Bài giảng nguyên lý i

Phần thứ nhất

THẾ GIỚI QUAN VÀ PHƯƠNG PHÁP LUẬN TRIẾT HỌC

CỦA CHỦ NGHĨA MÁC-LÊNIN

Thế giới quan và phương pháp luận triết học là bộ phận lý luận nền tảng của chủ nghĩa

Mác-Lênin; là sự kế thừa và phát triển những thành quả vĩ đại nhất của tư tưởng triết học trong

lịch sử nhân loại, đặc biệt là triết học cổ điển Đức.

C.Mác, Ph.Ăngghen và VI.Lênin đã phát triển chủ nghĩa duy vật và phép biện chứng đến

trình độ sâu sắc nhất và hoàn bị nhất, đó là: chủ nghĩa duy vật biện chứng với tư cách là hạt nhân

lý luận của thế giới quan khoa học; là phép biện chứng duy vật với tư cách “học thuyết về sự phát

triển, dưới hình thức hoàn bị nhất, sâu sắc nhất và không phiến diện, học thuyết về tính tương đối

của nhận thức của con người; (V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, M-1981, t.23, tr. 53); và do đó,

nó cũng chính là phép biện chứng của nhận thức hay là “cái mà ngày nay người ta gọi là lý luận

nhận thức”; (V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, M-1981, t.26, tr. 65); đó còn là chủ nghĩa duy

vật lịch sử với tư cách là hệ thống các quan điểm duy vật biện chứng về xã hội, làm sáng tỏ

nguồn gốc, động lực và những quy luật chung của sự vận động, phát triển của xã hội loài người.

Việc nắm vững những nội dung cơ bản của thế giới quan và phương pháp luận triết học

của chủ nghĩa Mác-Lênin chẳng những là điều kiện tiên quyết để nghiên cứu toàn bộ hệ thống lý

luận của chủ nghĩa Mác-Lênin mà còn là để vận dụng nó một cách sáng tạo trong hoạt động nhận

thức khoa học, giải quyết những vấn đề cấp bách của thực tiễn đất nước và thời đại.

Chương I (15 tiết: 10-5)

CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG

Mục đích, yêu cầu:

Lµm râ vµ yªu cÇu sinh viªn n¾m ®îc: Vấn đề cơ bản của triết học, phạm trù vật

chất, ph¹m trï ý thøc, mối quan hệ giữa vật chất và ý thức; ... tõ ®ã gióp sinh viªn cã

c¬ së ban ®Çu h×nh thµnh vµ n¾m b¾t những nội dung cơ bản về thế giới

quan và phương pháp luận của chủ nghĩa Mác-Lênin.

I. CHỦ NGHĨA DUY VẬT VÀ CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG

1. Sự đối lập giữa chủ nghĩa duy vật với chủ nghĩa duy tâm trong việc giải quyết vấn đề cơ

bản của triết học.

1.1. Vấn đề cơ bản của triết học

- Ph.Ăngghen khái quát vấn đề cơ bản của triết học: “VÊn ®Ò c¬ b¶n lín cña mäi

triÕt häc, ®Æc biÖt lµ triÕt häc hiÖn ®¹i, lµ mèi quan hÖ gi÷a t duy vµ tån

t¹i”; gi÷a ý thøc vµ vËt chÊt; gi÷a tinh thÇn vµ thÕ giíi kh¸ch quan.

Vấn đề mối quan hệ giữa vật chất và ý thức là vấn đề cơ bản của triết học vì:

+ Đây là mối quan hệ bao trùm của mọi sự vật hiện tượng trong thế giới.

+ Đây là vấn đề nền tảng và xuất phát điểm để giải quyết những vấn đề còn lại của triết học.

+ Là tiêu chuẩn để xác định lập trường, thế giới quan của triết gia và học thuyết của họ.

+ Các học thuyết triết học đều trực tiếp hay gián tiếp phải giải quyết vấn đề này.

- Nội dung của vấn đề cơ bản của triết học: VÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc

®îc ph©n tÝch trªn hai mÆt:(các cách giải quyết vấn đề cơ bản của triết học)

+ Thø nhÊt, gi÷a ý thøc vµ vËt chÊt çi nµo cã tríc çi nµo cã sau? Çi nµo

quyÕt ®Þnh çi nµo?

+ Thø hai, con ngêi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ®îc thÕ giíi hay kh«ng? Giải

quyết theo cách này đã làm xuất hiện trường phái khả tri luận và bất khả tri luận. Trong đó khả tri

luận là trường phái triết học khẳng định con người có khả năng nhận thức về thế giới, đại đa số

các nhà triết học cả duy vật lẫn duy tâm đều thừa nhận khả năng này. Còn bất khả tri luận là

trường phái triết học phủ nhận khả năng nhận thức về thế giới của con người, đặc biệt con người

không thể biết được cái bản chất của sự vật, hiện tượng

- ý nghĩa của vấn đề cơ bản của triết học: Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n lµ

tiªu chuÈn ®Ó x¸c ®Þnh lËp trêng, TGQ cña çc triÕt gia vµ häc thuyÕt cña

hä theo khuynh híng nµo. lµ xuÊt ph¸t ®iÓm cña çc trêng ph¸i lín nh: CNDV;

CNDT; kh¶ tri luËn (thuyÕt cã thÓ biÕt); bÊt kh¶ tri luËn (thuyÕt kh«ng thÓ

biÕt).

- ViÖc gi¶i quyÕt mÆt thø nhÊt trong vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt

häc g¾n liÒn víi viÖc ph©n ®Þnh çc trêng ph¸i triÕt häc. Cã 3 çch

gi¶i quyÕt, cô thÓ lµ:

+ Mét lµ, vËt chÊt cã tríc ý thøc cã sau, vËt chÊt quyÕt ®Þnh ý thøc.

Çch gi¶i quyÕt nµy thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña vËt chÊt, tÝnh thø hai cña ý

thøc.

2

+ Hai lµ, ý thøc cã tríc, vËt chÊt cã sau, ý thøc quyÕt ®Þnh vËt chÊt.

Çch gi¶i quyÕt nµy thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña ý thức, tÝnh thø hai cña vật

chất.

+ Ba lµ, vËt chÊt vµ ý thøc tån t¹i ®éc lËp, chóng kh«ng n»m trong

quan hÖ s¶n sinh, còng kh«ng n»m trong quan hÖ quy ®Þnh nhau.

Nh vËy, çch gi¶i quyÕt thø nhÊt vµ thø hai tuy ®èi lËp nhau vÒ néi

dung nhng gièng nhau ë chç, chóng ®Òu thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña mét

nguyªn thÓ (hoÆc VC, hoÆc YT) hai çch gi¶i quyÕt nµy thuéc vÒ triÕt häc

nhÊt nguyªn

Giải quyết vấn đề cơ bản cña triết học theo çch thø ba, thuéc vÒ quan ®iÓm

nhÞ nguyªn luËn; quan ®iÓm này cã khuynh híng ®iÒu hoµ CNDV vµ

CNDT, nhng vÒ b¶n chÊt quan ®iÓm nhÞ nguyªn luËn theo lập trường CNDT.

1.2. Sự đối lập giữa hai quan điểm duy vật và duy tâm trong việc giải quyết vấn đề cơ bản của triết học

- Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm: hai trường phái triết học đối lập nhau trong

lịch sử:

+ CNDT cho r»ng: b¶n chÊt cña thÕ giíi lµ tinh thÇn ý thøc. Theo hä,

tinh thÇn ý thøc lµ çi cã tríc (tÝnh thø nhÊt), vËt chÊt lµ çi cã sau (tÝnh thø

hai). ý thøc lµ nguån gèc sinh ra vµ quyÕt ®Þnh çc sù vËt hiÖn tîng trong

thÕ giíi vËt chÊt.

+ Trong lịch sử phát triển của chủ nghĩa duy tâm đã xuất hiện hai khuynh hướng cơ

bản, đó là chủ nghĩa duy tâm khách quan và chủ nghĩa duy tâm chủ quan. Chủ nghĩa duy tâm

khách quan cho rằng tồn tại ý thức, tinh thần nói chung bên ngoài con người, có trước vạn vật và

sáng tạo ra toàn bộ thế giới; nó biểu hiện dưới dạng như: Thần, Chúa trời, ý niệm tuyệt đối, tinh

thần vũ trụ.... Còn chủ nghĩa duy tâm chủ quan thì ngược lại, dựa trên ý thức tinh thần, cảm giác

của cá nhân để lý giải về sự tồn tại và phát triển của thế giới.

+ Nguồn gốc nẩy sinh chủ nghĩa duy tâm. Chủ nghĩa duy tâm nẩy sinh trên cơ sở xem xét

phiến diện, tuyệt đối hóa một mặt, một đặc tính nào đó của quá trình nhận thức; đồng thời nó

thường gắn với lợi ích của giai cấp áp bức bóc lột với người lao động và nó còn có quan hệ mật

thiết với tôn giáo.

+ Chủ nghĩa duy vật kh¼ng ®Þnh: B¶n chÊt cña thÕ giíi lµ vËt chÊt, mäi

sù vËt hiÖn tîng kh¸c nhau trong thÕ giíi chØ lµ nh÷ng d¹ng cô thÓ cña vËt

3

chÊt. Do ®ã vËt chÊt lµ çi cã tríc (tÝnh thø nhÊt), cßn ý thøc tinh thÇn lµ çi

cã sau (tÝnh thø hai), vËt chÊt quyÕt ®Þnh ®èi víi ý thøc.

+ Nguồn gốc nẩy sinh chủ nghĩa duy vật .Chủ nghĩa duy vật được nẩy sinh trên cơ sở,

nguồn gốc của sự phát triển khoa học và thực tiễn, đồng thời nó thường gắn với lợi ích của giai

cấp tiến bộ trong lịch sử.

- Nh vËy, trong lÞch sö tuy cã nh÷ng quan ®iÓm triÕt häc biÓu hiÖn

®a d¹ng, nhng suy cho cïng, triÕt häc chia lµm hai trêng ph¸i chÝnh đối lập

nhau: CNDV vµ CNDT. LÞch sö triÕt häc còng lµ lÞch sö ®Êu tranh cña hai tr-

êng ph¸i nµy.

2. Chủ nghĩa duy vật biện chứng – hình thức phát triển cao nhất của chủ nghĩa duy vật

Trong lịch sử hình thành và phát triển của Chủ nghĩa duy vật đã xuất hiện ba hình

thức, bao gồm: chủ nghĩa duy vật thời cổ đại, chủ nghĩa duy vật siêu hình và chủ nghĩa duy

vật biện chứng. Trong đó chủ nghĩa duy vật biện chứng là hình thức phát triển cao nhât.

- Chủ nghĩa duy vật chất phác

+ CNDV chÊt ph¸c, lµ kÕt qu¶ nhËn thøc cña çc nhµ triết học duy vật

thêi cæ ®¹i. Hä thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña vËt chÊt, hä ®· ®ång nhÊt vËt

chÊt víi mét sè vËt thÓ cô thÓ, coi ®ã lµ thùc thÓ ®Çu tiªn, b¶n nguyªn cña

vò trô ( hä ®· lÊy çc yÕu tè vËt thÓ cña thÕ giíi vËt chÊt ®Ó gi¶i thÝch vÒ

thÕ giíi)

VD: -> ë ph¬ng T©y:

* Hªrac¬lit cho r»ng, không ai tắm hai lần trên một dòng sông

* Talet cho r»ng vËt chÊt lµ níc

+ NhËn xÐt:

* Quan ®iÓm cña CNDV thêi kú nµy vÒ c¬ b¶n lµ ®óng, bëi v× hä ®·

lÊy çc yÕu tè vËt thÓ cña thÕ giíi vËt chÊt ®Ó gi¶i thÝch vÒ thÕ giíi, chø

kh«ng dùa vµo tinh thÇn ý thøc, kh«ng viÖn ®Õn thÇn linh hay thîng ®Õ ®Ó

gi¶i thÝch thÕ giíi nh quan ®iÓm cña CNDT.

* Tuy nhiªn cßn chÊt ph¸c vµ ng©y th¬ bëi v×: chñ yÕu dùa vµo quan

s¸t trùc tiÕp çc hiÖn tîng cña thÕ giíi. Cha dùa trªn c¬ së cña çc khoa häc

v× khoa häc thêi kú nµy cha ph¸t triÓn

- Chủ nghĩa duy vật siêu hình

4

+ CNDV siªu h×nh thÕ kû XVII-XVIII, hä xem xÐt çc sù vËt, hiÖn t-

îng trong tr¹ng th¸i c« lËp t¸ch rêi nhau, kh«ng vËn ®éng biÕn ®æi vµ kh«ng

ph¸t triÓn.

+ §©y lµ thêi kú khoa học tự nhiên có sự phát triển, đặc biệt là sự ph¸t triÓn rùc

rì cña c¬ häc khiÕn cho quan ®iÓm xem xÐt thÕ giíi theo kiÓu m¸y mãc

chiÕm ®Þa vÞ thèng trÞ vµ t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn çc nhµ duy vËt thêi kú

nµy. Nh÷ng nhµ duy vËt thời kỳ này đã áp dụng các phương pháp của khoa học tự nhiên

vào nghiên cứu triết học coi giíi tù nhiªn vµ con ngêi chØ nh lµ hÖ thèng m¸y mãc

phøc t¹p kh¸c nhau.

- Chủ nghĩa duy vật biện chứng

+ CNDV biÖn chøng do C.M¸c vµ Ph.¡ngghen s¸ng lËp vµo nh÷ng

n¨m 40 cña thÕ kû XIX. Quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng cho r»ng mäi sù

vËt hiÖn tîng cña thÕ giíi vËt chÊt vµ çc h×nh ¶nh tinh thÇn cña nã ®Òu cã

mèi quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, kh«ng ngõng vËn ®éng biÕn ®æi vµ ph¸t

triÓn.

+ CNDV biện chứng được coi là hình thức phát triển cao nhất, có tính chất triệt để của triết

học duy vật đó là vì: nó được xây dựng dựa trên thế giới quan duy vật biện chứng,tính duy vật

được thể hiện cả trong lĩnh vực tự nhiên và xã hội; đồng thời nó có được xây dựng trên cơ sở

phép biện chứng duy vật.

- Vai trò của chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy vật biện chứng

+ Trên cơ sở giải thích đúng đắn hiện thực khách quan CNDV ®· ®em l¹i niÒm tin

cho con ngêi trong viÖc c¶i t¹o thÕ giíi hiÖn thùc

+ CNDV biện chứng ra ®êi, nã đã cung cấp công cụ vĩ đại cho hoạt động nhận thức khoa học

và thực tiễn

II. QUAN ĐIỂM DUY VẬT BIỆN CHỨNG VỀ VẬT CHẤT, Ý THỨC VÀ MỐI QUAN HỆ

GIỮA VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC

1. Vật chất

1.1. Phạm trï vật chất

a. Kh¸i qu¸t quan niệm về vật chất trước M¸c

5

- Các nhà triết học duy tâm, do thừa nhận, tuyệt đối hóa vai trò của ý thức, coi đó là bản

nguyên đầu tiên sinh ra toàn bộ thế giới; vì vậy đối với họ vật chất là cái phái sinh, là cái do ý

thức sinh ra

- Çc nhµ triÕt häc duy vËt cæ ®¹i

+ Các nhà triết học duy vật cổ đại phương Tây

VD: TalÐt cho vật chất là níc

Pitago cho vật chất là con số

Anaximen cho vật chất là kh«ng khÝ,

HªraclÝt cho vật chất là löa.

§ªm«c¬rit cho vật chất là nguyªn tö

Gạt đi mọi sự khác nhau giữa các nhà triết học nói trên thì chúng ta thấy điểm chung giữa

họ trong qua niệm về vật chất là đã đồng nhất (quy) vật chất vào một sự vật cụ thể nào đó và coi

sự vật cụ thể đó là bản nguyên đầu tiên sinh ra toàn bộ thế giới.

- Các nhà triết học phương Đông cổ đại

VD: Đối với triết học Ấn Độ, Trêng ph¸i Nyaya vµ Vaisªsik cho rằng vật chất bao

gồm các yếu tố như: ĐÊt, Níc, Löa vµ Kh«ng khÝ.

Đối với triết học Trung Quốc, trường phái Âm dương Ngũ hành, cho rằng vật chất bao gồm 5

yếu tố quan hệ tương sinh, tương khắc với nhau để tạo lên toàn bộ thế giới đó là: Kim, Mộc, Thủy,

Hỏa, Thổ.

Như vậy, ở đây chúng ta thấy rằng các nhà triết học phương Đông cổ đại trong quan niệm về vật

chất không như các nhà triết học phương Tây là đồng nhất vật chất với một sự vật cụ thể nào đó mà họ

đã đồng nhất vật chất với các sự vật cụ thể, coi chúng và mối quan hệ của chúng là bản nguyên sinh

thành ra thế giới

* Tóm lại

- Các nhà triết học duy vật cổ đại trong quan niệm về vật chất họ đã đồng nhất (quy) vật chất

vào sự vật cụ thể nào đó của vật chất

- Çc nhµ triÕt häc duy vật cæ ®¹i ®· kh«ng nhËn thÊy ®îc sù kh¸c nhau

gi÷a vËt chÊt vµ çc d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt.

- Çc nhµ triÕt häc duy vËt thêi kú cËn ®¹i

6

Về cơ bản các nhà triết học duy vật thời kỳ này trong quan niệm về vật chất vẫn không có

những thay đổi căn bản, họ vẫn tiếp tục những quan niệm về vật chất của các nhà triết học duy

vật cổ đại.

* Kết luận chung

- Nh÷ng quan niÖm trªn cßn h¹n chÕ, sai lầm, không hiểu chính xác bản chất của

vật chất cũng như mối quan hệ giữa vật chất với ý thức.

- Không có cơ sở để xác định những biểu hiện của vật chất trong đời sống xã hội do vậy đã

trượt sang quan điểm duy tâm khi giải thích về xã hội dẫn đến quan điểm duy vật của họ là không

triệt để. Tuy nhiên những quan điểm này vẫn ý nghÜa tÝch cùc trong cuéc ®Êu tranh

chèng CNDT t«n gi¸o.

b. Quan niệm về vật chất của chủ nghĩa Mác – Lênin

* Giai đoạn của C.Mác và P.Ănghen

- Bối cảnh lịch sử giai đoạn của C.Mác, P.Ănghen đó là mâu thuẫn giai cấp giữa giai cấp

vô sản với giai cấp tư sản lên cao, phong trào đấu tranh của giai cấp vô sản ngày càng phát triển

mạnh mẽ. Vấn đề về vai trò sứ mệnh lịch sử của giai cấp vô sản và làm thế nào để thực hiện

thành công vai trò sứ mệnh đó của giai cấp vô sản đã được đặt ra đòi hỏi phải được luận chứng;

C.Mác và P.Ănghen đã tập trung toàn bộ thời gian và công sức vào nội dung này. Đồng thời quan

niệm về vật chất của các nhà triết học duy vật thời kỳ trước đó vẫn còn phát huy giá trị, vì vậy

không cần đưa ra một định nghĩa mới về vật chất.

- C.Mác và P.Ănghen không đưa ra một định nghĩa mới về vật chất, hai ông mới chỉ đưa ra

được tinh thần định nghĩa và phương pháp định nghĩa vật chất; đó là định nghĩa vật chất thông

qua phạm trù đối lập với nó là ý thức, đồng thời phải chỉ ra được những thuộc tính khách qua cơ

bản của vật chất thông qua sử dụng phương pháp khái quát hóa và trừu tượng hóa.

* Giai đoạn của V.I.Lªnin

- Hoµn c¶nh ra ®êi:

Vµo cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX xuÊt hiÖn mét lo¹t çc ph¸t minh

lín, v¹ch thêi ®¹i trong khoa häc tù nhiªn ®Æc biÖt lµ vËt lý häc nh:

+ N¨m 1895 R¬nghen (§øc) ph¸t hiÖn ra tia X. §ã lµ sãng ®iÖn tõ cã b-

íc sãng ng¾n.

+ N¨m 1896 Becc¬ren (Ph¸p) ph¸t hiÖn hiÖn tîng phãng x¹ cho thÊy

nguyªn tö cã thÓ ph©n chia ®îc vµ cã thÓ chuyÓn ho¸ thµnh çc nguyªn tö

kh¸c.

7

+ N¨m 1897: T«mx¬n (Anh) ph¸t hiÖn ra ®iÖn tö vµ chøng minh ®îc

®iÖn tö lµ thµnh phÇn cÊu t¹o nªn nguyªn tö.

+ N¨m 1901: Kaufman (§øc) ®· chøng minh khèi lîng nguyªn tö kh«ng

bÊt biÕn mµ khèi lîng nguyªn tö thay ®æi theo tèc ®é vËn ®éng cña nguyªn

tö.

=>TÊt c¶ nh÷ng ph¸t minh khoa häc nãi trªn ®· b¸c bá quan niÖm vÒ

vật chất trước kia. Sự khñng ho¶ng vËt lý ®Çu thÕ kû XX, dẫn đến sự khñng ho¶ng

vÒ mÆt thÕ giíi quan của triết học duy vật. Chñ nghÜa duy t©m ®· lîi dông

nh÷ng thµnh tùu ®ã để chống phá chủ nghĩa duy vật, cho r»ng vËt chÊt ®· biÕn

mÊt, vËt chÊt ®· tiªu tan. ChÝnh trong hoµn c¶nh nh vËy, Lªnin ®· kÕ thõa

nh÷ng quan ®iÓm cña M¸c, ¡ngghen, trªn c¬ së kh¸i qu¸t nh÷ng thµnh tùu

cña KHTN, ®a ra ®Þnh nghÜa khoa häc vÒ ph¹m trï vËt chÊt.

- Trong t¸c phÈm “CNDV vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n”, Lªnin ®-

a ra ®Þnh nghÜa toµn diÖn vµ khoa häc vÒ ph¹m trï vËt chÊt.

“VËt chÊt lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ thùc t¹i kh¸ch quan ®îc

®em l¹i cho con ngêi trong c¶m gi¸c, ®îc c¶m gi¸c cña chóng ta chÐp l¹i,

chôp l¹i, ph¶n ¸nh vµ tån t¹i kh«ng lÖ thuéc vµo c¶m gi¸c.”

* Những nội dung cơ bản trong dịnh nghĩa vật chất của Lênin (gåm 3 néi dung c¬

b¶n):

- Thứ nhất: "VËt chÊt lµ 1 ph¹m trï triÕt häc": kh¸c víi kh¸i niÖm vËt chÊt

trong 1 sè ngµnh khoa häc cô thÓ hoÆc trong ®êi sèng thêng ngµy, vËt chÊt

víi t çch lµ ph¹m trï triÕt häc là đối tượng nghiên cứu của triết học, chØ vËt chÊt nãi

chung, v« h¹n, v« tËn, kh«ng sinh ra kh«ng mÊt ®i tån t¹i vÜnh viÔn, cßn

nh÷ng d¹ng vËt chÊt cô thÓ th× cã h¹n cã sinh ra vµ mÊt ®i.

- Thứ hai: Thuộc tính cơ bản, phổ biến nhất của mọi tồn tại vật chất là thuộc tính tồn tại

khách quan, tức là thuộc tính tồn tại ngoài ý thức , độc lập, không phụ thuộc vào ý thức của con

người, cho dù con người có thể nhận thức hay không nhận thức được nó.

- VËt chÊt biểu thị sự tån t¹i díi d¹ng çc sù vËt cô thÓ c¶m tÝnh, lµ cái có

thể gây lên c¶m gi¸c ở con ngêi khi nó trực tiếp hay gián tiếp tác động lên các giác quan

của con người, ý thức của con người là sự phản ánh vật chất, còn vật chất là cái được ý thức phản

ánh. Do ®ã, vÒ nguyªn t¾c, chØ cã nh÷ng sù vËt hiÖn tîng cha nhËn thøc ®îc

chø kh«ng cã çc sù vËt hiÖn tîng kh«ng thÓ nhËn thøc ®îc.

*ý nghÜa cña ®Þnh nghÜa

8

§Þnh nghÜa vÒ vËt chÊt cña Lªnin cã ý nghÜa to lín vÒ mÆt thÕ giíi

quan vµ ph¬ng ph¸p luËn, c¶ vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn:

- §Þnh nghÜa vËt chÊt cña Lªnin ®· kh¾c phôc ®îc tÝnh chÊt siªu h×nh,

m¸y mãc cña CNDV tríc M¸c vµ b¸c bá quan ®iÓm sai lÇm cña CNDT vÒ vËt

chÊt.

- §©y lµ ®Þnh nghÜa khoa häc, ®· kh¸i qu¸t ®îc thuéc tÝnh b¶n chÊt,

phæ biÕn nhÊt cña vËt chÊt. Từ đó cung cấp căn cứ nhận thức khoa học để xác định những

gì thuộc về vật chất; tạo lập cơ sở lý luận cho việc xây dựng quan điểm duy vật lịch sử, khắc phục

được những hạn chế duy tâm trong quan niệm về xã hội. Đem l¹i niÒm tin trong viÖc nhËn

thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi cña con ngêi.

- §Þnh nghÜa vËt chÊt cña Lªnin ®· gi¶i quyÕt ®óng ®¾n vÊn ®Ò b¶n

chÊt cña thÕ giíi trªn lËp trêng cña CNDV. §Þnh nghÜa kh¼ng ®Þnh, vËt chÊt

lµ çi cã tríc, ý thøc tinh thÇn lµ çi cã sau. VËt chÊt quyÕt ®Þnh ý thøc. Đồng

thời khẳng định khả năng con người nhận thức được thế giới khách quan.

1.2. Phương thức và h×nh thức tồn tại của vật chất

a. Vận động với tư çch là phương thức tồn tại của vật chất

- §Þnh nghÜa vËn ®éng:

+ CNDV biÖn chøng, trªn c¬ së kÕ thõa, phª ph¸n vµ ph¸t triÓn çc

quan ®iÓm tríc ®ã cho r»ng: P.¡ngghen viÕt “VËn ®éng, hiÓu theo nghÜa

chung nhÊt, tøc ®îc hiÓu lµ mét ph¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt, lµ thuéc

tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt, th× bao gåm tÊt c¶ mäi sù thay ®æi vµ mäi qu¸

tr×nh diÔn ra trong vò trô, kÓ tõ sù thay ®æi vÞ trÝ gi¶n ®¬n cho ®Õn t

duy”.

Nh vËy:

+ VËn ®éng lµ mäi sù biÕn ®æi nãi chung

+ Vận động của vật chất là vận động tự thân, nó được hình thành trên cơ sở sự liên hệ và

giải quyết mâu thẫn của vật chất

- Các hình thức vận động của vật chất và mối quan hệ biện chứng giữa chúng

Dùa vµo thµnh tùu nh÷ng khoa häc cô thÓ cuèi thÕ kû XIX, P.¡ngghen

®· chia vËn ®éng cña vËt chÊt thµnh 5 h×nh thøc c¬ b¶n:

+ VËn ®éng c¬ häc: Lµ sù di chuyÓn vÞ trÝ cña çc vËt thÓ trong

kh«ng gian.

9

+ VËn ®éng vËt lý: lµ sù vËn ®éng cña çc ph©n tö, nguyªn tö, çc h¹t

c¬ b¶n, çc qu¸ tr×nh nhiÖt, ®iÖn, tõ...

+ VËn ®éng hãa häc: lµ sù vËn ®éng cña çc qu¸ tr×nh hãa hîp (tổng hợp)vµ

ph©n gi¶i çc chÊt.

+ VËn ®éng sinh häc: lµ sù biÕn ®æi cña çc c¬ thÓ sèng.

+ VËn ®éng x· héi: lµ sù thay thÕ lÉn nhau cña çc chÕ ®é x· héi trong

lÞch sö.

- Mèi quan hÖ cña n¨m h×nh thøc vËn ®éng:

+ N¨m h×nh thøc vËn ®éng trªn thÓ hiÖn sù ph¸t triÓn cña thÕ giíi vËt

chÊt tõ thÊp ®Õn cao, tõ v« c¬ ®Õn h÷u c¬, tõ h÷u c¬ ®Õn x· héi loµi ngêi.

Trong ®ã, vËn ®éng c¬ häc vµ vËn ®éng vËt lý ®Æc trng chñ yÕu cña giíi

v« c¬; vËn ®éng hãa häc vµ sinh häc ®Æc trng cho giíi h÷u c¬; vËn ®éng x·

héi ®Æc trng cho ho¹t ®éng ®a d¹ng cña con ngêi.

+ Mçi sù vËt cã thÓ g¾n liÒn víi nhiÒu h×nh thøc vËn ®éng, nhng bao

giê nã còng cã mét h×nh thøc vËn ®éng lµm ®Æc trng riªng cho b¶n chÊt

cña sù vËt. Tuy nhiªn, h×nh thøc vËn ®éng ®Æc trng ®ã kh«ng t¸ch rêi víi

çc h×nh thøc vËn ®éng kh¸c cña sù vËt. ChØ cã th«ng qua çc h×nh thøc

vËn ®éng th× con ngêi míi nhËn biÕt ®îc b¶n chÊt cña sù vËt

+ Çc h×nh thøc vËn ®éng cã sù kh¸c nhau vÒ chÊt, song chóng lu«n

cã mèi quan hÖ víi nhau, trong ®ã h×nh thøc vËn ®éng cao ®îc thùc hiÖn

th«ng qua çc h×nh thøc vËn ®éng thÊp.

Nh vËy, vËn ®éng c¬ häc lµ h×nh thøc vËn ®éng ®¬n gi¶n nhÊt vµ

phøc t¹p nhÊt lµ vËn ®éng x· héi. Çc h×nh thøc vËn ®éng cã mèi liªn hÖ

ph¸t sinh vµ tån t¹i trong nh÷ng mèi liªn hÖ biÖn chøng. H×nh thøc vËn

®éng cao ®îc n¶y sinh tõ çc h×nh thøc vËn ®éng thÊp, hay h×nh thøc vËn

®éng thÊp lµm tiÒn ®Ò cho çc h×nh thøc vËn ®éng cao. Çc h×nh thøc

vËn ®éng chuyÓn hãa lÉn nhau chóng lu«n ®îc b¶o toµn. H×nh thøc vËn

®éng x· héi bao hµm çc h×nh thøc vËn ®éng kh¸c. MÆc dï, chóng lu«n cã

mèi quan hÖ víi nhau, nhng trong mçi sù vËt hiÖn tîng tïy thuéc vµo tÝnh

chÊt, tr×nh ®é vµ khuynh híng ph¸t triÓn cña chóng, sÏ cã mét h×nh thøc

vËn ®éng lµm ®Æc trng riªng cho chÝnh sù vËt ®ã.

Ch¼ng h¹n, trong c¬ thÓ sèng bao gåm nhiÒu h×nh thøc vËn ®éng

kh¸c nhau nh: c¬ häc, vËt lý, hãa häc, sinh häc. Song h×nh thøc vËn ®éng

10

sinh häc lµ h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n ®Æc trng cña c¬ thÓ sèng, quy

®Þnh sù kh¸c biÖt c¬ thÓ sinh vËt víi çc d¹ng vËt chÊt kh¸c.

- Quan hÖ vËt chÊt víi vËn ®éng:

+ VËn ®éng lµ ph¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt: VËt chÊt tån t¹i b»ng

çch vËn ®éng. Trong vËn ®éng vµ th«ng qua vËn ®éng mµ çc d¹ng vËt

chÊt thÓ hiÖn nh÷ng ®Æc tÝnh cña m×nh, chØ râ m×nh lµ çi g×.

+ VËn ®éng bao giê còng lµ vËn ®éng cña vËt chÊt. Kh«ng thÓ cã vËt

chÊt mµ kh«ng cã vËn ®éng vµ ngîc l¹i kh«ng thÓ cã sù vËn ®éng nµo l¹i

kh«ng ph¶i lµ vËn ®éng cña vËt chÊt, vËn ®éng vµ vËt chÊt kh«ng t¸ch rêi

nhau. Kh«ng ë ®©u (xÐt vÒ kh«ng gian), kh«ng khi nµo (xÐt vÒ thêi gian)

vËt chÊt tån t¹i l¹i kh«ng g¾n liÒn víi çc h×nh thøc vËn ®éng cña nã. Sù vËn

®éng cña vËt chÊt lµ vÜnh viÔn cïng víi thÕ giíi vËt chÊt.

+ Víi tÝnh çch lµ thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt, vËn ®éng lµ sù tù

th©n vËn ®éng do sù t¸c ®éng lÉn nhau cña çc mÆt ®èi lËp trong chÝnh

cÊu tróc vËt chÊt -> chèng l¹i quan ®iÓm DT, DVSH vÒ vËn ®éng.

- VËn ®éng vµ ®øng im:

Đứng im được coi là trạng thái đặc biệt của vận động – vận động trong trạng thái thăng

bằng, trạng thái mà sự vật vẫn là nó chưa biến đổi thành cái khác.

Trong khi xem xÐt vÒ vËn ®éng cña çc sù vËt, triÕt häc M¸c-Lªnin

kh¼ng ®Þnh thÕ giíi vËt chÊt tån t¹i trong sù vËn ®éng vÜnh cöu cña chóng,

®ång thêi kh¼ng ®Þnh vËn ®éng lµ tuyÖt ®èi, ®øng im lµ t¬ng ®èi

+VËn ®éng lµ tuyÖt ®èi: VËn ®éng lµ ph¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt,

lµ thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt, nªn kh«ng ë ®©u kh«ng lóc nµo cã vËt chÊt

mµ kh«ng cã vËn ®éng.

+ §øng im lµ t¬ng ®èi: ®øng im lµ t¬ng ®èi cña çc sù vËt cã thÓ ®-

îc hiÓu nh sau:

. Sù ®øng im chØ x¶y ra ë trong mét quan hÖ nhÊt ®Þnh, chø kh«ng

ph¶i trong mäi quan hÖ cïng mét lóc.

. Sù ®øng im chØ x¶y ra ®èi víi mét h×nh thøc vËn ®éng, chø kh«ng

ph¶i trong tÊt c¶ çc h×nh thøc vËn ®éng cïng mét lóc.

. Sù ®øng im chØ lµ biÓu hiÖn cña mét tr¹ng th¸i vËn ®éng đặc biệt -

vËn ®éng trong trạng thái th¨ng b»ng, trong sù æn ®Þnh t¬ng ®èi mà sự vật

vẫn là nó chưa biến đổi thành cái khác.

11

=> NhËn xÐt: Tr¹ng th¸i ®øng im t¬ng ®èi còng lµ ®iÒu kiÖn quan

träng cho sù nhËn thøc sù vËt, hiÖn tîng vµ ph¶i kh¼ng ®Þnh r»ng vËn

®éng cña vËt chÊt lµ tuyÖt ®èi cßn tr¹ng th¸i ®øng im chØ lµ t¬ng ®èi lµ

mét trong nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt

b. Không gian và thời gian với tư cách là hình thức tồn tại của vật chất

- Nh÷ng quan niÖm kh¸c nhau

+ Çc nhµ triÕt häc duy t©m : CNDT phñ nhËn tÝnh kh¸ch quan cña kh«ng

gian vµ thêi gian.

+ Çc nhµ Duy vật siêu hình: thõa nhËn tÝnh kh¸ch quan cña kh«ng gian

vµ thêi gian nhng t¸ch rêi kh«ng gian vµ thêi gian víi vËt chÊt.

- Quan niÖm triÕt häc M¸c- Lªnin

+ Kh«ng gian: lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó kh¸i qu¸t 1 thuéc

tÝnh cña vËt chÊt ®ã lµ vÞ trÝ t¬ng ®èi cña çc sù vËt xÐt vÒ mÆt qu¶ng

tÝnh (n»m ë ®©u? kÝch thíc? chiÒu cao? vÞ trÝ nh thÕ nµo trong thÕ giíi?),

vÒ sù cïng tån t¹i, vÒ trËt tù, kÕt cÊu vµ sù t¸c ®éng lÉn nhau.

VD: Tr¸i ®Êt vËn ®éng trong kh«ng gian vò trô...

+ Thêi gian: lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó kh¸i qu¸t 1 thuéc tÝnh

cña VC xÐt vÒ mÆt ®é dµi diÔn biÕn, vÒ sù kÕ tiÕp nhau cña çc qu¸ tr×nh.

- Quan hÖ gi÷a kh«ng gian, thêi gian víi vËt chÊt, vËn ®éng:

TriÕt häc M¸c – Lªnin kh¼ng ®Þnh kh«ng gian, thêi gian lµ h×nh thøc

tån t¹i cña vËt chÊt; lµ thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt, nªn nã g¾n liÒn víi

vËt chÊt vËn ®éng. VËt chÊt vËn ®éng lµ vËn ®éng trong kh«ng gian vµ thêi

gian.

- TÝnh chÊt cña kh«ng gian vµ thêi gian:

+ TÝnh kh¸ch quan: chóng tån t¹i ®éc lËp víi ý thøc, cảm giác cña con ngêi.

V× nã g¾n liÒn víi vật chất mµ vật chất tån t¹i kh¸ch quan do đó kh«ng gian vµ thêi

gian còng tån t¹i kh¸ch quan.

+ TÝnh vÜnh cöu vµ v« tËn: Kh«ng cã tËn cïng vÒ mét phÝa nµo. Do

kh«ng gian vµ thêi gian g¾n liÒn cïng vËt chÊt, mµ thÕ giíi vËt chÊt v« cïng

v« tËn th× kh«ng gian vµ thêi gian còng v« tËn. TÝnh v« tËn cña thêi gian

thÓ hiÖn ë chç thÕ giíi vËt chÊt kh«ng cã ®iÓm khëi ®Çu vµ còng kh«ng cã

®iÓm kÕt thóc.

12

Thêi gian ph¶i lµ thêi gian cña vËt chÊt cô thÓ chø kh«ng thÓ cã thêi

gian chung, tr×u tîng ®©u ®ã ngoµi vËt chÊt.

VD: Víi 1 con ngêi ph¶i cã thêi gian sinh ra, tån t¹i, mÊt ®i -> ®ã chÝnh

lµ thêi gian tån t¹i cô thÓ cña 1 con ngêi cô thÓ.

- §Æc ®iÓm:

+ Kh«ng gian: Cã 3 chiÒu: chiÒu dµi, réng vµ cao nã dïng ®Ó chØ vÞ

trÝ, trËt tù, kÕt cÊu cña sù vËt, hiÖn tîng.

+ Thêi gian: chØ cã mét chiÒu tõ qu¸ khø ®Õn t¬ng lai, nã ®îc coi lµ

h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt xÐt theo ®é dµi diÔn biÕn vµ sù kÕ tiÕp cña

çc qu¸ tr×nh.

=> KÕt luËn: kh«ng gian vµ thêi gian lµ ph¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt,

kh«ng cã vËt chÊt nµo tån t¹i ngoµi kh«ng gian vµ thêi gian.

1.3. Tính thống nhất vật chất của thế giới

a. Luận điểm của Ph.Ăngghen về tính thống nhất vật chất của thế giới

- Çc quan ®iÓm kh¸c nhau:

+ CNDT cho r»ng: ThÕ giíi thèng nhÊt ë tÝnh tinh thÇn (ý thøc).

VD: hån ma, chóa trêi.

+ CNDV trước Mác cho r»ng: ThÕ giíi thèng nhÊt ë mét sù vËt, hiÖn tîng cô

thÓ nµo ®ã

VD: níc, löa, kh«ng khÝ...

- Quan ®iÓm cña triÕt häc M¸c-Lªnin

+ Ph. ¡ngghen viÕt: “TÝnh thèng nhÊt thùc sù cña thÕ giíi lµ ë

tÝnh vËt chÊt cña nã, vµ tÝnh vËt chÊt nµy ®îc chøng minh kh«ng ph¶i

b»ng vµi ba lêi lÏ khÐo lÐo cña kÎ lµm trß ¶o thuËt, mµ b»ng mét sù ph¸t triÓn

l©u dµi vµ khã kh¨n cña triÕt häc çc khoa häc tù nhiªn”.

+ ThÕ giíi vËt chÊt mÆc dï phong phó, ®a d¹ng nhng l¹i g¾n bã víi

nhau, phô thuéc vµo nhau, bëi v× chóng cã chung mét b¶n chÊt vËt chÊt.

b. Nội dung của tính thống nhất vật chất của thế giới

TÝnh thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi ®îc thÓ hiÖn:

- ChØ cã mét thÕ giíi duy nhÊt vµ thèng nhÊt ®ã lµ thÕ giíi vËt chÊt. Nã

tån t¹i kh¸ch quan cã tríc vµ ®éc lËp víi ý thøc cña con ngêi,

13

- ThÕ giíi vËt chÊt tån t¹i vÜnh viÔn, v« tËn, v« h¹n, kh«ng do ai sinh ra

vµ kh«ng tù mÊt ®i.TÝnh thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi kh«ng chØ trong tù

nhiªn mµ c¶ trong x· héi con ngêi.

- Mäi sù vËt hiÖn tîng kh¸c nhau trong thÕ giíi ®Òu lµ nh÷ng vËt thÓ cô

thÓ kh¸c nhau cña thÕ giíi vËt chÊt, chóng liªn hÖ, chuyÓn hãa lÉn nhau theo

nh÷ng quy luËt kh¸ch quan vèn cã cña thÕ giíi vËt chÊt. ý thøc còng lµ mét

hiÖn tîng cña thÕ giíi vËt chÊt.

* Ý nghĩa phương pháp luận

- TÝnh thèng nhÊt thùc sù cña thÕ giíi lµ ë tÝnh vËt chÊt cña nã, lµ kÕt

luËn ®îc rót ra tõ viÖc kh i̧ qu¸t nh÷ng thµnh tô khoa häc, ®îc khoa học vµ cuéc

sèng hiÖn thùc cña con ngêi kiÓm nghiÖm.

- TÝnh vËt chÊt ®ã lµ c¬ së cho cuéc sèng vµ ho¹t ®éng cña con ngêi,

con ngêi kh«ng thÓ b»ng ý thøc mµ s¶n sinh ra çc yÕu tè vËt chÊt, chØ cã

thÓ c¶i biÕn thÕ giíi vËt chÊt theo nh÷ng quy luËt vèn cã cña nã.

- Nã kh«ng chØ ®Þnh híng cho con ngêi gi¶i thÝch vÒ tÝnh ®a d¹ng cña

thÕ giíi mµ cßn ®Þnh híng cho con ngêi tiÕp tôc nhËn thøc tÝnh ®a d¹ng Êy

vµ c¶i t¹o thÕ giíi hîp quy luËt.

2. Ý thức

2.1. Nguồn gốc của ý thức

a. Ph¹m trï ý thøc

- Triết học duy tâm: ý thøc lµ çi cã tríc tù tån t¹i vµ lµ nguån gèc cña mäi sù

vËt, hiÖn tîng

- Triết học duy vật tríc M¸c: ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh TGKQ bëi con ngêi, nhng chØ lµ

sù ph¶n ¸nh gi¶n ®¬n, m¸y mãc

=>TÊt c¶ çc quan ®iÓm trªn ®Òu kh«ng ®óng, kh«ng chỉ ra được bản chất của ý

thøc

- Quan ®iÓm cña triÕt häc M¸c- Lªnin: ý thøc lµ h×nh ¶nh chñ quan cña thÕ

giíi kh¸ch quan, hay ý thøc ch¼ng qua chØ lµ h×nh ¶nh cña thÕ giíi kh¸ch

quan ®îc di chuyÓn vµo trong ®Çu ãc cña con ngêi vµ ®îc c¶i biÕn ®i.

b.Nguồn gốc của ý thức

Ý thức của con người được hình thành trên cơ sở sự kết hợp biện chứng của hai

nguồn gốc đó là nguồn gốc tự nhiên và nguồn gốc xã hội

14

- Nguồn gốc tự nhiên của ý thức, bao gồm hai yÕu tè:

+ Mét lµ, ph¶i cã bé n·o ngêi – một tổ chức vật chất ph¸t triÓn cao. Nó có vai

trò là cơ quan phản ánh (tiếp nhận, lưu giữ và xử lý thông tin) để hình thành phản ánh ý thức –

hình thức phản ánh cao nhất của các tổ chức vật chất

+ Hai lµ, ph¶i cã thÕ giíi hiÖn thùc, bao gåm c¶ tù nhiªn, x· héi vµ t duy.

Thế giới hiện thực đóng vai trò là đối tượng phản ánh, cung cấp các thông tin, tài liệu, hình ảnh

tạo ra các chất liệu ch quá trình nhận thức của con người. Không có thế giới hiện thực thì không

có đối tượng phản ánh đồng nghĩa với đó là không thể hình thành ý thức

Nh vËy: ý thøc lµ thuéc tÝnh cña cña vËt chÊt, nhng kh«ng ph¶i lµ

thuéc tÝnh cña mäi d¹ng vËt chÊt, mµ chØ lµ thuéc tÝnh cña mét d¹ng vËt

chÊt ph¸t triÓn cao – bé n·o con ngêi. Nguån gèc tù nhiªn cña ý thøc lµ sù t-

¬ng t¸c gi÷a bé n·o cña con ngêi víi thÕ giíi kh¸ch quan vµ thÕ giíi kh¸ch

quan ®îc xem lµ néi dung cña ý thøc.

- Nguồn gốc xã hội của ý thức, bao gåm hai yÕu tè:

+ Lao ®éng: Lao ®éng lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh sù h×nh thµnh cña ý thức

con ngêi (lao ®éng lµ ®iÒu kiÖn ®Çu tiªn, chñ yÕu ®Ó con ngêi tån t¹i: gióp

con ngêi ph¸t triÓn vµ chÕ t¹o ra ph¬ng tiÖn ®Ó t¨ng kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh thế giới

vật chất cña con ngêi.

. Lao ®éng cung cÊp cho con ngêi ph¬ng tiÖn cÇn thiÕt ®Ó sèng,

®ång thêi s¸ng t¹o ra b¶n th©n con ngêi. Nhê lao ®éng con ngêi t¸ch

khái giíi ®éng vËt. Th«ng qua lÞch sö c¶i t¹o TGKQ mµ con ngêi cã thÓ

ph¶n ¸nh vµ ý thức về thế giới vật chất.

. Lao ®éng gióp con ngêi chÕ t¹o vµ sö dông c«ng cô lao ®éng, lµ ho¹t

®éng cã ®Þnh híng vµ ph¬ng thøc tån t¹i cña con ngêi. (kh¸c so víi ho¹t

®éng b¶n n¨ng cña vËt).

. Lao ®éng gióp con ngêi c¶i biÕn nguån thøc ¨n lµm n·o vµ çc gi¸c

quan ph¸t triÓn, t¨ng cêng kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh.

+ Ng«n ng÷: Cïng víi lao ®éng vµ h×nh thµnh ng«n ng÷, ®ã lµ hai

“kÝch thÝch” chñ yÕu t¹o ra ý thøc.

=> ý thøc ra ®êi tõ hai nguån gèc tù nhiªn vµ x· héi. Trong hai nguån

gèc ®ã, nguån gèc x· héi cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh cho sù ra ®êi cña ý thøc,

v× nguån gèc trùc tiÕp cho sù ra ®êi cña ý thøc lµ ho¹t ®éng thùc tiÔn s¶n

15

xuÊt, ®Êu tranh giai cÊp...ý thøc lµ s¶n phÈm cña x· héi, lµ mét hiÖn tîng x·

héi.

2.2. Bản chất và kết cấu của ý thức

a. Bản chất của ý thức

Theo quan ®iÓm cña CNDVBC: ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh h×nh ¶nh thÕ giíi

kh¸ch quan vµo ®Çu ãc cña con ngêi mét çch n¨ng ®éng, s¸ng t¹o.

- ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan vµo ®Çu ãc con ngêi.

+ TGKQ t¸c ®éng vµo bé n·o ngêi, qua đó n·o ngêi phản ánh, sao chép các thông

tin hình ảnh về thế giới khách quan, tạo lên chất liệu cho quá trình tư duy hình thành ý thức

+ ý thøc phô thuéc vµo TGKQ song ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh mang tÝnh chñ

quan.

- ý thøc lµ ph¶n ¸nh cã tÝnh s¸ng t¹o.

+ B»ng kh¸i niÖm, ý thøc ph¶n ¸nh çi cèt lâi, ®i s©u vµo bản chÊt cña

sù vËt, n¾m b¾t quy luËt vËn ®éng (ph¶n ¸nh cã chän läc).

+ Ph¶n ¸nh kh«ng ph¶i lµ ph¶n ¸nh nguyªn xi mµ trong qu¸ tr×nh ph¶n

¸nh bao giê còng cã sù c¶i t¹o l¹i hiÖn thùc, chÝnh nhê ®ã mµ con ngêi ®· t¹o

nªn thiªn nhiªn thø hai cña m×nh.

+ Ph¶n ¸nh n¾m b¾t ®îc quy luËt vËn ®éng ph¸t triÓn, vì vậy ý thøc cã

thÓ tiªn ®o¸n, dù b¸o t¬ng lai (ph¶n ¸nh vît tríc)

- ý thøc bao giê còng lµ ý thøc cña con ngêi nªn ý thøc cã b¶n chÊt x· héi. ý

thøc ngay tõ ®Çu ®· lµ s¶n phÈm cña x· héi, lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh tiÕn

ho¸ x· héi.

Do nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ý thøc mµ nã t¹o cho ý thøc cã søc m¹nh, trë

thµnh kim chØ nam cho ho¹t ®éng cña con ngêi vµ ®ãng vai trß hÕt søc

quan träng trong ®êi sèng x· héi.

b. Kết cấu của ý thức:

ý thøc lµ mét hiÖn tîng t©m lý - x· héi cã kÕt cÊu rÊt phøc t¹p bao gåm

nhiÒu thµnh tè kh¸c nhau cã quan hÖ víi nhau. Tuú theo çch tiÕp cËn mµ cã

nhiÒu çch ph©n chia kh¸c nhau. Cã thÓ chia cÊu tróc cña ý thøc theo hai

chiÒu:

- Theo chiÒu ngang: ý thøc bao gåm çc yÕu tè cÊu thµnh nh tri thøc,

t×nh c¶m, niÒm tin, lý trÝ, ý chÝ, trong ®ã tri thøc lµ yÕu tè c¬ b¶n, cèt lâi.

16

+ Tri thøc: Lµ toµn bé nh÷ng hiÓu biÕt cña con ngêi, lµ kÕt qu¶ cña

qu¸ tr×nh nhËn thøc, lµ sù t¸i t¹o h×nh ¶nh cña ®èi tîng ®îc nhËn thøc díi

d¹ng ng«n ng÷.

Tri thức có nhiều loại: về tự nhiên, xã hội và con người. Tri thức có nhiều cấp độ: Tri thức

thông thường; Tri thức khoa học (Tri thức kinh nghiệm và tri thức lý luận)

+ Tình cảm: sự cảm động của con người trong quan hệ của mình với thực tại xung quanh

và đối với bản thân (Chủ động - cảm xúc tích cực; Thụ động - tiêu cực).

+ ý chÝ: Lµ kh¶ n¨ng huy ®éng søc m¹nh b¶n th©n ®Ó vît qua nh÷ng

c¶n trë ®Ó thùc hiÖn nh÷ng môc ®Ých cña con ngêi.

=>Tri thức kết hợp với tình cảm, xúc cảm, niềm tin, nâng cao ý chí tích cực biến thành

hành động thực tiễn, phát huy sức mạnh của ý thức.

- Theo chiÒu däc: §ã lµ çch tiÕp cËn theo chiÒu s©u cña thÕ giíi néi

t©m con ngêi, bao gåm çc yÕu tè nh tù ý thøc, tiÒm thøc, v« thøc.

+ Tự ý thức: trong quá trình nhận thức thế giới khách quan con người đồng

thời cũng tự nhận thức bản thân mình. Đó chính là tự ý thức.

+ Tiềm thức: tiềm thức là những tri thức mà chủ thể đã có từ trước (bằng cách trực hay

gián tiếp nắm bắt chúng) đã trở thành bản năng, kỹ năng nằm trong tầng sâu của ý thức.

+ V« thức: là những hiện tượng t©m lý kh«ng phải do lý trÝ điều khiển .

3. Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức

Bàn về mối quan hệ giữa vật chất và ý thức, trong lịch sử triết học đã xuất hiện nhiều quan

điểm khác nhau: chẳng hạn như chủ nghĩa duy tâm thì lại cho rằng ý thức là cái có trước, vật chất

là cái có sau, ý thức quyết định vật chất. Còn chủ nghĩa duy vật siêu hình thì lại cho rằng trong

mối quan hệ này, vật chất là cái có trước và quyết định ý thức, nhưng họ đã không thấy được sự

tác động trở lại của ý thức đối với vật chất. Chủ nghĩa duy vật biện chứng với tư cách là hình thức

phát triển cao nhất của triết học duy vật đã cho rằng giữa vật chất và ý thức có mối quan hệ tác

động qua lại lẫn nhau, trong đó vật chất giữ vai trò quyết định còn ý thức tác động trở lại.

3.1. Vai trò của vật chất đối với ý thức

- Vật chất quyết định nội dung của ý thức; nội dung của ý thức là sự phản ¸nh đối

với vËt chÊt

+ ý thøc lµ kÕt qu¶ cña sự kết hợp các tổ chức vật chất (n·o ngêi vµ giíi tù

nhiªn) do ®ã nã phô thuéc hoµn toµn vµo các tổ chức vật chất ®ã.

17

+ B¶n chÊt cña ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan vµo trong

®Çu ãc cña con ngêi mét çch n¨ng ®éng, s¸ng t¹o.

+Néi dung cña ý thøc chÝnh lµ thÕ giíi kh¸ch quan ®îc c¶i t¹o, ph¶n ¸nh

-> Çi ph¶n ¸nh phô thuéc vµo çi bÞ ph¶n ¸nh.

VÝ dô: Ph¬B¸ch "Trong cung ®iÖn ngêi ta nghÜ kh¸c trong tóp lÒu tranh".

- Vật chất quyết định sự biến đổi, phát triển của ý thức; sự biến đổi của ý thức là sự

phản ¸nh đối với sự biến đổi của vật chất

Mçi khi cã sù vËn ®éng, thay ®æi trong ®êi sèng vËt chÊt th× ý thøc

sím muén còng thay ®æi theo.

VÝ dô: Khi ®Êt níc cßn chiÕn tranh th× hÇu hÕt nh©n d©n ®Òu cã ý

thøc híng vÒ tiÒn tuyÕn, tÊt c¶ cho tiÒn tuyÕn, cã thÓ hy sinh c¶ x¬ng m¸u

cña chÝnh m×nh còng nh nh÷ng ngêi th©n yªu nhÊt cña m×nh v× môc tiªu

giµnh ®éc lËp, tù do cho d©n téc. Nhng khi ®Êt níc ®· hoµ b×nh råi th× ý

thøc chung cña phÇn ®«ng nh©n d©n lµ x©y dùng kinh tÕ, nhµ nhµ lµm

kinh tÕ, ngêi ngêi lµm kinh tÕ híng tíi môc tiªu d©n giµu, níc m¹nh, x· héi

d©n chñ, c«ng b»ng, v¨n minh.

- Vật chất là nh©n tố quyết định ph¸t huy tÝnh năng động, s¸ng tạo của ý thức trong

hoạt động thực tiễn.

3.2. Vai trò của ý thức đối với vật chất

ý thøc t¸c ®éng trë l¹i vật chất th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con

ngêi, theo hai xu híng: Thóc ®Èy hoÆc k×m h·m sù ph¸t triÓn cña thế giới vật

chất

Sù t¸c ®éng trë l¹i cña ý thøc ®èi víi vËt chÊt biÓu hiÖn qua çc néi

dung:

- T¸c dụng phản ¸nh thế giới kh¸ch quan: Gióp con ngêi nhËn thøc ®îc quy

luËt của thế giới kh¸ch quan.

VÝ dô: Th«ng qua ho¹t ®éng lao ®éng s¶n xuÊt con ngêi cã thÓ nhËn

thøc ®îc quy luËt cña tù nhiªn còng nh nh÷ng mèi liªn hÖ gi÷a tù nhiªn víi

c«ng viÖc s¶n xuÊt. Ch¼ng h¹n:

"Lóa chiªm lÊp lã ®Çu bê

HÔ nghe tiÕng sÊm phÊt cê mµ lªn"

18

HoÆc "Chuån chuån bay thÊp th× ma, bay cao th× n¾ng, bay võa th×

r©m"

- T¸c dụng cải biến s¸ng tạo thế giới kh¸ch quan:

+ T¹o ra ®êng lèi, ph¬ng híng ho¹t ®éng: Trªn c¬ së nhËn thøc ®îc thÕ

giíi kh¸ch quan, con ngêi sÏ cã ®Þnh híng trong ho¹t ®éng, t×m ra ph¬ng

ph¸p ho¹t ®éng.

VÝ dô: Víi ®Æc ®iÓm thêi tiÕt, khÝ hËu, chÊt ®Êt… cña ®Þa ph¬ng

mµ ngêi ta lùa chän viÖc sÏ trång c©y g×, nu«i con g×, vµo thêi ®iÓm nµo…

+ Gióp chóng ta sö dông ®îc çc ®iÒu kiÖn vËt chÊt mét çch hîp lý, sö

dông ®îc çc quan hÖ vËt chÊt mét çch ®óng ®¾n.

+ Nã lµ ®éng lùc tinh thÇn cña con ngêi.

4. ý nghĩa phương ph¸p luận

- Xuất phát từ hiện thực khách quan, t«n trọng kh¸ch quan, nhận thức và hành

động theo quy luật kh¸ch quan

+ NghÜa lµ nh×n nhËn sù vËt nh chÝnh nã tån t¹i. Nã thÕ nµo th× b¶o

nã thÕ Êy. Ph¶i xuÊt ph¸t tõ ®iÒu kiÖn kh¸ch quan, tõ ®iÒu kiÖn vËt chÊt

hiÖn cã lµm c¨n cø cho mäi ho¹t ®éng.

+ N¾m vµ biÕt ®îc nh÷ng yÕu tè t¹o nªn çi chñ quan cña con ngêi. Tõ

quan niÖm sai dẫn đến nhËn thøc sai; t×nh c¶m, niÒm tin, thãi quen, høng

thó... lµ nh÷ng yÕu tè t¹o ra çi chñ quan cho con ngêi. Muèn kh¸ch quan th×

ph¶i ®Ò phßng nh÷ng çi chñ quan. Ph¶i biÕt ®Ó tr¸nh; kh«ng thÓ lÊy nhiÖt

t×nh ®Ó thay cho tri thøc, (nhiÖt t×nh ë ®©y chÝnh lµ çi chñ quan)

+ Khi x©y dùng ®êng lèi, chÝnh s¸ch, ph¬ng híng ph¶i c¨n cø vµo

®iÒu kiÖn kh¸ch quan, quy luËt kh¸ch quan. Trong ho¹t ®éng thùc tiÔn ph¶i

tu©n theo nh÷ng quy luËt kh¸ch quan.

- Ph¸t huy tính tích cực, năng động chủ quan của con người; phát huy vai trò của tri

thức khoa học và cách mạng trong hoạt động thực tiễn .

+ Chèng chñ nghÜa chñ quan: Chñ nghÜa chñ quan lµ g×?

Lµ çch thøc nhËn thøc vµ ho¹t ®éng chØ c¨n cø vµo nh÷ng kinh

nghiÖm, nh÷ng mong muèn chñ quan mµ kh«ng chó ý ®Õn nh÷ng ®iÒu

kiÖn kh¸ch quan, quy luËt kh¸ch quan.

+ BiÓu hiÖn cña chñ nghÜa chñ quan?

19

ViÖc ®Ò ra ph¬ng híng ho¹t ®éng, ®êng lèi, chÝnh s¸ch tr¸i víi quy

luËt kh¸ch quan, tr¸i víi ®iÒu kiÖn kh¸ch quan.

- Tính thống nhất biện chứng giữa tôn trọng khách quan và phát huy năng động chủ

quan trong hoạt động thực tiễn.

N©ng cao kh¶ n¨ng nhËn thøc sù vËt, hiÖn tîng b»ng çch n©ng cao

tr×nh ®é t duy cña çn bé, nh©n d©n. Ph¶i ph¸t huy ®îc ®éng lùc tinh thÇn

trong ho¹t ®éng thùc tiÔn như: quan tâm đến lîi Ých, ch¨m sãc ®Õn ngêi lao

®éng...

Chương II (15tiết: 10-5)

PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT

Môc ®Ých, yªu cÇu

Sinh viªn n¾m ®îc kh¸i niÖm biÖn chøng vµ phÐp biÖn chøng, phÐp

biÖn chøng duy vËt; hai nguyªn lý, 6 cÆp ph¹m trï vµ çc quy luËt c¬ b¶n cña

PBCDV vµ lý luËn nhËn thøc... tõ ®ã rót ra ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn cña hai

nguyªn lý, çc quy luËt c¬ b¶n cña PBCDV trong nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc

tiÔn; ®ång thêi gióp sinh viªn cã c¬ së ban ®Çu h×nh thµnh vµ n¾m b¾t

những nội dung cơ bản về phương pháp luận của chủ nghĩa Mác-Lênin.

I. PHÉP BIỆN CHỨNG VÀ PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT

1. Phép biện chứng và các hình thức cơ bản của phép biện chứng

1.1. Khái niệm biện chứng và phép biện chứng

a. Khái niệm biện chứng và các loại biện chứng

- Biện chứng là khái niệm dùng để chỉ những mối liên hệ, tương tác, chuyển hóa và vận động,

phát triển theo quy luật của các sự vật, hiện tượng quá trình trong tự nhiên, xã hội và tư duy.

- Biện chứng được chia thành hai loại cơ bản đó là biện chứng khách quan và biện chứng

chủ quan. Trong đó biện chứng khách quan là biện chứng của thế giới vật chất, còn biện chứng

chủ quan là biện chứng là sự phản ánh biện chứng khách quan vào trong đời sống ý thức của con

người (tư duy biện chứng)

VD biện chứng khách quan: Sự vận động có tính chất tuần hoàn của thời tiết ở nước ta

hay vận động của quá trình nhận thức là đi từ chưa biết đến biết, từ biết ít đến biết nhiều...

VD biện chứng chủ quan: Từ sự vận động có tính chất quy luật của đời sống xã hội là đời

sống vật chất tác động có tính chất quyết định đến đời sống ý thức, văn hóa tinh thần của con

20

người, do vậy mà để phát triển đời sống văn hóa tinh thần cho người dân, Đảng và nhà nước ta

đã chủ trương đẩy mạnh phát triển kinh tế - xã hội, nâng cao năng suất xã hội.

- Quan hệ giữa biện chứng khách quan với biện chứng chủ quan thì biện chứng khách

quan có trước và quy định biện chứng chủ quan .

b. Phép biện chứng:

- Phép biện chứng là học thuyết nghiên cứu, khái quát biện chứng của thế giới khách quan

thành hệ thống của các nguyên lý, quy luật khoa học nhằm xây dựng hệ thống các nguyên tắc

phương pháp luận của nhận thức và thực tiễn.

- Đối lập với phép biện chứng là phép siêu hình – phương pháp tư duy về sự vật hiện

tượng của thế giới trong trạng thái cô lập và bất biến, tĩnh tại chết cứng, không liên hệ

1.2. Các hình thức cơ bản của phép biện chứng

Lịch sử hình thành và phát triển phép biện chứng với tư cách là một phương pháp tư duy

về thế giới và hiện thực của con người đã trải qua ba hình thức từ thấp đến cao như sau:

- Thứ nhất: Phép biện chứng chất phác thời cổ đại

+PBC sơ khai, ngây thơ, tự phát ở thời kỳ cổ đại: nó ph¸t triÓn chưa được đầy đủ, người ta

mới chỉ phát hiện ra một số yếu tố biÖn chøng nào đó về thế giới.

+Là kết quả của sự quan sát trực tiếp giới tự nhiên, thấy thế nào thì mô tả như thế, chưa được

thể hiện qua các phạm trù, quy luật. Tính biện chứng của thế giới tự nhiên được phản ánh vào ®ầu

óc con người một cách tự phát, không có chủ định từ trước. Phép biện chứng thời cổ đại tác dụng

mới chỉ dừng lại ở chỗ chống lại thế giới quan tôn giáo, thần thoại, có ý nghĩa vô thần, chưa đủ sức

để chỉ đạo hoạt động thực tiễn, nâng cao tính tự giác của con người.

- Thứ hai:Phép biện chứng duy tâm cổ điển Đức

+ Thể hiện rõ nhất ở triết học cổ điển Đức với các nhà triết học Cantơ, Phíchtơ, Heghen. Có thể

nói lần đầu tiên trong lịch sử phát triển của tư duy nhân loại, các nhà triết học Đức đã trình bày một

cách có hệ thống những nội dung quan trọng nhất của phương pháp biện chứng.

+ Song theo họ biÖn chøng ở đây bắt đầu từ tinh thần và kết thúc ở tinh thần, giíi hiện thực

chỉ là sự sao chép ý niệm, nên biÖn chøng của các nhà triÕt häc cæ ®iÓn Đức là biện

chứng duy tâm.

- Phép biện chứng duy vật (Do Mác và Ăngghen sáng lập, sau đó Lênin phát triển)

2. Phép biện chứng duy vật

2.1. Khái niệm phép biện chứng duy vật

21

Kế thừa có phê phán tất cả các quan niệm trước trong triết học trước đó về phép biện chứng,

gạt bỏ tính chất thần bí, chọn lọc những hạt nhân hợp lý trong phép biện chứng duy tâm, khái quát

những thành tựu mới của khoa học lúc đó, Mác và Ăngghen đã xây dựng phép biện chứng duy vật

với tính cách là khoa học chung nhất, quy luật phổ biến nhất của khoa học tư duy.

- ¡nghen cho r»ng: “Phép biện chứng... lµ m«n khoc häc vÒ nh÷ng quy luËt

phæ biÕn cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña tự nhiên, xã hội loµi ngêi vµ tư duy”

2.2. Đặc trưng cơ bản và vai trò của phép biện chứng duy vật

- Đặc trưng cơ bản của phép biện chứng duy vật(có 2 đặc trưng)

+ Mét lµ, Lµ PBC ®îc x¸c lËp trªn nÒn t¶ng cña thế giới quan duy vật khoa học.

+ Hai lµ, cã sù thèng nhÊt gi÷a néi dung thế giới quan (DVBC) vµ phương pháp

luận (BCDV), do ®ã kh«ng dõng l¹i ë gi¶i thÝch thÕ giíi mµ cßn lµ c«ng cô ®Ó nhËn

thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi.

- Vai trò của phép biện chứng duy vËt

+ Lµ mét néi dung ®Æc biÖt quan träng trong thế giới quan vµ phương

pháp luận cña triÕt häc M¸c – Lªnin

+ T¹o nªn tính khoa học và tính cách mạng cña chñ nghÜa M¸c – Lªnin. §ång

thêi còng lµ thế giới quan vµ phương pháp luận chung nhÊt cña ho¹t ®éng s¸ng t¹o

trong çc lÜnh vùc nghiªn cøu khoa häc.

II. CÁC NGUYÊN LÝ CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT

1. Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến

1.1. Khái niệm mối liên hệ và mối liên hệ phổ biến

- Một số quan niệm khác nhau về mối liên hệ

+ Quan niệm duy tâm tôn giáo: Cho rằng các sự vật hiện tượng trong thế giới liên hệ, tác

động qua lại và quy định lẫn nhau, nhưng họ phủ nhận tính khách quan của sự liên hệ giữa các

sự vật, coi sự liên hệ không phải là cái tự thân, vốn có của sự vật mà nó do thần linh, chúa trời

quy định, tạo ra.

+ Quan niệm của chủ nghĩa duy vật siêu hình: Do bị chi phối bởi phương pháp luận siêu

hình cho nên các nhà duy vật siêu hình đã không thấy được sự liên hệ, quy định lẫn nhau giữa

các sự vật, có chăng thì sự liên hệ đó cũng chỉ là tạm thời, thoáng qua mà thôi.

- Quan niệm của chủ nghĩa duy vật biện chứng

22

+ Khái niệm mối liên hệ: là phạm trù dùng để chỉ sự quy định, tác động và chuyển hóa lẫn

nhau giữa các sự vật, hiện tượng, hay giữa các mặt, các yếu tố của mỗi sự vật hiện tượng trong

thế giới.

Thế giới gồm nhiều sự vật, hiện tượng khác nhau vì vậy cũng bao gồm rất nhiều mối liên

hệ khác nhau giữa chúng nhưng không phải mối liên hệ nào cũng thuộc đối tương nghiên cứu

của triết học, mà chỉ những mối liên hệ có tính chất phổ biến giữa các sự vật hiện tượng mới là

đối tượng nghiên cứu của phép biện chứng.

+ Mối liên hệ phổ biến là phạm trù triết học chỉ những mối liên hệ có tính phổ biến của

các sự vật hiện tượng và tồn tại ở mọi sự vật hiện tượng trong thế giới.

VD: Mối liên hệ giữa chất và lượng của sự vật, hiện tượng

Mối liên hệ giữa cái bên trong với cái bên ngoài (Nội dung và hình thức của sự vât,

hiện tượng)

+ Nguyªn nh©n dÉn tíi sù liªn hÖ tÊt yÕu gi÷a çc svht ®ã lµ thÕ giíi

thèng nhÊt ë tÝnh vËt chÊt, mäi svht ch¼ng qua ®Òu lµ nh÷ng d¹ng tån t¹i

cô thÓ cña vËt chÊt

1.2. Tính chất của các mối liên hệ

- Tính khách quan: mối liên hệ phổ biến là kh¸ch quan, vốn có, cơ sở là ở sự thống

nhất vËt chÊt của thế giới.

- Tính phổ biến: Bất cứ svht nào cũng có mối liên hệ với các svht khác, không có svht

nào tồn tại ngoài mối liên hệ mối liên hệ phổ biến.

- Tính ®a d¹ng phong phú nhiều vẻ: Do tính đa dạng trong sự tồn tại, sự vận động và phát

triển của svht quy định: mối liên hệ chung - riêng, trong - ngoài, trực tiếp – gián tiếp, tất nhiên- ngẫu

nhiên.

- Vai trò, vị trí của từng mối liên hệ đối với sự tồn tại và phát triển của svht:

+ Những mối liên hệ bên trong, trực tiếp, tất nhiên... thường quyết định xu hướng tồn tại,

phát triển của sự vật. Gọi là mối liên hệ cơ bản và chủ yếu.

+ Những mối liên hệ bên ngoài, gián tiếp, ngẫu nhiên... thường không quyết định sự tồn tại

và phát triển của sự vật. Gọi là mối liên hệ không cơ bản và thứ yếu (song nó giữ vai trò quan

trọng đối với sự vật).

1.3. Ý nghĩa phương pháp luận

Do sự vật, hiện tượng luôn nằm trong mối liên hệ phổ biến v× vËy, muốn nhận thức

đúng về sự vật chúng ta phải có quan điểm toàn diện, lịch sử và cụ thể:

- Quan điểm toàn diện: để nhận thức đúng về sự vật, hiện tượng, quan điểm toàn diện yêu cầu:

23

+ Xem xét các sự vật, hiện tượng trong mối liên hệ phổ biến qua lại giữa các bộ phận, yếu tố,

các thuộc tính khác nhau của chúng

+ Xem xét các sự vật, hiện tượng trong mối liên hệ qua lại giữa svht đó với svht khác.

- Chống lại quan điểm phiến diện, tư tưởng chiết chung, ngụy biện.

- Quan điểm lịch sử - cụ thể: Khi xem xét sự vật, hiện tượng phải chú ý đến quá trình

phát sinh, tồn tại...và xu hướng vận động, phát triển của nó, đồng thời phải chú ý đến hoàn cảnh

lịch sử cụ thể làm phát sinh sự vật, hiện tượng đó.

2. Nguyên lý về sự phát triển

2.1. Khái niệm phát triển.

- Một số quan điểm khác nhau:

+ Quan điểm điểm duy tâm, tôn giáo: Thừa nhận sự phát triển của các sự vật, hiện tượng

trong thế giới nhưng họ cho rằng nguồn gốc, nguyên nhân của sự phát triển là do các lực lượng

siêu nhiên quy định chứ không phải là cái vốn có của sự vật

+ Quan điểm siêu hình: Phát triển chỉ là sự tăng giảm đơn giản về lượng, không có sự thay

đổi về chất của sự vật, hiện tượng; nó là quá trình tiến lên liên tục, không trải qua những bước

quanh co, phức tạp, nó diễn ra theo một đường thẳng.

- Quan điểm duy vật biện chứng:

+ Khái niệm sự phát triển: Phát triển là phạm trù triết học dùng để chỉ quá trình vận động của

sự vật theo khuynh hướng đi lên từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp, từ kém hoàn thiện

đến hoàn thiện hơn.

- Phân biệt phát triển với vận động. Vận động là khái niệm chỉ sự biến đổi nói chung, còn

phát triển là khái niệm chỉ một khuynh hướng của vận động, khuynh hướng vận động đi lên

- Nguån gèc cña sù ph¸t triÓn lµ b¾t nguån tõ sù liªn hÖ tÊt yÕu cña sự

vật, hiện tượng trong qu¸ tr×nh tån t¹i

2.2. Tính chất của sự phát triển:

- Tính khách quan: nguồn gốc của sự phát triển nằm trong sự vật, đó là quá trình giải

quyết liên tục các mâu thuẫn bên trong sự vật.

- Tính phổ biến: diễn ra ở mọi sự vật, hiện tượng, mọi lĩnh vực.

- Tính đa dạng phong phú: mỗi sự vật, hiện tượng tồn tại trong không gian thời gian khác

nhau, đồng thời nó chịu sự tác động của những điều kiện, hoàn cảnh khác nhau do đó con đường

phát triển cũng khác nhau.

- Tính kế thừa: Kế thừa những giá trị tích cực, tiến bộ của sự vật cũ trong sự vật mới.

(lưu ý: Đây là tính chất chủ yếu của phát triển )24


- Có quan điểm phát triển trong quá trình nghiên cứu, xem xét sự vật, hiện tượng: tức là

phải đặt sự vật, hiện tượng trong sự vận động, sự phát triển và phải phát hiện ra được các xu

hướng vận động biến đổi, chuyển hoá của chúng. Song cần phải khái quát những biến đổi để

vạch ra khuynh hướng biến đổi chính.

- Quan điểm phát triển góp phần khắc phục, chống lại tư tưởng bảo thủ, trì trệ trong

hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn. Cho chúng ta cơ sở khoa học của niềm tin, sự tất

thắng của cái mới, cái tiến bộ đối với cái cũ, cái lạc hậu.

- Quán triệt quan điểm phát triển cũng đòi hỏi cần phải có quan điểm lịch sử cụ thể trong

nhận thức và giải quyết các vấn đề trong thực tiễn, phù hợp với tính chất phong phú, đa dạng,

phức tạp của sự vật, hiện tượng.

III. CÁC CẶP PHẠM TRÙ CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT

*Phạm trù và phạm trù triết học.

+ Phạm trù: là khái niệm rộng nhất phản ánh những mặt, những thuộc tính, những mối liên hệ

chung, cơ bản nhất của các sự vật và hiện tượng thuộc một lĩnh vực nhất định.

+ Phạm trù triết học: là những nguyên tắc cơ bản và phổ biến nhất của toàn bộ thế giới hiện

thực, nói cách khác, phạm trù triết học có mức độ bao quát rộng nhất và đi sâu vào bản chất đối

tượng hơn.

1. Cái chung và cái riêng

1.1. Phạm trù cái riêng, cái chung

- Cái riêng: chỉ mét sự vật, mét hiện tượng hay mét quá trình riêng lẻ trong thế giới khách

quan.

VD: Con ngêi cã ®Çu, m×nh, ch©n, tay... lµ çi chung nhng nã chØ ®îc

biÓu hiÖn th«ng qua tõng con ngêi cô thÓ (çi riªng) chø kh«ng thÓ tån t¹i

trõu tîng ë ®©u ®ã.

-Cái chung: chỉ những thuộc tính chung giống nhau được lặp đi, lặp lại trong nhiều sự vật,

hiện tượng hay trong một quá trình riêng lẻ. (cái chung không tồn tại như 1 svht cụ thể như cái

riêng, mà nó tồn tại trong mỗi cái riêng).

VD: Mçi con ngêi lµ mét çi riªng nhng tÊt c¶ mäi ngêi ®Òu tån t¹i trong

mèi liªn hÖ víi x· héi vµ tù nhiªn, kh«ng ai kh«ng chÞu sù t¸c ®éng cña çc

quy luËt sinh häc vµ quy luËt x· héi. §ã lµ nh÷ng çi chung trong mçi con ng-

êi.

25

- Çi ®¬n nhÊt: lµ ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ nh÷ng nÐt, nh÷ng

mÆt, nh÷ng ®Æc ®iÓm, thuéc tÝnh chØ cã ë mét sù vËt, mét kÕt cÊu vËt

chÊt mµ kh«ng lÆp l¹i ë sù vËt kh¸c, kÕt cÊu vËt chÊt kh¸c

VD: Con ngêi cßn cã ®Æc ®iÓm riªng nh dÊu v©n tay, số điện thoại, số chứng

minh thư…

1.2. Mối quan hệ biện chứng giữa cái riêng và cái chung.

Theo quan điểm duy vật biện chứng giữa cái riêng, cái chung và cái đơn nhất đều tồn

tại khách quan và nằm trong mối quan hệ biện chứng với nhau trong đó:

- Cái chung chỉ tồn tại trong cái riêng, thông qua cái riêng mà biểu hiện ra sự tồn tại của

mình, cái chung không tồn tại biệt lập, tách rời cái riêng.

VD. Khái niệm bông hoa được thể hiện ở các loài hoa cụ thể như hoa hồng, hoa lan

- Cái riêng chỉ tồn tại trong mối liên hệ với cái chung, không có cái riêng tồn tại độc lập tách rời

cái chung, bất cứ cái riêng nào cũng bao hàm cái chung.

VD: Con ngêi cã ®Çu, m×nh, ch©n, tay... lµ çi chung nhng nã chØ ®îc

biÓu hiÖn th«ng qua tõng con ngêi cô thÓ (çi riªng) chø kh«ng thÓ tån t¹i

trõu tîng ë ®©u ®ã.

- Cái riêng là cái toàn bộ, phong phú, đa dạng hơn cái chung, còn cái chung là một bộ phận

của cái riêng nhưng sâu sắc, bản chất hơn cái riêng (cái riêng không gia nhập hết vào cái chung.)

- Çi ®¬n nhÊt vµ çi chung cã thÓ chuyÓn ho¸ lÉn nhau trong qu¸

tr×nh ph¸t triÓn cña sù vËt. Trong đó çi ®¬n nhÊt biÕn thµnh çi chung g¾n

víi sù ph¸t triÓn ®i lªn cña sù vËt, cßn çi chung biÕn thµnh çi ®¬n nhÊt

g¾n víi qu¸ tr×nh vËn ®éng ®i xuèng cña sù vËt.

1.3.Ý nghĩa phương pháp luận.

- Cái chung là cái bản chất, ổn định cho nên trong nhận thức và thực tiễn cần phải nhận thức được

cái chung

- Nghiên cứu mối quan hệ biện chứng giữa cái chung và cái riêng, trong quá trình nghiên cứu và

hoạt động thực tiễn, chúng ta không nên tuyệt đối hoá bất kỳ một mặt nào:

- Nếu tuyệt đối hoá cái chung, coi nhẹ cái riêng rơi vào chủ nghĩa giáo điều, dập khuôn, máy móc.

- Nếu tuyệt đối hoá cái riêng, coi nhẹ cái chung rơi vào chủ nghĩa kinh nghiệm, cục bộ địa

phương, chủ nghĩa dân tộc hẹp hòi.

2. Nguyên nhân và kết quả

2.1. Ph¹m trï nguyên nhân, kết quả

26

- Nguyên nhân: là phạm trù dùng để chỉ sự tác động lẫn nhau giữa các mặt trong một sự

vật hiÖn tîng, hoặc giữa các sự vật hiÖn tîng với nhau trong điều kiện nhất định tạo ra sự

biến đổi nào đó.

- Kết quả: là phạm trù dùng để chỉ những biến đổi xuất hiện do sự tác động giữa các mặt,

các yếu tố trong một sự vật, hiện tượng hoặc giữa các sự vật hiện tượng.

2.2. Quan hệ biện chứng giữa nguyên nhân – kết quả.

- Những đặc điểm của mối liên hệ nhân quả

+ Tính khách quan: Đặc điểm này nhằm chống CNDT cho rằng mối liên hệ nhân quả chẳng

qua là do con người gán ghép cho sự vật mà có.

+ Tính phổ biến: Mọi hiện tượng mới xuất hiện đều có nguyên nhân, chỉ có điều con người

đã tìm được ra nó hay chưa.

- Mối quan hệ biện chứng giữa nguyên nhân – kết quả.

+ Nguyên nhân và kết quả có mối quan hệ với nhau, trong đó nguyên nhân sinh ra kết quả, do

vậy bao giờ nó cũng đi trước kết quả (tuy nhiên không phải sự nối tiếp nào trong thời gian cũng

là mối liên hệ nhân – quả (ngày - đêm), mà chỉ những mối liên hệ sản sinh mới là mối liên hệ

nhân – quả, trong đó nguyên nhân sinh ra kết quả).

+ Một nguyên nhân có thể sinh ra một hoặc nhiều kết quả và một kết quả có thể do một hoặc

nhiều nguyên nhân tạo nên.

+ Nguyên nhân và kết quả có thể thay đổi vị trí và chuyển hoá cho nhau (sự phân biệt

nguyên nhân và kết quả chỉ là tương đối): vì trong TGKQ các sự vật, hiện tượng vận động liên

tục do đó mối liên hệ nhân - quả trở thành một chuỗi vô tận, cái là kết quả của hiện tượng đứng

trước lại là nguyên nhân của hiện tượng đứng sau, và ngược lại...(tuỳ từng mối quan hệ).


- Quan hệ nhân quả có tính khách quan, phổ biến vì vậy khi nghiên cứu về sự vật, hiện

tượng, trong nhận thức cũng như hoạt động thực tiễn không thể phủ nhận quan hệ nhân quả

- Một kết quả do nhiều nguyên nhân sinh ra vì vậy trong hoạt động thực tiễn chúng ta cần

phân loại nguyên nhân, chiều hướng tác động của các nguyên nhân, để từ đó có biện pháp thích

hợp tạo điều kiện cho nguyên nhân tích cực và hạn chế sự hoạt động của các nguyên nhân có tác

động tiêu cực.

- Vì một nguyên nhân có thể dẫn đến nhiều kết quả và ngược lại vì vậy trong nhận thức và

hoạt động thực tiễn cần phải có quan điểm toàn diện và lịch sử cụ thể trong việc phân tích, giải

quyết và ứng dụng quan hệ nhân quả.

3. Tất nhiên và ngẫu nhiên

27

3.1. Ph¹m trï tất nhiên, ngẫu nhiên

- Tất nhiên: là cái xuất phát từ những nguyên nhân cơ bản, bên trong của sự vật, trong

những điều kiện nhất định nó phải xảy ra đúng như thế, không thể khác được

VD: Gieo h¹t thãc -> mäc c©y lóa

- Ngẫu nhiên: là cái xuất phát từ những nguyên nhân bên ngoài, từ sự ngẫu hợp nhiều

hoàn cảnh bên ngoài, do đó, nó có thể xảy ra, cũng có thể không xảy ra, có thể xảy ra thế này,

cũng có thể xảy ra như thế khác.

VD: C©y lóa cã thÓ ph¸t triÓn rÊt tèt, h¹t to, b«ng mÈy nhng còng cã

thÓ cßi cäc, h¹t lÐp... -> ngÉu nhiªn do nhiÒu nguyªn nh©n.

3.2. Quan hệ biện chứng giữa tất nhiên và ngẫu nhiên.

- Tất nhiên và ngẫu nhiên đều tồn tại khách quan, cái tất nhiên quyết định sự vận động, phát

triển của sv, còn cái ngẫu nhiên có ảnh hưởng đến sự phát triển đó.

- Ngẫu nhiên là hình thức biểu hiện của tất nhiên, bổ sung cho tất nhiên. Tất nhiên vạch

đường đi cho mình thông qua vô số cái ngẫu nhiên.

- Tất nhiên và ngẫu nhiên có thể chuyển hoá cho nhau, ở trong mối quan hệ này là tất nhiên, ở

mối quan hệ khác lại là ngẫu nhiên và ngược lại.

VD : Sinh - tö lµ tÊt nhiªn, nhng çi ngÉu nhiªn cã thÓ lµm cho çi tÊt nhiªn

Êy diÔn ra nhanh h¬n hoÆc chËm h¬n nh b·o lò, tai n¹n...

3.3.Ý nghĩa phương pháp luận

Xuất phát từ cái ngẫu nhiên chúng ta không nên coi nhẹ, xem thường nó vì:

- Chỉ có thông qua cái ngẫu nhiên chúng ta mới phát hiện được tính tất nhiên của sự vật.

- Cái ngẫu nhiên có ảnh hưởng tới quá trình phát triển của sự vật đồng thời nó có thể chuyển

hoá thành cái tất nhiên.

4. Nội dung và hình thức

4.1. Ph¹m trï nội dung, hình thức

- Nội dung: là tổng hợp tất cả những mặt, những yếu tố, những quá trình hợp thành cơ sở tồn

tại và phát triển của sự vật.

VD: Nội dung tác phẩm văn học “Chí phèo” của Nam Cao là phản ánh cuộc sống người

nông dân việt Nam trong xã hội thực dân nửa phong kiến thông qua các nhân vật như Chí Phèo,

Lão Hạc, Bá Kiến... và các tình tiết như Chí Phèo rạch mặt ăn vạ

- Hình thức: là phương thức tồn tại và phát triển của sự vật, hiện tượng, là hệ thống các mối liên

hệ tương đối bền vững giữa các yếu tố của nó.

VD: Hình thức của tác phẩm văn học “Chí phèo” của Nam Cao là truyện ngắn28

4.2. Quan hệ biện chứng giữa nội dung – hình thức.

- Nội dung và hình thức gắn bó chặt chẽ với nhau, thống nhất biện chứng với nhau.

Không có hình thức nào lại không chứa đựng một nội dung nhất định, và ngược lại, không có nội

dung nào lại không được biểu hiện dưới một hình thức cụ thể nào đó.

- Cùng một nội dung, có thể biểu hiện ở nhiều hình thức khác nhau, điều đó càng làm cho

nội dung trở nên phong phú.

- Cùng một hình thức có thể chứa đựng nhiều nội dung khác nhau, thậm chí đối lập nhau.

- Trong mối quan hệ giữa nội dung và hình thức thì nội dung quyết định hình thức, hình

thức tác động trở lại nội dung. Sự vật biến đổi bao giờ cũng bắt đầu từ sự biến đổi của nội dung,

hình thức tự nó không biến đổi mà chỉ biến đổi dưới tác động của nội dung.

- Hình thức do nội dung quyết định, nhưng hình thức có tác động tích cực trở lại đối với

nội dung:

Nếu hình thức phù hợp với nội dung nó thúc đẩy sự vật phát triển .

Nếu hình thức không phù hợp với nội dung nó cản trở quá trình phát triển của sự vật.

Vì vậy muốn cho sự vật tiếp tục phát triển nó đòi hỏi hình thức cũ phải được xoá bỏ thay thế

bằng hình thức mới phù hợp với sự phát triển của nội dung để tiếp tục thúc đẩy sự vật phát triển.

- Nội dung và hình thức có thể chuyển hoá cho nhau: tuỳ từng mối quan hệ, có cái ở trong

mối quan hệ này là nội dung nhưng ở trong mối quan hệ khác lại là hình thức và ngược lại.

4.3. Ý nghĩa phương pháp luận.

- Trong nhận thức và hoạt động thực tiễn không được tách rời hay tuyệt đối hoá nội dung và

hình thức. Cần chống chủ nghĩa hình thức.

- Muốn thúc đẩy sự vật phát triển ta phải biết căn cứ vào nội dung, thay đổi sự vật trước hết

phải thay đổi nội dung

- Phát huy tác động tích cực của hình thức đối với nội dung trên cơ sở tạo ra sự phù hợp của

hình thức đối với nội dung.

5. Bản chất và hiện tượng

5.1. Ph¹m trï bản chất, hiện tượng

- B¶n chÊt lµ tæng hîp nh÷ng mÆt, nh÷ng mèi liªn hÖ tÊt nhiªn, t¬ng

®èi æn ®Þnh bªn trong sù vËt, quy ®Þnh sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sù

vËt.

- HiÖn tîng lµ sù biÓu hiÖn của những mặt, những mối liên hệ cña b¶n chÊt

trong những điều kiện xác định.

29

+ So s¸nh çi b¶n chÊt víi çi chung : Çi chung b¶n chÊt sÏ trïng víi çi b¶n

chÊt trong svht.

VD : B¶n chÊt cña con ngêi trong tÝnh hiÖn thùc cña nã lµ tæng hoµ çc

mèi quan hÖ XH

+So s¸nh bản chất víi nội dung : bản chất ®îc chøa trong nội dung , nội dung bao

hµm c¶ çi bản chất vµ c¶ çi kh«ng bản chất .

5.2. Quan hÖ biÖn chøng gi÷a b¶n chÊt vµ hiÖn tîng

- Sự thống nhất giữa b¶n chÊt vµ hiÖn tîng:

+ B¶n chÊt bao giê còng ®îc thÓ hiÖn th«ng qua hiÖn tîng, cßn hiÖn t-

îng bao giê còng lµ sù biÓu hiÖn cña b¶n chÊt ë møc ®é nhÊt ®Þnh.

VD: Yªu nhau yªu c¶ ®êng ®i, ghÐt nhau ghÐt c¶ t«ng, chi, hä hµng...

+ B¶n chÊt vµ hiÖn tîng vÒ c¨n b¶n lµ phï hîp víi nhau. B¶n chÊt thay

®æi th× hiÖn tîng biÓu hiÖn nã còng thay ®æi theo. B¶n chÊt biÕn mÊt th×

hiÖn tîng còng biÕn mÊt.

- Sự đối lập gi÷a b¶n chÊt vµ hiÖn tîng được thể hiện:

+ B¶n chÊt lµ çi t¬ng ®èi æn ®Þnh cßn hiÖn tîng lµ çi hay thay ®æi

+ Bản chất là cái chung, tất yếu, còn hiện tượng là cái riêng biệt, phong phú và đa dạng;

bản chất là cái bên trong còn hiện tượng là cái bên ngoài.

Lưu ý:

+ B¶n chÊt vµ hiÖn tîng kh«ng bao giê phï hîp hoµn toµn víi nhau.

+ Cã nh÷ng hiÖn tîng ph¶n ¸nh ®óng b¶n chÊt nhng cã nh÷ng hiÖn t-

îng chØ ph¶n ¸nh một phÇn nµo ®ã cña b¶n chÊt, cã nh÷ng hiÖn tîng ph¶n

¸nh sai lÖch b¶n chÊt, thËm chÝ xuyªn t¹c b¶n chÊt.

5.3. ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn

- Kh«ng nªn dõng ë hiÖn tîng mµ ph¶i ®i s©u vµo b¶n chÊt míi cã thÓ

hiÓu vµ nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ sự vật hiện tượng. Ph¶i xem xét nhiều hiện tượng

khác nhau , trong đó u tiªn viÖc xem xÐt çc hiÖn tîng ®iÓn h×nh trong hoµn

c¶nh ®iÓn h×nh. (kh«ng xem xÐt cµo b»ng)

- Trong ho¹t ®éng thùc tiÔn nªn dùa vµo b¶n chÊt, kh«ng dùa vµo hiÖn

tîng. Đồng thời cÇn hÕt søc thËn träng khi kÕt luËn vÒ b¶n chÊt cña sù vËt.

6. Khả năng và hiện thực

6.1. Ph¹m trï khả năng và hiện thực

- Hiện thực: là những gì hiện có, hiện đang tồn tại thực sự.

30

- Khả năng: là những gì hiện chưa có nhưng sẽ có, sẽ tới khi có những điều kiện thích

hợp.

6.2. Mối liên hệ biện chứng giữa khả năng và hiện thực.

- Khả năng và hiện thực tồn tại trong mối liên hệ chặt chẽ với nhau, không tách rời nhau

và thường xuyên chuyển hoá lẫn nhau trong quá trình phát triển của sự vật. Vì hiện thực được

chuẩn bị bởi khả năng, còn khả năng sẽ biến thành hiện thực (khi có điều kiện tương ứng). Cứ

như vậy làm cho sự vật vận động và phát triển không ngừng.

- Cùng một điều kiện nhất định, trong cùng một sự vật có thể tồn tại nhiều khả năng chứ

không phải chỉ có một khả năng.

- Trong đời sống xã hội khả năng biến thành hiện thực phải có điều kiện khách quan và

nhân tố chủ quan. Trong đó nhân tố chủ quan chính là tính tích cực xã hội của ý thức chủ thể con

người trong tiến trình chuyển hóa khả năng thành hiện thực


- Trong hoạt động thực tiễn cần dựa vào hiện thực để đề ra chủ trương, phương hướng hành

động của mình. Nếu chỉ dựa vào cái còn ở dạng khả năng sẽ rơi vào ảo tưởng. Tuy nhiên khi đề

ra chủ trương, phương hướng hành động cũng phải tính đến khă năng để việc đề ra chủ trương,

kế hoạch hành động sát thực hơn.

- Việc chuyển khả năng thành hiện thực trong tự nhiên được diễn ra một cách tự phát.

Trong xã hội nó lại diễn ra tự giác thông qua hoạt động có ý thức và mục đích của con người. Vì

vậy trong quá trình hoạt động thực tiễn chúng ta tránh tuyệt đối hoá hoặc hạ thấp vai trò của

nhân tố chủ quan.

IV. CÁC QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT

A. Một số vấn đề về quy luật

- Định nghĩa quy luật: Quy luật là những mối liên hệ bản chất, tất nhiên, phổ biến và lặp đi lặp

lại giữa các mặt, các yếu tố, các thuộc tính bên trong mỗi một sự vật, hay giữa các sự vật và hiện

tượng với nhau.

VD: mối liên hệ giữa Đồng hóa – Dị hóa; Di truyền – Biến dị

Các quy luật của tự nhiên, xã hội và tư duy đều mang tính khách quan, con người không

thể tạo ra hoặc xoá bỏ nó mà chỉ nhận thức và vận dụng nó trong thực tiễn.

- Phân loại quy luật:

+ Căn cứ vào trình độ phổ biến các quy luật được chia thành:

Quy luật riêng: là những quy luật chỉ tác động trong phạm vi nhất định của các sự vật và hiện

tượng cùng loại.

31

VD: Quy luật vật lý, quy luật hóa học, quy luật trong lĩnh vực kinh tế - xã hội

Quy luật chung: là những quy luật tác động trong nhiều loại sự vật và hiện tượng khác nhau.

VD: Quy luật bảo toàn khối lượng

Quy luật phổ biến: là những quy luật tác động trong tất cả các lĩnh vực tự nhiên - xã hội - tư duy.

Đây chính là những quy luật mà phép biện chứng duy vật nghiên cứu.

VD: Quy luật mâu thuẫn, quy luật lượng chất, quy luật phủ định

+ Căn cứ vào lĩnh vực tác động: các quy luật được chia thành 3 nhóm lớn:

Quy luật tự nhiên: VD: quy luật Đồng hóa – Dị hóa

Quy luật xã hội : VD: Quy luật đấu tranh giai cấp

Quy luật của tư duy: VD: Quy luật nhận thức đi từ chưa biết đến biết, biết ít đến biết nhiều

B. Çc quy luËt c¬ b¶n cña phép biện chứng duy vật

1. Quy luật chuyển hóa từ những sự thay đổi về lượng thành những sự thay đổi về chất và

ngược lại

1.1. Khái niệm chất, lượng

* Khái niệm chất:

- Chất là phạm trù triết học dùng để chỉ tính quy định khách quan vốn có của sự vật, là sự

thống nhất hữu cơ các thuộc tính cấu thành nó, làm cho sự vật là nó, phân biệt nó với cái khác.

VD: Chất của nước bao gồm sự ;thống nhất các thuộc tính: lỏng, không mầu, mùi, vị ..

- Các đặc điểm của Chất:

+ Chất của sự vật mang tính khách quan

+ Chất của sự vật được bộc lộ thông qua thuộc tính cơ bản.

+ Chất của sự vật còn được biểu hiện thông qua kết cấu và phương thức liên kết

+ Chất của sự vật thường ẩn dấu bên trong và ổn định tương đối

+ Mỗi sự vật, hiện tượng không chỉ có một chất, mà có nhiều chất khác nhau tùy thuộc

vào các mối quan hệ cụ thể của nó với những cái khác

Lưu ý: sự phân biệt giữa thuộc tính cơ bản và thuộc tính không cơ bản; chất và thuộc tính chỉ

mang tính tương đối, tùy từng mối quan hệ nhất định mà nó là thuộc tính cơ bản hay không cơ

bản, là chất hay là thuộc tính.

* Khái niệm về lượng

- Lượng là phạm trù triết học để chỉ tính quy định khách quan vốn có của sự vật về các

phương diện: số lượng các yếu tố cấu thành, quy mô của sự tồn tại, tốc độ, nhịp độ của các quá

trình vận động, phát triển của sự vật.

- Các đặc điểm của lượng:

32

+ Lượng của sự vật mang tính khách quan

+ Một sự vật có thể tồn tại nhiều loại lượng khác nhau

+ Lượng của sự vật thường biểu thị bên ngoài và có tính động

+ Lượng có thể được đo đếm bằng con số.

* Lưu ý: Sự vật, hiện tượng nào cũng là sự thống nhất giữa chất và lượng trong đó sự phân biệt

giữa chất và lượng chỉ là tương đối. Trong những quan hệ xác định mới phân rõ chất và lượng

của sự vật

1.2. Quan hệ biện chứng giữa chất và lượng (nội dung quy luật)

Trong mỗi sự vật, hiện tượng chất và lượng có quan hệ biện chứng với nhau, trong đó từ

những sự thay đổi về lượng dẫn đến những sự thay đổi về chất của sự vật và khi chất mới ra đời

lại quy định lượng mới tương ứng phù hợp. (2 nội dung)

* Từ những sự thay đổi về lượng dẫn đến sự thay đổi về chất.

- Tại sao trong mối quan hệ giữa chất và lượng của sự vật, lượng lại thay đổi trước, từ đó

dẫn đến những sự thay đổi về chất. Vì chất và lượng cùng thống nhất tạo thành sự vật, nhưng

chất quyết định sự vật lên nó mang tính ổn định, còn lượng thể hiện bên ngoài và có tính động,

do đó lượng thay đổi trước, chất thay đổi sau

- Lượng thay đổi như thế nào mới dẫn đến sự thay đổi về chất: không phải bất kỳ sự thay

đổi nào về lượng cũng dẫn đến sự thay đổi về chất mà lượng của sự vật phải thay đổi đến một

mức độ nhất định mới làm thay đổi về chất của sự vật. Chẳng hạn Giọt nước cuối cùng đã làm

tràn ly nước.

- Những khái niệm diễn tả sự thay đổi về lượng dẫn đến sự thay đổi về chất của sự vật.

+ Khái niệm “Độ”: Độ là một phạm trù triết học dùng để chỉ khoảng giới hạn mà ở đó có

sự thống nhất giữa chất và lượng, trong đó mọi sự thay đổi về lượng chưa làm thay đổi về chất

của sự vật.

+ Khái niệm “Điểm nút”: Là phạm trù triết học, dùng để chỉ thời điểm mà tại đó sự thay

đổi về lượng đã đủ làm thay đổi về chất của sự vật.

+ Khái niệm “Bước nhảy”: Là phạm trù triết học dùng để chỉ sự chuyển hoá về chất của

sự vật do sự thay đổi về lượng trước đó gây ra.

+ Các hình thức cơ bản của bước nhảy: Căn cứ vào quy mô thì bước nhảy bao gồm bước

nhảy toàn bộ và bước nhảy bộ phận. Còn căn cứ vào nhịp điệu thì có bước nhảy đột biến và bước

nhảy tiệm tiến

Kết luận: như vậy sự vật khi biến đổi bao giờ cũng bắt đầu bằng sự biến đổi về lượng. Lượng

có thể biến đổi theo chiều tăng – giảm. Nếu còn nằm trong phạm vi giới hạn Độ thì chưa diễn ra sự

33

nhảy vọt về chất của sự vật. Lượng tiếp tục biến đổi qua giới hạn độ đạt đến điểm nút thì sẽ diễn ra

sự nhảy vọt về chất của sự vật. Quá trình đó phải được diễn ra trong điều kiện nhất định.

* Khi chất mới xuất hiện, nó lại quy định lượng mới tương ứng phù hợp

Khi sự vật mới, Chất mới xuất hiện nó đòi hỏi phải có Lượng mới phù hợp với nó về kết

cấu, quy mô, tốc độ, nhịp điệu; đồng thời tạo điều kiện cho Lượng mới tiếp tục phát triển, để đến

Điểm nút mới lại diễn ra sự Nhảy vọt về Chất (Quá trình chuyển hoá đó phải được diễn ra trong

điều kiện nhất định), cứ như vậy làm cho sự vật, hiện tượng vận động và phát triển không ngừng.

Tóm lại: quá trình phát triển của sự vật được diễn ra thông qua con đường nút liên tục: Biến

đổi tuần tự về lượng để đến điểm nút mới diễn ra nhảy vọt về chất. Nói cách khác, nội dung quy

luật từ những thay đổi về lượng dẫn đến những thay đổi về chất và ngược lại nói lên cách thức

phát triển của các sự vật, hiện tượng trong thÕ giíi.


- Khi nhËn thøc sự vật, hiện tượng ph¶i nhËn thøc c¶ vÒ mÆt chÊt vµ lîng

cña nã.

- Quy luËt nµy cho ta nh×n nhËn sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sự vật,

hiện tượng bao giê còng b¾t ®Çu tõ sù thay ®æi vÒ lîng dẫn đến thay ®æi vÒ

chÊt do ®ã trong nhËn thøc, còng nh trong ho¹t ®éng thùc tiÔn bao giê còng

ph¶i chó ý ®Õn tÝch lòy vÒ lîng, ®ång thêi ph¶i biÕt thùc hiÖn vµ thùc hiÖn

kÞp thêi bíc nh¶y khi ®iÒu kiÖn ®· chÝn muåi.

- Ph¶i chèng quan ®iÓm “t¶ khuynh” còng nh quan ®iÓm “h÷u

khuynh”. “T¶ khuynh” lµ quan ®iÓm tuyÖt ®èi hãa sù biÕn ®æi vÒ chÊt mµ

kh«ng chó ý tÝch lòy vÒ lîng dẫn đến n«n nãng, chñ quan, duy ý chÝ, dèt ch¸y

giai ®o¹n, phñ nhËn nh÷ng bíc ®i quanh co cña sự vật, hiện tượng. Ngîc l¹i, quan

®iÓm “h÷u khuynh” tuyÖt ®èi hãa sù tÝch lòy vÒ lîng mµ l¹i kh«ng d¸m thùc

hiÖn bíc nh¶y.

- Trong ho¹t ®éng thùc tÕ cÇn ph¶i biÕt vËn dông linh ho¹t çc h×nh

thøc cña bíc nh¶y. Ph¶i ph©n tÝch ®óng ®¾n nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan

vµ nh÷ng nh©n tè chñ quan còng nh sù hiÓu biÕt s©u s¾c quy luật nµy. Ph¶i

chñ ®éng n¾m b¾t thêi c¬ vµ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó thùc hiÖn bíc

nh¶y. Tïy tõng ®iÒu kiÖn cô thÓ mµ lùa chän h×nh thøc bíc nh¶y phï hîp.

2. Quy luật thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập

2.1. Khái niệm mâu thuẫn và các tính chất chung của mâu thuẫn.

34

- Khái niệm mâu thuẫn: là phạm trù triết học dùng để chỉ mối liên hệ thống nhất, đấu tranh

và chuyển hóa giữa các mặt đối lập của mỗi sự vật, hiện tượng hoặc giữa các sự vật, hiện tượng

với nhau.

- Khái niệm mặt đối lập: Là những mặt, những đặc điểm, những thuộc tính…trong cùng

một sự vật có khuynh hướng vận động, biến đổi trái ngược nhau. Hai mặt đối lập trong cùng một

sự vật sẽ tạo nên một mâu thuẫn.

- Ph©n biÖt m©u thuÉn biÖn chøng víi m©u thuÉn th«ng thêng: M©u

thuÉn th«ng thêng chØ ph¶n ¸nh sù ®èi lËp kh«ng ph¶n ¸nh sự thèng nhÊt,

cßn m©u thÉn biÖn chøng bao hµm c¶ sù ®èi lËp vµ thèng nhÊt gi÷a çc

mÆt ®èi lËp, tạo ra sự vật và làm cho sự vật biến đổi, phát triển

- TÝnh chÊt cña m©u thuÉn

TÝnh kh¸ch quan

TÝnh phæ biÕn

TÝnh phong phó, ®a d¹ng

- Các loại mâu thuẫn.

+ Căn cứ vào quan hệ đối với sự vật được xem xét, người ta phân tích các mâu thuẫn

thành mâu thuẫn bên trong và mâu thuẫn bên ngoài.

+ Căn cứ vào ý nghĩa đối với sự tồn tại và phát triển của sự vật, mâu thuẫn được chia

thành mâu thuẫn cơ bản và mâu thuẫn không cơ bản.

+ Căn cứ vào vai trò của mâu thuẫn đối với sự tồn tại và phát triển của sự vật trong một

giai đoạn nhất định các mâu thuẫn được chia thành mâu thuẫn chủ yếu và mâu thuẫn thứ yếu.

+ Căn cứ vào tính chất của các quan hệ lợi ích người ta chia mâu thuẫn trong xã hội

thành mâu thuẫn đối kháng và mâu thuẫn không đối kháng.

2.2. Quá trình vận động của mâu thuẫn (Néi dung quy luËt mâu thuẫn)

- Các mặt đối lập thống nhất với nhau:

+ Thống nhất giữa các mặt đối lập là: giữa các mặt đối lập tác động qua lại theo xu hướng

nương tựa, phụ thuộc vào nhau, là tiền đề, điều kiện tồn tại của nhau, không có mặt đối lập này

thì cũng không có mặt đối lập kia và ngược trở lại.

+ Kết quả của sự thống nhất giữa các mặt đốp lập là làm cho sự vật, hiện tượng xuất hiện

và tồn tại

- Các mặt đối lập đấu tranh với nhau:

+ Đấu tranh các mặt đối lập là chúng tác động qua lại theo xu hướng xâm nhập, bài trừ,

phủ định lẫn nhau.

35

+ Kết quả đấu tranh các mặt đối lập là làm cho sự vật, hiện tượng biến đổi, phát triển theo các

khuynh hướng khác nhau hết sức phong phú đa dạng, tùy theo tính chất của mặt đối lập và điều kiện

lịch sử cụ thể, có thể cái cũ mất đi hoàn toàn, cái mới ra đời trên cơ sở kế thừa, phát triển cái cũ;

hoặc cái cũ không mất đi mà chỉ thay đổi từ trạng thái thấp lên một trạng thái cao hơn.

+ Tiến trình đấu tranh các mặt đối lập (giải quyết mâu thuẫn): ban đầu các mặt đối lập ở

trạng thái khác nhau, sau đó phát triển thành sự xung đột và đỉnh cao sự xung đột, khi điều kiện

chín muồi thì các mặt đối lập chuyển hóa cho nhau.

- Mối quan hệ giữa thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập trong sự vật: Thống nhất

giữa các mặt đối lập là tương đối còn đấu tranh giữa các mặt đối lập là tuyệt đối.

- Đấu tranh các mặt đối lập là nguồn gốc, động lực cho sự vận động và phát triển của sự

vật, hiện tượng:

Đấu tranh của các mặt đối lập làm cho sự thống nhất cũ bị phá hủy, sự thống nhất của hai

mặt đối lập mới được hình thành cùng với mâu thuẫn mới. Mâu thuẫn này lại triển khai, phát triển

và được giải quyết làm cho sự vật hiện tượng luôn luôn vận động, phát triển. Bởi vậy, sự liên hệ,

tác động và chuyển hóa lẫn nhau giữa các mặt đối lập là nguồn gốc, động lực của sự vận động,

phát triển của thế giới.


- M©u thuÉn lµ hiÖn tîng kh¸ch quan, phæ biÕn, tån t¹i trong suèt qu¸

tr×nh ph¸t triÓn cña sù vËt. §ång thêi viÖc gi¶i quyÕt ®óng ®¾n, kÞp thêi

m©u thuÉn cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sù vËt ->

Trong nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn ph¶i ph¸t hiÖn m©u thuÉn cña sù

vËt, tu©n theo nguyªn t¾c ph©n ®«i thèng nhÊt ®Ó t×m ra çc mÆt ®èi

lËp vèn cã -> xem xÐt tõng mÆt ®èi lËp víi nhau trong mèi quan hÖ qua l¹i.

- Nguyªn t¾c ®Ó gi¶i quyÕt m©u thuÉn lµ ®Êu tranh chø kh«ng thÓ

®iÒu hßa vµ ®Êu tranh ë ®©y lµ ®Ó gi¶i quyÕt m©u thuÉn kh¸ch quan, t¹o

®iÒu kiÖn cho sù vËt vËn ®éng, ph¸t triÓn.

- CÇn chó ý tÝnh riªng biÖt cña m©u thuÉn ®Ó cã ph¬ng ph¸p cô thÓ

(quan điểm lịch sử, cụ thể) khi gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn.

3. Quy luật phủ định của phủ định

3.1. Khái niệm phủ định, phủ định biện chứng

- Khái niệm phñ ®Þnh: lµ sù thay thÕ sù vËt nµy b»ng sù vËt kh¸c trong

qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn.

36

- Khái niệm phủ định biÖn chøng: lµ ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ sù phñ

®Þnh tù th©n, sù ph¸t triÓn tù th©n, tạo tiền đề, điều kiện cho sù ra ®êi sù vËt

míi, tiÕn bé h¬n sù vËt cò.

- Phñ ®Þnh biÖn chøng cã hai ®Æc trng c¬ b¶n lµ tÝnh kh¸ch quan vµ

tÝnh kÕ thõa.

+ TÝnh kh¸ch quan: Nguyªn nh©n cña sù phñ ®Þnh n»m ngay trong

b¶n th©n sù vËt. §ã lµ kÕt qu¶ gi¶i quyÕt m©u thuÉn ngay trong b¶n th©n

sù vËt. Ph¬ng thøc ®Ó phñ ®Þnh còng lµ do çc sù vËt tù quy ®Þnh cho

m×nh. Phủ định biÖn chøng kh«ng phô thuéc vµo ý muèn chñ quan cña con

ngêi. Con ngêi chØ cã thÓ t¸c ®éng lµm cho qu¸ tr×nh phñ ®Þnh Êy diÔn ra

nhanh hay chËm trªn c¬ së n¾m v÷ng quy luËt ph¸t triÓn cña sù vËt.

+ TÝnh kÕ thõa: Trong phủ định biÖn chøng, çi míi ra ®êi trªn nÒn t¶ng

cña çi cò, lµ sù ph¸t triÓn tiÕp tôc tõ çi cò trªn c¬ së g¹t bá nh÷ng mÆt tiªu

cùc, nh÷ng yÕu tè lçi thêi, l¹c hËu cña çi cò vµ chän läc, gi÷ l¹i, c¶i t¹o

nh÷ng mÆt cßn thÝch hîp víi hiÖn thùc.

- Phủ định biÖn chøng còng chÝnh lµ kh¼ng ®Þnh v× sù vËt phñ ®Þnh b¶o

tån çi cò díi d¹ng läc bá -> còng cã thÓ coi lµ kh¼ng ®Þnh.

3.2. Phủ định của phủ định (Néi dung quy luËt phủ định của phủ định)

- Phủ định của phủ định nói lên sự phát triển của sự vật

- Sự phát triển của sự vật thông qua phủ định có tính chất chu kỳ

+ Chu kú ph¸t triÓn nghĩa là sự vật từ một điểm xuất phát ban đầu trải qua một số lần

thay thế cái mới ra đời trên cơ sở kết thừa phát triển cái cũ, dường như là cái cũ nhưng trên cơ sở

cao hơn. §©y lµ ®Æc ®iÓm quan träng nhÊt cña sù ph¸t triÓn biÖn chøng.

+ Chu kỳ của sự phát triển thêng ph¶i tr¶i qua 2 lÇn phủ định biện chứng đó là:

LÇn phủ định thø nhÊt lµm cho sự vật chuyÓn hãa thµnh çi ®èi lËp víi nã. LÇn

phủ định thø hai çi phủ định Êy l¹i bÞ phủ định, nghÜa lµ quay l¹i çi ban ®Çu

trong chõng mùc nhÊt ®Þnh nhng trªn c¬ së míi cao h¬n. Sù vËt míi ra ®êi

lµ qu¸ tr×nh läc bá nh÷ng g× tiªu cùc, kÕ thõa nh÷ng g× tÝch cùc cña sù

vËt bÞ phủ định. Do ®ã, sù vËt míi víi t çch lµ kÕt qu¶ cña phủ định cña phủ định

cã néi dung toµn diÖn h¬n, phong phó h¬n sù vËt bÞ phñ ®Þnh.

- Quy luËt phủ định cña phủ định kh¸i qu¸t tÝnh chÊt tiÕn lªn cña sù ph¸t

triÓn. Sù ph¸t triÓn kh«ng diÔn ra theo ®êng th¼ng mµ theo ®êng xo¸y èc.

37

+ DiÔn t¶ quy luËt phủ định cña phủ định b»ng con ®êng xo¸y èc chÝnh lµ

h×nh thøc cho phÐp biÓu ®¹t ®îc râ nÐt çc ®Æc trng cña qu¸ tr×nh ph¸t

triÓn biÖn chøng cña sù vËt: tÝnh kÕ thõa, tÝnh lÆp l¹i, tÝnh tiÕn lªn, tÝnh v«

tËn vµ tÝnh quanh co, phøc t¹p.

=> Kh¸i qu¸t néi dung quy luËt: Quy luËt P§ cña P§ nªu lªn mèi liªn hÖ,

sù kÕ thõa gi÷a çi kh¼ng ®Þnh vµ çi phñ ®Þnh, nhê ®ã P§BC lµ ®iÒu

kiÖn cho sù ph¸t triÓn, nã b¶o tån néi dung tÝch cùc cña çc giai ®o¹n tríc vµ

bæ sung thªm nh÷ng thuéc tÝnh míi lµm cho sù ph¸t triÓn ®i theo ®êng

xo¸y èc.


+ Quy luËt phủ định cña phủ định gióp chóng ta nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ

xu híng ph¸t triÓn cña sù vËt: kh«ng diÔn ra th¼ng t¾p mµ quanh co, phøc

t¹p theo ®êng xo¸y èc, chu kú sau bao giê còng tiÕn bé h¬n chu kú tríc,

®Æc biÖt lµ trong ®êi sèng x· héi .

+ Khi phñ ®Þnh çi cò, x¸c lËp çi míi ph¶i xuÊt ph¸t tõ m©u thuÉn

kh¸ch quan cña sù vËt, chèng chñ quan, duy ý chÝ.

+ KÕt qu¶ cña P§BC lµ çi míi ra ®êi tõ çi cò, trªn c¬ së kÕ thõa tÊt c¶

nh÷ng nh©n tè tÝch cùc cña çi cò do ®ã ph¶i biÕt chän läc vµ kÕ thõa

nh÷ng yÕu tè tÝch cùc cña çi cò, sö dông chóng nh tiÒn ®Ò ®Ó x©y dùng

çi míi tiÕn bé h¬n. TuyÖt ®èi tr¸nh t tëng phñ ®Þnh s¹ch tr¬n çi cò.

+ Ph¶i biÕt ph¸t hiÖn vµ quý träng çi míi, ph¶i tin tëng vµo t¬ng lai

ph¸t triÓn cña çi míi, ph¶i biÕt båi dìng, t¹o ®iÒu kiÖn cho çi míi chiÕn

th¾ng çi cò. Chèng t tëng b¶o thñ, tr× trÖ, kh kh gi÷ l¹i çi l¹c hËu hoÆc kÕ

thõa mét çch nguyªn xi, m¸y mãc, kh«ng ®æi míi, kh«ng chän läc.

V. LÝ LUẬN NHẬN THỨC DUY VẬT BIỆN CHỨNG

1. Thực tiễn, nhận thức và vai trò của thực tiễn với nhận thức

1.1. Thực tiễn và các hình thức cơ bản của thực tiễn

- Khái niệm thực tiễn:

Theo Điđơrô nhà triết học khai sáng Pháp thì Thực tiễn là hoạt động thực nghiệm khoa

học, theo Hêghen thì thực tiễn là hoạt động của tư duy; Phơbach thì cho rằng thực tiễn là hoạt

động của bọ con buôn vỉa hè. Những quan điểm này vẫn chưa chỉ ra được bản chất của thực tiễn,

nó còn có những hạn chế nhất định.

38

Theo chủ nghĩa duy vật biện chứng thùc tiÔn lµ toµn bé nh÷ng ho¹t ®éng vËt

chÊt cã môc ®Ých, mang tÝnh lÞch sö – x· héi cña con ngêi nh»m c¶i biÕn tù

nhiªn vµ x· héi.

- Tính chất của hoạt động thực tiễn

+ Là hoạt động có tính khách quan

+ Là hoạt động có tính sáng tạo

+ Là hoạt động có tính lịch sử - xã hội

+ Là hoạt động có mục đích cải tạo tự nhiên, hoàn thiện con người.

- Các hình thức cơ bản của hoạt động thực tiễn

+ Hoạt động sản xuất vật chất: là hoạt động cơ bản nhất của con người, quyết định sự tồn

tại và phát triển của xã hội loài người.

+ Hoạt động chính trị xã hội: là hoạt động của các cộng đồng người, các tổ chức khác

nhau trong xã hội nhằm cải biến các quan hệ chính trị - xã hội thúc đẩy sự phát triển văn minh

của xã hội như đấu tranh giai cấp, dân tộc.

+ Hoạt động thực nghiệm khoa học: là hoạt động được tiến hành trong những điều kiện do

con người tạo ra, gần giống, giống hoặc lặp lại những trạng thái của tự nhiên, xã hội, qua đó xác

định những quy luật biến đổi, phát triển của tự nhiên, xã hội.

- Quan hệ giữa ba hình thức: Các hình thức hoạt động thực tiễn ra đời tuần tự theo sự phát

triển của xã hội loài người; nhưng trong một giai đoạn lịch sử cụ thể, nhất là giai đoạn hiện nay

thì cả ba hình thức hoạt động đồng thời và đan xen lẫn nhau, trong đó hoạt động thứ nhất đóng

vai trò quan trọng nhất, quyết định đối với các hoạt động thực tiễn khác.

- Phân biệt thực tiễn với hoạt động thực tiễn và thực tế

+ Thực tiễn và hoạt động thực tiễn là một, chúng đồng nhất với nhau vì đều phản ánh hoạt

động vật chất, có mục đích mang tính lịch sử -xã hội của con người.

+ Thực tiễn khác với thực tế, thực tiễn chỉ là mộ bộ phận của thực tế - bộ phận hoạt động

có sự tham dự của con người với tư cách là chủ thể trong quá trình chinh phục, cải tạo thế giới

khách quan.

1.2. Nhận thức và các trình độ nhận thức

Lý luËn nhËn thøc lµ häc thuyÕt vÒ sù nhËn thøc cña con ngêi. Nã gi¶i

quyÕt mèi quan hÖ gi÷a t duy, kh¶ n¨ng nhËn thøc cña con ngêi víi thÕ giíi

kh¸ch quan. Trùc tiÕp gi¶i quyÕt mÆt thø 2 trong vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt

39

häc: xem xÐt kh¶ n¨ng nhËn thøc thÕ giíi cña con ngêi, con ®êng nhËn thøc

thÕ giíi ra sao.

- Khái niệm nhận thức

Triết học duy vật biện chứng cho rằng:

Nhận thức là một quá trình phản ánh tích cực, tự giác và sáng tạo thế giới khách quan vào

trong đầu óc con người trên cơ sở thực tiễn, nhằm sáng tạo ra những tri thức về thế giới khách quan.

- Các nguyên tắc cơ bản của nhận thức

+ Thõa nhËn thÕ giíi vËt chÊt tån t¹i kh¸ch quan ®éc lËp víi ý thøc cña

con ngêi.

+ Thõa nhËn con người có kh¶ n¨ng nhËn thøc được thÕ giíi khách quan.

Kh«ng cã g× mµ con ngêi kh«ng thÓ nhËn thøc ®îc, mà chỉ có những cái con

người chưa nhận thức được.

+ Kh¼ng ®Þnh nhận thức lµ qu¸ tr×nh biÖn chøng mang tÝnh tÝch cùc,

tù gi¸c và sáng tạo cña con ngêi. Tr×nh tù nhận thức: tõ cha biÕt đến biÕt, tõ

biÕt Ýt đến biÕt nhiÒu, tõ hiÖn tîng đến b¶n chÊt vµ tõ b¶n chÊt kÐm s©u s¾c

®Õn b¶n chÊt s©u s¾c h¬n.

+ Thùc tiÔn là cơ sở chủ yếu và trực tiếp của nhận thức. Thùc tiÔn lµ ®éng lùc,

môc ®Ých cña nhËn thøc vµ lµ tiªu chuÈn ®Ó kiÓm tra ch©n lý.

- Các trình độ nhận thức:

Căn cứ vào trình độ của sự phản ánh mà nhận thức được phân chia thành hai loại, hai

cấp độ từ thấp đến cao là nhận thức kinh nghiệm và nhận thức lý luận

+ NhËn thøc kinh nghiÖm lµ trình độ nhËn thøc h×nh thµnh tõ sù quan

s¸t trùc tiÕp çc sù vËt hiÖn tîng trong tù nhiªn, x· héi hay trong çc thÝ

nghiÖm khoa häc.

+ KÕt qu¶ cña nhËn thøc kinh nghiÖm lµ nh÷ng tri thøc kinh nghiÖm.

Cã 2 lo¹i lµ tri thøc kinh nghiÖm th«ng thêng vµ tri thøc kinh nghiÖm khoa

häc.

+ NhËn thøc lý luËn (gäi t¾t lµ lý luËn) lµ trình độ nhËn thøc gi¸n tiÕp,

trõu tîng có tính hệ thống trong việc kh¸i qu¸t b¶n chÊt vµ quy luËt cña çc sù vËt,

hiÖn tîng.

+ Nhận thức lý luận ®îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trªn c¬ së cña nhËn

thøc kinh nghiÖm. Lý luËn ®em l¹i nhËn thøc s©u s¾c vÒ b¶n chÊt, tÝnh tÊt

40

nhiªn, tÝnh quy luËt cña sù vËt hiÖn tîng. Lý luËn mang tÝnh hÖ thèng, tÝnh

chØnh thÓ chø kh«ng rêi r¹c nh kinh nghiÖm.

+ Mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a nhËn thøc kinh nghiÖm vµ nhËn thøc

lý luËn

NhËn thøc kinh nghiÖm lµ c¬ së cña nhËn thøc lý luËn. Nã cung cÊp cho

nhËn thøc lý luËn nh÷ng t liÖu phong phó, cô thÓ, bæ sung cho lý luËn ®· cã

vµ tæng kÕt kh¸i qu¸t thµnh lý luËn míi.

Do tÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi cña nã, lý luËn cã thÓ ®i tríc nh÷ng d÷

kiÖn kinh nghiÖm, híng dÉn sù h×nh thµnh nh÷ng tri thøc kinh nghiÖm cã

gi¸ trÞ, lùa chän nh÷ng kinh nghiÖm hîp lý ®Ó phôc vô ho¹t ®éng thùc tiÔn,

gãp phÇn lµm biÕn ®æi ®êi sèng cña con ngêi.

Căn cứ vào tính chất của sự phản ánh mà nhận thức được phân chia thành hai loại là

nhận thức thông thường và nhận thức khoa học

+ NhËn thøc th«ng thêng lµ lo¹i nhËn thøc ®îc h×nh thµnh mét çch tù

ph¸t, trùc tiÕp tõ trong ho¹t ®éng hµng ngµy cña con ngêi.

+ NhËn thøc khoa häc lµ lo¹i nhËn thøc ®îc h×nh thµnh một çch tù gi¸c

vµ gi¸n tiÕp tõ sù ph¶n ¸nh ®Æc ®iÓm b¶n chÊt, nh÷ng quan hÖ tÊt yÕu

cña ®èi tîng nghiªn cøu.

+ Mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a nhËn thøc th«ng thêng vµ nhËn thøc

khoa häc

NhËn thøc th«ng thêng cã tríc nhËn thøc khoa häc vµ lµ nguån chÊt liÖu

®Ó x©y dùng néi dung cña çc khoa häc.

Khi ®¹t tíi tr×nh ®é nhËn thøc khoa häc th× nã l¹i cã t¸c ®éng trë l¹i

nhËn thøc th«ng thêng vµ lµm cho nhËn thøc th«ng thêng ph¸t triÓn, t¨ng c-

êng néi dung khoa häc cho qu¸ tr×nh nhËn thøc thÕ giíi cña con ngêi.

1.3. Vai trò của thực tiễn với nhận thức

- Thực tiễn là cơ sở, động lực và mục đích của nhận thức

Thùc tiÔn lµ c¬ së, động lực và mục đích cña nhËn thøc vì:

+ Thứ nhất: Thực tiễn là điểm xuất phát trực tiếp của nhận thức; nó đề ra nhu cầu, nhiệm

vụ, cách thức và khuynh hướng vận động, phát triển của nhận thức. Từ nhu cầu tất yếu là phải

giải thích và cải tạo thế giới khách quan mà con người không ngừng tác động vào các sự vật, hiện

tượng, qua đó làm bộc lộ những đặc điểm, thuộc tính… cung cấp những thông tin, chất liệu cho

quá trình tư duy của con người.

41

VD: To¸n häc ra ®êi do nhu cÇu ®o ®¹c.

+ Thứ hai: Thông qua thùc tiÔn đã lµm biÕn ®æi chñ thÓ: gióp con ngêi hoµn

thiÖn çc gi¸c quan, năng lực tư duy, t¹o ra çc ph¬ng ph¸p, ph¬ng tiÖn ®Ó nhËn

thøc ngày càng tốt hơn…

VD. Trong quá trình hoạt động thực tiễn con người đã chế tạo ra kinh thiên văn, kỉnh hiển

vi để nghiên cứu về thế giới vĩ mô, vi mô

+ Thứ ba: Thực tiễn luôn biến đổi do đó làm xuất hiện m©u thuÉn gi÷a thùc tiÔn

víi nhËn thøc vµ viÖc gi¶i quyÕt mâu thuẫn đã dẫn đến nhËn thøc ph¶i n©ng lªn.

Qu¸ tr×nh n¶y sinh, gi¶i quyÕt vµ mâu thuẫn giữa thực tiễn và nhận thức lµ kh«ng cã

giíi h¹n vì vậy nhËn thøc cña con ngêi không ngừng ph¸t triÓn.

VD. Thông qua thực tiễn của lao động sản xuất, đã xuất hiện thách thức đối với nhân loại

trong quá trình phát triển như: ô nhiễm môi trường, xuất hiện nhiều loại bệnh mới, chưa có thuốc

chữa, khủng hoảng nguồn năng lượng truyền thống...

- Thùc tiÔn lµ tiªu chuÈn cña ch©n lý: ChØ cã ®em nh÷ng tri thøc

®· thu nhËn ®îc vËn dông vµ kiÓm nghiÖm qua thùc tiÔn míi thÊy râ ®îc

tÝnh ®óng ®¾n hay sai lÇm. Thực tiễn trở thành thước đo giá trị của những tri thức đã

đạt được trong nhận thức.

+ Vì, V I Lênin đã khẳng định: "Thực tiễn cao hơn nhận thức (lý luận), vì nó có ưu điểm

không những của tính phổ biến, mà cả của tính hiện thực trực tiếp.

+ Thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý có tính tuyệt đối và tính tương đối. Tuyệt đối vì nó là

cái cuối cùng chứng minh nhận thức là chân lý, còn tương đối vì: B¶n th©n thùc tiÔn còng

vËn ®éng, vì vậy cã thÓ h«m nay x¸c ®Þnh vÊn ®Ò lµ ch©n lý nhng ®Õn

ngµy mai nã vËn ®éng làm cho tri thøc trë nªn l¹c hËu vµ kh«ng cßn phï hîp

n÷a, hoÆc cã khi thùc tiÔn vËn ®éng cha ®Õn møc ®é phï hîp víi nhËn thøc

®Ó trë thµnh ch©n lý.

- Ý nghĩa phương pháp luận:

+ Qu¸n triÖt quan ®iÓm thùc tiÔn. ViÖc nhËn thøc ph¶i xuÊt ph¸t tõ

thùc tiÔn, dùa trªn c¬ së thùc tiÔn, coi träng c«ng t¸c tæng kÕt kinh nghiÖm.

Nghiªn cøu lý luËn ph¶i liªn hÖ víi thùc tiÔn, häc ®i ®«i víi hµnh.

+ Tr¸nh hai khuynh híng: xa rêi thùc tiÔn dẫn đến sai lÇm cña bÖnh chñ

quan, duy ý chÝ. TuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña thùc tiÔn dẫn đến sai lÇm cña chñ

nghÜa kinh nghiÖm.

2. Con đường biện chứng của sự nhận thức chân lý42

2.1. Quan điểm của V.I Lênin về con đường biện chứng của sự nhận thức chân lý

Lênin đã khái quát con đường biện chứng của quá trình nhận thức là từ trực quan sinh

động đến tư duy trừu tượng và từ tư duy trừu tượng trở về thực tiễn là con đường biện chứng của

sự nhận thức chân lý, của sự nhận thức hiện thực khách quan. Như vậy con đường biện chứng của

nhận thức chân lý phải trải qua hai giai đoạn từ thấp đến cao đó là: trực quan sinh động (nhận

thức cảm tính) và tư duy trừu tượng (nhận thức lý tính).

a. Giai đoạn từ nhËn thøc c¶m tÝnh đến nhận thức lý tính (trực quan sinh động)

- Nhận thức cảm tính lµ giai ®o¹n mở đầu cña qu¸ tr×nh nhËn thøc. §ã lµ giai

®o¹n nhận thức mµ con ngêi, trong hoạt động thực tiễn, sö dông çc gi¸c quan ®Ó

tiến hành phản ánh các sự vật khách quan, mang tính chất cụ thể, cảm tính với những biểu hiện

phong phú của nó trong mối quan hệ với con người.

- Nhận thức cảm tính được hình thành, phát triển qua ba hình thức từ thấp đến cao là Cảm

giác; Tri giác; Biểu tượng

+ Nhận thức c¶m gi¸c: lµ hình thức đầu tiên của nhận thức cảm tính, là kết quả của sự

ph¶n ¸nh nh÷ng thuéc tÝnh riªng lÎ cña çc sù vËt, hiÖn tîng khi chóng ®ang

t¸c ®éng trùc tiÕp vµo çc gi¸c quan cña con ngêi.

+ Đặc điểm của nhận thức cảm giác.

Thứ nhất: Nó là kết quả của sự phản ánh trực tiếp

Thứ hai: Phản ánh từng thuộc tính riêng lẻ, bên ngoài của sự vật, hiện tượng thông qua

từng cơ quan cảm giác; kết qu¶ của nhận thức cảm giác là mang l¹i cho con người nh÷ng

chi tiÕt, nh÷ng bé phËn rêi r¹c cña sù vËt, cha thµnh chØnh thÓ.

VD: Mµu vµng, trßn, nh½n, vÞ ngät…

Thứ ba: Nã lµ kh©u ®Çu tiªn cña qu¸ tr×nh nhËn thøc, lµ h×nh thøc ph¶n

¸nh thÊp nhÊt nhng nã lµ nguån gèc cña tri thøc và là cơ sở hình thành nên tri giác.

+ Nhận thức tri gi¸c: lµ sự phản ánh tương đối toàn vẹn của con người về những biểu

hiện của sự vật khách quan, cụ thể, cảm tính, được hình thành trên cơ sở liên kết, tổng hợp những

cảm giác về sự vật .

+ Đặc điểm nhận thức biểu tượng

Thứ nhất: Nó là kết quả của sự phản ánh trực tiếp

Thứ hai: Phản ánh tổng hợp, đồng thời các thuộc tính của sự vật, hiện tượng trên cơ sở tổng

hợp các cơ quan cảm giác; kết qu¶ của nhận thức tri giác là đem l¹i cho con người sự hiểu biết

đầy đủ, phong phú hơn về sự vật với tư cách là một chỉnh thể.

VD: Ng«i nhµ, qu¶ cam...

43

Thứ ba: Chưa phản ánh được những thuộc tính bản chất, quy luật khách quan của sự vật .

+ Nhận thức biểu tượng: là sự tái hiện hình ảnh về sự vật khách quan vốn đã được phản

ánh bởi cảm giác và tri giác khi chủ thể nhận thức không còn tiếp xúc trực tiếp với sự vật.

VD: Khi ta kh«ng cßn tiÕp xóc trùc tiÕp víi ng«i nhµ, qu¶ cam n÷a nhng

ta vÉn h×nh dung ra ®îc ng«i nhµ (to, bÐ, mµu s¾c, cao thÊp…)

+ Đặc điểm của biểu tượng

Thứ nhất: Nó là kết quả của sự phản ánh gián tiếp

Thứ hai: Trong biểu tượng đã bắt đầu có tính chất của sự trừu tượng hóa về sự vật

Thứ ba: Nó là hình thức cao nhất của nhận thức cảm giác và cũng là khâu trung gian

trong quá trình chuyển hóa từ nhận thức cảm tính lên nhận thức lý tính.

- Đặc điểm chung của nhận thức cảm tính

+ Thứ nhất: Là kết quả của sự phản ánh trực tiếp (đây là ưu điểm)

+ Thứ hai: Chỉ phản ánh những thuộc tính bên ngoài, chưa phản ánh được những thuộc

tinhs bản chất, bên trong, quy luật vận động của sự vật (đây là hạn chế)

Nh vËy, c¶m gi¸c, tri gi¸c vµ biÓu tîng lµ nh÷ng giai ®o¹n kÕ tiÕp nhau

cña h×nh thøc nhËn thøc c¶m tÝnh song míi chØ dõng l¹i ë bÒ ngoµi, nh÷ng

mèi quan hÖ ngÉu nhiªn mµ cha cho ta nhËn thøc ®îc b¶n chÊt, tÝnh quy

luËt cña sù vËt vì vậy nhËn thøc ph¶i vît lªn một tr×nh ®é míi, cao h¬n vÒ

chÊt. §ã lµ tr×nh ®é nhËn thøc lý tÝnh.

b. NhËn thøc lý tÝnh là giai đoạn cao hơn của quá trình nhận thức (t duy trõu t-

îng)

- Nhận thức lý tính lµ giai ®o¹n ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp, trõu tîng vµ kh¸i qu¸t

nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng ®Æc ®iÓm b¶n chÊt cña sù vËt, hiÖn tîng. §©y lµ

giai ®o¹n nhËn thøc thùc hiÖn chøc n¨ng quan träng nhÊt lµ t¸ch ra vµ n¾m lÊy

çi b¶n chÊt cã tÝnh quy luËt cña çc sù vËt, hiÖn tîng.

- NhËn thøc lý tÝnh ®îc thÓ hiÖn ë çc h×nh thøc nh kh¸i niÖm, ph¸n

®o¸n vµ suy luËn. Ba h×nh thøc nµy kÕt hîp víi nhau t¹o thµnh hÖ thèng tri

thøc. §ã chÝnh lµ çc gi¶ thuyÕt khoa häc, lý thuyÕt khoa häc.

- Nhận thức khái niệm: là hình thức cơ bản của nhận thức lý tính phản ánh những thuộc

tính bản chất của sự vật trên cơ sở những tài liệu do giai đoạn nhận thức cảm tính mang lại. Khái

niệm cũng có quá trình vận động và phát triển, nó là cơ sở của phán đoán.

- Đặc điểm của nhận thức khái niệm44

+ Thứ nhất: Nó phản ánh gián tiếp sự vật, hiện tượng. Trên cơ sở khái quát hóa, trừu

tượng hóa các thông tin, tài liệu mà nhận thức cảm tính đem lại rút ra được những tri thức bản

chất về sự vật hiện tượng.

+ Thứ hai: Kết quả của nhận thức khái niệm là hệ thống tri thức, bản chất, bên trong, quy

luật vận động của sự vật

+ Thứ ba: Hệ thống tri thức được thể hiện thông qua một hình thức ngôn ngữ nhất định.

- Nhận thức phán đoán: là một hình thức của nhận thức lý tính được hình thành trên cơ sở

liên kết các khái niệm với nhau để khẳng định hay phủ định một, hay một số thuộc tính nào đó

của sự vật.

- Suy lý: là hình thức cơ bản của nhận thức lý tính, được hình thành trên cơ sở liên kết các

phán đoán nhằm rút ra tri thức mới về sự vật.

- Đặc điểm cơ bản của nhận thức lý tính

+ Là kết quả của sự phản ánh gián tiếp

+ Phản ánh những thuộc tính bản chất, bên trong của sự vật, hiện tượng và được thể hiện

thông qua một hình thức ngôn ngữ nhất định

Tóm lại: giai đoạn nhận thức lý tính là giai đoạn phản ánh gián tiếp hiện thực khách quan.

Nó đã phản ánh được cái chung, cái bản chất, cái tất yếu của sự vật, hiện tượng.

c. Mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a nhËn thøc c¶m tÝnh vµ nhËn thøc lý

tÝnh

§©y lµ hai tr×nh ®é nhËn thøc kh¸c nhau, có ®Æc ®iÓm kh¸c nhau:

- NhËn thøc c¶m tÝnh ®i vµo hiÖn tîng, nhËn thøc lý tÝnh ®i s©u vµo

b¶n chÊt, rót ra nh÷ng mèi quan hÖ mang tÝnh chÊt b¶n chÊt, bªn trong cña

sù vËt, vì vậy hai giai ®o¹n nµy cã sù liªn hÖ thèng nhÊt víi nhau.

- Giai ®o¹n c¶m tÝnh mang l¹i t liÖu cho giai ®o¹n lý tÝnh. Nh÷ng tµi

liÖu mang l¹i díi d¹ng rêi r¹c, bÒ ngoµi c¶m tÝnh gióp ta nhËn ra nh÷ng mèi

quan hÖ b¶n chÊt, bªn trong cña sù vËt.

- Ngîc l¹i, nhËn thøc lý tÝnh lµm cho nhËn thøc c¶m tÝnh ngµy cµng s©u

s¾c h¬n çc sù vËt hiÖn tîng, lý tÝnh quay trë l¹i tri phèi c¶m tÝnh. Nã g¾n

bã víi nhau, lµ tiÒn ®Ò, ®iÒu kiÖn cho nhau, thóc ®Èy nhau làm cho nhËn

thøc ph¸t triÓn.

- Nhận thức lý tính hình thành những tri thức về đối tượng, còn bản thân những tri thức đó

có thật sự chính xác hay không thì đòi hỏi nhận thức lý tính phải được đưa về kiểm nghiệm trong

thực tiễn.

45

Nh vËy, “Tõ trùc quan sinh ®éng ®Õn t duy trõu tîng, tõ t duy trõu tîng

trë vÒ thùc tiÔn, lµ con ®êng biÖn chøng ®Ó kiÓm tra ch©n lý kh¸ch quan”.

2.2. Chân lý và vai trò của chân lý với thực tiễn

- Khái niệm chân lý: lµ nh÷ng tri thøc phï hîp víi hiÖn thùc kh¸ch quan vµ

®îc thùc tiÔn kiÓm nghiÖm.

Nh vËy, ch©n lý lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh con ngêi nhËn thøc thÕ

giíi. Nã ®îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn tõng bíc phô thuéc vµo sù ph¸t triÓn

cña sù vËt kh¸ch quan, vµo nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ cña nhËn thøc,

vµo h¹t ®éng thùc tiÔn vµ ho¹t ®éng nhËn thøc cña con ngêi.

- Çc tÝnh chÊt cña ch©n lý:

+ TÝnh kh¸ch quan: lµ tÝnh ph¶n ¸nh ®éc lËp vÒ néi dung cña nã

®èi víi ý thøc cña con ngêi vµ loµi ngêi.

+ TÝnh cô thÓ: lµ tÝnh ph¶n ¸nh mµ trong ®ã néi dung cña ch©n lý

bao giê còng g¾n liÒn vµ phï hîp víi một ®èi tîng nhÊt ®Þnh cïng víi çc ®iÒu

kiÖn, hoµn c¶nh lÞch sö cô thÓ cña nã.

+ TÝnh t¬ng ®èi: lµ tÝnh phï hîp nhng cha hoµn toµn ®Çy ®ñ gi÷a

néi dung ph¶n ¸nh cña nh÷ng tri thøc víi hiện thực khách quan.

+ TÝnh tuyÖt ®èi: lµ tÝnh phï hîp hoµn toµn vµ ®Çy ®ñ gi÷a néi

dung ph¶n ¸nh cña tri thøc víi hiện thực khách quan.

- Mèi quan hÖ gi÷a ch©n lý t¬ng ®èi vµ ch©n lý tuyÖt ®èi: Ch©n lý t-

¬ng ®èi vµ ch©n lý tuyÖt ®èi cã mèi quan hÖ biÖn chøng víi nhau. Ch©n lý

tuyÖt ®èi lµ tæng sè v« h¹n nh÷ng ch©n lý t¬ng ®èi ®ang ph¸t triÓn. Mäi

ch©n lý t¬ng ®èi bao giê còng chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè cña tÝnh tuyÖt ®èi.

- Vai trò của chân lý đối với thực tiễn

+ Trên cơ sở những tri thức đúng đắn về hiện thực khách quan được vận dụng trong thực tiễn, chỉ đạo

thực tiễn, đã trở thành một trong những điều kiện tiên quyết bảo đảm sự thành công và tính hiệu quả của thực tiễn.

+ Giữa chân lý và thực tiễn có mối quan hệ biện chứng, bổ sung cho nhau trong quá trình vận động,

phát triển của cả chân lý và thực tiễn.

- Ý nghĩa phương pháp luận rút ra từ mối quan hệ biện chứng giữa chân lý và thực tiễn.

+ Đòi hỏi trong hoạt động nhận thức cần phải xuất phát từ thực tiễn để đạt được chân lý, phải coi chân

lý cũng là một quá trình không ngừng bổ sung, phát triển.

46

+ Phải thường xuyên, tự giác vận dụng chân lý, các tri thức khoa học vào cải tạo thực tiễn, làm cho

thực tiễn đời sống xã hội của con người không ngừng phát triển.

Chương III (12tiết: 9-3)

CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ

I. VAI TRÒ CỦA SẢN XUẤT VẬT CHẤT VÀ QUY LUẬT QUAN HỆ SẢN XUẤT PHÙ

HỢP VỚI TRÌNH ĐỘ PHÁT TRIỂN CỦA LỰC LƯỢNG SẢN XUẤT

1. Sản xuất vật chất và vai trò của nó

1.1. Sản xuất vật chất và phương thức sản xuất

- Khái niệm sản xuất vật chất

+ S¶n xuÊt lµ g×? S¶n xuÊt lµ ho¹t ®éng ®Æc trng cña con ngêi vµ xã

hội loµi ngêi.

Hoạt động s¶n xuÊt bao gåm: sản xuất vật chất, s¶n xuÊt tinh thÇn vµ s¶n xuÊt ra

b¶n th©n con ngêi.

+ Sản xuất vật chất (SXVC)lµ qu¸ tr×nh con ngêi sö dông c«ng cô lao ®éng

t¸c ®éng vµo tù nhiªn, c¶i biÕn çc d¹ng vËt chÊt cña giíi tù nhiªn nh»m t¹o

ra cña c¶i vËt chÊt tho¶ m·n nhu cÇu tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña con ngêi.

- Tính chất của sản xuất vật chất

+ Tính khách quan, mặc dù là hoạt động của con người với tư cách là chủ thể của hoạt

động, nhưng hoạt động của con người phải tuân theo những quy luật khách quan trong quá trình

tác động đến sự vật.

+ Ho¹t ®éng sản xuất vật chất lµ ho¹t ®éng mang tÝnh lÞch sö – xã hội bëi

v× mçi giai ®o¹n kh¸c nhau cña lịch sử, con ngêi sản xuất vật chất víi nh÷ng c«ng

cô kh¸c nhau.

+ SXVC lµ một ho¹t ®éng cã tÝnh môc ®Ých: ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu cho sù

tån t¹i cña con ngêi.

+ SXVC lµ một ho¹t ®éng cã tÝnh s¸ng t¹o: kh«ng lÆp l¹i nguyªn xi ho¹t

®éng cña thêi kú tríc mµ kÕ thõa cã ph¸t triÓn.

- Khái niệm phương thức sản xuất:

+ PTSX lµ çch thøc con ngêi thùc hiÖn qu¸ tr×nh sản xuất vật chất ë

nh÷ng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh cña x· héi loµi ngêi.

47

+ CÊu tróc cña PTSX: gåm hai mÆt, hai phương diện gắn bó chặt chẽ với nhau

đó là: Phương diện kỹ thuật, mặt tự nhiên (LLSX) của phương thức sản xuất vµ phương diện

kinh tế, mặt xã hội (QHSX) của phương thức sản xuất.

1.2. Vai trò của sản xuất vật chất và phương thức sản xuất đối với sự tồn tại và phát triển của

xã hội

* Vai trß cña s¶n xuÊt vËt chÊt ®èi víi sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña x·

héi

- SXVC s¸ng t¹o ra con ngêi vµ x· héi loµi ngêi.

- SXVC lµ c¬ së cho sù tån t¹i, lµ ®éng lùc thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña x·

héi.

- SXVC t¹o c¬ së cho con ngêi s¸ng t¹o ra toµn bé çc mÆt như: chính trị, tôn

giáo, đao đức, pháp luật.... cña ®êi sèng x· héi.

Nh vËy, SXVC lµ nÒn t¶ng cña tån t¹i vµ ph¸t triÓn x· héi.

* Vai trò của phương thức sản xuất đối với sự tồn tại, phát triển của toàn bộ đời sống xã hội

- Ph¬ng thøc s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh tÝnh chÊt x· héi:

- Ph¬ng thøc s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh tæ chøc kÕt cÊu cña x· héi:

Tæ chøc kÕt cÊu cña x· héi bao gåm tõ tæ chøc kÕt cÊu kinh tÕ ®Õn

çc quan ®iÓm t tëng, çc giai cÊp, çc ®¶ng ph¸i, nhµ níc, çc thiÕt chÕ x·

héi vµ çc tæ chøc chÝnh trÞ x· héi kh¸c. Toµn bé tæ chøc kÕt cÊu Êy cña x·

héi kh«ng phô thuéc vµo ý muèn chñ quan cña con ngêi mµ do ph¬ng thøc

s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh.

- Ph¬ng thøc s¶n xuÊt quyÕt ®Þnh sù chuyÓn hãa cña x· héi loµi ngêi qua

çc giai ®o¹n lÞch sö kh¸c nhau:

LÞch sö lo¹i ngêi tríc hÕt lµ lÞch sö cña s¶n xuÊt vµ thùc chÊt lµ sù ph¸t

triÓn kÕ tiÕp nhau cña çc ph¬ng thøc s¶n xuÊt. Khi ph¬ng thøc s¶n xuÊt cò

mÊt ®i, ph¬ng thøc s¶n xuÊt míi ra ®êi th× chÕ ®é x· héi cò mÊt theo vµ

chÕ ®é x· héi míi còng ra ®êi.

2. Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất

2.1. Khái niệm lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất

- Lực lượng sản xuất (LLSX)và các yếu tố cơ bản cấu thành lực lượng sản xuất:

+ LLSX là tổng hợp các yếu tố vật chất và tinh thần tạo thành sức mạnh thực

tiễn cải biến giới tự nhiên theo nhu cầu sinh tồn, phát triển của con người.

48

+ LLSX bao gåm ngêi lao ®éng víi søc khoÎ, tr×nh ®é, kü n¨ng lao

®éng cña hä vµ t liÖu sản xuất, tríc hÕt lµ c«ng cô lao ®éng. Trong đó người lao

động là nhân tố giữ vai trò quyết định, còn công cụ lao động phản ánh rõ trình độ phát triển của

LLSX, thể hiện năng lực, sự sáng tạo, trình độ chinh phục tự nhiên của con người. Lực lượng sản

xuất là mặt nội dung vật chất của quá trình sản xuất.

+ Tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt: lµ tr×nh ®é ph¸t triÓn khoa häc

c«ng nghÖ, khoa häc kü thuËt, c«ng cô lao ®éng, ph©n c«ng lao ®éng vµ

ngêi lao ®éng trong ®ã ph©n c«ng lao ®éng ®i liÒn víi nã lµ tr×nh ®é

chuyªn m«n hãa lµ sù biÓu hiÖn râ rµng nhÊt.

Tr×nh ®é cña lùc lîng s¶n xuÊt lµ tr×nh ®é chinh phôc tù nhiªn cña

con ngêi, ®ưîc biÓu hiÖn ë çc mÆt:

Thứ nhất: Tr×nh ®é ph¸t triÓn cña c«ng cô lao ®éng.

Thứ hai: Tr×nh ®é ph©n c«ng lao ®éng x· héi.

Thứ ba: Quy m« cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt.

Theo ®ã, trong lÞch sö ®· cã nh÷ng tr×nh ®é: lùc lîng s¶n xuÊt thñ

c«ng; lùc lîng s¶n xuÊt bán c¬ khÝ vµ c¬ khÝ; lùc lîng s¶n xuÊt c¬ khÝ vµ tù

®éng hãa; lùc lîng s¶n xuÊt tù ®éng hãa vµ c«ng nghÖ th«ng tin.

- Quan hệ sản xuất và các yếu tố cơ bản cấu thành nó:

+ Quan hệ sản xuất(QHSX) lµ quan hÖ gi÷a ngêi víi ngêi trong qu¸ tr×nh

sản xuất..

+ QHSX bao gåm cã 3 mÆt: quan hÖ së h÷u ®èi víi tư liệu sản xuất chủ

yếu, quan hÖ trong tæ chøc vµ qu¶n lý sản xuất, quan hÖ trong ph©n phèi s¶n

phÈm.

+ QHSX do con ngêi t¹o ra, nhng nã h×nh thµnh một çch kh¸ch quan

trong qu¸ tr×nh sản xuất, kh«ng phô thuéc vµo ý muèn chñ quan cña con ngêi.

QHSX lµ h×nh thøc x· héi cña sản xuất.

+ Ba mÆt trong QHSX thèng nhÊt biÖn chøng, kh«ng tån t¹i ®éc lËp, cã

t¸c ®éng ¶nh hëng lÉn nhau, chi phèi nhau trong ®ã Quan hÖ vÒ së h÷u lµ

yÕu tè ®Æc trng cho một QHSX vµ nã còng nãi lªn b¶n chÊt cña một QHSX

2.2. Mối quan hệ biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất

- Mối quan hệ giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất là mối quan hệ thống nhất biện

chứng, trong đó lực lượng sản xuất quyết định quan hệ sản xuất và quan hệ sản xuất tác động trở

lại lực lượng sản xuất. 49

+ PTSX bao giê còng lµ sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a LLSX vµ QHSX.

Trong đó LLSX lµ néi dung vật chất, cßn QHSX lµ h×nh thøc x· héi cña qu¸ tr×nh

®ã. Mà néi dung quyÕt ®Þnh h×nh thøc vì vậy LLSX quyÕt ®Þnh QHSX

(quyÕt ®Þnh néi dung, tÝnh chÊt, xu híng vËn ®éng, ph¸t triÓn cña QHSX)

+ Vai trò tác động trở lại của quan hệ sản xuất đối với lực lượng sản xuất: QHSX cã

tÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi, t¸c ®éng trë l¹i sù ph¸t triÓn cña LLSX theo hai xu h-

íng: T¸c ®éng thóc ®Èy LLSX ph¸t triÓn khi QHSX lµ h×nh thøc phï hîp víi

tr×nh ®é phát triển cña LLSX, nã g¾n kÕt gi÷a ngêi lao động víi tư liệu sản xuất. T¸c

®éng k×m h·m khi QHSX kh«ng cßn lµ h×nh thøc phï hîp víi tr×nh ®é phát triển

cña LLSX.

- Mối quan hệ giữa LLSX và QHSX là mối quan hệ thống nhất có bao hàm khả năng

chuyển hóa thành các mặt đối lập và phát sinh mâu thuẫn.

+ Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña sản xuất vật chất x· héi th× LLSX vËn ®éng

vµ ph¸t triÓn nhanh h¬n – nã lµ yÕu tè ®éng. Trong khi ®ã QHSX còng vËn

®éng vµ ph¸t triÓn nhng nã mang tÝnh t¬ng ®èi æn ®Þnh h¬n so víi LLSX, do

đó xuÊt hiÖn m©u thuÉn (mâu thuẫn néi sinh). BiÓu hiÖn cña mâu thuẫn ë chç QHSX

kh«ng cßn lµ h×nh thøc phï hîp víi tr×nh ®é cña LLSX n÷a mµ nã trë thµnh

xiÒng xÝch ®Ó k×m h·m. Khi LLSX ph¸t triÓn ®Õn một tr×nh ®é míi, ®ßi hái

ph¶i xo¸ bá QHSX lçi thêi, thiÕt lËp một QHSX míi phï hîp víi tr×nh ®é LLSX míi

do đó PTSX míi ra ®êi.

+ Sự vận động của mâu thuẫn biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan

hệ sản xuất với tư cách là nguồn gốc và động lực cơ bản của sự vận động, phát triển

các phương thức sản xuất: §©y lµ quy luËt phæ biÕn t¸c ®éng trong toµn bé

tiÕn tr×nh lÞch sö nh©n lo¹i. Sù thay thÕ, ph¸t triÓn cña lÞch sö nh©n lo¹i tõ

chÕ ®é cộng sản nguyên thủy, đến chiếm hữu nô lệ, phong kiến, tư bản và x· héi céng s¶n

t¬ng lai lµ do sù t¸c ®éng cña hÖ thèng çc quan hÖ x· héi, trong ®ã quy

luËt QHSX phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña LLSX lµ quy luËt c¬ b¶n nhÊt.

II. BIỆN CHỨNG CỦA CƠ SỞ HẠ TẦNG VÀ KIẾN TRÚC THƯỢNG TẦNG

1. Khái niệm cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng

1.1. Khái niệm cơ sở hạ tầng

- Khái niệm cơ sở hạ tầng: C¬ së h¹ tÇng lµ toµn bé nh÷ng quan hÖ sản xuất

hîp thµnh c¬ cÊu kinh tÕ cña một x· héi nhÊt ®Þnh.

50

- Kết cấu của cơ sở hạ tầng: C¬ së h¹ tÇng bao gồm QHSX thèng trÞ, QHSX

tµn d, QHSX mÇm mèng. TÊt c¶ nh÷ng QHSX nµy hîp thµnh c¬ cÊu kinh tÕ

cña x· héi.

- Cơ sở hạ tầng xuất hiện và tồn tại có vai trò kép, một mặt, với LLSX nó giữ vai trò là

hình thức kinh tế - xã hội cho sự duy trì, phát huy và phát triển của LLSX; mặt khác với quan hệ

chính trị - xã hội, nó đóng vai trò là cơ sở hình thành kết cấu kinh tế, làm cơ sở hiện thực cho sự

thiết lập một hệ thống kiến trúc thượng tầng của xã hội.

1.2. Khái niệm kiến trúc thượng tầng

- Khái niệm kiến trúc thượng tầng: lµ toµn bé hệ thống kết cấu các hình thái ý thức xã

hội bao gồm nh÷ng quan ®iÓm chÝnh trÞ, ph¸p quyÒn, triÕt häc, ®¹o ®øc, t«n

gi¸o, nghÖ thuËt.... cïng víi nh÷ng thiÕt chÕ x· héi t¬ng øng nh nhµ níc,

®¶ng ph¸i, gi¸o héi, çc ®oµn thÓ x· héi... ®îc h×nh thµnh trªn c¬ së h¹ tÇng

nhÊt ®Þnh.

- Các yếu tố cơ bản hợp thành kiến trúc thượng tầng của xã hội:

+ Toµn bé nh÷ng t tëng x· héi vÒ chÝnh trÞ, luËt ph¸p, ®¹o ®øc, triÕt

häc, t«n gi¸o, nã ®îc hiÖn thùc ho¸ ra bëi nh÷ng lùc lîng vËt chÊt.

+ Nh÷ng thiÕt chÕ x· héi t¬ng øng nh nhµ níc, ®¶ng ph¸i, gi¸o héi.

+ Trong x· héi cã giai cÊp th× KTTT bao giê còng mang tÝnh giai cÊp.

Giai cÊp nµo thèng trÞ x· héi thì t tëng chÝnh trÞ cña nã thèng trÞ trªn KTTT.

+ Nhà nước – bộ máy tổ chức quyền lực đặc biệt của xã hội có đối kháng giai cấp

2. Quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng

2.2. Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng

- Cơ sở hạ tầng quyết định nội dung và tính chất của kiến trúc thượng tầng; nội dung và

tính chất của kiến trúc thượng tầng là sự phản ánh đối với cơ sở hạ tầng:

- Tính chất quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng là phản ánh tính tất

yếu kinh tế đối với toàn bộ các lĩnh vực sinh hoạt của xã hội.

- Mçi CSHT sÏ h×nh thµnh nªn một KTTT t¬ng øng víi nã. Khi CSHT thay

®æi th× sím hay muén KTTT còng thay ®æi theo. Khi CSHT míi ra ®êi thay

thÕ cho CSHT cò th× sÏ cã một KTTT míi ra ®êi thay thÕ cho KTTT cò.

- Khi CSHT míi ra ®êi thay thÕ cho CSHT cò th× một bé phËn cña KTTT

míi ra ®êi ngay, ®ã lµ nhµ níc, luËt ph¸p nhng mÆt kh¸c vÉn cßn một bé

phËn cña KTTT cò vÉn cßn tån t¹i trong KTTT míi víi t çch lµ tµn d.51

2.2. Vai trò tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng

- Sự tác động của KTTT đối với CSHT có thể thông qua nhiều phương thức. Điều này phụ

thuộc vào bản chất, vị trí, vai trò của từng nhân tố trong KTTT.

- Các nhân tố của KTTT tác động khác nhau đến CSHT, trong đó Nhà nước là nhân tố có

tác động trực tiếp nhất và mạnh mẽ nhất tới CSHT kinh tế của xã hội.

- KTTT t¸c ®éng trë l¹i CSHT theo 2 xu híng:

+ TÝch cùc khi nh÷ng ph¶i ph¶n ¸nh ®óng tÊt yÕu kinh tÕ th× nã sÏ thóc

®Èy cho kinh tÕ ph¸t triÓn.

+ Tiªu cùc khi, nh÷ng t tëng, quan ®iÓm, chÝnh trÞ kh«ng ph¶n ¸nh

®óng tÊt yÕu kinh tÕ, xuÊt ph¸t tõ lîi Ých kinh tÕ cña một sè ngêi, bé m¸y nhµ

níc ®îc thiÕt lËp dùa trªn lîi Ých cña nh÷ng nhµ cÇm quyÒn vì vậy c¶n trë sù

ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi.

Tãm l¹i: Thùc chÊt cña mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a CSHT vµ KTTT lµ kinh

tÕ quyÕt ®Þnh chÝnh trÞ vµ chÝnh trÞ quy ®Þnh kinh tÕ.

III. TỒN TẠI XÃ HỘI QUYẾT ĐỊNH Ý THỨC XÃ HỘI VÀ TÍNH ĐỘC LẬP TƯƠNG

ĐỐI CỦA Ý THỨC XÃ HỘI

1. Tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội

1.1. Khái niệm tồn tại xã hội, ý thức xã hội

- Khái niệm tồn tại xã hội

Tån t¹i x· héi lµ phương diện sinh hoạt vật chất và các điều kiện sinh ho¹t vËt chÊt cña

x· héi.

- Các yếu tố cơ bản tạo thành tồn tại xã hội:

+ Hoàn cảnh địa lí: là toàn bộ những điều kiện tự nhiên bao bọc xung quanh chúng ta;

như khí hậu, đất đai, khoáng sản, núi sông, biển cả…

+ Điều kiện dân số: gồm số lượng, chất lượng, mật độ, sự phân bố, sự gia tăng dân số…

Dân số là yếu tố tất yếu thường xuyên có ảnh hưởng tới sản xuất, đời sống, và an ninh

quốc phòng. Một đất nước dân số quá đông hay quá ít đều ảnh hưởng.

+ Phương thức sản xuất: đóng vai trò quyết định sự tồn tại và phát triển của xã hội loài người.

- ý thøcx· héi: lµ toµn bé ®êi sèng tinh thÇn cña x· héi bao gåm nh÷ng

quan ®iÓm, t tëng, t×nh c¶m....n¶y sinh tõ tån t¹i x· héi vµ ph¶n ¸nh tån t¹i

x· héi trong nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh.

- Cấu trúc ý thức xã hôi.

52

+ Căn cứ theo nội dung và lĩnh vực phản ánh đời sống xã hội; ý thức xã hội bao gồm các

hình thái ý thức xã hội khác nhau như: Ý thức chính trị, ý thức pháp luật, ý thức đạo đức, ý thức

khoa học….

+ Căn cứ theo trình độ phản ánh thì ý thức xã hội bao gồm ý thức thông thường và ý thức

lý luận.Trong đó ý thức thông thường là toàn bộ những tri thức, quan niệm của con người được

hình thành một cách trực tiếp từ hoạt động thực tiễn hàng ngày, chưa được hệ thống hóa, khái

quát hóa thành lý luận. Ý thức lý luận là hệ thống quan điểm đã được hệ thống hóa, khái quát hóa

thành các học thuyết, lý luận được trình bầy dưới dạng các khái niệm, phạm trù khoa học.

+ Căn cứ theo phương thức phản ánh thì trong ý thøc x· héi bao gåm t©m lý x·

héi vµ hÖ t tëng x· héi. T©m lý x· héi lµ sù ph¶n ¸nh trùc tiÕp và tự phát ®êi

sèng x· héi th«ng qua çc ho¹t ®éng sèng thêng ngµy bao gåm nh÷ng t©m

tr¹ng, t×nh c¶m, c¶m xóc...cña nh÷ng nhãm ngêi kh¸c nhau trong x· héi. HÖ

t tëng x· héi lµ mét tr×nh ®é cao cña ý thøc x· héi bao gåm çc quan ®iÓm,

t tëng chÝnh trÞ, ®¹o ®øc, ph¸p luËt, t«n gi¸o, nghÖ thuËt.. là sự phản ánh gián

tiếp, tự giác đối với tồn tại xã hội.

1.2. Vai trò quyết định của tồn tại xã hội đối với ý thức xã hội:

- Chủ nghĩa duy vật lịch sử chỉ rõ rằng tồn tại xã hội quyết định nội dung của ý thức xã

hội. Ý thức xã hội là sự phản ánh của tồn tại xã hội. Mỗi khi tồn tại xã hội nhất là phương thức

sản xuất biến đổi thì những tư tưởng và lý luận xã hôị, những quan điểm về chính trị, pháp quyền,

triết học… sớm muộn sẽ biến đổi theo.

- Sù thay ®æi cña nh÷ng quan ®iÓm, t tëng, chÝnh trÞ… suy ®Õn cïng

lµ do sù thay ®æi cña nh÷ng quan hÖ kinh tÕ quyÕt ®Þnh.

Nh vËy, tồn tại xã hội lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh ý thức xã hội trong ®ã tồn tại xã

hội lµ çi sinh ra ý thức xã hội cho nªn tồn tại xã hội lµ tÝnh thø nhÊt cßn ý thức xã hội

do tồn tại xã hội sinh ra vµ ®ång thêi bÞ tồn tại xã hội quyÕt ®Þnh nªn ý thức xã hội

lµ tÝnh thø hai.

2. Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội

- Ý thức xã hội thường lạc hậu hơn so với tồn tại xã hội

+Biểu hiện: tồn tại xã hội cũ mất đi nhưng một số hình thái ý thức xã hội do nó sinh ra vẫn

tồn tại lâu dài và dai dẳng trong lòng tồn tại xã hội mới.

+ Nguyên nhân ý thức xã hội thường lạc hậu hơn so với tồn tại xã hội.

Sự biến đổi của tồn tại xã hội do tác động của thực tiễn thường diễn ra với tốc độ

nhanh do đó ý thức xã hội không phản ánh kịp thời nên trở thành lạc hậu.

53

Do sức mạnh của thói quen, truyền thống, tập quán cũng như do tính lạc hậu bảo

thủ của một số hình thái ý thức xã hội.

Ý thức xã hội luôn gắn liền với lợi ích của những nhóm, những tập đoàn người,

những giai cấp nhất định trong xã hội. Vì vậy những tư tưởng cũ lạc hậu thường được các

lực lượng xã hội phản tiến bộ lưu giữ và truyền bá nhằm chống lại các lực lượng xã hội

tiến bộ.

- Ý thức xã hội có thể vượt trước tồn tại xã hội

Trong những điều kiện nhất định, do phản ánh được bản chất cũng như quy luật vận động

của sự vật, hiện tượng, những tư tưởng khoa học, ý thức khoa học lại có thể vượt trước tồn tại xã

hội một bước, để hướng dẫn hoạt động thực tiễn của con người nhằm cải biến tồn tại xã hội.

- Ý thức xã hội có tính kế thừa trong sự phát triển của mình

Lịch sử tư tưởng đã chứng minh rằng bất cứ một tư tưởng mới nào xuất hiện bao giờ cũng có

nguồn gốc kế thừa từ những tư tưởng đã có từ trước. Các nhà tư tưởng khi đề xuất tư tưởng mới họ kế

thừa cái gì, kế thừa như thế nào cái đó là do lợi ích giai cấp mà nhà tư tưởng đó quyết định.

- Sự tác động qua lại giữa các hình thái ý thức xã hội. Giữa các hình thái ý thức xã hội có

sự tác động qua lại với nhau, thậm chí còn quy định lẫn nhau. Trong xã hội có đối kháng giai cấp

thì ý thức giai cấp thống trị là ý thức thống trị trong xã hội và có tác động quy định tới các hình

thái ý thức còn lại

- Ý thức xã hội tác động trở lại tồn tại xã hội: Mức độ ảnh hưởng của tư tưởng đối

với sự phát triển xã hội phụ thuộc vào:

. Điều kiện lịch sử cụ thể.

.Vai trò của giai cấp mang ngọn cờ tư tưởng.

. Mức độ phản ánh đúng đắn của tư tưởng.

. Mức độ thâm nhập vào quần chúng

IV. HÌNH THÁI KINH TẾ-XÃ HỘI VÀ QUÁ TRÌNH LỊCH SỬ-TỰ NHIÊN CỦA SỰ

PHÁT TRIỂN CÁC HÌNH THÁI KINH TẾ-XÃ HỘI

1. Khái niệm, cấu trúc hình thái kinh tế-xã hội

- Khái niệm hình thái kinh tế-xã hội: H×nh th¸i KT - XH lµ một ph¹m trï cơ bản

cña CNDVLS dïng ®Ó chØ x· héi ë tõng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh, víi một

kiÓu QHSX ®Æc trng cho x· héi ®ã phï hîp víi một tr×nh ®é nhÊt ®Þnh cña

LLSX vµ víi một KTTT t¬ng øng ®îc x©y dùng trªn nh÷ng QHSX Êy.

54

- Kết cấu của hình thái kinh tế-xã hội: HTKT - XH ®îc cÊu thµnh bëi 3 yÕu tè, 3

bé phËn c¬ b¶n: LLSX, QHSX, KTTT trong ®ã LLSX lµ c¬ së nÒn t¶ng cña sù

tån t¹i, ph¸t triÓn cña x· héi

2. Quá trình lịch sử-tự nhiên của sự phát triển các hình thái kinh tế-xã hội:

Sự vận động, phát triển của các hình thái kinh tế - xã hội trong lịch sử diễn ra là một quá

trình tự nhiên được thể hiện:

- Thứ nhất: X· héi lu«n vËn ®éng vµ ph¸t triÓn theo nh÷ng quy luËt

kh¸ch quan, vèn cã cña nã, ®ã lµ quy luật QHSX - LLSX, CSHT – KTTT. Víi sù

vËn ®éng vµ ph¸t triÓn Êy th× x· héi ph¸t triÓn tõ thÊp ®Õn cao, tõ kÐm

hoµn thiÖn ®Õn hoµn thiÖn vµ lÞch sö ph¸t triÓn cña loµi ngêi lµ sù ph¸t

trÓn nèi tiÕp nhau cña çc HTKT - XH.

- Thứ hai: Nguyªn nh©n s©u xa cña mọi sù ph¸t triÓn x· héi suy đến cùng

đều có nguyên nhân trực tiếp, gián tiếp từ sù ph¸t triÓn cña LLSX dẫn đến mâu thuẫn víi

QHSX t¬ng ®èi æn ®Þnh, buéc QHSX ph¶i thay ®æi cho phï hîp với sự phát

triển của LLSX, lµm thay ®æi KTTT làm cho HTKT - XH cò ®îc thay b»ng HTKT -

XH míi tiÕn bé h¬n. §ã chÝnh lµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kh¸ch quan cña lÞch sö,

nã vËn ®éng theo logic tÊt yÕu cña lÞch sö vµ kh«ng phô thuéc vµo ý muèn

chñ quan cña con ngêi - ®ã chÝnh lµ qu¸ tr×nh lÞch sö - tù nhiªn.

- Thứ ba: Quá trình phát triển của các hình thái kinh tế - xã hội chịu sự tác động của cả

nhân tố chủ quan và nhân tố khách quan, trong đó nhân tố khách quan giữ vai trò quyết định.

Lưu ý: qu¸ tr×nh lịch sử tự nhiên cña sù ph¸t triÓn x· héi ch¼ng nh÷ng

diÔn ra b»ng con ®êng ph¸t triÓn tuÇn tù, mµ cßn bao hµm c¶ sù bá qua,

trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, mét hoÆc vµi HTKT - XH nhÊt ®Þnh.

X· héi bÞ chi phèi bëi nh÷ng quy luËt x· héi. Tøc lµ x· héi vËn ®éng nh-

ng ph¶i cã sù hiÖn diÖn, sù t¸c ®éng cña nh©n tè con ngêi mµ con ngêi

hµnh ®éng l¹i bÞ chi phèi bëi môc ®Ých -> nhiÒu khi con ngêi v× lîi Ých cña

m×nh mµ nhËn thøc vµ vËn dông çi kh¸ch quan cña lÞch sö nh»m ®em l¹i lîi

Ých cao nhÊt cho giai cÊp m×nh -> tÝnh phøc t¹p, ®a d¹ng, phong phó cña

sù ph¸t triÓn x· héi. V× vËy nã lµm cho sù ph¸t triÓn ë çc quèc gia, d©n téc

kh¸c nhau cã sù th¨ng trÇm nhng xu híng chung cña sù vËn ®éng cña lÞch sö

vÉn lµ ®i lªn.

3. Giá trị khoa học của lý luận hình thái kinh tế - xã hội

55

- Häc thuyÕt HTKT - XH ®· trang bÞ cho chóng ta 1 thÕ giíi quan khoa

häc vµ 1 ph¬ng ph¸p luËn khoa häc ®Ó ph©n tÝch lÞch sö, nhËn thøc lÞch

sö, chèng l¹i çc quan ®iÓm duy tâm, tôn giáo, vÒ lịch sử vµ nhËn thøc XH. Đó là

phải xuất phát từ bản than thực trạng phát triển của nền sản xuất xã hội để giải thích các hiện

tượng trong đời sống xã hội.

- Häc thuyÕt HTKT - XH ®· ®a ra tiªu chÝ kh¸ch quan ®Ó ph©n biÖt

çc h×nh th¸i KT - XH kh¸c nhau trong lÞch sö chÝnh lµ QHSX chø kh«ng ph¶i

LLSX. Mỗi một hình thái kinh tế - xã hội đều có một quan hệ sản xuất đặc trưng cho

từng giai đoạn, thời kỳ.

- Häc thuyÕt HTKT - XH chØ ra sù ph¸t triÓn cña çc HTKT - XH lµ một

qu¸ tr×nh lÞch sö - tù nhiªn, tøc diÔn ra theo quy luËt kh¸ch quan chø kh«ng

ph¶i theo ý muèn chñ quan, vì vậy muèn nhËn thøc ®óng ®êi sèng xã hội ph¶i

®i s©u nghiªn cøu nh÷ng quy luËt vËn ®éng, ph¸t triÓn cña xã hội.

V. VAI TRÒ CỦA ĐẤU TRANH GIAI CẤP VÀ CÁCH MẠNG XÃ HỘI ĐỐI VỚI SỰ

VẬN ĐỘNG, PHÁT TRIỂN CỦA XÃ HỘI CÓ ĐỐI KHÁNG GIAI CẤP

1. Giai cấp và vai trò của đấu tranh giai cấp đối với sự phát triển của xã hội có đối kháng

giai cấp

1.1. Khái niệm giai cấp

- Khái niệm giai cấp: “ Ngêi ta gäi lµ giai cÊp, nh÷ng tËp ®oµn to lín gåm

nh÷ng ngêi kh¸c nhau vÒ ®Þa vÞ cña hä trong một hÖ thèng sản xuất x· héi

nhÊt ®Þnh trong lÞch sö, kh¸c nhau vÒ quan hÖ cña hä ®èi víi nh÷ng TLSX,

vÒ vai trß cña hä trong tæ chøc lao ®éng x· héi, vµ nh vËy lµ kh¸c nhau vÒ

çch thøc hëng thô vµ vÒ phÇn cña c¶i x· héi Ýt hoÆc nhiÒu mµ hä ®îc hëng.

Giai cấp lµ nh÷ng tËp ®oµn ngêi mµ tËp ®oµn nµy cã thÓ chiÕm ®o¹t lao

®éng cña tËp ®oµn kh¸c, do chç çc tËp ®oµn ®ã cã ®Þa vÞ kh¸c nhau

trong một chÕ ®é kinh tÕ x· héi nhÊt ®Þnh.”

- Thực chất của việc phân chia cộng đồng dân cư thành các giai cấp khác nhau, đối lập

nhau đó là: do có sự khác nhau, đối lập nhau về đị vị của họ trong một hệ thong kinh tế - xã hội,

do sự khác nhau về quan hệ giữa họ với tư liệu sản xuất chủ yếu của xã hội tạo ra.

- Khái niệm tầng lớp xã hội: chỉ sự phân tầng, phân lớp, phân nhóm giữa những con người

trong cùng một giai cấp theo địa vị và sự khác biệt cụ thể của họ trong giai cấp đó như : tầng lớp

56

công nhân lao động giản đơn, lao động phức tạp, lao động chuyên gia … ; khái niệm này còn chỉ

những nhóm người ngoài kết cấu các giai cấp trong một xã hội nhất định như : tầng lớp công

chức, trí thức, tiểu nông …

1.2. Nguồn gốc giai cấp

- Nguồn gốc trực tiếp:

+ Trong xã hội nguyên thuỷ do công cụ lao động thô sơ, năng suất lao động thấp kém

buộc họ phải cố kết lại với nhau cùng làm cùng hưởng (công hữu về TLSX) chưa xuất hiện

giai cấp

+ Do sản xuất phát triển, lúc này công cụ lao động bằng kim loại ra đời thay thế công cụ

bằng đá nên năng suất lao động cao hơn, khi đó ngoài việc chi dùng cho bữa ăn của bộ lạc còn

phần của cải dư thừa, mặt khác lúc này người ta nhận thức rằng, việc sản xuất theo nhóm nhỏ,

gia đình có lợi hơn cho quá trình sản xuất.

=> Đó chính là những điều kiện khách quan để tư tưởng tư hữu nảy sinh. Trên cơ sở tư

hữu về tư liệu sản xuất nẩy sinh đã từng bước xuất hiện sự phân hóa các cộng đồng người thành

các giai cấp

- Nguồn gốc s©u xa: Chế độ tư hữu xuất hiện là do:

+ Những người có chức có quyền trong bộ lạc sẽ chiếm đoạt phần của cải dư thừa làm của

riêng. Đồng thời, bắt những tù binh làm việc không công cho mình. Vì vậy họ trở nên giàu có.

+ Các thành viên khác trong bộ lạc do không có chức có quyền nên không thể chiếm đoạt

của cải dư thừa làm của riêng, không bắt tù binh làm cho mình , họ trở thành nhưng người nghèo

khó. Xã hội bắt đầu có sự phân chia kẻ giàu người nghèo giai cấp xuất hiện.

Tóm lại: Nguyên nhân sâu xa của sự hình thành giai cấp là sự phát triển của LLSX, còn

nguyên nhân trực tiếp là sự xuất hiện chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất .

1.3. Vai trò của đấu tranh giai cấp đối với sự vận động, phát triển của xã hội có đối kháng giai cấp

a. Đấu tranh giai cấp và các hình thức đấu tranh giai cấp

- Lênin định nghĩa đấu tranh giai cấp như sau: “đấu tranh giai cấp là đấu tranh của một bộ

phận nhân dân này chống lại một bộ phận khác, đấu tranh của quần chúng cùng khổ bị áp bức và lao

động chống bọn đặc quyền đặc lợi, bọn áp bức và bọn ăn bám, đấu tranh của những người công nhân

làm thuê hay những người vô sản chống những người hữu sản hay giai cấp tư sản”

- Thực chất của đấu tranh giai cấp là cuộc đấu tranh của những người lao động làm thuê,

bị áp bức bóc lột chống lại sự áp bức bóc lột nó; tức là nhằm giải quyết vấn đề mâu thuẫn lợi ích

kinh tế và chính trị giữa giai cấp thống trị với giai cấp bị trị và các tầng lớp xã hội khác.

57

- Các hình thức đấu tranh giai cấp: tuỳ theo những điều kiện lịch sử khác nhau, các cuộc

đấu tranh giai trong xã hội có thể được biểu hiện dưới nhiều hình thức khác nhau, với những

phạm vi và trình độ khác nhau như: đấu tranh kinh tế, đấu tranh tư tưởng, đấu tranh chính trị …

ngoài ra đấu tranh giai cấp có thể còn mang những hình thức đấu tranh dân tộc, tôn giáo, văn hoá

và nhiều hình thức đa dạng khác.

- Nhà nước với tư cách là sản phẩm cũng như là vấn đề trung tâm và cơ bản của cuộc đấu

tranh giai cấp trong xã hội: Nhà nước là bộ máy dùng để duy trì sự thống trị của giai cấp thống

trị đối với giai cấp khác, là cơ quan quyền lực của giai cấp thống trị đối với toàn xã hội. “Nhà

nước chẳng qua chỉ là bộ máy của giai cấp này dùng để trấn áp một giai cấp khác”.

b. Vai trò của đấu tranh giai cấp với tư cách là phương thức và một trong những động lực

cơ bản, trực tiếp của sự phát triển của xã hội có đối kháng giai cấp

- Mâu thuẫn giữa giai cấp thống trị với giai cấp bị trị chính là biểu hiện của mâu thuẫn

trong phương thức sản xuất.

+ Mỗi khi một PTSX mới xuất hiện, lúc này QHSX (hình thức) có sự phù hợp với một

trình độ nhất định của LLSX (nội dung), nó thúc đẩy sản xuất của xã hội phát triển mạnh mẽ.

+ Trong quá trình phát triển của PTSX, do LLSX (nội dung) biến đổi nhanh (do CCLĐ biến

đổi nhanh vì CCLĐ là yếu tố động nhất, cách mạng nhất). Lúc này QHSX (hình thức) có tính chất

tương đối ổn định nên nó không còn phù hợp với trình độ mới của LLSX (nội dung). nó kìm

hãm quá trình sản xuất của xã hội.

+ Muốn cho sản xuất của xã hội tiếp tục phát triển nó đòi hỏi QHSX cũ (hình thức cũ) phải

được xoá bỏ và thay thế bằng QHSX mới (hình thức mới) phù hợp với sự phát triển mới về trình

độ của LLSX (nội dung).

+ Nhưng QHSX cũ dù rằng lỗi thời bao nhiêu tự nó không mất đi, bởi quyền lợi của giai

cấp thống trị phản động gắn liền với QHSX cũ lỗi thời

+ Giai cấp thống trị không từ bất cứ thủ đoạn, phương pháp dã man nào. Hơn nữa giai

cấp thống trị có bộ máy bạo lực khổng lồ là nhà nước trong tay để bảo vệ bằng được QHSX cũ

lỗi thời.

Do đó, mâu thuẫn này (giữa LLSX><QHSX) được biểu hiện về mặt xã hội là mâu

thuẫn giữa một bên là giai cấp thống trị phản động với một bên là giai cấp tiến bộ cách mạng.

Mâu thuẫn này là mâu thuẫn đối kháng về lợi ích kinh tế

Tất yếu sẽ dẫn đến đấu tranh giai cấp. Khi cuộc đấu tranh giai cấp đến đỉnh cao sẽ nổ ra

cách mạng xã hội.

58

- Thông qua cách mạng xã hội các giai cấp tiến bộ đứng lên đập tan bộ máy bạo lực của

giai cấp thống trị, giành chính quyền về tay giai cấp cách mạng. Lúc đó mới xoá bỏ được QHSX

cũ thay thế bằng QHSX mới PTSX mới CSHT mới KTTT mới HTKT – XH mới tiến

bộ hơn. Chính vì vậy: đấu tranh giai cấp là một trong những động lực phát triển của xã hội có giai

cấp đối kháng.

2. Cách mạng xã hội và vai trò của nó đối với sự phát triển của xã hội có đối kháng giai cấp

2.1. Khái niệm cách mạng xã hội và nguồn gốc của cách mạng xã hội

* Khái niệm cách mạng xã hội

- Theo nghĩa rộng: cách mạng xã hội là sự biến đổi có tính chất bước ngoặt và căn bản về

chất trong mọi lĩnh vực đời sống xã hội, là phương thức thay thế hình thái kinh tế - xã hội lỗi

thời bằng hình thái kinh tế – xã hội cao hơn.

- Theo nghĩa hẹp: cách mạng xã hội là việc lật đổ một chế độ chính trị đã lỗi thời, để thiết

lập một chế độ chính trị mới, tiến bộ hơn của giai cấp cách mạng.

* Khái niệm cải cách xã hội: chỉ những cuộc cải biến diễn ra trên một hay một số lĩnh vực

của đời sống xã hội, trong phạm vi một hình thái kinh tế - xã hội, nhằm hoàn thiện nó như: cải

cách thể chế kinh tế, cải cách hành chính quốc gia, cải cách giáo dục.

* Đảo chính một hiện tượng chính trị dùng để chỉ sự tranh giành quyền lực nhà nước giữa các

lực lượng chính trị trong cùng một giai cấp mà không làm thay đổ bản chất chính trị của nhà nước.

* Cách mạng xã hội khác căn bản về chất đối với cải cách và đảo chính vì nó làm thay đổi hoàn

toàn về chất các mặt của đời sống xã hội

*Nguồn gốc của cách mạng xã hội

- Nguyên nhân sâu xa và cũng là nguyên nhân khách quan của cách mạng xã hội đó là nguyên

nhân kinh tế, biểu hiện cụ thể đó là mâu thuẫn trong phương thức sản xuất giữa LLSX phát triển với

QHSX cũ, lỗi thời. vì vậy cuộc cách mạng xã hội nổ ra nhằm giải quyết mâu thuẫn đó – tức là xoá bỏ đi

QHSX cũ, lỗi thời thay thế bằng QHSX mới, phù hợp với một trình độ nhất định của LLSX.

- Nguyên nhân chủ quan của cách mạng xã hội bắt nguồn từ sự phát triển lớn mạnh về nhận

thức và tổ chức của giai cấp cách mạng – giai cấp đại diện cho phương thức sản xuất mới, tiến bộ.

2.2. Vai trò của cách mạng xã hội đối với sự vận động, phát triển của xã hội có giai cấp đối kháng

- Cách mạng xã hội giữ vai trò là một trong những phương thức, động lực của sự phát triển

xã hội có đối kháng giai cấp. C.Mác nhận định cách mạng xã hội có vai trò “đầu tầu của lịch sử”.

- Vì vấn đề cơ bản nhất của mọi cuộc cách mạng xã hội đó là vấn đề giành chính quyền nhà

nước thông qua bạo lực cách mạng. Trên cơ sở đó cách mạng xã hội giải quyết đến cùng, triệt để

59

mâu thuẫn giữa LLSX phát triển, tiến bộ với QHSX lỗi thời, lạc hậu, qua đó làm cho QHSX cũ

mất đi, QHSX mới ra đời làm cho CSHT mới, KTTT mới xuất hiện, HTKT – XH mới tiến bộ

hơn ra đời. Chính vì vậy mà cách mạng xã hội là phương thức thay thế HTKT - XH này bằng

HTKT - XH khác cao hơn.

VI. QUAN ĐIỂM CỦA CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ VỀ CON NGƯỜI VÀ VAI

TRÒ SÁNG TẠO LỊCH SỬ CỦA QUẦN CHÚNG NHÂN DÂN

1. Con người và bản chất của con người

1.1. Khái niệm con người

- Chñ nghÜa M¸c - Lªnin quan niÖm: Con ngêi lµ sù thèng nhÊt cña hai mÆt

tù nhiªn vµ x· héi.

- Nguồn gốc tự nhiên của con người được thể hiện:

+ Con người là kết quả tiến hóa và phát triển lâu dài của giới tự nhiên.

+ Con người là một bộ phận của giới tự nhiên và đồng thời giới tự nhiên “là thân thể vô cơ

của con người”; con người chịu sự tác động và bị quy đinh của giới tự nhiên trong quá trình tồn

tại của mình bao gồm giới tự nhiên bên ngoài và cả giới tự nhiên bên trong, đồng thời nó cũng tác

động trở lại làm biến đổi tự nhiên.

MÆt tù nhiªn ®· nãi lªn vai trß chñ thÓ cña con ngêi: con ngêi th«ng

qua lao ®éng ®· c¶i t¹o tù nhiªn, c¶i t¹o x· héi vµ c¶i t¹o c¶ chÝnh b¶n th©n

m×nh; v× vËy møc ®é gi¶i phãng con ngêi tuú thuéc vµo kÕt qu¶ cña viÖc

ph¸t triÓn lùc lîng s¶n xuÊt, ®Èy nhanh tèc ®é t¨ng trëng kinh tÕ ®Ó n©ng

cao møc sèng vËt chÊt cho con ngêi ®¸p øng nhu cÇu "phÇn con cña con ng-

êi".

- MÆt x· héi của con ngêi được thể hiện:

+ Từ nguồn gốc hình thành con người thì bên cạnh nguồn gốc tự nhiên, sự xuất hiện con

người còn gắn với nguồn gốc xã hội. Thông qua hoạt động sản xuất vật chất con người đã làm

thay đổi, cải biến toàn bộ giới tự nhiên “con vật chỉ tái sản xuất ra bản thân nó, còn con người

thì tái sản xuất ra toàn bộ giới tự nhiên”. Thông qua hoạt động lao động sản xuất con người sản

xuất ra của cải vật chất và của cải tinh thần phục vụ đời sống của mình; hình thành và phát triển

ngôn ngữ và tư duy; xác lập quan hệ xã hội.

+ Trong quá trình của tồn tại người. Con người luôn luôn bị chi phối bởi các nhân tố xã hội và

các quy luật xã hội.

60

- Sự thống nhất biện chứng giữa hai mặt tự nhiên và xã hội trong hoạt động hiện thực của con

người: Ph¶i quan niÖm r»ng mÆt tù nhiªn vµ x· héi cña con ngêi kh«ng t¸ch rêi

nhau, ®èi lËp nhau, ngîc l¹i, chóng thèng nhÊt biÖn chøng vµ t¸c ®éng qua

l¹i víi nhau, tuyÖt ®èi ho¸ mÆt nµo còng ®Òu kh«ng ®óng. ChÞu sù t¸c

®éng cña çc mÆt x· héi, mÆt tù nhiªn trong con ngêi ®îc n©ng lªn tr×nh

®é cao h¬n çc lo¹i ®éng vËt kh¸c: con ngêi lµ mét thùc thÓ tù nhiªn

lo¹i ®Æc biÖt, mét thùc thÓ tù nhiªn ®· ®îc nh©n lo¹i ho¸ (C. M¸c).

1.2. Bản chất của con người

- Luận điểm của C.Mác về bản chất con người: “B¶n chÊt con ngêi kh«ng ph¶i

lµ çi trõu tîng, vèn cã, cña mét ç nh©n riªng biÖt. Trong tÝnh hiÖn thùc cña

nã b¶n chÊt con ngêi lµ tæng hoµ cña tÊt c¶ çc mèi quan hÖ x· héi”

(C.M¸cvµ F. ¡ngghen: Toµn tËp t3, Nxb CTQG, HN 1995, tr11).

- B¶n chÊt x· héi chØ ra r»ng con ngêi sinh ra ph¶i ®îc sèng trong x· héi

loµi ngêi, cã quan hÖ ®ång lo¹i - quan hÖ x· héi. ChÝnh quan hÖ x· héi ®·

quy ®Þnh b¶n chÊt cña con ngêi. MÆt x· héi thÓ hiÖn phÇn ngêi cña con ng-

êi.

- MÆt x· héi cña con ngêi nãi lªn r»ng con ngêi lµ s¶n phÈm cña x· héi,

cña hoµn c¶nh; v× vËy, møc ®é gi¶i phãng con ngêi tuú thuéc vµo kÕt qu¶

cña c«ng viÖc c¶i t¹o çc mèi quan hÖ x· héi ®Ó con ngêi ®îc sèng trong m«i

trêng x· héi tèt ®Ñp, giµu tÝnh ngêi.

- Con ngêi lu«n mang tÝnh lÞch sö, cô thÓ cña mét giai cÊp, tÇng líp x·

héi, mét chÕ ®é x· héi nhÊt ®Þnh. Kh«ng cã con ngêi chung chung phi giai

cÊp, phi lÞch sö.

- Trong lÞch sö, con ngêi mét mÆt lµ s¶n phÈm cña x· héi, nhng mÆt

kh¸c lµ chñ thÓ thóc ®Èy x· héi ph¸t triÓn. Trong tiÕn tr×nh cña çc cuéc c¶i

biÕn x· héi theo con ®êng çch m¹ng, con ngêi lu«n lu«n lµ môc tiªu, ®ång

thêi lµ ®éng lùc cña tiÕn tr×nh ®ã.

- Ý nghĩa phương pháp luận:

+ Con người là sự tong hòa của cả mặt tự nhiên và xã hội, do đó lý giải về con người phải

căn cứ trên cả phương diện tự nhiên và xã hội của con người.

+ Động lực cơ bản của tiến bộ xã hội là năng lực sáng tạo lịch sử của con người. Vì vậy

phairm không ngừng phát huy năng lực sang tạo của mỗi con người.

61

+ Sự nghiệp giải phóng con người, nhằm phát huy khả năng sáng tạo lịch sử của nó phải là

hướng vào sự nghiệp giải phóng những quan hệ kinh tế - xã hội.

2. Khái niệm quần chúng nhân dân và vai trò sáng tạo lịch sử của quần chúng nhân dân

2.1. Khái niệm quần chúng nhân dân

Quần chúng nhân dân: là bộ phận có chung lợi ích căn bản bao gồm những thành phần,

những tầng lớp và những giai cấp liên kết lại thành cộng đồng xã hội dưới sự lãnh đạo của một

cá nhân, một tổ chức hay một đảng phái nhằm giải quyết những vấn đề kinh tế, chính trị, xã hội

của một thời đại nhất định.

- Những lực lượng cơ bản tạo thành cộng đồng quần chúng nhân dân bao gồm:

+ Những người lao động sản xuất ra của cải vật chất và tinh thần, đây là bộ phận hạt nhân

cơ bản trong cộng đồng quần chúng nhân dân.

+ Những bộ phận dân cư thuộc các giai cấp, tầng lớp khác của xã hội chống lại giai cấp

thống trị, áp bức, bóc lột.

+ Những giai cấp, tầng lớp xã hội thúc đẩy sự tiến bộ của xã hội thông qua hoạt động của

mình, trực tiếp hoặc gián tiếp trên các lĩnh vực của đời sống xã hội

2.2. Vai trò sáng tạo lịch sử của quần chúng nhân dân và vai trò của cá nhân trong lịch sử

- Các trường phái triết học trước Mác cho rằng cá nhân, vĩ nhân là người làm nên lịch sử,

còn quần chúng nhân dân chỉ là phương tiện, công cụ để cho các vĩ nhân làm nên lịch sử.

- CNDVLS khẳng định vai trò làm nên lịch sử là thuộc về quần chúng nhân dân vì:

+ Quần chúng nhân dân là người trực tiếp sản xuất ra mọi của cải vật chất XH.

+ Quần chúng nhân dân là những người sáng tạo ra những giá trị văn hoá tinh thần.

+ Quần chúng nhân dân là động lực cơ bản của mọi cuộc cách mạng XH.

- Vai trò sang tạo lịch sử của quần chúng nhân dân không bao giờ có thể tách rời vai trò cụ thể

của cá nhân mà đặc biệt là vai trò của các nhân ở vị trí thủ lĩnh, lãnh tụ.

- Cá nhân là những phần tử đơn nhất của cộng đồng, là những con người cụ thể trong một cộng

đồng xã hội nhất định.

- Lãnh tụ là những cá nhân kiệt xuất được hình thành trong các phong trào cách mạng của quần

chúng nhân dân, gắn bó mật thiết với quần chúng nhân dân. Lãnh tụ có những phẩm chất đặc biệt sau:

+ Thứ nhất: Có tri thức khoa học uyên bác, nắm được xu thế vận động, phát triển của lịch sử.

+ Thứ hai: Có năng lực tập hợp quần chúng nhân dân, thống nhất ý chí, hành động của quần

chúng nhân dân vào việc giải quyết những nhiệm vụ lịch sử, thúc đẩy tiến bộ xã hội.

+ Thứ ba: Gắn bó mật thiết với quần chúng nhân dân, hy sinh vì lợi ích của quần chúng nhân dân.

- Trong mối quan hệ với quần chúng nhân dân, lãnh tụ có những nhiệm vụ chủ yếu sau:

62

+Nắm bắt xu thế của dân tộc, quốc tế và thời đại trên cơ sở hiểu biết những quy luật

khách quan của các quá trình kinh tế, chính trị xã hội.

+ Định hướng chiến lược và hoạch đinh chương trình hoạt động cách mạng.

+ Tổ chức lực lượng, giáo dục thuyết phục quần chúng nhân dân, thống nhất ý chí và hành động

của quần chúng nhân dân vào giải quyết những mục tiêu cách mạng đề ra.

- Từ nhiệm vụ ở trên ta thấy vai trò của lãnh tụ với phong trào quần chúng nhân dân thực chất là:

+ Thúc đẩy hoặc kìm hãm sự tiến bộ xã hội.

+ Là người sáng lập ra các tổ chức chính trị - xã hội, và là linh hồn của tổ chức.

+ Lãnh tụ của mội thời đại chỉ có thể hoàn thành nhiệm vụ đặt ra của thời đại đó. Hay nói

cách khác, vai trò sang tạo của quần chúng nhân dân phụ thuộc vào các điều kiện khách quan và

chủ quan.

63

Documents

Bài giảng nguyên lý i