhv v ikst edildi, yaraland, digr fiziki tzyiqlr mruz qoyuldu.
1992-ci ilin fevralnda ermnilr Xocal hrinin halisin misli görünmyn divan tutdu. Tariximiz
Xocal soyqrm kimi hkk olunan bu qanl faci minlrl azrbaycanlnn mhv edilmsi, sir alnmas, hrin
yerl yeksan edilmsi il qurtard.
Milltçi-separatç ermnilrin Dalq Qarabada balad avantürist hrkatn nticsi olaraq bu gün bir
milyondan artq soydamz ermni qsbkarlar trfindn öz doma yurd-yuvalarndan didrgin salnm,
çadrlarda yaamaa mhkum edilmidir. razimizin 20 %-nin ermni silahl qüvvlri trfindn ial zaman
minlrl vtndamz hid olmu, xsart almdr.
Azrbaycann XIX - XX srlrd ba vern bütün facilri torpaqlarn zbti il müayit olunaraq,
ermnilrin azrbaycanllara qar düünülmü, planl surtd hyata keçirdiyi soyqrm siyastinin ayr-ayr
mrhllrini tkil etmidir. Bu hadislrin yalnz birin - 1918-ci il mart qrnna siyasi qiymt vermk chdi
göstrilmidir. Azrbaycan Xalq Cümhuriyytinin varisi kimi Azrbaycan Respublikas bu gün onun axra qdr
hyata keçir bilmdiyi qrarlarn mntiqi davam olaraq soyqrm hadislrin siyasi qiymt vermk borcunu
tarixin hökmü kimi qbul edir.
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi
PREZDENT KTABXANASI
Ermnilrin Azrbaycan torpaqlarnda dövlt yaratmaq sylri
ndiki Ermnistan v ona bitiik razilrd praknd halnda yaayan ermnilrin öz müstqil dövltlrini
yaratmaq arzusuna ilkin tkan vern amillrdn n balcas XVI-XVII srlrd Sfvilrl Osmanl Türkiysi
arasnda uzun sürn mühariblr olmudur. Sfvi hökmdarlar Türkiy il mübarizd bir sra Avropa
ölklrinin kömyin arxalanmaq üçün xristian agentlrdn-ermni tacirlri v din xadimlrindn istifad
etmidilr.
ahln razisind olan ermni kilslrin xüsusi güztlr verilmidi. Onlar vergilri yerli hakimlr deyil,
birbaa ah xzinsin verirdilr. Ermni tarixçilri I ah Abbas haqqnda n qdr hdyanlar yadrsalar da,
fakt budur ki, 1605-ci ild onun frman il ahln razisind praknd yaayan ermnilrin ycam halda
yaamalar üçün xüsusi razilr ayrlmd. Bu mqsdl sfahan hrin yaxn razid Yeni Culfa hri
salnm, burada yaayan ermnilr üçün kils v monastr ina edilmi, onlarn xarici ticartl mul olmalar
üçün geni imtiyazlar verilmidi. Htta I ah Abbas bu tikililr üçün xzindn pul ayrm v bu ii
mükafatlandrmd. Tezlikl ermnilr bir sra Avropa ölklri il, ilk növbd taliya, Fransa, Prussiya il
ticart laqlri yaratmdlar. Yeni Culfa tacirlri Hindistann ksr böyük hrlrind kontorlar tkil
etmidilr.
Ermni tacirlri varlandqca ermni kilslrinin var-dövlti ab-dar, nticd onlarn dövlt yaratmaq
üçün itahalar daha da güclnirdi. Bu ii hyata keçirmk üçün ermni kilssi gizli olaraq Avropa ölklrind
özün himayçi axtarrd. Eyni zamanda ermnilr ah sarayna yollar arayr, ahn etimadn qazanmaq üçün
dridn-qabqdan çxrdlar. Ermni tacirlri v din xadimlrinin arzular tdricn hyata keçirdi. I ah Abbas
htta Sfvilr dövltinin xarici siyast msllri il mul olmaq v Avropa ölklri il diplomatik danqlar
aparmaq slahiyytini özünün müaviri Xoca Sfr adl bir ermniy etibar etmidi.
1608-ci ild I ah Abbas Xoca Sfr adl ermninin baçl il Avropaya gedn nümaynd heyti
vasitsil Roma papasna, spaniya kralna, Toskano hersoquna v Venesiya dojuna mktublar göndrmidi.
Toskano hersoqunun qbulunda olarkn Xoca Sfr ahn mktubundan lav ermnilrin Roma papas v digr
Avropa ölklrinin baçlarna mktublar olduunu bildirmidi. Tbii ki, bu mktublarda xristian Avropa
ölklrindn rqd - müslman ölklrind yaayan xristian ermnilri öz himaylrin götürmlri haqqnda
xahilr edilmidi.
Daha vvllr is ermni kils xadimlri katolikos Stepanos Salmastesi (Salmastl) v Abqar Toxatesinin
(Tokatl) baçl il müstqil ermni dövlti yaratmaq namin kömklik göstrmlri üçün Avropaya
nümaynd heyti syaht etmidi. Lakin n papadan, n d Qrbi Avropa dindalarndan ermnilrin çarna
mhl qoyan olmamd. XVII srin ortalarnda Rusiyann öz mövqeyini möhkmlndirmsi n yaxn xristian
ölksi kimi ermni kilssinin diqqtini daha çox clb etmy balamd. Yaxn rq maraq dairsi baxmndan
ermnilr n lverili himayçi Rusiya ola bilrdi.
Rusiya çarlarnn xarakterini öyrnn ermnilr yqin etmidilr ki, hdiyy ad altnda rüvt vermkl,
onlar öz trflrin çk v nticd öz istklrin nail ola bilrlr. Bu zaman ranla Rusiya arasnda ticart
laqlri sasn ermni tacirlri vasitsil hyata keçirilirdi. Rusiyada ran ipyi alveri il mul olan Yeni
Culfal Xoca Zakar Sarhadov 1660-c il avqustun 28-d "ermnilr qar xüsusi lütfkarlna gör" çar Aleksey
Mixayloviç qiymtli hdiyylr gtirmidi. Bu hdiyylrdn biri hazrda Moskva Kremlinin "Silahlar
palatasnda" saxlanlan "Almaz taxt"dr. Fil sümüyündn, qzl v gümüdn düzldiln bu taxt inc rq
üslubunda ilnmidir. Onu bzmk üçün 987 almaz, 1298 yaqut, 18030 rq firuzsindn istifad edilmidir.
Bu hdiyynin qiymti o vaxtk hesabla 22598 rubl 60 qpik idi. Bundan lav Xoca Zakar rssam Baqdan
Saltanovun mis lövh üzrind surtini çkdiyi Leonardo da Vinçinin "Sirli gec" rsmini da çara hdiyy
gtirmidi.
Bundan sonra Rusiya il ticart laqlri saxlayan ermni tacirlri üçün rikli kompaniyalar yaratmaa
hr cür rait yaradlm v gömrük mntqlrindn onlarn gedib-glmsi üçün qadaalar götürülmüdü.
1669-cu il dekabrn 3-d sfahandak ermni ticart kompaniyasndan Stelan Misekov v Baqdan
Saltanov da hökmdarn adna hdiyylrl Moskvaya gedirlr.
1673-cü il yanvarn 7-d Xoca Zakar sfahandan özünün ticart xidmtçisi Stepan Romadamskinin
vasitsil çara 9062 rubl dyrind bzkli ran mallar göndrmidi.
1677-ci ild katolikos Hakop Cuqaesinin (Culfalnn) rhbrliyi il Eçmidzind din xadimlrinin
ynca keçirilir v Qrbi Avropaya nümaynd heyti göndrmk qrara alnr. Nümaynd heyti stanbula
çatanda Hakop Cuqaesi ölür v nümaynd heyti geri qaydr. Bu trkibdn yalnz atasn müayit edn srael
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi
PREZDENT KTABXANASI
9
Ori Avropaya syahtini davam etdirir. 20 il Avropan gzib dolaan srael Ori taliyada, Fransada v
Almaniyada yaayr. Fransann yüksk dairlri il laqy girn srael Ori ermnilrin himay edilmsi
mslsini qaldrr, lakin soyuq münasibtl qarlar.
Avropann real kömklik göstrmycyin min olan srael Ori bu id yalnz Rusiyaya arxalanmaq
qnatin glir. O, 1701-ci il oktyabrn 28-d arximandrit Minas Vartapedl birlikd Bavariya kürfüstünün
(knyaznn) elçisi kimi I Pyotrun qbuluna glir. Onlar ermni mliklri adndan çara v ahzady (çareviç)
çox qiymtli hdiyylri gtirmidilr.
Çar üçün gtiriln hdiyylr:
yhri;
- türk ququnu (quyruqalts);
- tapqr v ipk parçadan qarnalt;
- tiysi poladdan, qrmz dstkli, qzla çkilmi gümü qabl türk qlnc;
- qzl mftill tikilmi, qzl gümü qapaql dridn hazrlanm gümü su qab v s.
ahzad üçün gtiriln hdiyylr:
- süvari üçün döym gümüdn hazrlanm, qzla çkilmi, mxmr örtüklü qn (mhfz);
- türk yay;
srael Orinin v Minas Vartapedin çara gözqamadran ntiq türk mallarn hdiyy gtirmlri xalis
ermni bicliyi idi. Onlar Pyotrun strateji hmiyytli isti boazlara çxmaq v stanbulu l keçirmk üçün n
drcd alb-yandn bilirdilr. Bu hdiyylrl onlar bu yann daha da qzdrb alovlandrmaq
istyirdilr. srael Ori saraya öz proqramn - Ermni dövlti yaratmaq üçün rana 25 minlik qoun göndrmyi
tklif etmidi. Bundan sonra sarayda Cnubi Qafqaza yürü üçün hazrlq ilri görülmy balanmd. Ciddi
hazrlqdan sonra 1707 - ci ild Ori polkovnik rütbsind 50 nfrlik nümaynd heytinin baçs kimi rana
yola düür. Ona orada vziyyti öyrnmk, xristian halisi arasnda tbliat aparmaq, müdafi qalalar, ölknin
yollar haqqnda mlumat toplamaq taprlmd. übh oyatmamaq üçün srael Orini ah Hüseyn Roma
papasnn nümayndsi kimi tqdim etmk qrara alnmd. 1709-cu ild o, sfahana glir. 1711-ci ild
Htrxana qaydr v orada ölür. Sonralar Minas Vartapedl birlikd Yesai katolikos srael Orinin iini davam
etdirmidilr.
çar "xristianlq namin" ermni xalqn öz mrhmtind saxlamaq v himayy götürmk qrarn vermidi.
1726-c il fevraln 22-d imperatriç I Yekaterina ermnilrin yüksk iltifata v mrhmt v himayy
layiq görülmlri haqqnda frman verir.
18-ci srin ikinci yarsnda ermnilr yenidn fallarlar. 1760-c ild Hindistan ermnisi osif Emin rus
hökumti v gürcü çar il danqlar aparr. ran v Türkiyy qar müharibd ermnilrin kömyini tklif
edir. 1769-cu ild Htrxan ermnisi Movses Safarov saraya layih tqdim edir. O, layihd rus ordusunun
kömyi il "Ermnistan azad etmyi" v Rusiyann himaysind dövlt qurma tklif etmidi. Müharibdn
sonra, 1780-ci ild Rusiyadak ermni yeparxiyasnn baçs osif Arqutinski (Hovsep Arqutyan) v Moskva
varls van Lazarev (Hovhannes Lazaryan) Rusiya hökumtinin nümayndlri il danqlar aparrlar ki,
Osmanl Türkiysi v ran srhdlrinin ksidiyi razilrd ermni dövlti yaratsnlar. Rusiya çar bu ölklr
hrbi yürü etmyi planladrr. Ermnilr danqlara rus srkrdsi A. V. Suvorovu clb edirlr. Suvorov is
"onlarn dövltlrini brpa etmk niyytind olduqlar" haqda ermnilr vd vermidi. Lakin 1796-c ild
balanan bu yürü sonralar txir salnm, II Yekaterinann ölümü bu layihnin hyata keçirilmsin mane
olmudu. Qeyd etdiyimiz kimi, Ermnilr öz dövltlrini qurmaq üçün hr cür vasitlr l atr, htta hdiyy
ad altnda rus çarlarna rüvt bel verirdilr. Bununla onlar saray yanlarnn etimadn qazanr, hökumtin
müxtlif strukturlarnda, xüsusn d hrbi sahd öz nümayndlrini yerldirmy nail olurdular.
1747-ci ild Nadir aha sui-qsd edildikdn sonra, ona mxsus qiymtli qadalar vaxtil ahn sarayna
yol tapm ermni Lazar ourlayr. Hazrda Moskvada "Silahlar palatasnda" saxlanan, hcminin böyüklüyün
v saflna gör diqqti daha çox clb edn çox qiymtli brilyant da Nadir ahn xzinsindn ourlandqdan
10-15 il sonra Htrxana gtirilmi, sonralar is Sankt-Peterburqda yaayan ermni zadgan afrasn lin
keçmidi. afrasdan hmin brilyant kollec müaviri Lazarevin vasitçiliyi il çox ucuz qiymt (400 min rubla)
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi
PREZDENT KTABXANASI
10
qraf Q. Orlov xzin üçün almd v pasxann birinci günü qrmz yumurtaya bnzr futlyarn içind
imperatriç II Yekaterinaya tqdim etmidi. afrasn qiymtli brilyant ucuz qiymt saraya satmas ermni
bicliyi idi. O, bu güztin vzind imperatriçdn nsillikc Rusiya zadgan titulu almd. Hmin brilyantn
hcmc nisbtn balaca baqa bir tayn is Tiflis ermnisi knyaz Abamelik xsn imperator Pavel Petroviç
hdiyy etmidi. mperator is knyaz Abameliki xsi syin v sdaqtin gör sxavtl mükafatlandrm,
ona Podolsk quberniyasnda mülk balam, olanlarn qvardiyaya qbul etmidi. Sonralar onlardan ikisi
general rütbsi, digr üçü is tab zabiti rütbsin yükslmidilr.
Müxtlif yollarla yüksk hrbi rütblr ld etmi ermnilr rus qounlarnn Cnubi Qafqaza yürüü
zaman ordunun önünd getmi, Azrbaycann imal v Cnub xanlqlarnn ialnda müstsna rol
oynamdlar. Ermni v gürcü zabitlrinin hazrlanmasnda Rusiya Nazirlr Kabinetinin gürcü v ermni
zadganlarnn uaqlarnn kadet korpusuna (orta hrbi mktb) qbul edilmsi haqqnda 1738-ci il 17 aprel
tarixli qrarnn müstsna rolu olmudu.
1797-ci il oktyabrn 1-d çarn frman il ranl ermni mliklrinin v onlarn itatind olan ermni
halisinin (2 min nfr) çar Rusiyasnn tbliyin qbul edilmsi v onlarn Qafqaz xtti boyunca
yerldirilmsi qrara alnr. 1799-cu il iyunun 3-d Kartli v Kaxetiya çar Georgiy ünvanlanan, "Qazax
adlanan razid ermni mliklrini v onlarn itatind olan ermnilri mskunlamaqdan mhrum etmmk"
haqda imperator I Pavel ali frman vermidi. Rusiyaya rqd öz istilaçlq niyytini hyata keçirmk üçün
hmin ölklrd yaayan xalqlarn dilini biln mütxssis-trcümçilr lazm idi. 1798-ci il iyunun 24-d Rusiya
Xarici lr Kollegiyasna frman verilmidi ki, tlblr çin, mancur, fars, türk v tatar dillrini öyrtmk
mqsdil hr il 5000 rubl vsait xrclnsin. Bir az vvl, 1797-ci il fevraln 26-da veriln frmanla is Xarici
lr Kollegiyas yannda Asiya xalqlar il i aparmaq üçün xüsusi Departament yaradlmd.
Qeyd etdiyimiz kimi, ermni dövlti yaratmaq urunda uzun müddt grgin mk srf etmi din
xadimlrindn biri d arxiyepiskop Hovsep Arqutyan osif Arqutinski Dolqoruki olmudur. O, daha bic
davranm, özünü Argitilrin xlfi kimi qlm vermidi. Arqutyan hmçinin guya ermni çarlar zaman
ksiln sikklri v digr 17 dd sikk v medallar imperator I Pavel hdiyy edir. vzind imperator
1890 - c il yanvarn 2-d ona xeyir-dua verir. Martn 22-d Hovsep Arqutyan knyaz rfin layiq görülür,
iyulun 28-d Eçmidzin kilssinin ali patriarx, oktyabrn 30-da is bütün ermnilrin katolikosu tsdiq edilir.
Ona imperatorun frman il 1000 rubl hcmind illik maa v ömürlük tqaüd tyin edilir. Eçmidzin gedib
çatmaq üçün xüsusi müayitçi dst v 1000 rubl yol xrci ayrlr.
rvan xanl razisind yaayan ouz boylar VII-ci srdn etibarn islam dinini qbul etmy
baladqlarndan, ermnilr tdricn glib Eçmidzin kilssin v digr kilslr sahib çxmdlar.
Matenadaranda saxlanan alq-satq sndlrin gör, hl 1431-ci ild Aqoyunlu Yaqub padahn nümayndsi
mir Rüstm 7 kndi (Vaarabad (Eçmidzin-Üçkils), trk, Batrinc, Noraqavit, Aunatun, Kircli v
Muni) katolikos Qriqor Makuluya 530 min Tbriz dinarna satmd.
Tdricn varlanan ermni kilssi v mülkdarlar bu minvalla 19-cu Cnubi Qafqaz srin vvlind 60 -
dan artq qdim ouz yaay mntqlrin sahib olmudular. 19-cu srin vvlind Rusiyann Cnubi Qafqaz
ial etmk üçün hrbi mliyyatlara balamas ran v Türkiyni hmin razilrdn sxdrb çxarmaq v
glckd ermni dövlti yaratmaq üçün zmin hazrlamd.
(Vaqif Arzumanl, Nazim Mustafa, Tarixin qara shiflri. Bak, 1998, sh. 9-17)
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi
PREZDENT KTABXANASI
“Ermni vilayti”nin tkili v azrbaycanllarn ilkin deportasiyas
Qrbi Azrbaycandan - indiki Ermnistan razisindn Azrbaycan türklrinin ilkin qaçqnlq dövrü 1801-ci
ild Rusiyann rqi Gürcüstan ilhaq etmsi v bunun nticsind mdil v Loru-Pmbk bölglrinin
ruslarn lin keçmsi anndan balamdr.
1801-ci il iyulun 13-d general-mayor Lazerev Qafqaz qounlarnn komandan Knorrinq göndrdiyi
raportunda göstrirdi ki, Pmbk yaltinin 14 kndindn txminn 5-6 min türk halisi bölgni trk edrk
rvan xanl razisin snmlar.
Sonralar Pmbk yalti türklrinin bir hisssi Rusiyann itatin girmk istmdiklri üçün üsyan etmi,
1804-ci ilin iyulunda Pmbk bylri Rhim by v Sid byin himaysi altnda bölgdn qaçaraq Qars
paalna snmdlar. Onlarn geri qaytarlmas üçün knyaz Sisianov dflrl Qars paas Mmmd paaya
müracit etmidi.
1804-cü ilin yaznda rvan xanlnn razisindn 2 min ermni gizlinc qaçaraq ruslarn himaysin
keçmi v onlar Loru-Pmbk bölgsind mskunladrlmdlar. Hmin il rus qounlar öryel daxil olur.
1805-ci il oktyabrn 20-d öryel sultan Budaqla knyaz Sisianov Gncd öryelin bdi olaraq Rusiyann
tabeliyin keçmsi haqqnda snd imzalayrlar. Mhz bundan sonra hmin razid yaayan türklrin qaçqnlq
dövrü balanmdr. öryel kndlrinin Qarapapaq boyundan olan halisinin bir hisssi 1807-ci il rus-türk
müharibsi nticsind öz yer yurdlarn trk edrk rvan xanlnn v Qars paalnn razilrind snacaq
tapmdlar.
Qarapapaq tayfalar fürst tapan kimi vvllr yaadqlar kndlr hücum edib ermnilri qovmaq
istyirdilr. 1807-ci il avqustun 26-da general Nesvetayev qraf Qudoviç yazd mktubda göstrirdi ki.
qarapapaqlar Gümrü yaxnlnda yerln Tapanl v Qoçqant kndlrin basqn etmi, 7 ermninin ban
ksmilr. Oktyabrn 29-da göndriln raporta is öryelin yerli sakinlrindn 26 ailnin Qars paalna
qaçdqlar qeyd edilir.
rqi Anadoluda yaayan ermnilr rvan xanlnn ruslar trfindn ialn sbirsizlikl gözlyirdilr.
Bayazid paalnda yaayan ermnilr 1806-ci ilin sentyabr aynda Tiflis mktub göndrmidilr ki, rus
qounlar rvan l keçirn kimi, 10000 ermni hr eylrini atb glcklr. rzurum ermnilrindn 200 ail
ruslarn rvan l keçirdiklrini eidib htta yola düüblrmi. Onlar Qarsa çatanda bu xbrin yalan olduunu
eidib, orada gözlmy mcbur olmudular. Eyni zamanda hmin mktubda göstrilir ki, rvan sakinlrindn
(xanln razisindn) 500 tatar (azrbaycanl) ailsi Qarsa köçmüdür.
Rus qounlar öryel daxil olanadk sultanln razisind 170- yaxn knd olmudur. 1805-ci ilin
statistik mlumatlarna gör is öryeld sultan Budan itatind cmisi 524 ail yaamdr. Hmin razid
ruslarn istr türklrl, istr rvan xannn, istrs d ran ahnn vlihdi Abbas Mirznin qounlar il
mühariblri nticsind öryelin kndlrinin ksriyyti xaraba qalm, halisi is qaçqn dümüdür.
Sonradan hmin razid Türkiydn gln ermnilr mskunlamdlar. Sultan Budaq v kapitan Cfr byin
1809-cu ilin dekabrnda general-mayor Haqverdova yazdqlar rizd göstrilirdi ki, ranla müharib
nticsind kndlr dadlb xaraba qalm v bütün öryel yaltind cmisi 250 ev qalmdr.
1813-cü il oktyabrn 12-d Rusiya il ran arasnda balanan Gülüstan müqavilsin sasn mdil,
Loru-Pmbk v öryel yaltlri Gnc, Qaraba, ki, irvan, Bak, Quba, Drbnd, Tal xanlqlar v
Dastan hmilik Rusiyann trkibin qatlr.
19-cu srin vvllrind rvan xanl 15 mahaldan - Qrxbulaq, Zngibasar, Grnibasar, Vedibasar,
rur, Sürmli, Drknd-Parçanis, Sdli, Taln, Seyidli-Asaqqall, Srdarabad, Körpübasar, Abaran,
Drçiçk v Göyç mahallarndan ibart idi. Xanln mrkzi rvan hrini 1804-1813-cü illrd ruslar l
keçirmk üçün iki df chd göstrmidilrs d, buna nail olmamdlar. Gülüstan müqavilsinin
balanmasndan 14 il sonra yenidn balanan Rusiya-ran müharibsi zaman 1827-ci il iyunun 26-da ruslar
Naxçvan hrini, sentyabrn 20-d Srdarabad qalasn, oktyabrn 1-d is rvan qalasn l keçirmidilr.
rvann l keçirilmsind xüsusi xidmtlrin gör Xüsusi Qafqaz korpusunun komandan general . F.
Paskeviç "Qraf Erivanski" titulu verilmidi.
Rus qounlarnn rvan xanln ial etmsind ermnilr xüsusi fallq göstrmidilr. Eçmidzin
kilssi, xüsusn d arxiyepiskop Nerses arxada txribatla mul olur, rus qounlarna silahla yardm edirdilr.
Ermnilrin Abbas Mirznin qoununa içridn zrb vurmasna aid Ermni vilaytinin risi A. Çavçavadze
1828-ci il mayn 21-d Paskeviç yazmd: "rvan yaltinin Nurnus knd sakini ermni Hakan Harutyunov
Abbas Mirznin ordusunda topçu kimi xidmt edrkn, avqustun 17-d döyü zaman top atini rus qounlarna
deyil, ks istiqamt - rvan xannn qounlarna trf yönltdiyi diqqti clb etmidir. Harutyunov onun
hrktinin diqqti clb etdiyini duyan kimi döyü meydanndan qaçmdr. Ancaq bdbxtlikdn Eçmidzin
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi
PREZDENT KTABXANASI
v dabanlarn ksmidir."
Paskeviç Ermni vilaytinin idarsin 1828-ci il iyulun 4-d göndrdiyi mktubda bildirmidir ki,
müharib zaman xanln razisind rus komandirlrinin mktubunu gzdirdiyin gör Astvatsaturovann rini
öldürmü, rus general Benkendorfun dstsin bldçilik etdiyin gör is Hovhannes sliyann gözlrini
çxarm, burnunu v dilini ksmidilr. Arxiyepiskop Nersesin tqdimat il hr üç aily 10 çervon qzl
verilmi, onlarn ailsin 30 manat tqaüd ksilmsi qrara alnmd.
1828-ci il yanvarn 25-d imperator buyruu il arxiyepiskop Nerses ranla müharib zaman göstrdiyi
sdaqt, syin v ücatin gör müqdds Aleksandr Nevski ordeni il tltif edilmidi.
Rus ordusunun rvan hrinin traf bölglrini ial etdiyi zaman hmin razilrdn müslman halisinin
didrgin edilmsi haqda Paskeviç 1827-ci il iyulun 27-d qraf Nesselorda göndrdiyi mktubunda bildirmidi
ki, qaraqapaqlardan 100 ail v ayrmlardan 300 ail Qarsa qaçmlar, qüvvtli Uluxanl tayfasndan 600 ail
Bayazid, müslman clali kürdlri is Mua qaçmlar. Qaraqapaqlardan digr 800 ail is Araz keçib Hsn
xann (rvan xan Hüseyn xann qarda) dstsin birlmilr. Onlarla birlikd cmdinli kürdlri (700 ail),
birukilr (400 ail), dovmanllar (400 ail), çobankrlilr (200 ail), zilanl kürdlri (1000 ail) srhddn o
taya - Türkiyy keçmilr.
rvan xanlnn razisind yeni rus üsul-idarsi ttbiq etmk üçün Paskeviçin mri il 1827-ci il noyabrn
6-da rvan müvqqti idarsi yaradlr v yerli qounlarn komandan, general Krasovski ris tyin edilir.
Arxiyepiskop Nerses Atarakesi idarnin üzvü olur. Krasovskinin Nerses verdiyi qeyri-mhdud slahiyytlr
saysind ermnilr istdiklrin nail olurlar. Müharibdn çxm haliy paylamaq üçün veriln 4500 çetvert
taxln böyük hisssi sayca azlq tkil edn ermnilr paylanmd. Müslmanlar dövlt himaysindn mhrum
edilmidilr. Bununla laqdar Paskeviç ba Qrargah risin göndrdiyi mktubunda yazrd: "Mn tsvvür
etmzdim ki, Krasovski yalnz Nersesin iradsi il hrkt edck, mnim ona verdiyim tlimata mhl
qoymayb, yenic l keçirilmi yaltin idar edilmsi qaysna qalmayacaq, bütün halinin dördd üçünü
tkil edn müslmanlara himaydarlq etmyck, lazmi vsait ayrmayacaq."
Yerli müslmanlar arasnda narazln artmas halini yaadqlar yerlrdn köçüb srhdin o tayna
keçmy vadar edirdi. Rusiyadan naraz halinin srhdin o taynda cmlnmsi Paskeviçi narahat edirdi, Ona
gör d o, Nersesi rvan müvqqti idarsindki faliyytindn uzaqladrmd. Türkmnçay müqavilsi
imzalandqdan sonra Paskeviç general Krasovskini ris vzifsindn azad etmi, müslmanlara qar bd
mllrindn l çkmyn Nersesi is Bessarabiyaya sürgün etdirmidi.
1827-ci ilin sonu, 1828-ci ilin vvli rus qounlar Cnubi Azrbaycann Tbriz, Xoy, Urmiya, Salmas v
rdbil hrlrini l keçirirlr.
xanlqlar bütünlükl Rusiyann razisin qatlr. Martn 20-d I Nikolay bu müqavilni tsdiq edir v ertsi gün
Ermni vilayti yaradlmas haqqnda frman verilir. Frmanda deyilir: "ranla balanm müqavily sasn
randan Rusiyaya birldiriln rvan v Naxçvan xanlqlarn bundan sonra "Ermni vilayti" adlandrma
hökm edir v öz titulumuza daxil edirik. Hmin vilaytin quruluu v onun idar edilmsi qaydas haqqnda ali
senat lazmi frmanlar öz vaxtnda alacaqdr."
Ermni vilayti rvan v Naxçvan yaltlrin v Ordubad dairsin bölünmüdü. rvan yaltin
keçmi rvan xanlnn 15 mahal, Naxçvan yaltin 5 mahal v Ordubad dairsin 5 mahal daxil idi. Vilayt
idarsinin risi vzifsin yerli qounlarn komandan Aleksandr Çavçavadze tyin edilmidi.
1829-cu ilin vvlind qraf Paskeviç- Erivanskinin tapr il kollec assesoru . open ermni vilaytind
kameral siyahyaalma keçirmidir. lyazmas 20 cilddn ibart olan bu siyahyaalmann nticlri müllifin
1852-ci ild nr ediln " Ermni vilaytinin Rusiya imperiyasna birldirilmsi dövrünün tarixi abidsi"
srind verilmidir.
. open gör Ermni vilaytind 752 knd olmudur. Onlardan 521-i rvan yaltind, 179-u Naxçvan
yaltind, 52-si Ordubad dairsind olmudur Müharib nticsind vilaytin razisind 359 knd, o cümldn
310 knd rvan yaltind, 42 knd Naxçvan yaltind, 6 knd Ordubad dairsind xaraba qalm, halisi
didrgin dümüdü.
. openin hesablanmasna gör, xanlqlarn ial edilmsindk Ermni vilaytinin razisind txminn
23.730 ail (rvan yaltind 17.000 ail, Naxçvan yaltind 4.600 ail, Ordubad dairsind 2.130 ail)
yaamdr ki, orta hesabla, hr aild 5 nfr götürdükd, bu, 118.650 nfr tkil edir.
Siyahyaalmann nticlrin gör, vilaytd 81.749 müslman v 25.131 yerli ermni qeyd alnmdr.
Bu siyahyaalnmann üstün chti ondadr ki, ayr-ayr yaay mntqlri üzr rvandan v Türkiydn
köçürüln ermni aillrinin say v onlarn hans yaay mntqsind mskunladrldqlar göstrilmidir.
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi
PREZDENT KTABXANASI
1840-c ild Ermni vilayti buraxlr. vzind tkil ediln rvan qzas Gürcü-meretin quberniyasnn
trkibin daxil edilir. 1849-cu ild rvan, Aleksandropol, Naxçvan, Ordubad v Novo-Bayazid Yeni Bayazid
qzalarndan ibart rvan quberniyas tkil edilir v 1917-ci il qdr bu struktur dyimz qalmdr.
(Vaqif Arzumanl, Nazim Mustafa, Tarixin qara shiflri. Bak, 1998, sh. 18-24)
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi
PREZDENT KTABXANASI
1828-ci il fevraln 10-da balanan Türkmnçay müqavilsinin 15-ci maddsin sasn randa yaayan
ermnilr srbst surtd Rusiyann himaysin keçmk hüququ verilirdi. Hökumt v yerli risliyin heç bir
maneçiliyi olmadan onlarn satlq malna v ya mlakna, yalarna hr hans gömrük v vergi qoyulmadan
danan mülkünü aparmaq v satmaq üçün bir il, danmaz mülk gldikd is, onun satlmas v ya onun
haqqnda özxouna srncam (vkalt) üçün 5 illik müddt müyyn edilmidi.
Lakin ermnilrin köçürülmsi üçün hazrlq ilrin hl 1827-ci ilin may aynda Paskeviçin Peterburqdan
xüsusi tlbnam sasnda ermnilr arasnda nüfuza malik olan polkovnik Lazarevi (Eqiazar Lazaryan) öz
srncamna götürmsi vaxtndan balanmd. Oktyabrn vvlind artq Lazarev Cnubi Azrbaycan
ermnilri arasnda i aparmaq üçün ayrlan dstnin trkibind idi v sonralar Tbrizin komendant tyin
edilmidi. Mhz Rusiyann randak sfiri A. S. Qriboyedovun tbbüsü il ran ermnilrinin ial edilmi
yeni razilr köçürülmsi mslsi meydana çxdqdan sonra, Rusiya hökumtinin ranla srhd boyu razilr
80 min kazakn köçürülmsi layihsi qüvvdn dümüdü.
Hl 1827-ci ilin noyabrnda Dehqarqanda keçiriln danqlar vaxt Qriboyedovla Paskeviç görürkn
arxiyepiskop Nersesin Xoydan göndrdiyi nümayndlri onlardan ermnilrin köçürülmsi qaysna qalma
xahi etmidilr. Dekabr aynda Paskeviç Tiflisin hrbi qubernatoru Sipyagin göndrdiyi mktubda qeyd
etmidi ki, Urmiya trafnda yaayan 15 min yunan v ermni Rusiyann yaltlrin köçmk istyirlr.
Sipyagin is onlarn rvan v Naxçvan yaltlrind yerldirilmsi fikri irli sürmüdü.
Türkmnçay müqavilsi imzalandqdan drhal sonra, fevraln 14-d Lazarev el oradaca Paskeviç
göndrdiyi raportunda xatrladrd ki, ermnilr müharib zaman qlbmiz üçün mümkün olan etmilr v
indi evlrini qoyub Rusiya yaltin keçmk istyirlr. Ermnilrin sürtl v rahat köçürülmsi üçün Lazarev
tklif edir: 1) Köçürm ilrin rhbrlik etmk üçün ona Paskeviç kaz versin v hmin kazda köçnlr
veriln güztlr göstrilsin; 2) Köçürm ilrin rhbrlik etmk üçün ermni dilini biln lazmi qdr tab v
ober zabitlr tyin etmk onun ixtiyarna verilsin; 3) qlim raitin gör köçürm ilri lngiy bilck yerlrd
rus ordusu orada gözlsin v ordu köçnlri müayit etsin; 4) Kasb köçkünlr üçün xzindn vsait ayrlsn.
Paskeviç bu tkliflrin yerin yetirilmsi üçün fevraln 26-da Lazarev v fevraln 29-da rvan müvqqti
idarsin xüsusi tlimat göndrir. Lazarev veriln 19 maddlik tlimatda göstrilir: köçürüln xristianlardan
ticartl mul olanlar hrlrd yerldirilcklr ki, yen ticartl mul olsunlar; kndlilr kifayt qdr
münbit torpaq ayrlacaq v onlar 6 il müddtin vergilrdn, üç il is torpaq mükllfiyytindn azad
edilcklr; köçmy hazr olan aillr onlara verilck güztlr haqqnda xüsusi formada vrqlr
verilmlidir; köçürülnlr kndlr üzr partiyalara ayrlmal, hr partiyada 150-dn 300- qdr ail olmaldr;
köçürülnlri rvan v Naxçvan yaltlrin istiqamtlndirmk lazmdr ki, hmin razilrd xristian halisi
mümkün qdr artrlsn; hr partiyan müayit etmk üçün ermnic biln bir zabit v 2-5 kazak ayrlsn;
köçkün partiyalar yola çxan kimi, drhal rvan müvqqti idarsin aillrin say, onlarn yaadqlar razinin
iqlim raiti, muliyytlri, malik olduqlar sürülr v srhd yeticklri txmini vaxt haqqnda xbr
göndrmk lazmdr.
Rus qounlarnn müqavily sasn geri çkilm prosesi martn 8-dn etibarn Maraadan baland
üçün, ilk növbd orada yaayan ermnilri köçürmk nzrd tutulmudu. Qarabaa yaxn razid yerln
Üzümçü kndinin v traf kndlrin ermnilrini Qarabada yerldirmk qrara alnmd.
Kasb aillr kömk üçün xzindn 25 min manat gümü pul ayrlmd. Lazarevin v ona thkim ediln
ermni zabitlrinin vzifsi köçürülnlrin srhd çatdrlmas il bitmi hesab edilirdi. Bundan sonra ilr
rhbrlik rvan müvqqti idarsi yannda yaradlan Komity hval edilirdi. Komit köçkün partiyalarn
srhdd qarlamaq üçün heyt göndrmli idi. Hmin heyt onlar yeni yaay mntqsindk müayit
edirdi. Qaraba üzr bu vzif gömrük hrbi-dairsinin risi, knyaz Abxazova hval edilmidi.
Paskeviç rvan müvqqti idarsin verdiyi 16 maddlik tlimatnda göstrirdi ki, Komit köçürüln
aillrin sayna uyun torpaq sahsi ayrmal v onlarn nzrd tutulan yerlrd mskunlamasna rhbrlik
etmlidir. Komit çalmaldr ki, köçürüln kndlr vvlki razilrdki kimi ayrca v qonuluqda
yerldirilsinlr. Dalq raitind yaamlar dalq yerd, düznlikd yaayanlar is düznlikd
yerldirilmlidir ki, onlar mümkün qdr xstlik v ölümdn xilas olsunlar, onlarn adt-nnlrinin v
tsrrüfat vrdilrinin saxlanmasna rait yaransn. Müslmanlarn yaadqlar kndlrd xristianlarn
yerldirilmsindn uzaq qaçmaq, xristianlardan ibart ayrca dair v mahallar tkil etmk lazmdr.
Müslman (xristian) kndlrinin hatsind yaayan xristianlar (müslmanlar) öz dindalarnn yanna
köçürmk lazmdr. Köçürülnlr mülkdar torpaqlarnda deyil, dövlt torpaqlarnda yerldirilmlidirlr. Yeni
mhsul götürndk ilkin taxl spini üçün köçürülnlr brabr miqdarda borc vermli, tsrrüfatn
dirçldilmsi üçün götürüln borc faizsiz olaraq, dörd ildn sonra alt il müddtin ödnilmlidir.
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi
PREZDENT KTABXANASI
15
Mskunladrmaq üçün yer seçrkn salamlq üçün rait v yax suyun olmas nzr alnmaldr. Hr bir
ailnin yerldirilmsi haqqnda xüsusi formada hesabat v çkiln ümumi xrclrin hesabat müyyn
edilmlidir.
Lakin sonralar hr iki tlimatn tlblri bir çox hallarda pozulmudu. Lazarev v onun yerlr göndrdiyi
nümayndlri Türkmnçay müqavilsini v onlara veriln tlimat pozaraq ermnilri könüllü deyil, zoraklqla
köçürmy chd göstrirdilr. Bununla laqdar Abbas Mirz iki df polkovnik Lazarev müracit edir ki,
onun itatind olan zabitlrin ermnilri zorla köçürmsi hallarna son qoysun v Türkmnçay müqavilsinin
rtlrin ml etsin. Salmas monastrnn yepiskopu zraeli ermnilrin zorla köçürülmsin maneçilik törtdiyi
üçün arxiyepiskop Nerses qraf Paskeviç müracit edrk xahi edir ki, Xoydak yerli komendanta göstri
versin ki, zraelini bu idn çkindirin v czalandrmaq üçün onu Eçmidzin göndrin.
Eyni zamanda Abbas Mirz d Rusiya il rann yeni srhdlri boyunca ermnilrin kütlvi surtd
yerldirilmsindn ehtiyat edirdi. Ona gör d ermnilrin kütlvi surtd köçürülmsin maneçilik göstrmy
çalrd. Bunun üçün onun nümayndlri yerlrd olur, ermnilri dil tutur v gr köçmzlrs, onlar 6 il
müddtind vergilrdn azad etmyi vd edirdilr.
Köçürm ilrinin lngidiyini v maneçilik göstrildiyini görn Lazarev 1828-ci il martn 30-da
xristianlara müracit edir. O, müracitin vvlind bzi bdxahlarn yalan mlumatlar yayaraq köçmk
istynlri qorxuya saldqlarn qeyd etmkl brabr, Rusiyann onlara vd etdiyi güztlri sadalayr. O,
yazrd: "Rusiyada siz lahzrtin digr tblri kimi, brabr hüquqlu olduunuzu görck, bütün ziyytlri
unudacaqsnz, orada siz xristianlarn mskunladrld yeni vtn ld edcksiniz v müqdds dininizin
alçaldlmasn bir daha görmycksiniz. rann müxtlif yaltlrin splnmi xristianlarn bir yer
cmldiyini görcksiniz. Tlsin! Vaxt qiymtlidir. Tezlikl rus qounlar ran trk edck, o zaman sizin
köçmyiniz çtinlck v biz sizin thlüksiz köçmyiniz cavabdeh olmayacaq. Azca itkiy mruz qalsanz
da, qsa zamanda hr ey nail olacaqsnz, özü d hmilik olaraq."
Lazarevin müracitinin ermnic mtni randa yaayan ermnilr arasnda yaylmd.
1828-ci il martn 9-da Lazarev Xoydan Paskeviç yazd raportunda göstrmidi ki, artq 4500 ail
köçürülrk Araz çaynn o trfin gtirilmidir. Mayn 27-d göndrdiyi raportunda is txminn 500 ail
müslman kürdlrinin Kürdüstandan rvan yaltin köçmk niyytind olduqlarn bildirmidi.
Lakin fevraln 29-da Lazarev göndriln mktubla müslmanlarn köçürülmsin imkan vermmk
taprlmd.
olaraq ermnilrin böyük hisssi hmin torpaqlarda yerldirilmidi. Müllifi Qriboyedov olduu ehtimal ediln
"Ermnilrin randan bizim vilaytlr köçürülmsi haqqnda qeydlrd göstrilir ki, ermnilrin mülkdar
torpaqlarnda yerldirilmsi bir yana, müslmanlarn yerini dar elmlrin baxmayaraq, üstlik, onlara
güztlr verilir. Halbuki, ziyan çkn trf müslmanlardr. slind burann müslmanlarn köçkün hesab
etmk lazmdr. Çünki müharib zaman srdar onlar döyü meydanndan köçürmüdür v n kasb vziyytd
yaayrdlar. Ermnilr köçürüln zaman müslman aillrinin ksriyyti yaylaqda olmudular v glmlrin
onlarn evlrind yerldiklrindn xbrlri yox idi.
1828-ci il oktyabrn 1-d Qriboyedov Paskeviç göndrdiyi mktubunda göstrir ki, Naxçvan yaltind
ermnilrin köçürülmsi nticsind qarqlq v sxnt yaranmdr. Tatarlarn narazlnn n yüksk hdd
çatd göstrilir. Yaranan narazln sasl olmasn göstrmk üçün köçürüln ermnilrin yerldirilmsi
cdvli verilmidir.
Ümumiyytl Naxçvan
PREZDENT KTABXANASI
Ermnilrin qarq yaadqlar kndlrd is köçkünlri demk olar ki, yerldirmmidilr. Qriboyedov
vziyytdn çx yolu kimi Naxçvan yaltindn 500 ermni ailsini Drlyz köçürmyi tklif edir.
Sonralar onun bu tklifi hyata keçmidi.
Polkovnik Lazarev xristianlarn Rusiya razisin köçürülmsinin nticlri haqqnda qraf Paskeviç -
Erivanskiy 24 dekabr 1829-cu ild yazd yekun hesabatnda göstrir ki, köçürm ilrin 26 fevral 1828-ci
ild balanm v iyunun 11-d baa çatmdr. Bu müddt rzind 8249 xristian ailsi (onlardan cmisi 100-
qdri aysor ailsi, qalanlar ermnilr olmudur) rvan, Naxçvan v Qaraba yaltin köçürülmüdür.
Köçürm ilrin xzindn 16000 çervon v 400 gümü manat xrclnmidir. Köçmk istyn 1500 ermni
ailsi is randa qalmd. Çünki Lazarev onlar köçürmy imkan tapmamd.
Ermnilrin köçürülmsi zaman Lazarevin tabeçiliyin göndriln ermni zabitlri xüsusil
frqlnmidilr. Knyaz Melikov Üzümçü v onun trafndak kndlrin, knyaz Arqutinsk-Dolqorukov-Tbriz v
traf kndlrin, sonra is Salmas yaltinin, kollec assesoru Qamazov Maraa xanlnn v Urmiya kndlrinin,
knyaz alikov Xoy yaltind yaayan ermnilrin köçürülmsin rhbrlik etmidilr.
Qeyd etdiyimiz kimi, . open 1829-1832-ci illrd Ermni vilaytind kameral siyahyaalma keçirmidi.
Onun verdiyi statistik mlumatlara gör, randan köçürüln ermnilr 366 ail trkibind 1715 nfr rvan, 265
ail trkibind 1110 nfr Naxçvan v 36 ail trkibind 182 nfr Ordubad hrlrind yerldirilmidilr.
Köçürüln ermnilr rvan yaltinin 119 kndind, Naxçvan yaltinin 61 kndind, Ordubad dairsinin 11
kndind yerldirilmidilr. Ümumiyytl, rvan yaltind 4599 ail trkibind 23568 nfr, Naxçvan
yaltind 2137 ail trkibind 10652 nfr, Ordubad dairsind 250 ail trkibind 1340 nfr ermni
yerldirilmidir. Nticd Ermni vilaytin 6949 ail, trkibind 35560 nfr köçürülmüdü (lavy bax).
gr yeni tkil edilmi Ermni vilaytind müslmanlarn say 81749 nfr (16078 ail) v ermnilrin
say 25131 nfr (4428 ail) olmudusa, randan ermnilri köçürdükdn sonra onlarn say 60691 nfr
(11377 ail) çatmd. Bununla da ermnilrin say 24 faizdn 43 faiz qalxmd. gr nzr alsaq ki,
ümumiyytl, randan köçürüln 8249 aildn 6949-u Ermni vilaytind yerldirilmidir, onda bel qnat
glmk olar ki, yerd qalan 1300 ail Qarabaa v Zngzura köçürülmüdür.
(Vaqif Arzumanl, Nazim Mustafa. Tarixin qara shiflri. Bak, 1998, sh. 25-32)
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi
PREZDENT KTABXANASI
Paskeviçin komandanl altnda Gümrü yaxnlndan Arpaçay 12 minlik qounla keçrk rqi Anadoluya
hücuma balayr v iyunun 23-d Qars qalasn l keçirir. Hücumu genilndirn ruslar iyulun 24-d
Axlklyi, avqustun 15-d Axskan, 22-d rdhan, 28-d Bayazidi tutdular. 1829-cu ilin yaznda
müharibnin yenidn qzmas nticsind rus ordusu rzurumu, daha sonra Muu, Oltunu, Bayburdu ial
edir.
vilaytinin razisind 2800 nfrdn ibart piyada v kavaler dstlri tkil edilmidir. Bu dstlr çox zaman
rus qounlarnn önünd gedirmilr.
Birinci v ikinci Rusiya-ran mühariblri nticsind rvan xanlnn razisindn qaçqn dümü azri
türklri rqi Anadoluda türk paalqlarnn razilrind snacaq tapmdlar. Daha öncdn-ruslarn "1801-ci
ild Gürcüstan ialndan sonra Borçal v Qazax boylar il Qarapapaq uruundan (tayfasndan) gln
trkm türklri qaçb köçrk Çldr v Arpaçay kndlrind yerlmidilr". Ruslarn rqi Anadoluya
hücumu zaman qrnlara v yenidn köçmy mruz qalanlarn ksriyyti yen d azri türklri idilr. Bu
df onlar Türkiynin içrilrin doru köçmy mcbur olmudular.
Türk tarixçisi Kemal Beydili "1828-1829-cu illrd Osmanl-rus savanda rqi Anadoludan Rusiyaya
köçürüln ermnilr" adl aradrmasnda hmin dövrün qaçqnlq facisini rsmi qaynaqlar sasnda bel tsvir
edir: "rzurumu l keçirn ermnilr dümn önünü belc bo görüb Bayburda qdr getmi v trafdak
qzalar da dht salmdlar. traf hali ya ruslara boyun ymk, ya da yollara düüb saa-sola
dalmaqdaydlar. rzurum v rzincan traf kndlrind snacaq yerlri alan Qars v Axska mühacirlri bu
hal görünc, rqi Qarahisar trflrin doru yönlmkdydilr. Minlrl insann yollara dürk tla içind
köç etmlrin ahid olanlarn gözlrin is bu durum, sanki bunlarn "arxalarndan gavur sürüb götürürmü
kimi dhtverici" bir kild tqib edilir v hr trfi vahim içind trk edirdilr. Klkit, irlan, Gümüxana,
rzincan, Tercan v rqi Qarahisar bölglrindki xalq da bu hal qarsnda vsvs edrk hr biri bir trf
köçmy v dalmaa balamdr".
1829-cu ilin avqustunda ruslar Balkan cbhsind stanbula yaxnlaan zaman II Sultan Mahmud bar
istmi v sentyabrn 2-d dirn müqavilsi imzalanmd. Müqavily gör Axlklk v Axska bölglri
Rusiyann trkibin keçmi, ial edilmi qalan razilrin Türkiyy qaytarlmas qrara alnmd.
dirn müqavilsinin 13-cü maddsin sasn, Türkiynin ial olunmu razilrind qalan ermnilr 18
ay müddtind danan mlaklar il Rusiyann tabeliyin keçmk hüququ verilmidi. Ruslarn Qars, rdahan,
Bayazid, rzurum v digr bölglrdn geri çkilmsi türklr xyant edn ermnilri çxlmaz vziyyt
salmd. Ermnilri bu vziyytdn xilas etmk üçün rus qounlarnn komandanl onlar yeni ial edilmi
razilr köçürmyi v bununla da Türkiy il srhd boyu razilrd xristianlarn say üstünlüyünü tmin
etmyi qrara almd. Bu mqsdl d 1829-cu il oktyabrn 10-da Paskeviç imperator I Nikolaya yazd
raportunda göstrirdi: "Bayazidd 2 min ermni bizim sgrlrin crgsind vurumudular, rzurumda xristian
halisinin böyük hisssi bizim dini bayram qeyd etmilr; Qarsda ermnilrdn ibart 800 nfrlik könüllü
batalyon tkil edilmidi, onlarn aillrindn - 10 min nfrinin bann üstünü labüd thlük almdr. Bu
bdbxt qurbanlara diqqtinizi yönldin, Rusiyaya göstrdiklri mhbbt gör Osmanllarn onlardan qisas
almasna yol vermyin.
Ona gör d csart edib lahzrt imperatordan mn bu aillri Gürcüstan v Ermni vilaytlrind
yerldirmk ixtiyarn vermsini xahi edirm.
Znnimc, köçürüln hr bir aily orta hesabla 50 gümü rubl kifayt edckdir".
Noyabrn 18-d hrbi nazir Çernev Paskeviç cavab göndrir ki, imperator onun tklifini bynmidir.
Bundan sonra Paskeviç drhal mli faliyyt keçir. O, dekabrn 3-d Gürcüstan mülki qubernatoruna mktub
yazaraq göstrir ki, artq Türkiy paalqlarnda yaayan xristianlarn Gürcüstana v Rusiyaya mnsub
vilaytlr köçmk istyn v bunun üçün maddi yardm tlb etmyn aillrin yola dümk üçün bilet
(vsiq) vermyi yerli qoun rislrin icaz vermim. Bundan istifad edn bir çox aillr drhal yola
düürlr. Qars v onun trafndan köçnlr onlarn yaadqlar razilrin iqlim raitin uyun olan lyz
(Alagöz) trafndak boalm kndlrd mskunladrlmdlar. General Pankratyev Paskeviç xbr verir ki,
Loru drsind yerlmk üçün 95 aily bilet (vsiq) vermidir. General mayor Bereman hmçinin Qarsdan
çxb Gümrüy yola dün 400 aily bilet verdiyini bildirmidi. Paskeviç köçürm ilrin v köçürüln
aillrin mskunladrlmas iin rhbrlik etmk üçün xüsusi komit tsis etmidi. Komitnin faliyyti üçün
12 maddlik ümumi qaydalar müyyn etmidi. Bu qaydalar aadaklardan ibart idi:
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi
PREZDENT KTABXANASI
18
1. Köçürülnlr Rusiyann razisin daxil olan kimi onlarn qays üçün bütün srncamlar köçkünlr
komitsi verckdir.
kndlrd köçkünlrin tsrrüfat qaylar hll edilndk komit öz faliyytini davam etdirmlidir. Bundan
sonra Ba komandanlq hesabat verib faliyytini dayandrmaldr.
3. Komit drhal Gürcüstanda v digr yaltlrd bo dövlt torpaqlar haqqnda mlumat toplamaldr.
4. Bütün köçkünlr üç zümry ayrlmaldrlar: 1) tacirlr v alverçilr, 2) sntkarlar v istehsaln hr
hans növündn ba çxaranlar, 3) kinçilr v yaxud kndlilr. Köçkünlrin mskunladrlmas zaman tacirlri
v sntkarlarn hrlr v bu il mul olmaa imkan olan yerlrd, kndlilri is kndlrd yerldirmk,
bu zaman iqlim raitini v vvlc mskunladqlar sviyyni nzr almaq lazmdr. Yelizavetopolda
(Gnc), digr hr v yaltlrd bo dövlt evlri vardr, ona gör d sntkarlar v tacirlri hmin yerlrd
yerldirmyi komit nzrd tutmaldr.
haradan köçürüldüklri, hans il mul olmalar haqqnda mlumat vermyi tlb etmlidir.
6. Komit çalmaldr ki, köçürüln kndlr bütövlükl, bu mümkün olmazsa, qonuluqda
yerldirilsinlr.
7. Komit köçürülnlri lazmi qdr torpaqla tmin etmlidir (hr kndd aillrin, hr aild nfrlrin
sayna mütnasib olaraq.
8. Köçürülnlr bütünlükl dövlt torpaqlarnda, gr kifayt etms, kils v mülkdar torpaqlarnda
yerldirmlidirlr.
9. Köçürülnlr 6 il müddtin vergilrdn, 3 il müddtin torpaq mükllfiyytindn azad edilmlidirlr.
10. Yeni köçürüln xristian kndlrini müslman kndlri il qardrmamaq, onlardan ibart ayrca
mahallar v dairlr tkil etmk lazmdr.
11. Köçürülnlri mskunladrmaq üçün yer seçrkn rahatl, gözlliyi v yax suyu olmasnn
qaysna qalmaq lazmdr.
12. Köçürüln hr bir aily orta hesabla 25 rubl gümü pul hcmind kömklik göstrilmlidir.
Köçkünlrin mskunladrlmas zaman bu tlimata ciddi ml edilmidi. str indiki Ermnistan v
Gürcüstana, istrs d Azrbaycann Gncbasar v Qaraba yaltlrin köçürüln ermnilr ycam halda,
tbii gözlliyi, yax iqlimi, saf suyu olan datyi rayonlarda v hrlrd yerldirilmidilr.
1830-cu il yanvarn 22-d Paskeviçin Çerneva göndrdiyi mlumatnda göstrilirdi ki, Qars v trafndan
keçn 2500 ail onun srncam il yaadqlar yerin iqlim raitin uyun olaraq lyz yaxnlnda (Pmbk
distansiyasnda) boalm kndlrd yerldirilmilr.
Türkiy hökumti onun razisind praknd halda yaayan ermnilrin ruslar trfindn köçürülüb srhd
boyu razilrd ycam halda yerldirilmsindn ehtiyat edirdi. Ona gör d bu köçürmnin qarsn almaq
mqsdil ruslarn glii zaman ermnilrin türklr etdiyi xyanti, törtdiklri vhiliklri balamaq,
onlardan haqq-hesab çkmmk qrarn verrk, fevraln 17-d yerlrdki ermnilr “fvnam”lr
göndrirlr. Lakin rzurum ermnilrinin “qaraba” (katolikosu) bu “fvnam”lr rmn, etdiklri
cinaytlrin arln drk edrk, ruslar geri çkilndn sonra onlarla haqq-hesab çkilcyin min olduu
üçün köçmk niyytind olduqlarn bildirmidi.
Ermnilrin köçürülmsinin qarsn almaq mqsdil Türkiy trfi iala mruz qalan, lakin dirn
müqavilsinin rtlrin sasn boaldlmal olan rzurum, Qars, Bayazid, lgird v s. yerlr açq v ya gizli
kild öz nümayndlrini göndrmidi. rzurum ermnilrinin köç ilrin maneçilik göstrildiyi, onlarn
mlak v torpaqlarnn satlmasna türklrin ngl törtdiklri haqda ial edilmi razilrd köçürülm ilrin
rhbrlik edn general Pankratyev Paskeviç ikayt mktubu göndrmidi.
Köçürüln ermnilrin qoyub getdiklri mlak v razilrin satlmas mslsini hll etmk üçün Paskeviç
mayor Vannikovu rzuruma nümaynd kimi göndrmidi. Lakin ermnilrin sahib olduqlar kndlrin
ksriyyti bir qdr vvl, yni müharib zaman thlüksiz yerlr köçmy mcbur olan v ermnilrin sat
yolu il aldqlar müslman kndlrindn ibart idi. Tkc Qars bölgsind bu yollarla ermnilr 80 knd
bütünlükl, 15 kndin is yarsna yiylmidilr. Digr trfdn, Rusiyann ial etdiyi razilrdn (sasn
Axlklk v Axska bölglrindn) Türkiyy qaçan türklrin qoyub getdiklri mlak v torpaqlarn sat
müqabilind vsaitin onlara çatmamas Rusiya trfini maraqlandrmrd. Ona gör d onlar danmaz
mlaklarn, mülklrini v torpaqlarn qoyub gedirdilr.
dirn müqavilsind köçürülm ilri üçün nzrd tutulan 18 aylq müddtin baa çatmasnn
yaxnlamasn v bu iin lngidiyini görn Paskeviç 1829-cu il fevraln 29-da rzurum v Qars valilrin rus
v türk dillrind mktub göndrrk bildirir ki, Türkiydn köçürüln katolik ermnilrin tmsilçilri
arximandrit Tatosu, Müdisi Karapeti v Aacan Karapetyan, franklarn tmsilçilri Ter-Hovanes Matevosovu,
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi
PREZDENT KTABXANASI
Aacan Osipovu v Hakop Hanakovu rzuruma göndrmidir ki, ermnilrin qoyub gldiklri mlaklarn, taxl
sahlrinin v s. satn tkil etsinlr.
Müqavild göstriln müddtin baa çatmas rfsind, yni 1831-ci il aprelin 3-n qdr trtib ediln
sndd Türkiydn köçürüln ermni aillrinin txmini say v mskunladrldqlar razilrin adlar
göstrilmidir. Hmin sndi tqdim edirik:
Haradan
köçürülmüdür
Köçürüln
razisind).
v Çalqa trafnda
distansiyalarnda
distansiyalarnda
Byaziddn 4215 Ermni vilaytind - Göyç gölü
trafnda, Ba Abaranda
Cmi 14044 ail
Sndin bu cdvl lav qeydind göstrilir ki, heç d digr yerlrdki nümayndlrin hams tam v
dqiq hesabat tqdim etmdiklri üçün neç nfrin köçürüldüyü göstrilmmidir. gr bir aild orta hesabla
alt nfr götürüls, nticd 84 mindn artq ermni v yunanlarn köçürüldüyü mlum olur. Bzi ermni
tarixçilri köçürülnlrin 90 mindn artq, bzilri is 100 min yaxn olduunu göstrirlr.
Ermnilrin randan köçürülmsi zaman fallq göstrn hrbçilr v din xadimlri mükafatlandrldqlar
kimi, Türkiydn köçürülmlr zaman xidmti olanlar da mükafatlandrlmdlar.
rzurumdan ermnilrin köçürülmsi iindki xidmtlrin gör 1830-cu il oktyabrn 20-d arxiyepiskop
Karapet 1-ci drcli Müqdds Anna ordeni il tltif edilmidi. Sonralar mperator I Nikolay 1837-ci il
Axskaya gedrk Karapetl görümü, hmin xidmtin gör ona öz minntdarln bildirmidi.
mperatorun frman il 1831-ci il aprelin 24-d Türkiydn köçürüln ermnilrin tsrrüfat ehtiyaclarn
ödmk üçün verildiyi vaxtdan 4 il keçndn sonra, 6 il müddtin faizsiz olaraq qaytarmaq rti il xzindn
380 min gümü rubl ayrlmd.
Ümumiyytl, 1828-29-cu illr Rusiya-Türkiy müharibsindn sonra . openin Ermni vilaytind
(keçmi rvan v Naxçvan xanlqlarnn razisind) apard siyahyaalnmann nticlrin gör, vilaytin
razisin 21666 nfr (3682 ail) ermni, 324 nfr (67 ail) yezidi kürdlrinin köçürüldüyü göstrilir,
Köçürüln ermnilr Qrxbulaq, Sürmli, Taln, Körpübasar, Abaran, Drçiçk v Göyç mahallarnn 129
kndind yerldirilmidilr.
birldirildiyindn Ermni vilaytin daxil edilmmidi. 1829-cu il qdr, yni Rusiya-Türkiy
müharibsindn sonra ermnilrin rsmi köçürülmsin qdr öryel-Pmbk distansiyasna 1536 ail (5425
nfr kii cinsi) köçürülmüdü. Sonra is Türkiydn 3148 ail (10575 nfr kii cinsi) köçürülmüdü. 1832-ci
ilin sonu, 1833-cü ilin vvlind Türkiydn Zalqaya köçürüln ermnilrdn 182 ail (674 nfr kii cinsi)
yenidn öryel-Pmbk distansiyasna köçürülmüdülr. Köçürülnlrin arasnda 169 yunan v 963 nfr
ermni katoliklri (franklar) var idi. öryel-Pmbk bölgsind 100- yaxn kndd Türkiydn köçürüln
ermnilr yerldirilmidilr. öryel bölgsinin (Gümrü traf - indiki Axuryan rayonu) halisinin vaxtil
Türkiydn köçürüln ermnilrdn ibart olmas haqqnda Z. Balayan «Ocaq» kitabnda yazr: «Demk olar ki,
bu bölgnin bütün halisi Qars, Van, Mu v Bidlisdn, Qrbi Ermnistann bir çox yaltlrindn olan bdbxt
qaçqnlardan ibartdir. Hesablanmdr ki, vaxtil Axuryan rayonunda (keçmi Düzknd rayonu) Qrbi
Ermnistann 80-dan artq yaay msknindn türk yataanndan (yri qlncndan) xilas olan ermnilr glib
mskunlamlar». Z. Balayan bu bölgsinin halisinin bütünlükl Türkiydn gln ermnilrdn ibart
olmasn qeyd etmkl, hmin razid vaxtil türklrin mskunlam olduunu bilavasit tsdiq etmi olur.
ndiki Ermnistan razisin ermnilrin kütlvi axn 19-cu srin vvllrind ba vern Rusiya-ran,
Rusiya-Türkiy mühariblrindn sonra da davam etmidir. Hmin dövrd ermnilrl yana yezidi kürdlr d
glib indiki Ermnistan razilrind yerlmidilr. 1834-cü ilin mlumatna gör rvan yaltind Bayaziddn
glmi 1000 nfr (tqribn 300 ail) yezidi kürdlri mskunlamdlar.
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi
PREZDENT KTABXANASI
20
lyz dann tyind bir sra boalm türk kndlrind d Türkiydn gln yezidi kürdlri
mskunlamdlar. Yezidi kürdlri 1839-cu ild Mirk, Quruboaz, Carcarç, Çobangrkmz kndlrind,
sonralar is Pmbk, Qundaxsaz, Böyük Caml, Kiçik Caml v Korbulaq kndlrind yerlmidilr.
Nhayt, yezidi kürdlri 1877-ci ild Badad, Dolu-Taxt v Kiçik Cngi kndlrind glib yerlmidilr.
Sonralar Ermnistann rsmi dairlri trfindn adlar dyidiriln, lakin sasn bu kndlri hat edn Araqats
rayonu tkil edilmidir.
urayaraq tdricn ermnilmilr.
sonra Ermni vilaytin (rvan v Naxçvan xanlqlarnn razisin) ran v Türkiydn 57266 nfr ermni
(10631 ail) köçürülmüdü. Köçürülmlrdn vvl hmin razid cmisi 25131 nfr (4428 ail) ermni
yaamdr. Mühariblrin nticsind rvan v Naxçvan xanlqlarnn razisindn türklrin xeyli hisssi
qaçqn dümü, orada yalnz 81749 nfr (17078 ail) müslman qalmd. Köçürmlrdn sonra is ermnilr
82397 nfr (15059 ail) tkil etmi, nticd müslmanlar sayca üstlmidilr.
Lakin hl 19-cu srin vvlind Rusiyann müyyn dairlri rus ordusunun Zaqafqaziyada ial etdiyi
razilrd ermnilri deyil, mhz rus koloniyalarnn - kazaklarn, malakànlarn, duxoborlarn v s.
yerldirilmsin üstünlük verirdilr. Bu mqsdl bir neç layih hazrlanmdsa da, sonralar icras txir
salnmd. N. N. avrov Rusiyann Zaqafqaziyadak müstmlkçilik siyasti haqqnda yazr: «Biz
müstmlkçilik faliyytimiz Zaqafqaziyada ruslarn deyil, biz yad olan xalqlarn yerldirilmsindn
baladq... 1826-28-ci illr müharibsinin qurtarmasndan sonrak iki il rzind 1828-ci ildn 1830-cu ildk
Zaqafqaziyaya 40 min ran v 84 min Türkiy ermnilri köçürmü v onlar Yelizavetpol (Gnc) v rvan
quberniyalarnn n yax dövlt torpaqlarnda yerldirmidik ki, orada ermni halisi cüzi idi. Onlar hmçinin
Tiflis quberniyasnn Borçal, Axska v Axlklk qzalarnda yerldirdik, onlarn yerldirilmsi üçün 200
min desyatindn artq dövlt torpa ayrlm, 2 milyon rubldan artq mbld müslmanlardan xüsusi
mülkiyyt torpaqlar satn alnmd. Yelizavetpol quberniyasnn dalq hisssi (Dalq Qaraba, Xanlar v
mkir rayonlar nzrd tutulur - mülliflr) v Göyç gölünün sahili hmin ermnilrl mskunladrlmd.
Nzr almaq lazmdr ki, 124 min rsmi köçürüln ermnilrl yana, qeyri-rsmi kild köçnlr d çox
olmudur v ümumiyytl, köçnlrin say 200 min nfrdn xeyli artqdr.
Ermnilrin indiki Ermnistan razisin axn 1877-1878-ci illr Rusiya-Türkiy müharibsindn sonra bir
daha güclnmidi. 90-c illrd Türkiyd ba vern ermni üsyanlar nticsind 400 min yaxn ermni yen
d Qafqaza köçüb glmidi.
N. avrov qeyd edir ki, 20-ci srin vvlind Zaqafqaziyada yaayan 1300000 ermnidn bir milyonu yerli
hali deyil, ruslarn vasitsil mskunladrlmd.
Daha sonralar, Sovet hakimiyyti illrind xarici ölklrd yaayan 100 mindn artq ermni Ermnistana
köçüb glmidi.
Bütün qeyd edilnlrdn o nticy glmk olar ki, indiki Ermnistanda yaayan ermnilrin slflrinin
demk olar ki, hams vaxtil Cnubi Azrbaycandan v sonralar Türkiydn, son dövrlrd is xarici
ölklrdn - sasn Suriyadan, Yunanstandan, Livandan, Bolqarstandan, Rumniyadan köçüb glnlrdn
ibartdir.
(Vaqif Arzumanl, Nazim Mustafa. Tarixin qara shiflri. Bak, 1998, sh. 33-44)
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi
PREZDENT KTABXANASI
XX srin vvlrind Cnubi Qafqazda, xüsusn d indiki Ermnistan razisind Azrbaycan türklrin
qar tördiln qrnlarn ssenarisi ermnilrin XIX srin sonunda rqi Anadoluda ld etdiklri tcrüby
saslanrd. 1877-1878-ci illr Rusiya-Türkiy müharibsindn sonra Avropa dövltlrinin sylri nticsind
gündliy çxarlan «Ermni mslsi» sonralar rqi