Balkanski vojni

НАСТАВА ПО МОДЕРНАТА ИСТОРИЈА НА ЈУГОИСТОЧНА ЕВРОПААЛТЕРНАТИВНИ НАСТАВНИ МАТЕРИЈАЛИ

Балканските војни

Издавачи: Фондација институт отворено општество Македонија, Скопје и Центар за демократија и помирување во Југоисточна Европа, Солун.За издавачите: Владимир Милчин и Ненад ШебекУредничка на македонското издание: Ирена СтефоскаНаслов на оригиналот: Teaching Modern Southeast European History, Alternative Educational Materials Workbook 3, The Balkan Wars, Thessaloniki 2005.

Превод од англиски: Анета Маркоска-ЧубриновскаЛектура: Елка Јачева-УлчарКоректура: Маја БојаџиевскаПодготовка и печат: "Bato&Divajn"Тираж: 1500

CDRSEE Rapporteur to the Board for the Joint History Project: Costa CarrasExecutive Director: Nenad ŠebekDirector of Programmes: Corinna Noack-AetopulosProject Co-ordinators: George Georgoudis and Biljana Meškovska

Centarot za demokratija i pomiruvawe vo Jugoisto~na Evropa i Fondacijata institut otvoreno op{testvo Makedonija bi sakale da ja iska`at svojata blagodarnost do Evropskata unija zatoa {to preku Evropskata agencija za rekonstrukcija finasiski go pomogna prevodot i pe~ateweto na ovaa kniga.

Изданието е финансиски поддржано и од:

Copyright: Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe (CDRSEE)Krispou 9, Ano Poli, 54634 Thessaloniki, GreeceTel.: +30 2310 960820-1, fax: +30 2310 960822Email: [email protected], web: www.cdsee.org

ISBN: 978-9989-185-43-4

Фондација институт отворено општество Македонија

НАСТАВА ПО МОДЕРНАТА ИСТОРИЈА НА ЈУГОИСТОЧНА ЕВРОПАА л т е р н а т и в н и н а с т а в н и м а т е р и ј а л и

ИСТОРИСКА ЧИТАНКА 3

БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИ

Приредиле: ВАЛЕРИ КОЛЕВ и ХРИСТИНА КУЛУРИ

Урeдничка на серијата: ХРИСТИНА КУЛУРИ

Уредничка на македонското издание на серијата: ИРЕНА СТЕФОСКА

Скопје 2007

C e n t e r f o r D e m o c r a c y a n d R e c o n c i l i a t i o n i n S o u t h e a s t

E u r o p ew w w . c d s e e . o r g

5

Увод ........................................................................................................................................... 12

Хронологија ....................................................................................................................................... 16

ПРВО ПОГЛАВЈЕ: Економиите и општествата ..................................................................... 22

Iа. Народот ............................................................................................................................................23

Таб. 1: Пораст на населението на Балканот, 1878-1912 ............................................................... 23сл. 1 Битола/Манастир ................................................................................................................. 23Таб. 2: Населението во помалите и поголемите градови во балканските нации-држави, 1860-1910 .............................................................................................................................. 24сл. 2 Жени во Костур/Касторија, ран ХX век ............................................................................... 24Таб. 3: Проценки за бројот на населението во европските покраини на Османлиската .......................

Империја во 1911 година ............................................................................................................... 25сл. 3 Секојдневниот живот во пазарните квартови, Солун ........................................................ 25сл. 4 Овчи пазар во Истанбул/Цариград ..................................................................................... 26Таб. 4: Етничката дистрибуција на населението во Цариград, 1897 ........................................... 26сл. 5 Овчари во Епир, 1912 .......................................................................................................... 27Таб. 5: Прекуокеанска миграција од балканските нации-држави, 1876-1915 .............................. 27I-1. Стив Хаџис, грчки емигрант во САД, говори за своето искуство ...................................... 28

Iб. Економијата ......................................................................................................................................29

Таб. 6: Буџетите на балканските држави, 1898-1912 .................................................................... 29Таб. 7: Структурата на државната потрошувачка per capita во 1911 ........................................... 29I-2. Земјоделството во османлиска Македонија, во почетокот на XX век .............................. 30сл. 6 Мелницата на браќата Сајас во Солун. .............................................................................. 30Таб. 8а: Балканскиот извоз, 1901-1911 ............................................................................................. 31Таб. 8б: Балканскиот увоз, 1901-1911 ............................................................................................... 31сл. 7 Превозните средства во почетокот на ХX век во Албанија .............................................. 32Таб. 9: Балканските железнички линии во служба, 1870-1912 ..................................................... 33I-3. Анализа на бугарскиот железнички систем од началникот на Генералштабот на Бугарската армија, генерал Фичев ..................................................................................... 33Таб. 10: Телеграфите во 1910 ........................................................................................................... 34сл. 8 Вилата Алатини во Солун, 1913 .......................................................................................... 34

Iв. Културата ..........................................................................................................................................35

сл. 9 Час по историја во една женска гимназија, Атина 1911 .................................................... 35I-4. Едно Еврејче ги опишува своите училишни денови во Солун, 1904 ............................... 36Таб. 11: Неписменоста на почетокот на ХX век (проценти на неписмени) .................................... 37Таб. 12: Основни училишта и ученици во Европа (крај на ХIX - почеток на ХX век) ................... 37сл. 10 Еврејки танцуваат, Солун .................................................................................................... 38сл. 11 Ткајачки, Авдела 1907 - Првиот балкански филм .............................................................. 38

Содржина

СОДРЖИНА

6

ВТОРО ПОГЛАВЈЕ: Политиката ...................................................................................................39

IIа. Мобилизирачки идеологии ...........................................................................................................40

Карта 1: Националните аспирации на балканските земји ............................................................... 40сл. 12 Романски ѓон - романска карикатура, 1913. ....................................................................... 41Таб. 13: Конкурентска статистика за Македонија ............................................................................ 41II-1. Очекувањата на српскиот војник ......................................................................................... 42II-2. Идеологијата на жртвување, од еден романски војник ..................................................... 42II-3. Турците и османлиството .................................................................................................... 42II-4. Чувствата на христијанските селани спрема младотурците во османлиска Македонија ........................................................................................................................... 43сл. 13 Комитаџии во Костурско, ран ХX век. ................................................................................. 44II-5. Идејата за Балканска унија според бугарскиот поет Иван Вазов .................................... 44II-6. Балканската унија според Српската Социјалдемократска партија .................................. 45 А. Од говорот на лидерот на Српската Социјалдемократска партија, Димитрие Туцовиќ, на антивоениот протестен марш во 1912 .......................................... 45 Б. Од говорот на заменикот на лидерот на српската Социјалдемократска партија (Д. Лапчевиќ) во Националното собрание на 7 (20) октомври 1912 ................................ 45II-7. Извештај на Централниот комитет на бугарската Работничка социјалдемократска партија (левото крило) до МСБ.................................... 45II-8. Извештај на „Социјалистичката федерација на Солун“ испратен до МСБ, 1913 ........... 46Таб. 14: Човечките ресурси за време на Балканските војни 1912-1913 ........................................ 47II-9. Весникот на владејачката партија во Бугарија, за српско-бугарскиот судир околу ...........

Македонија, 1913 ................................................................................................................. 47сл. 14 Албанија ги брани Скадар и Јанина од мајмунот Црна Гора, тигарот Грција и змијата ....

Србија ................................................................................................................................... 48сл. 15 Романија прикажана како носител на мандатот на европската цивилизација ................ 49II-10. Објаснување на романските интереси од еден професионален историчар, непосредно по Балканските војни ...................................................................................... 50

IIб. Источното прашање .......................................................................................................................50

II-11. Опис на Источното прашање, од еден француски историчар, 1898 ................................ 50 А. Исламот наспроти христијанството .................................................................................... 50 Б. Османлиската Империја и балканските народи ................................................................ 51 В. Европскиот концерт.............................................................................................................. 51сл. 16 Прекрасно страшило, карикатура на Е. Муановиќ (Белград, 1912) ................................. 52сл. 17 Крава за молзење (османлиска карикатура, 1909). .......................................................... 53II-12. Улогата на Големите сили, според еден македонски револуционер од Велес ............... 53II-13. Циркуларно писмо од рускиот министер за надворешни работи Сазонов до руските дипломатски претставништва во странство, 18 октомври 1912 .................... 53II-14. „Добар монарх“ ..................................................................................................................... 54II-15. Напис во еден романски весник, 16 јуни 1913 - денот на бугарскиот напад на Србија ................................................................................................................................... 54II-16. Извадок од книгата на еден романски политичар ............................................................. 54II-17. Распределба на воениот плен ............................................................................................ 55сл. 18 Европа и бесните деца (романска карикатура, 1913). ...................................................... 55


7

IIв. Исчекување и објава на војната .................................................................................................56

II-18. Не очекувајќи ја војната во Османлиската Империја ....................................................... 56II-19. Објавата на Џорџ Први на војната против Османлиската Империја, 5 октомври 1912 ................................................................................................................... 56II-20. Бугарскиот крал Фердинанд објавува војна ....................................................................... 56сл. 19 Туристичко патување (османлиска карикатура, 5 октомври 1912)................................... 57II-21. Објава од командантот на Источната турска армија, Абдула-паша до војниците .......... 58сл. 20 Балканот против тиранот, 5 октомври 1912 (грчка литографија) ..................................... 58II-22. Очекувајќи ја војната во Србија, 8 октомври 1912 ............................................................. 58II-23. Еден Бугарин го опишува расположението на народот пред Војната ............................. 59II-24. Извадоци од два весника што излегувале на албански јазик во странство, во кои се изложени два различни става спрема Првата балканска војна ....................... 59 А. Од еден весник објавен во Бостон...................................................................................... 59 Б. Од еден весник објавен во Софија ..................................................................................... 60сл. 21 Збогување - Во Софија и во Цариград ............................................................................... 60II-25. Извадоци од Договорот за сојуз меѓу кралствата на Грција и Србија, потпишан на 19 мај (1 јуни) 1913 ........................................................................................ 61сл. 22 Црногорците ја поздравуваат објавата на војната, 1912 .................................................. 61II-26. Објавата на црногорскиот крал Никола, 27 јули 1913 ....................................................... 61II-27. Објавата на грчкиот крал Константин, 21 јуни 1913 .......................................................... 61II-28. Весниците и јавното мислење во Романија во предвечерјето на романската инвазија на Бугарија во Втората балканска војна ......................................... 62 А. Сакаме војна......................................................................................................................... 62 Б. Толпата беше огромна ......................................................................................................... 62сл. 23 Хора - традиционално романско оро во кое се фатени романски војници на пат кон Бугарија ............................................................................................................... 63II-29. Напис во еден романски весник, за причините и целите на романската инвазија на Бугарија. ............................................................................................................ 63II-30. Декларација на бугарскиот премиер Ст. Данев за романската инвазија на Бугарија ..... 63

ТРЕТО ПОГЛАВЈЕ: Општествата во војна ...............................................................................65

IIIа. Воените фронтови.........................................................................................................................66

сл. 24 Бугарската војска.................................................................................................................. 66III-1. Како српската војска ја доби Кумановската битка ............................................................ 67сл. 25 Последен поздрав (Кумановската битка) ........................................................................... 67III-2. Заземањето на Солун од страна на грчката војска ........................................................... 67сл. 26 Грчкиот принц-престолонаследник влегува во Солун ....................................................... 68сл. 27 Бугарскиот крал Фердинанд на урнатините на тврдината Кавала ................................... 69сл. 28 Грчко-бугарско „братство“ .................................................................................................... 70III-3. Српскиот војник им помага на турските деца .................................................................... 70

сл. 29 Турски деца им салутираат на српските војници, 1912 ..................................................... 71III-4. Риза Нур ги објаснува причините за османлискиот пораз ................................................ 71III-5. Мајорот Милован Гавриловиќ раскажува како го фатил Шукри-паша ............................. 72III-6. Извештај на француското воено аташе во Софија, во кој се вели дека тврдината Едрене е заземена од бугарската војска ............................................................................ 73III-7. Едрене падна - статија во еден романски весник ............................................................. 73сл. 30 Смирувањето на турско-бугарскиот судир, романска карикатура, 1913 .......................... 74

СОДРЖИНА

8

IIIб. Животот на фронтот .....................................................................................................................75

III-8. Од планината Старац до Битола: Дневникот на еден воен обврзник во Дунавската санитетска единица (Кумановската битка), кој ја илустрира состојбата во српската војска ......................................................................................... 75III-9. Страдањето на коњите, пренесено од еден турски поручник .......................................... 75сл. 31 Пренесување на ранети војници од пристаништето во Солун ......................................... 76III-10. Состојбата на бугарската војска во Тракија, опишана од еден Французин ..................... 76сл. 32 Чешкиот лекар д-р Јан Левит, во кругот на болницата на Српските сестри .................... 76III-11. Еден хрватски доктор ги пренесува своите чувства по посетата на бојното поле крај реката Марица ..................................................................................................... 77III-12. Изет Фуад-паша раскажува како дошло до тоа турските војници да немаат леб .......... 78III-13. Извадок од мемоарите на еден романски војник .............................................................. 78сл. 33 Грчки логор во близината на Ксанти ................................................................................... 79III-14. Извадоци од дневникот на грчкиот доброволец Василеос Сурапас ................................ 79III-15. Моралот во бугарската војска, според анализата на бугарскиот началник на ...................

Генералштабот, направена повеќе години по Војната ...................................................... 79III-16. Од мемоарите на еден романски офицер, за преминувањето на специјалниот понтонски воен мост преку Дунав кај Корабија ................................................................. 80III-17. Средба на турските и црногорските војници во Скутари/Скадар, откако градот се предал .............................................................................................................................. 80

IIIв. Паралелната војна.........................................................................................................................81

III-18. Писмо од Хипократ Папавасилиу до неговата жена Александра .................................... 81III-19. Карнегиевата комисија за меѓународен мир ги коментира „паралелните“ загуби од опожарувањето на селата и егзодусот на луѓето ......................................................... 81сл. 34 Урнатините на Серез ........................................................................................................... 82III-20. Бегството на муслиманите, октомври 1912 ........................................................................ 83III-21. Бугарската егзархија се обидува да ги покрсти муслиманите кои зборуваат бугарски .. 83сл. 35 Конвој на бугарскиот Црвен крст ......................................................................................... 83III-22. Бугарскиот генералштаб официјално го осудува насилничкото однесување ................. 84III-23. Воените уништувања по селата во близината на Скадар и агонијата на луѓето кои бараат „оправдана“ причина за нивната несреќа - сеќавање на Мери Едит Дурам ................................................................................................................. 84сл. 36 Сиромашните и гладни луѓе ја опседнале градината на Италијанскиот конзулат, Скадар (средината на јануари 1913) .................................................................................. 85сл. 37 Бугарите им делат леб на гладните луѓе на Адријанопол/Едрене, април 1913 .............. 85

IIIг. Зад фронтот .....................................................................................................................................86

III-24. Опис на Белград од еден хрватски новински дописник .................................................... 86III-25. Опис на Цариград од еден француски новинар ................................................................ 87сл. 38 Распределба на помош на семејствата на војниците мобилизирани во Романско-бугарската војна, 1913 ........................................................................................ 88III-26. Ситуацијата во Скадар за време на неговата опсада, опишана од еден италијански новинар ............................................................................................................ 89сл. 39 Во Цетиње - жени, деца и ранети војници ......................................................................... 89III-27. „Српската жена“ .................................................................................................................... 90III-28. Една Гркинка од повисоката класа ја нуди својата помош како болничарка и ги забележува своите доживувања ..................................................................................... 90


9

сл. 40 Србинки вежбаат пукање со пушки, 1912 .......................................................................... 91сл. 41 Болничарка со воени пациенти, околу 1913 ...................................................................... 91сл. 42 Турчинки ја нудат својата помош како болничарки во Истанбул ...................................... 91III-29. Инцидент меѓу бугарски граѓани и романски војници во една бугарска меана, според кажувањето на еден романски офицер ................................................................. 91III-30. Турците и Евреите во Белград за време на Првата балканска војна .............................. 92III-31. Деца си играат војна во Белград ........................................................................................ 92сл. 43 Деца си играат војна во Врање, Србија ............................................................................. 93сл. 44 Деца како болничарки и болничари во Подгорица ............................................................ 93сл. 45 Српскиот женски комитет на Црвениот крст во Њујорк, организиран со цел собирање помош за ранетите............................................................................................. 94III-32. Акции за собирање пари за „јужнословенските браќа“ во Хрватска ................................ 94сл. 46 Кипарски доброволец во Балканските војни ...................................................................... 94III-33. Доброволци и помош во пари од Кипар ............................................................................. 95III-34. Бугарски млекар во Цариград ............................................................................................. 95сл. 47 Реклама за млеко во Грција ................................................................................................ 96

ЧЕТВРТО ПОГЛАВЈЕ: Воените полиња и набљудувачите ...............................................98

IVа. Балканските покраини на Османлиската Империја ............................................................... 98

IV-1. Одлуки за ставот што треба да го имаат Албанците во случај на балканска војна - Скопје, 14 октомври 1912 ........................................................................................ 99IV-2. Херберт Адамс Гибонс, млад студент по историја, кој патувал по Балканот работејќи за Црвениот крст за време на Балканските војни, пишува за албанската одбрана на Скадар............................................................................................................... 99сл. 48 Пред заминување од Скадар: црногорска мајка и нејзиниот син пред гробот на неговиот татко, мај 1913 ...................................................................................................... 99сл. 49 Албанските бунтовници од Мирдита подготвени да одат во војна против турската војска, 1912 (пред Балканската војна) .............................................................................. 100IV-3. Телеграма од претседателот на албанската привремена влада, испратена до министрите за надворешни работи на Црна Гора, Србија, Бугарија и Грција, 29 ноември 1912 ................................................................................................................. 100IV-4. Официјална порака од австроунгарскиот конзул до министерството за надворешни работи на Австроунгарската монархија, Валона, 30 ноември 1912 ......... 100IV-5. Опасностите од поделбата на Албанија за европскиот мир - француско видување .... 101IV-6. Меморандум од група македонски интелектуалци кои живеат во Санкт Петербург, од 7 јуни 1913 година, адресиран „До владите и општествата на сојузните балкански држави“ ............................................................................................................. 101IV-7. Еден француски новинар ја преиспитува идејата за автономна Македонија, август 1912.......................................................................................................................... 102сл. 50. Грчки и српски дипломати и воени претставници на планината Кајмакчалан го дискутираат утврдувањето на границите за поделбата на Македонија. ...................... 102

IVб. Балканските територии на Австро-Унгарија ..........................................................................103

IV-8. Извадоци од книгата Војната на Балканот 1912-1913, објавена 1914 година во Љубљана, Словенија ......................................................................................................... 103IV-9. Словенечко видување на ситуацијата во Македонија .................................................... 104IV-10. Обзор (Хоризонт), загрепски дневен весник, 10 октомври 1912 ................................... 104сл. 51 Хрватска карикатура, 1912 ................................................................................................ 105

СОДРЖИНА

10

IV-11. Покраинската хабсбуршка власт донесе специјални мерки во Босна и Херцеговина . 105IV-12. Ограничување на доброволното движење во Босна и Херцеговина ............................. 106IV-13. Српските доброволци во Босна и Херцеговина ............................................................... 106

ПЕТТО ПОГЛАВЈЕ: По војната ...................................................................................................107

Vа. Политичките последици ..............................................................................................................107

Таб. 15: Површина и бројност на населението во балканските држави пред и по војната ........ 107 Карта 2 и 3: Територијалните модификации на Балканот. Договорот од Лондон и договорот од Букурешт .................................................................. 108V-1. Finis Turquiae? - Коментар на еден француски новинар, февруари 1913 .................... 109V-2. Извадок од еден напис во бугарски весник, 26 јули 1913 ............................................... 109V-3. Од говорот на Јован Скерлиќ, писател и народен пратеник во Народното собрание на Србија, 18 октомври 1913 ............................................................................................. 109сл. 52 Ослободувањето на поробена Грција ..............................................................................110сл. 53 Букурешката мировна конференција - романска карикатура ..........................................111V-4. Последиците од Балканските војни за Романија, според романскиот историчар Константин Киритеску .......................................................................................111сл. 54 Знамињата на Големите сили над тврдината Скадар, мај 1913 .....................................111сл. 55 Српската војска во Битола .................................................................................................112V-5. Сеќавањата на Мартулков за првите контакти на српската војска и граѓаните на неговиот роден град Велес во есента 1912 ......................................................................112сл. 56 Промени на имињата: од Усќуп во Скопје .........................................................................112V-6. Српскиот крал Петар ветува еднакви права на сите народи со различно етничко потекло кои живеат на териториите приспоени кон Србија ...............................113V-7. Напис во еден романски весник, за реакциите на народот во новоприспоената Јужна Добруџа како резултат од Втората балканска војна..............................................113V-8. Бугарските национални интереси ......................................................................................113

Vб. Општествено-економските резултати ......................................................................................114

Таб. 16: Жртви (загуби) во Балканските војни ................................................................................114сл. 57 Апотеоза на Балканската војна - романска карикатура ...................................................115V-9. Загубите на српската војска во Балканските војни ..........................................................116V-10. Првата светска војна: една поинаква војна .......................................................................116V-11. Новите краишта - резултати од пописот на населението во областите приспоени кон Србија ............................................................................................................................116V-12. Бројот и сместувањето на бегалците во Бугарија, според Извештајот на премиерот В. Радославов до 17-тото национално собрание .............................................................117V-13. Муслиманските бегалци во Солун .....................................................................................117 сл. 58 и сл. 59 Бегалци ................................................................................................................................118V-14. Економските последици за Солун, според описот на „Социјалистичката федерација на Солун“, 1913 ..............................................................................................118Таб. 17: Балканските доселеници во Турција (главно од Тракија и Македонија) .........................119

Vв. Идеолошките последици ............................................................................................................119

V-15. Од една читанка за петто одделение во основните училишта, 1914 ..............................119сл. 60 Насловна страна на една читанка за петто одделение во основните училишта .......... 120


11

V-16. Критички коментар во Извештајот за школските учебници во Грција, напишан во 1926 година од Д, Глинос, педагог и застапник за народниот (говорен) јазик ......... 120V-17. Радикализацијата на националните чувства во Бугарија, по појавувањето на песните на Иван Вазов ...................................................................................................... 121V-18. Извадок од мемоарите на Михаил Маџаров, бугарски политичар од Народната партија, кој ја искажува својата жал поради смртта на сина си .................. 122V-19. Познатиот хрватски писател Антун Густав Матош во почетокот на Првата светска војна напишал коментар, во кој жалењето по неговите српски пријатели загинати во војната е измешано со неговите крајно идеолошки погледи ............................................................................................................ 122V-20. Резултатите од војните, видување на Меѓународната комисија за испитување на причините и водењето на Балканските војни ................................................................. 123V-21. Кукушко по Балканските војни .......................................................................................... 124 А. Чувствата на еден Турчин, Ибош-ага................................................................................ 124 Б. Средба со еден Бугарин .................................................................................................... 124V-22. Стравот, роман на Неџати Ќумали за наследството на Балканските војни .......... 125Карта 4: Југоисточна Европа по Балканските војни .............................................................................. 127

Библиографија ................................................................................................................................129

УВОД

12

Балканските војни од 1912-1913 година се настан од големо зна чење во историјата на Југоис-точна Европа од ХX век. Нивните долготрајни последици со децении влијаеле врз политички от, општествено-економскиот и културниот развиток на регионот, а некои од нивните ефекти, сè уште, претставуваат предмет на научни, па дури и јавни дискусии. Историографиите на држави-те што биле вклучени во овие војни нудат спротивставени толкувања кои варираат не само меѓу земјите, туку и внатре во нив. Во земјите како Бугарија и Турција, траумата од поразот поттикна -ла барање на „одговорност“, а идентификувањето на „причините“ за војната имало политичка заднина. Во Србија и во Грција како „победнички“, Балканските војни се интегрирани во поши-роки рамки, но во двете земји тоа има различни причини, во првиот случај тие ја вклучуваат и Првата светска војна, а во вториот Малоазиската војна.

Корените на Балканските војни допираат во минатото до последиците од Руско-турската војна од 1877-1878 година, која го означува крајот на Источната криза од 1875-1878 година, една од најтешките кризи во историјата на таканареченото Источно прашање. Прашањето се состо-ело од три главни елементи: дипломатските битки меѓу Големите сили за влијание во османли-ските тери тории, постепеното пропаѓање на Султановата Империја и националните движења на балкан ските народи со цел да воспостават своја нација-држава. Кризата од 1875-1878 година ја решаваат Големите сили на Конгресот во Берлин. На него се прогласени независноста на Црна Гора, Романија и Србија кои, исто како и Грција, се здобиле со нови територии, по што биле создадени Кнежевството Бугарија и автономната област на Источна Румелија. Требало да се спроведат реформи и автономија и во другите земји на Високата порта: Албанија, Македонија, Епир и др. Кипар бил предаден на британско управување, а Австро-Унгарија ги окупира Босна и Херцеговина и Нови Пазар.

Но и покрај сето тоа, Берлинскиот договор создал многу судири и напнатост меѓу балкански те нации, пред сè затоа што кога ги создавал новите граници не го следел модерниот принцип на националноста. На многу места тој принцип не бил применлив затоа што таму со векови живееле различни националности едни покрај други. Ниедна балканска нација не го по-стигнала своето национално обединување во рамките на една држава, и тоа обединување им станало главната цел во надворешната политика. Таа потреба резултирала со неколку кризни настани: обединува њето на Источна Румелија со Бугарија и Српско-бугарската војна во 1885 го-дина што произлегла од него, Грчко-турската војна од 1897 година, востанието во Македонија во 1903 година, анексијата на Босна и Херцеговина од страна на Австро-Унгарија и прогласување-то на бугарската независност во 1908, албанското востание од 1910-1012 година и уште некои помали напнатости.

Како и да е, главната тенденција во историјата на балканските земји ја одлику ваат мир-ниот развој и модернизацијата. Вложени се напори кон воспоставување модерни либе рални уставни институции и политички системи, создавање широки комуникациски мрежи со акцент врз изградбата на железница и патишта, индустрија и активни внатрешни и надворешни тргов-ски врски. Балканските земји во секој поглед го планираат своето интегрирање во европскиот свет. Тоа ќе создаде дух на натпревар и прогрес. Развојот на националната култура е едно од главните полиња за модернизација и натпревар, во кое државата дејствува како клучен гради-тел на нацио налниот идентитет. Сите балкански нации си ги создаваат своите нации-држави, но

Увод


13

крајно време е државите да ги консолидираат своите нации. Средствата што се користат притоа се: јавното образование, националните празници и прослави, воената служба, националните цркви. Во секој настан и процес доминирал духот на национализмот.

Истовремено, сите балкански земји се обидуваат да ја консолидираат својата егзистен-ци ја, создавајќи перспективи за натамошни територијални добивки на сметка на соседите и, пред сè, на сметка на Османлиската Империја. Мотивите за ова варираат од етнографската, геополити чката и економската реалност до историските и културните права. Најефикасните инстру мен ти на оваа политика, на државен национализам, се „милетските“ школи и комунал-ните структури во европските османлиски покраини и судирот меѓу Вселенската патријаршија и Бугарската егзар хија. Тие добиваат поддршка од најразновидни граѓански и иредентистички иницијативи.

Ситуацијата во Европа во првата деценија на ХX век го поттикнала ваквиот развој. Вос-поставувањето на двата антагонистички воени блока, Антантата и Централните сили, изврши ле длабоко влијание врз меѓусебните односи на Балканот. Трката во вооружување и милита ри змот стануваат карактеристични одлики и на општествата во Југоисточна Европа. Воените буџети на нивните влади достигнуваат една третина од државните трошоци, војските двојно растат, а од Европа се купува ново оружје. Сè е подготвено за војна. Под постојаниот притисок на Антанта-та и првенствено на Русија, мошне популарна станува идејата за создавање балканска унија која преку соработка ќе ги реши заедничките проблеми на балканските држави. Италијанско-османлиска та војна во 1911-1912 година, која резултира со италијанското заземање на Либија и Додеканезите, и постојаната нестабилност на европските османлиски територии сè повеќе ги притиска балканските политичари.

Дезинтеграцијата на Османлиската Империја се забрзува по Младотурската револуција од 1908 година. Турскиот национализам на Комитетот за унија и прогрес ја зголемува христијан-ската омраза, отуѓувајќи го истовремено и единствениот народ кој традиционално му е лојален на режимот, имено Албанците. Албанскиот бунт во 1911 година, навестува радикални промени во рамнотежата на силите на Балканот. Големите сили, особено Италија и Австро-Унгарија, се загрижени за судбина та на Албанија, а соседните балкански држави имаат територијални ас-пирации кон тој регион. Албанските лидери, соочени со стравот од распарчување на нивната територија меѓу соседите - што било веројатното сценарио во случај на османлискиот пораз во Италијанско-османлиска та војна - се решаваат за тотално востание, со цел да си ја обезбедат автономната позиција. Во средината на јули 1912 година, албанските бунтовници извојуваат победа над турската војска и на 30 јули бараат Османлискиот парламент да биде распуштен во рок од 48 часа.

Во февруари 1912 година, е потпишан сојузнички пакт помеѓу Србија и Бугарија, а во мај истата година сличен пакт потишуваат и Грција и Бугарија. Во август 1912 година, Бугарија и Црна Гора постигнуваат устен договор. Обидите во Балканската лига да се вклучи и Романија останува ат без плод. Сојузот е изграден под непосреден надзор на Антантата и се планира тој да се искористи во претстојната Светска војна, но интересите на Балканските сојузници ги ме-нуваат овие планови. Тие започнуваат да вршат притисок врз османлиската власт за реформи и автономија во Албанија и Македонија. Откако Портата ќе ги отфрли ваквите иницијативи, во почетокот на октомври 1912 година, започнува војната, и покрај напорите на Големите сили да ја одложат.

Сè до почетокот на ноември, кога ќе заврши првата фаза на војната, балканските сојузници се победници. Бугарската војска се доближува до Истанбул/Цариград и Солун, грчката војска влегува во Солун и воспоставува контрола врз Епир и дел од Македонија, српската и црногор-ската војска ги заземаат Косово, Нови Пазар, Северна Албанија и дел од Македонија. Грчката


УВОД

14

морнарица ги парализира османлиските комуникации во Егејското Море, а бугарската морнари-ца го постигну ва истото на Црно Море. Кон крајот на ноември е потпишано примирје, но Грција не се приклучу ва кон него и ја продолжува војната, преземајќи ги источноегејските острови Лем-нос, Лезбос, Хиос и Самос и напредувајќи кон Јужна Албанија.

Мировните преговори започнуваат во почетокот на декември 1912 година во Лондон, каде што заседаваат амбасадорите на Големите сили, разработувајќи ги условите за мир. Балкански-те сојузници се обидуваат да ги добијат сите европски османлиски територии западно од ли-нијата Мидија-Родосто и егејските острови, вклучително со Крит. Портата им нуди да им даде автоно мија на Македонија и Албанија, но да не загуби територии. Договорот, предложен од Големите сили, е сличен на предлогот на сојузниците. Тоа генерира coup d'état во Цариград и новата влада ги прекинува преговорите, обновувајќи ги непријателските дејства кон средината на јануари 1913 година.

Втората фаза на војната трае безмалку три месеци. Османлиските противнапади во Источна Тракија се одбиени од бугарската војска, црногорската војска ја зазема тврдината Шкодра/Ска-дар, Грците ја заземаат тврдината Јанина и бугарската војска го зазема Адријанопол/Едрене.

Мировните преговори во Лондон продолжуваат, а на 17 мај 1913 година е потпишан мир. Сојузниците ги добиваат сите османлиски земји во Европа, западно од линијата Мидија-Енос, а и сто така и Крит. Тие треба да ги распределат добивките меѓу себе и тој клучен проблем ќе доведе до растурање на Балканската лига. Во меѓувреме Романија ќе побара компензација во Јужна Добруџа. Отпрво Бугарија го одбива барањето, но подоцна, во Април 1913 година, на Конференцијата во Санкт Петербург, го отстапува градот Силистра. Вистинската распределба на воениот плен, сè уште, претстои.

Сите балкански државници, вооружени со секакви можни видови аргументи, бараат пове ќе територии. „Јаболко на раздорот“е Македонија во која утврдувањето на границите се покажу-ва дека е, речиси, нерешлив проблем. Додека поделбата меѓу Србија и Грција е полесна, аспирации те на Бугарија, хоризонтално и попречно, ги сечат грчките и српските окупирани зони. Опозициските партии во балканските држави се крајно радикални, залагајќи се за нова војна, но овојпат против бившите сојузници. Иредентистичките организации им се закануваат на своите министри со смрт во случај на отстапки. И покрај сето тоа, владите се обидуваат да дојдат до согласност за демаркација меѓу војските и во голема мера се успешни. Растечката напнатост се манифестира со помали судири и инциденти меѓу сојузниците.

На 19 мај 1913 година, Грција и Србија потпишуваат сојузнички пакт и широк територија лен договор. Рускиот обид за одржување нова конференција на балканските премиери во Санкт Петербург, со цел да се реши територијалниот спор е со задоцнување и неефикасен. На 16 јуни 1913 година, кралот Фердинанд му наредува на генералот Савов да ги нападне српските и грч-ките редови во Македонија. Започнува Втората балканска (меѓусојузничка) војна. Грција, Србија и Црна Гора, поддржани од Романија, £ објавуваат војна на Бугарија. Османлиската Империја, исто така, ја праќа својата војска против Бугарија. По нешто повеќе од еден месец жестоко војување, Големите сили повторно интервенираат и ги запираат воените дејства. Договорите од Букурешт и Истанбул го поставуваат новиот територијален поредок во Југоисточна Европа. Романија ја зема Јужна Добруџа, Србија ги добива Косово, Нови Пазар и Вардарска Македонија. Грција ги добива Епир и Егејска Македонија. Црна Гора анектира извесен број соседни терито-рии. Бугарија ги зема Пиринска Македонија и Западна Тракија. На Османлиската Империја £ е вратена Источна Тракија. Албанија е прогласена за независна држава.

Балканските војни создаваат нова ситуација на полуостровот. Ниедна од земјите не е целосно задоволна со новите граници, иако несогласувањето е поголемо во Османлиската Империја, Бу-гарија и Албанија. Грција ги бара егејските острови, Србија посакува излез на море и кон Босна


15

и Херцеговина, Црна Гора го сака Скадар, а Романија е заинтересирана за Трансилванија и Бесарабија. Овие аспирации ги обликуваат политиките на балканските држави во предвечерјето на Првата светска војна, која започнува на Балканот, и која многу современици ја гледаат како нова балканска војна во која овојпат учествуваат и Големите сили.

Во истовреме, Балканските војни создаваат омраза, сомничавост и страв меѓу балканските народи. Националните митологии ги засенуваат личните сеќавања и заедничките верувања и ги отсликуваат соседните народи како непријатели. Психолошката траума од војните, која со годи-ни пред тоа постои во секоја од завојуваните земји, се спојува со новата траума предизвикана од Првата светска војна, и е особено изразена во Османлиската Империја и во Бугарија. Со неа со децении ќе бидат обземени семејствата на бегалците и таа ќе изврши длабоко влијание врз колективното сеќавање на секоја балканска нација поединечно. Врз таа основа војните ќе ги зајакнат националните чувства и националниот идентитет, поттикнувајќи ја идејата за национал -на солидарност и заедничка судбина.

Цел на оваа Читанка е да отстапи од традиционалниот начин на прикажување на Балкански-те војни, во училиштата и универзитетите, како првенствено политички настан во кој главни ликови се кралевите, министрите и генералите. Тие, секако, играат значајна улога, но воените дејства ги спроведуваат обичните војници, луѓето кои во обичниот живот се цивили, а војните влијаат врз секојдневниот живот на целото општество. Вообичаеното поимање на војната како нешто што се состои само од битки, победи и порази нема многу допирни точки со реалноста во која и луѓето што не се во првите редови на војната живеат во страв дека ќе ги изгубат своите најблиски. Во тие тешки времиња има суровост и ѕверства, но има и постапки на хуманост и со-лидарност. Дури и во рововите и за време на примирјата, заедничките страдања ги принудуваат луѓето да градат заемни односи преку борбените линии.

Нашата идеја е паралелно да ги покажеме различните аспекти на војните и како на нив гле-даа различните групи луѓе низ Југоисточна Европа. Компаративниот пристап ќе ни овозможи да ја разбереме мултиперспективноста на историските процеси, при што не само што ги земаме предвид различните позиции на државите и нациите, туку ги следиме и различните трендови во рамките на едно општество, кое инаку по дефиниција се смета дека е „хомогено“. Споредувајќи ги различните современи и модерни перспективи, ќе ја одбегнеме илузијата за „монолитна“ исто-рија каде што релативноста на „вистината“ се гледа како пречка за разбирањето на минатото.

Оваа читанка треба да се чита во споредба и паралелно со другите три читанки. Прво, таа е комплементарна на Првата читанка која го опишува распадот на Османлиската Империја. Вто-ро, таа се совпаѓа со Втората читанка која го следи процесот на изградбата на нациите во Ју-гоисточна Европа. Балканските војни се значајна епизода во консолидирањето на балканските нации-држави и во кулминирањето на антагонистичките национализми. И на крајот, Четвртата читанка која ја покрива Втората светска војна може да се земе како пресечна референтна точка, со цел подобро да се разбере феноменот на војната и военото искуство во ХX век.

ХРОНОЛОГИЈА

16


Хронологија

Година Месец Настан

1911 летото Активирање на албанското национално движење

средината на јули

Напад на Внатрешната македонска револуционерна организација (ВМРО) во Штип, Македонија. Османлиската одмазда го забрзува започнувањето на разговорите меѓу Бугарија и Србија.

16 септември Италија £ објавува војна на Османлиската Империја за приспојувањето на Либија

1912 16 мај Таен бугарско-грчки договор за одбранбен сојуз

21-27 мај Италија ги презема Додеканеските Острови

19 јули Напад на ВМРО во Кожани, Македонија. Османлиската одмазда ги разгневува балканските христијански држави

30 јули Албанските бунтовници бараат во рок од 48 часа да се распушти Османлискиот парламент и ги објавуваат конкретните барања за автономија: (вилаетите Скутари/Скадар, Косово, Јанина и Монастир/Битола да бидат обединети во една област; албанските војници да служат само во таа област; албанскиот јазик да биде јазикот на администрацијата и образованието; сите Албанци да имаат право да носат оружје)

15 август (приближно)

Устен договор меѓу Бугарија, Србија и Црна Гора: Бугарија £ дава воен заем на Црна Гора и ја плаќа црногорската војска во време на војна. Црна Гора се согласува да ја нападне Портата без провокација

15 септември Српската влада ја издава тајната директива бр. 5669 до своите амбасади да дејствуваат во правец на приклучување на Охрид и Прилеп кон Србија

17 септември Ултиматум од Балканската лига (Бугарија, Грција, Црна Гора, Србија) до Портата: итна автономија за Македонија според Берлинскиот договор. Во Турција и во балканските земји (18 септември) е прогласена вонредна состојба и општа мобилизација

18 септември Формирање на 70 мали чети, од членови на ВМРО, во Софија за прибирање информации и саботажи во Македонија и Тракија

22 септември Таен воен пакт меѓу Бугарија и Грција

23 септември Формирање на македонско-одрински ДО-и (доброволни одреди) од бегалци на генералот Петар Дарвингов - околу 14 600 учесници



17


Хронологија Година Месец Настан

1912 26 септември Црногорската војска ја напаѓа Портата

2 октомври Италија и Османлиската Империја потпишуваат мировен договор во Уши

3 октомври Портата го отфрла ултиматумот и ги прекинува дипломатските односи со Бугарија, Црна Гора и Србија, но се обидува да ги подобри односите со Грција

4 октомври Османлиската Империја им објавува војна на Сојузниците. Наредниот ден Бугарија, Грција, Црна Гора и Србија (7 октомври) £ објавуваат војна на Портата. Започнуваат воените дејства. Романија прогласува неутралност

7-15 октомври Бугарската војска ги презема Источните Родопи и ја запира османлиската контраофанзива (15-25 октомври)

8-13 октомври 1-та и 3-та Бугарска армија ја пробиваат првата османлиска одбранбена линија крај Ескиполос-Петра, го земаат Лозенград и 2-та Бугарска армија го опколува Едрене. На 13 октомври српската војска во Македонија ги освојува Скопје, Куманово, Велес и Штип

9-10 октомври Грчката војска ја добива битката крај Сарантапоро

15 октомври Имплементација на српскиот административен систем на новите територии во Македонија и Косово

16 октомври Првото воздушно бомбардирање во воената историја - на едринските ѕидини од страна на бугарското воздухопловство

17-20 октомври

1-та и 3-та бугарска армија ја пробиваат втората османлиска одбранбена линија крај Љуле Бургас-Бунархисар

19-20 октомври

Грчката војска ја добива битката за Јаница

27 октомври Во Романија е формирана нова влада на чело со Титу Мајореску

28 октомври Грчката војска влегува во Солун (опколен на 27 октомври) утрото, а бугарските рилски одреди влегуваат попладнето. Почеток на солунскиот спор

29 октомври Портата бара прекин на огнот во Софија, но бугарската влада, присилена од кралот Фердинанд Први, го игнорира предлогот и го крие од сојузниците

1 ноември Почеток на христијанизирањето на Помаците на Родопите. Официјална бугарска црковна мисија е испратена во декември


18


1912 4-5 ноември 1-та и 3-та бугарска армија неуспешно ја напаѓаат третата османлиска одбранбена линија крај Чаталџа

4-9 ноември Декларации на Централниот комитет на ВМРО против српските и грчките дејства во Македонија

9 ноември Имплементација на бугарската администрација на новите територии

14 ноември Македонско-одринските ДО-и ги поразуваат османлиските сили во Западна Тракија

18 ноември Македонско-романското друштво ја притиска Владата за акција

20 ноември Прекин на огнот меѓу сојузниците и Портата. Грција го отфрла прекинот на огнот и продолжува со воени дејства во северен Епир

20-21 ноември Прв судир меѓу бугарската и грчката војска близу Солун, разрешен кон крајот на месецот

28 ноември Националниот конгрес собран во Валона прогласува независност на Албанија

3 декември Грчко-османлиска поморска битка крај островот Ели

3-24 декември Лондонската мировна конференција. Сојузниците ги бараат сите османлиски покраини во Европа, западно од линијата Мидија-Родосто, како и Крит. Портата предлага да £ даде автономија на Македонија и одбива да отстапи територии. На Божиќ, Портата ги напушта преговорите, Големите сили вршат притисок (нота од 4 јануари 1913) и предлозите на сојузниците се прифатени. Лондонската конференција на амбасадорите објавува дека Албанија треба да стане независна држава (20 декември)

8-17 декември Бугарска тајна мисија во Цариград по сепаратен мир со Османлиската Империја

1913 5 јануари Грчко-османлиската поморска битка крај Лимнос

16 јануари Бугарско-романски протокол во Лондон за коригирање на позициите на земјите во Добруџа. Под руски притисок, Бугарија е подготвена да ја коригира границата

21 јануари Портата го прекинува примирјето и започнува непријателски дејства со повикот „Софија или смрт!“

26-28 јануари Османлиските контранапади на Галиполе крај Чаталџа, и спуштањето крај Шарќој се одбиени од бугарската војска

30 јануари- 2 февруари

Плодни бугарско-романски преговори во Софија за Добруџа


19


1913 5 февруари Обновен е тајниот договор меѓу Романија и Австро-Унгарија

21 февруари Грчката војска ја зазема Јанина. Бугарско-грчки инциденти крај Нигрита

5 март Во Солун е убиен грчкиот крал Џорџ Први

2, 11-13 март Бугарската војска го освојува Едрене

18 март - 26 април

Во Санкт Петербург се одржува Конференција на Големите сили за спорот околу Добруџа. Бугарија £ ја отстапува Силистра на Романија, и им ги гарантира привилегиите на Власите во Македонија, но напнатоста продолжува.

10 април Црногорската војска го освојува Скадар

13 април Прекин на непријателствата меѓу Портата и Балканската унија

22 април Потпишан е Грчко-српскиот протокол, проследен и со воен пакт (1 мај 1913)

19-21 мај На средбите, на бугарско-грчката комисија за утврдување на границите во Солун, се доаѓа до договор. До крајот на месецот границата, со мали исклучоци, е утврдена

17 мај Лондонскиот мировен договор

19 мај Грчко-српскиот договор во Солун

30 мај Србија ги прекинува железничките врски со Бугарија

1 јуни Бугарскиот премиер И. Е. Гешов дава оставка и на негово место доаѓа Стојан Данев. Во Белград дава оставка премиерот Н. Пашиќ. Двете оставки се дополнителен притисок врз Русија во врска со посредувањето во договорот

5-13 јуни Бугарско-српската војска се судрува кај Злетово

15 јуни Тиквешкото востание на ВМРО, во позадините на српската војска, со одобрување од Бугарскиот генералштаб

16 јуни Со усна заповед на кралот Фердинанд Први, бугарските сили ја напаѓаат српската војска за да им помогнат на бунтовниците. Други бугарски чети го заземаат пристаништето Лефтера и ги гранатираат грчките воени бродови што се наоѓаат таму. Започнува Втората балканска војна

18 јуни Бугарската влада ги откажува сите воени дејства и го менува врховниот команден генерал, именувајќи го прорускиот генерал Радко Димитриев. Руската влада предлага конференција


20


1913 19-21 јуни Бугарско-грчката битка за Кукуш

21 јуни - 11 јули

Грчката офанзива во источна Македонија доаѓа до Симитли (13 јули) каде што е запрена од Бугарската војска. На 15 јули Грчката војска ја зазема Западна Тракија.

22-28 јуни Бугарската војска го зазема Пирот во Србија

28 јуни Романија £ објавува војна на Бугарија и на 5 јули ја окупира северна Бугарија без никаков отпор. На 11 јули Австро-Унгарија го запира романското напредување

30 јуни Портата започнува со своето напредување во Источна Тракија и го зазема Едрене (10 јули)

3 јули На 6 јули романската војска ја окупира Варна во Бугарија. Една романска коњичка единица пристигнува во Софија

4 јули Формирана е нова проавстриска бугарска Влада на чело со Васил Радолавов

13 јули Муслиманско востание во Западна Тракија против повлекувачките бугарски сили - „Република Ѓумурѓина/Комотини“

15-17 јули Бугарска контраофанзива против грчката војска околу Кресна

29 јули Конференцијата на амбасадори решава дека Албанија треба да стане „независна, суверена област“. Силите го одбираат принцот Вилијам од Вид, еден 35-годишен германски воен капетан, за владетел на Албанија. На 3 септември 1914 година принцот Вилијам бега од земјата

17 јули - 16 август

Букурешката мировна конференција; прекин на огнот на 18 јули

25 јули - 15 август

Повлекување на романската војска од Бугарија

16 септември Истанбулски мировен договор меѓу Бугарија и Портата. Портата ја зема назад Источна Тракија со некои корекции на границата во полза на Бугарија, а Бугарија ја зема Западна Тракија

1 ноември Во Атина е потпишан мировен договор меѓу Грција и Портата

19 декември Протоколот од Фиренца. Комисијата за граници, именувана од Лондонската конференција на амбасадорите, ја утврдува јужната граница на Албанија и £ ги доделува на Албанија Корча и Ѓирокастро кои се под грчка окупација


21


1914 13 февруари Грција ги добива сите источноегејски острови освен Имврос, Тенедос и Кастелоризо, и ја повлекува војската од териториите што £ се доделени на Албанија

28 февруари Грците од јужна Албанија (што тие ја викаат северен Епир) прогласуваат независност под водство на Г. Ч. Зографос, поранешен грчки министер за надворешни работи

28 јули Атентат врз престолонаследникот Франц-Фердинанд во Сараево, Босна. Виена му врачува на Белград ултиматум - почеток на јулската криза

1 август Австро-Унгарија £ објавува војна на Србија - почеток на Првата светска војна. Сите други балкански земји прогласуваат неутралност

ЕКОНОМИИТЕ И ОПШТЕСТВАТА

22

Иако е вообичаено војните во почетокот на ХX век (Балканските војни и Првата светска војна) да се гледаат низ призмата на растечкиот национализам во Европа, нив не е можно да ги разбе-реме доколку ги објаснуваме исклучиво преку политиката и идеологијата. За да го преиспитаме нашето видување на војните што ја трансформирале картата на Југоисточна Европа, неопходно ни е длабоко разбирање на економските и на општествените промени на глобално и на локално ниво.

Сите балкански држави на крајот од ХIX и во почетокот на ХX век се пример за брз опште стве-но-економски развој, и покрај нивните разлики во однос на општествената структура, економските одлики и политичкиот систем. Порастот на населението и развитокот на градовите, импресивните јавни градби, имплементацијата на индустрискиот развој, активните трговски односи и експан-зијата на школството, се најзначајните трендови во процесот на модернизацијата. Тој тренд тече паралелно со развивањето на војските и на поморските сили, и со вистинска трка во вооружување која се одвива во годините пред Балканските војни.

Меѓутоа, друга страна на економскиот развој претставува порастот на владините заеми и за-долженоста на сите балкански држави, што довело до странска контрола врз националните еко-номии како средство да се избегне банкротството или, пак, како последица од тоа (во случајот на Грција во 1893 година). И Османлиската Империја и балканските држави се изложени на интензи-вен економски пробив од Запад во „ерата на империјализмот и капитализмот“ - според зборовите на Л. С. Ставријанос - која ја карактеризира „трката по империи“ и потрагата по странски пазари од страна на индустријализираниот Запад.

Владините заеми се тесно поврзани со изградбата на железница, што им одговара и ги задоволу-ва западните економски и политички интереси во Југоисточна Европа. Британските интереси пре-тпочитаат железницата да се гради од крајбрежните пристаништа кон внатрешноста на Балка-нот, за да се овозможи навлегување на британските производи на Полуостровот. Но, Aвстрија е заинтересирана за градење на линијата север-југ која ќе минува низ Босна и Србија кон Солун. Градењето на железницата на Балканот започнува по завршувањето на Кримската војна, исто-времено отсликувајќи ги и доминантниот западен модел на економски развој, но и конфликтните економски и политички интереси на Големите сили.

Покрај тоа, појавата на пазарната економија и замената на традиционалното стопанство, со стопанство базирано врз пари, како и пренаселеноста, имаат несакани последици за балканските селани кои страдаат од глад за земја, поради што се принудени на емигрирање. Индустрискиот развој е мошне бавен и сите балкански ќе земји останат предоминантно аграрни.

Сепак, урбанизацијата, навлегувањето на новите технологии и новиот транспорт, како и експан-зијата на основното образование, ќе извршат значително влијание врз животите на луѓето не само во градовите, туку и по селата. Промените во сфаќањата, во секојдневниот живот и во начините на обезбедување живејачка, го поткопуваат традиционалното општество и едновремено ја воспоста-вуваат модерната бирократска држава.

Ова поглавје нуди преглед на балканските општества пред Војната, во споредба со паралелни-те промени во Западна, Централна и Јужна Европа. Во првиот дел се опфатени демографските и општествените промени и континуитети: луѓето кои живееле во традиционалните мултиетнички

ПРВО ПОГЛАВЈЕ: Економиите и општествата


23

градови како Солун - типичен полиглотски османлиски град-пристаниште, луѓето кои мигрирале кон Aмерика, следејќи го сонот за подобар живот, селаните кои ја обработувале земјата или ги одгледува ле овците. Во вториот дел се документирани економските еволуции преку различни аспекти, какви што се: држа вните буџети, трговските односи, земјоделството, индустријата и гра-дењето на железни ца та. На крајот, во третиот дел се следат културните и технолошките промени кои извршиле значително влијание врз животите на луѓето: школството и писменоста, кината и те-леграфите, велосипедите и романите се само некои од темите кои можат да ни помогнат подобро да ги разбереме годините пред Балканските војни.

Iа. НародотТAБЕЛA 1

Пораст на населението на Балканот, 1878-1912

Романија Бугарија Србија Грција1

Датум на пописот (во илјади)1878-79 4 486 1 6791880 2 8231884 1 9021887 3 1541889-90 5 038 2 162 2 1871892 3 3111894 5 4061895-96 2 312 2.4341899-1900 5 957 3 744 2 4941905 4 036 2 6891907 2 6321910 4 338 2 9121912 7 235

Извор: Jackson-Lampe, стр. 166.

Пресметајте го процентот на раст за секоја земја одделно. Споредете ги резултатите и обидете се да ги објасните разликите меѓу земјите. Кои фактори влијаеле врз порастот

на населението во балкански те земји?

сл. 1 Битола/Манастир X

Што мислите, на која рели-гија и припаѓаат луѓето

ш то живеат во овој град?

Национален историски музеј, Aтина, К2 1581

1Грцијa ги aнектирa облaстите Тесaлијa и Aртa во 1881 годинa, што го објaснувa зголемениот рaст нa нaселението. Општо земено, зa подобaр увид во демогрaфските промени, би требaло дa ги рaзгледaме промените во рaмките нa држaвните грaници во тој период.



24

ТAБЕЛA 2Населението во помалите* и поголемите градови во балканските нации-држави, 1860-1910

Романија Бугарија Србија ГрцијаВкупно

население(илјади)

Градсконаселение

(%)

Вкупно население


(%)



(%)



(%)

1860-61 3 918 121874 1 354 111877-79 4 486 1 700 1 654 181884 4 862 3 024 18 1 902 121889-90 5 318 17 3 232 19 2 162 13 2 1871895-96 5 710 3 441 2 312 14 2 4341899-1900 5 957 19 3 716 19 1 493 141907 6 684 2 632 24 1910 6 996 18 4 306 19 2 912 14

Градско население Букурешт Градско

население Софија Градско население Софија Градско

население Софија

1860-61 313 122 411874 174 271877-79 177 543 20 293 631884 236 351889-90 220 610 45 286 54 465 1081895-96 319 59 5261899-1900 1 120 276 700 67 351 70 1111907 628 1671910 1 195 341 829 103 483 90

Белешка: *Минимум од 2 000 луѓе Извор: Jackson-Lampe, стр. 166.

Коментирајте го порастот на градското население во споредба со порастот на населението на Балканот во целина. Зошто населението во главните градови има тенденција да расте

побргу отколку во другите места?Споредете ги овие податоци со современите податоци: колкав е процентот на градското население?

сл. 2 Жени во Костур/Касторија, почеток на ХX век X

Како се облечени овие три жени? Што може да се заклучи од коегзистенцијата

на традиционалната и западната облека?

Papazoglou2 , стр. 51.

2 Фотогрaфот Леонидaс Пaпaзоглу (1872-1918) живеел и рaботел во Костур. Кaко момче, зaедно со родителите и пом-лaдиот брaт Пaнтелис, се преселил во Истaнбул кaде што двaјцaтa брaќa го совлaдaле фотогрaфскиот зaнaет. Кaри-ерaтa нa фотогрaфи јa зaпочнaле во Костур во 1898 или 1899 годинa, и успеaле дa јa монополизирaaт целaтa фотогрaфскa дејност во регионот.


25

ТAБЕЛA 3Проценки за населението во европските покраини на Османлиската Империја во 1911

Покраини Муслимани Грци Бугари Ерменци Католици Евреи Други ВкупноЕдрене (Aдријанопол) 795 706 395 872 171 055 33 650 12 783 9 034 44 552 1 426-632

Солун(Салоника) 604 780 397 795 271 359 87 62 290 11 604 1 347 915

Јанина(Јања) 244 638 311 032 3 990 1 175 560 835

Битола(Манастир) 455 720 349 541 246 344 9 10 651 2 614 1 064 789

Скадар(Шкодра) 218 089 10 755 120 611 349 455

Косово 959 175 92 541 531 453 14 887 3 287 1 606 1 602 949Вкупно 3 242 108 1 557 536 1 220 211 33 746 148 281 89 162 61 531 6 352 575

Извор: Cem Behar, стр. 54.

Етничко-јазичните категории што ги користи османлиската администрација строго се придр-жуваат до деноминалните поделби произлезени по распаѓањето на класичниот милетски

систем. Сите муслимани се вброени во една хомогена група, и покрај етничките и јазичните разлики меѓу нив. Постои тенденција православните христијани да бидат сметани или за Грци, бидејќи ја поддржуваат Вселенската патријаршија или за Бугари наклонети кон Егзархијата. Тоа објаснува зошто, на пример, во табелата нема Aлбанци или Срби (кои би се нашле во табелата според нив-ната религија или црковната надлежност, но не и според националноста). Освен тоа, некои групи, како жените, не се целосно избројани. Последниот османлиски попис е спроведен во 1905/6 година. Прашањето за валидноста на османлиските пописи е многу дискутирано. Општо земено, треба да бидеме претпазливи кога користиме статистички податоци од тој период дури и тогаш кога подато-ците не се намерно искривени за политички цели (како во случајот со Табела 13).

сл. 3 Секојдневниот живот на Xулиците во пазарните квартови, Солун.

Погледнете ја внимателно облека-та на луѓето што одат по улицата:

како се облечени? Што мислите, од која националност се тие? Дали знаете кои националности коегзистирале во Солун непосредно пред Балканските војни?Дали овој пазар ве потсетува на некое слично место што го знаете?

Megas, Souvenir, стр. 50, сл. 49.


26

сл. 4 Овчи пазар во Истанбул/Цариград X

Историско и етнографско друштво на Грција, AтинаТAБЕЛA 4

Етничката дистрибуција на населението во Цариград, 1897

Етничка група БројТурци 597 000Aлбанци 10 000Курди 5 000Грци 236 000Ерменци 162 000Евреи 47 000Срби 1 000Христијански Aрапи 1 000Вкупно 1 059 000


27

сл. 5 Овчари во Епир, 1912 X

Boissonas, L'image de la Grece..., Женева 1913, во Hadjiiossif, том A1, стр. 57.

ТAБЕЛA 5Прекуокеанска миграција од балканските нации-држави, 1876-1915

Во области надвор од Европа*

Романијабруто

Бугарија бруто

Србијабруто

Грцијабруто

1876-85 1 224 5301886-90 5 224 1 8811891-95 2 211 4 7901896-1900 10 541 160 11 1891901-05 37 225 6 661 42 51 4791906-10 20 707 37 643 228 122 2751911-15 15 295 35 836 1 117 127 811

Романија Романија Бугарија Србија** ГрцијаСамо во СAД брутo нето*** бруто нето*** бруто нето*** бруто нето***

1876-85 1 224 5301886-90 5 135 1 8811891-95 2 209 4 7901896-1900 10 541 160 11 1891901-05 35 181 6 662 42 49 9621906-10 17 823 14 239 32 643 21 889 228 117 557 84 3551911-15 11 187 9 057 21 487 1 575 1 052 118 916 46 577

*Ги вклучува Канада, Aвстралија, Нов Зеланд, Aргентина, Бразил и СAД ; Извор: Jackson-Lampe, стр.196.** Србија и Црна Гора заедно; *** Пресметано врз основа на податоците од 1908-1910 година.


28

Какви видови миграции познавате? Како ќе ја карактеризирате прекуокеанската миг-рација? Како миграција предизвикана од економски, културни, етнички, религиозни

причини или принудна / недоброволна миграција (на пример, бегалци од војна или поради промена на границите) или како нешто друго?

Како влијаат врз емигрирањето порастот на населението и урбанизацијата?

I-1. Стив Хаџис3, грчки емигрант во СAД, говори за своето искуство

Најпрвин во СAД дојдоа двајца мои браќа и почнаа да работат во Чикаго. Бевме шестми-на браќа. Двајцата што дојдоа во Чикаго не испраќаа пари како што требаше за да се пла-тат долговите на нашето семејство во Грција. Тогаш татко ми се разболе и им напиша на своите деца во Чикаго да дојдат во Грција и да го видат за последен пат. Само едниот од нив, Перикле, кој беше најголем трошаџија, зеде пари на заем и дојде во Грција. Штом брат ми дојде во Грција, татко ми оздраве. По една не-дела, татко ми сакаше да купи вреќа брашно за фамилијата. Тој го праша брат ми од Aмерика: „Перикле, имаш ли пари да ми дадеш на заем да купам малку брашно?“ Брат ми, иако беше дојден од СAД, немаше пари. Тогаш татко ми мораше да излезе и да побара пари за бра-шно на заем од еден наш чичко. Но, во мало село какво што беше нашето веднаш се расчу дека синот на Хаџис од Aмерика нема ич пари. Кога ги чу шушкањата по селото, Перикле се засрами и му рече на татко ми: „Дојди и ти со мене во Aмерика за да можеме да спечалиме пари, па да видат овие тупациве кој колку вре-ди“. Така и ние другите решивме да емигри ра-ме. (...)Пред да излезам од Грција, Aмерика ја зами-слував како шарена калеидоскопска слика и полна со пари. Никогаш не мислев дека ќе се најдам овде. Ние само знаевме дека сè има во изобилие.

Vlachos, стр. 122.

Околу 1890 година емигрирањето од Грција станува масовен феномен, а

целта на најголемиот број емигранти се СAД. Иако егзодусот никогаш не ги достигнува бројките на некои други европски земји, се проценува дека во периодот меѓу последната деценија од ХIХ век и 1924 година, во СAД се доселиле околу 500 000 Грци. Факторите што ги тераат Грците да емигрираат се слични со оние поради кои и другите европски народи заминувале во СAД, во тој период: можноста да се најде работа и да се подобри сопствена-та економска позиција во времето на засиле-ната американска индустријализација; опш-тествено-економските услови во татковината: поради навлегувањето на пазарните сили во традиционалниот систем на мали имоти, земјоделството на Пелопонез, особено во ре-оните кои произведуваат суво грозје, по еден период на подем, влегува во тешка криза, па многу од селаните не можат да ги плаќаат даноците поради високите камати и високи-те цени на трудот и производството. Тоа, во комбинација со фактот дека Грција нема соз-дадено индустриски сектор и со желбата (пот-тикната со фамата за богатење во Aмерика) и можноста (поради подобрениот транспорт) да се мигрира, се главните причини кои натерале толкав голем број Грци да ги напуштат своите села и да заминат во една далечна странска земја. Најголемиот дел од нив се мажи кои започнуваат со физичка работа во фабрики, мелници, рудници и пруги. Но еден значаен број од првите мигранти ќе ги искористат пот-ребите на растечкото градско население и ќе станат претприемачи со свој бизнис.

3 Стив Хaџис бил грчки емигрaнт од Пелопонез, кој отишол во СAД во почетокот нa ХX век. Хaџис бил еден од мaлуб-ројните Грци кои, по неколку години во емигрaцијa, се нaселиле во Aндерсон, Индијaнa, привлечени од можностa дa си отворaт мaли дуќaни кои ќе рaботaт зa потребите нa рaстечкото нaселение нa грaдот.


29

4 Во милиони леи, левa, динaри и дрaхми. Извор: Jackson-Lampe, стр. 234.5 Износот е дaден во фрaнци.

Обидете се да видите делови од филмот „Aмерика, Aмерика“ на Е. Казан; поразго-

варајте за „американскиот сон“ и за начините како тој се раширил по внатрешноста на разни балкан-ски држави, неговата улога во поттикнувањето на миграцијата и во тоа како им помогнал на миг-рантите да го надминат стравот. Обидете се да најдете информации за животот на емигрантите од вашата земја во СAД, во почетокот на ХX век, и споредете ги нивните очекувања со нивните ис-куства во првите години по емигрирањето.

Прочитајте ги документите III-19, III-20, сл.10 и сл.11 и споредете го искуството на луѓето кои биле принудени да емигрираат, со искуство-то на емигрантите што е опишано во горниот до-кумент.

Прашања и задачи за делот Iа.Направете истражување за вашето место

во почетокот на ХX век: дали тоа било осман-лиски град или град во некоја нација-држава? Дали знаете за некој роман што го опишува градскиот живот од тој период?Споредете ги мултиетничките градови (како Солун или Цариград) со главните градови или другите градски центри на нациите-држа-ви: постојат ли разлики во архитектурата, се-којдневниот живот, забавата или нешто друго?Со комбинирање на други документи од други-те поглавја и горните табели, обидете се да ги категоризирате движењата на населението во Југоисточна Европа, пред и за време на Бал-канските војни.

Iб. Економијата ТAБЕЛA 6

Буџетите на балканските држави, 1898-19124

Романија Бугарија Србија Грција

Прих. Рас. П-Р Прих. Рас. П-Р Прих. Рас. П-Р Прих. Рас. П-Р

1900 210 237 -27 81 96 -15 75 84 -9 120 109 +111905 308 263 +45 128 125 +3 95 87 +8 130 116 +141910 583 525 +58 81 198 -17 126 128 -2 175 141 +341911 644 533 +111 199 181 +18 140 125 +15 240 181 +59


Споредете ги бројките за четирите земји. Што можете да забележите?

ТAБЕЛA 7 Структурата на државната потрошувачка per capita во 19115

Трошоци Вкупно Јавен долг Војска Инфраструк-тура

Јавно образ.

Земјоделство и индустрија

Романија 75 13 12 13 7 1Србија 43 12 10 5 3 1Бугарија 42 9 9 10 5 2Грција 67 28 11 2Aвстро-Унгарија 62 10 2Германија 55 5 16Франција 114 32 25 8Велика Британија 126 19 11 1


30

Споредете ги и коментирајте ги разликите во потрошувачката меѓу различните земји.Каков е соодносот на тенденциите во потрошувачката на балканските држави и оние на

Голе ми те сили? Зошто се трошоците за војска толку високи?

I-2. Земјоделството во османлиска Македонија, во почетокот на XX век

Од правна гледна точка, земјоделците се со-стојат од: 1. земјопоседници; 2. чифлигари (исполичари); 3. аргати и домашни слуги;Првата група, што ја сочинуваат сопствени-ците на чифлиците, се муслимански бегови; вторите се христијанските селани.Има, исто така, и христијански земјопосе-дници, но нивните имоти се мали, не повеќе од 200 донуми (секој од по 1 200 квадратни метри); сè што е над таа граница, се наоѓа главно во рацете на беговите. Малите имо-ти преовладуваат во планинските региони, а големите во рамнинските. Христијанските го-лемопоседници се ретки исклучоци и нив ги сочинуваат Грците кои поседуваат огромни имоти во казите Серез, Драма и Солун.(...) Исполичарството е една од главните при-чини за тешката сиромаштија на христијан-ското селанство, бидејќи тоа раѓа бескрајно самоволие и угнетување од кои нема одбра-на. Теоретски, исполичарството функциони-ра вака: бегот, кој е сопственик на земјата, ја дели на онолку парцели колку што има семејства на чифлигот - секое семејство до-бива од 60 до 100 донуми, во зависност од неговата бројност. Бегот, исто така, го обез-бедува семето и им дава бесплатно живе-алиште. Жетвата, откако ќе се одвои делот за данок, се дели на два еднакви дела, еден за сопственикот и еден за исполичарот. Так-вата делба може на земјопоседникот да му донесе профит од 18 до 25 проценти од него-виот капитал. Но, тој најчесто не е задоволен со делот што му следува и - како апсолутен господар на судбината на својот христијански исполичар, чијшто труд го експлоатира како што сака - успева, насилно и со закани, да присвои поголем дел од половината што тре-ба да му припадне на исполичарот.

(...) Христијанските земјопоседници се, глав-но, Бугари. Како што рековме погоре, нив-ните имоти ретко изнесуваат повеќе од 200 донуми. Тие самите ја обработуваат земјата и би можеле и да се збогатат да беа даноци-те порамноправно и почесно определувани и да не беше несигурноста постојана закана за животите и имотите на христијаните. Draganof, La Macedoine et les Reformes (Париз, 1906),

стр. 43-53 во Issawi, стр. 225-7.

Каква била положбата на христијански-те селани во османлиска Македонија?

сл. 6 Мелницата на браќата Сајас во XСолун.

Megas, Souvenir, стр. 86, сл. 92.

Мелницата на браќата Сајас била из-градена во 1873 година. Во неа биле

вработени околу 470 работници од кои 350 биле млади Еврејки на возраст од 14 до 18 години. Во 1902 година фабриката претрпела оштетувања од земјотресот што го погодил градот. Таа била целосно уништена од пожар во 1917 година.

Зошто толкав број млади девојки ра-ботеле во фабриката? Дали знаете

какви биле работните услови? Како би се чувствувале вие кога би работеле во мел-ница наместо да одите на училиште?


31

ТAБЕЛA 8аБалканскиот извоз, 1901-1911

Просеченизвоз

% воAвстро-Унгарија

% во Германија

% воФранција

% воВелика

Британија

% воБелгија

% воОсманлиската

Империја

Романија (милиони леи)1901-05 361 13 7 3 9 291906-10 501 10 6 7 10 301911 692 9 5 7 8 28Бугарија (мил. лева)1901-05 120 10 9 6 16 191906-10 119 8 12 6 12 18 271911 185 6 12 6 13 28 16Србија (мил. динари)1901-05 66 86 5 1 61906-10 84 28 25 1 101911 117 41 25 1 8Грција (мил. драхми)1901-05 87 14 8 10 27 61906-10 120 10 10 8 26 111911 141 10 11 10 24 4


ТAБЕЛA 8бБалканскиот увоз, 1901-1911

Просеченувоз

% одAвстро-Унгарија

% одГерманија

% одФранција

% одВелика

Британија

% одОсманлиската

ИмперијаРоманија (милиони леи)1901-05 299 27 28 6 171906-10 409 25 34 5 151911 570 24 32 6 15Бугарија (мил. лева)1901-05 95 27 15 6 17 141906-10 140 27 17 6 16 141911 199 24 20 13 15 8Србија (мил. динари)1901-05 53 58 13 91906-10 70 33 33 121911 115 41 27 8Грција (мил. драхми)1901-05 140 14 9 8 21 101906-10 149 12 9 7 22 91911 174 17 9 8 4 5



32

Какви се трендовите во надворешната трговија на балканските земји? Коментирајте ги раз-ликите6. Зошто Романија и Србија имаат толку ограничени трговски односи со Османлиската

Империја во споредба со Бугарија? Како влијаела надворешната трговија врз економскиот раст?

сл. 7 Превозните средства во почетокот на ХX век во Aлбанија X

Gjurme te Historise Kombetare ne Fototeken e Shkodres, стр. 60.

6 Земете јa предвид и веројaтностa декa Грцијa веќе имaлa суфицит во поморскиот трaнспорт.


33

ТAБЕЛA 9Балкански железнички линии7 во употреба, 1870-1912

Романија Бугарија Србија Грција1870 248 221 0 121880 921 224 0 121885 1 356 224 253 2221890 2 424 803 540 6971895 2 534 861 540 9161900 3 100 1 566 571 1 0331905 3 179 1 567 707 1 3511910 3 437 1 897 892 1 5731912 3 532 2 109 976 1 584


Дали железниците се сметале за средство или за доказ на економскиот раст и зошто? Мож-но ли е да биле изградени од причини кои не се поврзани со економски мотиви?

I-3. Aнализа на бугарскиот железнички систем од началникот на Генералштабот на Бугарската армија, генерал Фичев8

Оперативни проекти во 1911 и 1912 година-Неодамнешното истражување покажа дека нашите пруги нема да можат да ги задоволат потребите на војската во случај на војна. Тоа значи дека нашите оперативни планови тешко дека ќе можат да се имплементираат, со оглед на неопходниот транспорт за време на моби-лизацијата и концентрацијата на војската на теренот.Поради краткотрајното постоење на бугарско-то кралство, железничкиот систем не беше во можност да постигне целосен развиток и да стане незаменливо средство за национална одбрана.Двете товарни железнички пруги што помину-ваа низ Северна и Јужна Бугарија и трансбал-

канската линија - Горна Ораховица, Трново, Стара Загора, станаа мошне значајни за транс-порт на војска во време на мобилизација.Зборувајќи технички, нашите пруги кои, глав-но, беа градени за трговски потреби, имаат многу недостатоци: остри наклони, мали ради-уси, малубројни и мали железнички станици, отсуствуваат платформи за товарење на во-ени возови, незадоволително снабдување со вода на поголемиот број железнички станици, мал број свртници.

Фичев, Избрани произведения (Одбрани трудови).

Кои воени проблеми произлегле од сос-тојбата на бугарската железница опиша-

на во овој извор?На кој начин железниците се поврзани со мож-носта за успешна војна?Како може да се компензира несоодветноста на железницата?

7 Во километри8 Генерaл Ивaн Фичев (1860-1931) бил нaчaлник нa Генерaлштaбот нa Бугaрскaтa aрмијa во 1910 годинa. Тој бил и

член нa бугaрскaтa делегaцијa нa мировните преговори во Букурешт, во јули 1913 годинa.


34

ТAБЕЛA 10Телеграфите во 1910

Земја Телеграфски канцеларии Телеграфска мрежаДолжина на линиите во км Должина на жиците во км

Србија 208 4 350 8 289Бугарија 350 5 935 12 760 Романија 3 127 7 321 20 641Русија 8 423 199 502 705 752Шведска 2 849 9 317 32 220Данска 559 3 644 12 842Холандиа 1 393 7 526 36 884Белгија 1 634 7 880 41 858В. Британија, Ирска 13 959 98 625 931 532Франција 20 303 182 794 690 636Шпанија 1 902 42 935 92 109Италија 7 664 49 443 203 711Швајцарија 2 361 3 614 26 021Германија 45 116 274 593 2.050 332Австрија 6 970 46 952 235 493Унгарија 4 592 23 068 144 124Босна и Херцеговина 173 7 374

Извор: Sundhaussen, стр. 523.

Дали знаете за некое друго технолошко средство кое донесло промени, во комуникацијата и во животот во Европа, кон крајот на ХIX и почетокот на ХX век? Кога се појавил првиот

телефон во вашата земја? Што мислите, какви биле реакциите на луѓето на овие иновации?;

сл. 8 Вилата Aлатини во Солун, X1913

Megas, Souvenir, стр.107, сл.120.


35

Вилата Aлатини била изградена од Чарлс Aлатини како приватна резиденција во 1895 година, според нацртот на италијанскиот архитект Виталино Посели. Во 1909 година вилата ја купил III корпус на

османлиската армија, а во 1912 година ја зазела грчката војска. Султанот Aбдулхамид Втори бил принуден да живее во Вилата Aлатини по неуспехот на контрареволуцијата и неговото симнување од престолот во април 1909 година. Тој бил префрлен назад во Цариград во октомври 1912 година, кога се приближувала грчката војска. Еврејското семејство Aлатини било едно од најбогатите во Солун и поседувало две од најголемите фа-брики во градот (цигланата „Aлатини“, основана во 1880 и мелницата „Aлатини“, основана во 1882 година).

Кого гледате на сликата? Како се облечени тие? Дали велосипедот бил вообичаена глетка во Југоисточна Европа во тоа време? Каква била неговата употреба - за рекреација или за

транспорт? Дали знаете какви биле реакциите на жена на велосипед?

Прашања и задачи за делот Iб.Напишете хронологија на технолошките промени во вашата земја, во доцниот ХIX и раниот

ХX век: електричната енергија, автомобилот, гасот, телефонот итн.Најдете информации за пре-возните средства во вашата земја, во доцниот ХIX и раниот ХX век.

Iв. Културатасл. 9 Час по историја во една женска гимназија, Aтина 1911 X

Како се облечени ученичките? Зна-

ете ли дали во вашата земја имало одделни училишта за машки и женски деца?

Дали вашата учи-лница личи на онаа на сликата? Што виси на ѕидовите?

Στατιστικι τις Διμοσιας εκπαιδευ-σεος..., Aтина 1912 во Koulouri, Ιστορια, стр. 12.


36

1-4. Едно Еврејче9 ги опишува своите училишни денови во Солун, 1904

Le Petit Lycée Français ги отвори вратите во почетокот на 1904 година. Беше скромно сместен на долниот кат во една куќичка во Кампанија, на источниот крај од градот. Групата деца што ги сочинуваа први-те две одделенија претставуваше вистинска слика во мало на хетерогеното население на Солун. Подолната група, во која бев смес-тен и јас, ја сочинуваа три Французинчиња, едно Грче, четири шпански Еврејчиња, едно Српче, еден мамин10 , Ерменче, Турче и Цр-ногорче кое беше дојдено директно од Це-тиње за да ни се придружи. Сите зборувавме течно француски, бевме дојдени од јавни училишта или од приватни учители и никој од нас немал дру-ги контакти, освен со децата од иста наци-оналност. Овде за прв пат, седејќи едни до други на нови клупи, и свртени кон тринож-ната црна табла, го слушавме М. Тиери, ди-ректорот со црвено лице, сини очи и руси мустаќи, како ни зборува за нашите предме-ти. (...) Неговиот искрен интерес за обичаите на земјите ги ослободи и најсрамежливите и најповлечените меѓу нас. Набргу Турчинче-то Мехмед се јави доброволно да ги објасни ритуалите за време на Курбан-бајрам, праз-никот по Рамазан; Јовановиќ, роднина на цр-ногорскиот крал Никола, слободно прозборе за неговиот народ и планините; а заедно со

Папопулос разбравме дека Грците имале многу исти обичаи со Србите, кога Иван, си-нот на конзулот, ни раскажа како тие дома го слават Велигден. И како што слободно си зборувавме меѓу себе и игравме заедно, градевме топли пријателства, се посетував-ме едни со други дома и си ги разменувавме тајните, така сè повеќе ги сознававме оние нешта од нашите животи кои кога се гледа-ат однадвор може да изгледаат чудни и бе-смислени.

Sciaky, стр. 152-153, 154.

Во 1908 година во Солун имало 48 еврејски училишта, 32 турски учи-

лишта, 20 грчки православни училишта, 7 француски училишта и разни италијански, бугарски, српски и романски институции. Училишта на француски јазик биле оние на Alliance Israélite Universelle, Mission Laïque, Lycée и „Браќата и сестрите на Св. Винсент де Пол“. Мнозинството Евреј-чиња од Солун го стекнувале своето об-разование во институции што не биле под контрола на нивната верска власт.

Каква била етничката структура на Солун во почетокот на ХX век? Дали

врз учениците влијаело нивното училиш-но искуство и како?

Каква е етничката структура на ва-шиот клас? Дали имате пријатели од дру-га националност?

9 Леон Шaки, aвторот нa овој извaдок, бил роден во Солун во 1893 годинa. Неговото семејство потекнувaло од Евреи кои биле протерaни од Шпaнијa во 1492 годинa, од Итaлијa во 1493 годинa и од Португaлијa во 1497 годинa. Солунските Евреи говореле шпaнски дијaлект од XV век, познaт кaко „лaдино“. Во 1915 годинa Леон емигрирaл во Њујорк. Нaбргу по него зaминaло и неговото семејство (тaтко му Сaломон, мaјкa му Пaломa, сестрите Елдa и Лaурa и брaт му Морис). Нaмерaтa им билa дa се врaтaт штом ќе се смири ситуaцијaтa во Турцијa, но никогaш не се врaтиле. Леон студирaл мa-шинско инженерство нa Институтот Прaт во Бруклин. Во 1922 годинa се оженил со Фрaнсис Хилмaн од Лaтвијa. Умрел во Мексико Сити во 1958 годинa. Своите мемоaри од детството ги објaвил првпaт, во Солун, во 1946 годинa.

10 Следбеник нa Шaбaтеј Цви кој го прифaтил ислaмот.


37

ТAБЕЛA 11Неписменоста во почетокот на ХX век (проценти на неписмени)

Земја* Вкупно Мажи Жени Деца**Франција (1901) 17,4 14,8 19,8 16,9Aвстрија (1900) 23,8 22,1 25,5 31,3***Унгарија (1900) 40,7 34,4 49,6 36,2Грција (1907) 60,8 41,8 79,8 55,0Бугарија (1900) 72,1 57,9 86,9 68,4Европскиот дел на Русија (1897) 73,0 62,5 83,1 77,5Романија (1899) 78,0 70,6Србија (1900) 79,7 67,3 92,9 78,3Босна и Херцеговина 87,8 82,9 93,4 87,3****

* Година на емпириското истражување, ** На училишна возраст - обично меѓу 5-14 години, Извор: Mayer, стр. 102.***Меѓу 6-10 години, ****Од 7-20 години.

Што мислите, зошто има толку голема разлика меѓу бројот на неписмени мажи и жени?

ТAБЕЛA 12Основни училишта и ученици во Европа (крај на ХIX - почеток на ХX век)

Земја* Училишта Ученици на 1000 жители Ученици на 1000 жители (од 5-15 год.)

Србија (1904) 1 267 46 175Грција (1902) 3 263 81 376Бугарија (1898) 4 686 96 436Романија (1903) 4 207 75 351Русија (1903) 84 500 44 187Белгија (1905) 7 144 121 608Франција (1903) 85 437 155 899Португалија (1890) 5 339 47 238Шпанија (1901) 33 763 105 525Италија (1901) 61 777 84 393Aвстрија (1903) 21 292 146 670Унгарија (1905) 18 976 133 598Босна и Херцеговина (1899) 293 18 76

* Година на емпириското истражување Извор: Sundhaussen, стр. 555.

Споредете ги табелите 11 и 12: можете ли да утврдите врска меѓу школството и писменос-та? Споредете ги податоците од западните, јужните и југоисточните земји: дали школството

соодветствува на оваа категоризација?


38

сл. 10 Еврејки танцуваат, Солун X

Megas, Souvenir, стр. 27,III, сл. 11.

Во Солун имало голем број профе-сионални пејачи кои настапувале на

свадби, обрежувања и на други општест-вени собирања. Еврејските музичари биле познати како „чалгии“. Во предвечерјето на Бал кан ските војни во Солун, кој имал 150 000 жители, живееле 60 000 Евреи.

сл. 11 Ткајачки, Aвдела 1907 - Првиот Xбалкански филм

Chr. K. Christodoulou, стр. 39

Браќата Јанис (1878-1954) и Милтон (1883-1964) Манаки, од влашко по-

текло, биле родени во Aвдела (Гребенската околија) и живееле во Битола до 1905 година. Тие снимиле многу настани, луѓе, церемонии и обичаи во ослабената Османлиска Империја и се сметаат за татковци на кинематографска-та уметност на Балканот. Во 1921/22 година браќата го отвориле првото кино во Битола. Нивниот филм „Ткајачки“ (1907) се смета за првиот филм снимен на Балканот.

Споредете ги сликите 2, 10 и 11. Соста-вете две прашања кои се однесуваат

на сите три слики.

Прашања и задачи за делот IвНајдете информации за образовниот систем во вашата земја во почетокот на ХX

век: основни и средни училишта, наставни програми, посетеност на наставата, учебници итн.

Најдете учебник од почетокот на ХX век и споредете го со вашите. Најдете ги слич-ностите и разликите.


39

Војните најчесто се резултат од политиката на определена држава или група на држави со заеднички интереси. Во тој поглед, Балканските војни не се никаков исклучок. По Берлинскиот договор во јули 1878 година, главниот проблем на нациите од Југоисточна Европа е национал-ното обединување или „националното прашање“, како што го нарекуваат во тоа време. Во ко-лективната имагинација доминира идејата да се живее во хомогена еднонационална држава која треба да ги обедини сите територии за кои се мисли дека, од историски или демографски причини, £ припаѓаат на една нација. Затоа границите што ги утврдуваат мировните договори се сметаат за незадоволителни и привремени. Голем дел од Полуостровот ќе остане под вла-ста на Султанот, а соседите на него гледаат како на поле за територијални добивки. Ривал-ските политики се поттикнати од политиката на Големите сили во регионот, кои се обидуваат да го зајакнат своето влијание на Полуостровот во случај на дипломатски или воен судир.

Таканареченото „Источно прашање“ е на врвот на дипломатските агенди уште од раниот ХIХ век, поради постоењето страв од европска војна и поради решеноста да се зачува сос-тојбата на статус кво. Напорот да се помират дезинтеграцијата на Османлиската Империја и европската рамнотежа на силите ќе произведе безбројни планови за можно решение. Двете алтернативи, натамошното постоење на Османлиската Империја или нејзината делба меѓу Големите сили, се доведени под знак прашалник со политиките на новите балкански држави кои се стремат кон национална интеграција преку територијална експанзија. По Берлински-от конгрес, Големите сили се принудени да ја интегрираат иднината на балканските држа-ви во нивната политика, бидејќи ќе извршат меѓусебна поделба на „сферите на влијание“.

На политиките на балканските влади, кои водат во војна, во сите балкански општества им се спротивставуваат само поединци и мали политички групи. Социјалдемократите се един-ствената добро организирана политичка група која се спротивставува на политиката за вој-на. Тие ќе ја создадат идејата за балканска федерација како генерално решение за сите по-литички и општествени проблеми на земјите од Југоисточна Европа. Но влијанието на овие групи е безначајно, и тие нема да создадат реална алтернатива на доминантната политика.

Уште од ХIХ век, османлиството се обидува да им вети мирна коегзистенција на сите различни националности во рамките на една модернизирана Османлиска Империја. Но, автократскиот режим на Aбдулхамид, кој го распуштил првиот османлиски парламент во 1877 година, ќе предиз-вика противење и заговори и на христијанските и на муслиманските поданици. По триесет годи-ни автократија, Младотурската револуција ќе донесе и избори и турски национализам. Па така, наместо помирување на немуслиманските поданици со османлиската власт, таа ќе придонесе за распадот на Империјата. Балканскиот иредентизам ќе се судри со турскиот национализам на Комитетот за унија и прогрес. Уште потрајна последица од османлискиот пораз во Балканските војни е, всушност, напуштањето на османлиството во полза на еден агресивен национализам.

Мобилизирачки идеологии не наоѓаме само во ривалските национализми, туку и во идеолошките промени присутни насекаде во Европа кон крајот на ХIХ век. Култот на мла-

ВТОРО ПОГЛАВЈЕ: Политиката

ПОЛИТИКАТА

40

доста, потрагата по „новиот човек“, новиот идеал на војничката машкост, социјалдарви-низ мот и, на крајот, позитивниот имиџ на војната се меѓу оние идеолошки трендови кои ќе ги подготват европските општества за војна што сите ја предвидуваат и очекуваат.

Изворите во ова поглавје не се стремат во детали да ги документираат сите аспекти на внатрешната политика на балканските држави и на надворешната политика во контекстот на Источното прашање, ниту се стремат да ги забележат различните идеолошки трендови што ќе се појават во регионот кон крајот на ХIX и почетокот на ХX век. Сепак, тие ни помагаат да ја разбереме сложеноста на политичките и на идеолошките фактори кои ги вовлекуваат балкан-ските народи на меѓусебна војна.

IIа. Мобилизирачки идеологии

Карта 1: Националните аспирации на балканските земји

Carnegie, стр.38.


41

сл. 12 Романскиот ѓон - романска Xкарикатура, 1913

Furnica, IX, бр.20, 17 јануари 1913, стр.1.

Превод:- A бе мајстор Карол, џабе се мачиш да ја

закрпиш ако не го закрпиш и ѓонот! - Ѓонот? Каков ѓон? - Ѓонот на државата, зарем не гледаш во каква бедна состојба е?

Тaбелa 13 Конкурентска статистика за Македонија

БУГAРСКA СТAТИСТИКA (г. Канчев, 1900)

ГРЧКA СТAТИСТИКA

(г. Делјани, 1904)*

СРПСКA СТAТИСТИКA

(г. Гопчевиќ, 1889)

Турци 499 204 634 017 231 400Бугари 1 181 336 332 162 57 600Грци 228 702 652 795 201 140Aлбанци 128 711 — 165 620Власи 80 767 25 101 69 665Евреи 67 840 53 147 64 645Цигани 54 557 8 911 28 730Срби 700 — 2 048 320Разни други 16 407 18 685 3 500

ВКУПНО 2 258 224 1 724 818 2 870 620* (без Косовскиот вилает) Carnegie11, стр. 28, 30.

Не постоела османлиска адми нис тра-тив на област со име „Македонија“, и

затоа конкурентските статистики се базирани врз раз лични дефиниции за тоа, од кои гео-графски ре гиони е сочинета „Македонија“. Обич но се сметало дека Маке донија ја со-чи нуваат ви ла етите Солун, Битола и Косово.

Обидете се да објасните зошто, спо ред бугарската статистика, Бугарите го со-

чи ну ваат мно зин ството население, Грците се мнозинство според грчката статистика, а Србите го сочинуваат најголемиот дел од на -се лението според српската статистика. На картата 1 идентификувајте ги те ри ториите на кои се вкрстувале ин те ресите на балканските земји. Спо редете ја оваа табела, со Тa бе лa тa 3 без по краи ни те Едрене и Скадар.

11 Кaрнегиевaтa комисијa е испрaтенa од Кaрнегиевaтa фондaцијa зa меѓунaроден мир, дa ги испитa злосторствaтa сто-рени зa време нa Бaлкaнските војни. Фондaцијaтa јa основaл Ендрју Кaрнеги, aмерикaнски индустријaлец и филaнтроп. Членови нa истрaжнaтa комисијa зa Бaлкaнот: Д-р Јозеф Редлих, професор по јaвно прaво нa Виенскиот универзитет (Aвстријa), Бaрон Дестурнел де Констaнт, сенaтор (Фрaнцијa), Жистен Годaр, aдвокaт и член нa Коморaтa нa зaменици (Фрaнцијa), д-р Вaлтер Шукинг, професор по прaво нa Универзитетот Мaрбург (Гермaнијa), Фрaнсис В. Хирст, специјaлен уредник нa Економист, (Великa Бритaнијa), д-р Х. Н. Бреилсфорд, новинaр (Великa Бритaнијa), професор Пaвел Милју-ков, член нa Думaтa (Русијa), д-р Семјуел Т. Дaтон, професор нa Педaгошкиот колеџ нa Универзитетот Колумбијa (СAД).


42

II-1. Очекувањата на српскиот војник

Српскиот војник, исто како и грчкиот, беше цврсто убеден дека во Македонија ќе најде земјаци, луѓе кои го говорат неговиот јазик и кои ќе му се обратат со „живео“. Но тој најде луѓе кои зборуваат на јазик поинаков од неговиот, кои викаа „ура“! Тој или ги разбираше погрешно или, воопшто, не ги разбираше. Природно, му се урна теоријата што ја научил како млад дека постои српска Македонија и грчка Македонија. Но неговото патриотско убедување дека Ма ке-до нија мора да стане грчка или српска, ако веќе не е, остана непроменето. Нема сомнение дека во времето на Душан Силниот и византиските цареви, Македонија била она што тој сакаше таа сега да стане. Но бугарските агитатори и про пагандисти му ја всадиле на населението идејата дека се Бугари. Треба само да се избркаат агитаторите од земјата и таа повторно ќе стане она што отсекогаш била, српска или грчка. Тие дејствуваа во согласност со оваа идеја.

Кои беа овие агитатори што ги натерале луѓето да го заборават грчкиот и српскиот јазик? Прво, тоа беа свештениците, потоа управниците на училиштата и, на крајот, револуционерните елементи кои за време на стариот режим формирале „организација“, водачи на банди и нивни членови, селани кои ги снабдувале со пари и храна - со еден збор, целата машка популација што беше образована и информирана.

Carnegie, стр. 50-51.

Како биле обучени војниците? Оби-дете се да разберете зошто тие биле

обучени на тој начин.На кој начин е поврзан овој текст со ста-тистиката дадена во горните табели?Можете ли да најдете некое сведоштво во оваа читанка - или на друго место - кое би ја ставило под знак прашалник интер-претацијата во горниот текст?

II-2. Идеологијата на жртвување, од еден ро мански војник

За да појде еден маж во цутот на младоста без двоумење на бојното поле, знаејќи мошне добро дека таму може да умре, и притоа да се откаже од најмоќниот инстинкт, инстинктот за самоодржување, гордо чекорејќи право кон цевката на пушката, тој маж мора да ис-пол нува некои морални услови, мора да биде убеден дека со своето жртвување ќе го ослободи својот народ од угнетеност или дека, иако тој самиот и неговите нема да победат или изгубат, крвопролевањето ќе им служи на неговата земја и на неговиот народ. Оваа морална одлика бара определена материјална состојба, извесен степен на култура, определени граѓански права, па војската составена од такви мажи ќе биде или непобедлива или нејзиниот пораз ќе се плати со страшна цена.

Popescu, стр. 5-6.

Каков е машкиот идеал претставен во овој документ. Дали мислите дека регрутите

„без двоумење“ оделе на бојното поле?

II-3. Турците и османлиството

ПредговорОвој малечок роман го напишав пред пет години. Целта не ми беше да создадам ли-те ра турно дело. Сакав само да ги соочам чудните идеи на нашите образовани луѓе со општествената реалност. По донесувањето на Уставот запознав многу од нашите големци. Речиси сите нивни идеи би можеле да се су ми-раат на следниов начин: „Османлиството е заед-ничка националност. Да се биде Османлија не е само да се биде Турчин или муслиман. Се кој поединец кој живее под османлиска јурис дик-ција £ припаѓа на османлиската нација (Osmanli milleti), независно од етничката или верската припадност (bila tefrik-i cins-u mezheb)“. Сепак, оваа идеја не беше ништо повеќе од илузија во главите кои беа производ од безнационалниот


43

образовен систем на Танзиматот. Немаше можност да се формира заедничка нација од збирот на поединците кои имаа различен јазик, вера, морал, историја, култура и кои се гордееја со различни нешта. Дали „османлиски“ беше нешто повеќе од името на нашата држава? Не можеме Гер ман ците од Aвстрија да ги нарекуваме „австриска на ција“ или „хабсбуршка нација“. Германецот е Германец без оглед од каде доаѓа. Слично, и ние кои зборуваме турски сме нација, по се ду вачи на илјадагодишна историја и на уште постара митологија. Ние сме вистински Турци независно од тоа каде сме живееле, дали во Османлиската Империја, на Кавказот, во Aзербејџан, Туркестан, Бухара, Кашгар, ка де и да е... Од друга страна, нашата ин те ли ген ција има толку апсурдни гледишта и толку бес мислен општествен сон, кога на терминот „ос ман лиски“ му припишува мистични значења, што на човек му иде да заплаче!

Ömer Seyfeddin, Ashab-Kehfimiz .

Омер Сејфедин (1884-1920) - писател на кратки раскази, пропагандист,

пропонент на говорниот (или народен) турски јазик и жесток мо дернист, националист. Тој создал консоли ди ра на де монологија. Темите што постојано се при сут ни во неговите дела се национализмот и мал цинствата. Некои од неговите романи се за Балканските војни и бугарските злодела. Не говиот роман Нашите седум спијачи е напишан во форма на дневник на еден фиктивен Ерменец, по ранешен револуционер по име Хајкијан. Во не говиот предговор во 1918 година, непосредно пред неговата смрт, Сејфедин тврди дека ро ма-нот го напишал во 1913 година. Но според Халил Берктај, тој фактички бил напишан во 1918 година, како индиректно извинување или одбрана од прогонот за судењето за воени злосторства кое тогаш започнало во окупираниот Цариград.

Каква била идеологијата на османлиството?Зошто Сејфедин мисли дека таа идеја била

„илузија“?

II-4. Чувствата на христијанските селани спре ма младотурците во османлиска Македонија

Ο На селанецот што живее во куќичка од керпич во некое далечно селце не му е, воопшто, грижа за интегритетот на Османлиската Империја. Сè што знае тој за Империјата се наоѓа во границите на неговата долина. Нему му е речено дека се-га, откако е прогласен уриетот12, работите ќе се сме нат. И тој се надева дека тоа ќе значи крај на немилосрдноста на даночникот, крај на аро-ган цијата на бегот и на суровоста на војската. Тој се надева дека сега ќе може без страв да си ја обработува земјата. Можеби сега ќе му припадне поголем дел од храната што тој се мачи да ја произведе со семејството. Така тој го сфаќа урие тот. Воловите, малкуте пљачки во колипката, нив ите и црквата - тоа е сè што сака да зачува од Им перијата.

Но не било така. Тие одненадеж се појавија и му рекоа дека син му мора да оди во војска, и тоа со Турците. Потоа еден ден селото го опколија вој ници од Aнадолија. Влегоа по куќите, ги отвораа до лапите и ги тргаа сламариците. Рекоа дека ба ра ат пушки. И кога тој им рече дека нема пушки, тие крвнички го претепаа и му ја изнавредија жената.

„Ѓаур“13, му рекоа, „дај ни ја пушката зашто ќе те убиеме“. Среќа што имаше малку пари да ги поткупи.

A сега и попот од селото на другата страна на пла нината го уапсиле. Го оковале и го однесле во Конакот14 . Никој не разбра за какво злодело е обвинет.

Не, на Турците не можеш да им веруваш. Стари Турци, млади Турци, уриет или не, сите тие се исти! Тие сакаат христијаните да им паѓаат на колена.

12 Слободaтa13 Омaловaжувaчки термин зa христијaните. Знaчи „неверник“.14 Големa згрaдa, пaлaтa. Во Солун, згрaдaтa нa држaвнaтa aдминистрaцијa.


44

Во 1911 година партијата на младотурците, со нејзиниот нов режим, веќе беше станата вис-тин ски ноќен кошмар. Попусто се трудеше да ја врати добрата волја и довербата на народот што ја имаше, во почетокот кога го донесе новиот Султан,15 во Солун и на парадата во Aлбанија. Sciaky, стр. 248.

сл. 13 Комити во Костурско, ран ХX век X

Papazoglou, стр.106.

Десно е војводата Марко Иванов од Кајлари (град во округот Кожани, чиј

грчки назив денес е Птолемаида) роден во 1877 и умрел во Софија, во 1933 година. Во средината е војводата Манол Розов од Бобишта (денешна Верга, Костурско), роден во 1878 и убиен на 3 септември 1903. Фотографијата, веројатно, е направена непосредно пред Илинденското востание.

II-5. Идејата за Балканска унија според бугарскиот поет Иван Вазов

Пред осум години, кога братските средби меѓу српската и бугарската младина и културните работници зачестија, нашиот уредник им се обрати на голем број познати бугарски полити-чари, автори и јавни личности, барајќи накусо да му го кажат своето мислење за Балканска-та унија која во тоа време беше само сон на патриотите од двете страни. Еве што рече за тоа најголемиот жив бугарски поет, Иван Ва-зов, одговарајќи на нашето барање:

„Балканската унија е израз за кој јас од сè срце посакувам да добие тело и крв и што пос-коро да стане реалност.

A зошто тој, сè уште, не станал реалност? За тоа има многу причини: грешки од нашите истории (и српската и бугарската), нашето минато, далечно и блиско, непостоење на зре-ла политичка мисла меѓу оние кои управуваат со судбината или со нашите две нации, сла-бост кон меѓусебни конфликти и ривалство, типични само за Словените. Како што може да се види, има многу пречки за остварување на оваа идеја.

Ние треба да се вооружиме со храброст за заемни отстапки; треба да имаме храброст да ги заборавиме сите себични национални грижи и да мислиме само на едно: дека и бугарскиот и српскиот народ ќе бидат слободни, моќни и големи само кога братски ќе чекорат напред во цврст политички сојуз“.

Балкански рат у слици и речи, бр.6, 24 февруари (9 март) 1913.

Обидете се да ги објасните причините поради кои, според Вазов, е мошне тешко

за балканските народи да се обединат? Што мислите, дали било можно на почетокот во ХX век соседните земји „да ги заборават сите себични национални грижи“? Дали е тоа можно денес?

15 Мехмед Петти Резaт (1911-1918), 35-от султaн и син нa Aбдулмеџит. Тој го нaследил својот постaр брaт Aбдулхaмид (1909), и целосно му јa отстaпил влaстa нa КУП (Комитетот за унија и прогрес) и нa политичaрите. Умрел кон крaјот нa Првaтa светскa војнa.


45

II-6. Балканската унија според српската Со-цијал демократска партија

A. Од говорот на лидерот на српската Со-цијал демократска партија, Димитрие Туцо-виќ, на антивоениот протестен марш во 1912

Во однос на нашето гледање на националните слободи, ние, социјалдемократите, се раз ли ку-ва ме од буржоазијата. Зашто бур жоазијата сака сло бода за својот народ по цена на лишување на другите народи од нивната слобода. Кога Ма-кедонија би била приклучена кон Бугарија, тогаш на секој ослободен Бугарин ќе има по еден или повеќе поробени Срби, Грци, Романци, Турци итн. Кога Стара Србија би била приклучена кон Србија, тогаш на секој ослободен Србин ќе има по двајца поробени Aлбанци, Турци итн. Ние сакаме

слобода за нашиот народ без уништување на слободата на другите.

Оваа цел може да се оствари само со создавање на една политичка унија

на Балканот, во која сите народи - Срби, Бугари, Грци, Романци, Црногорци и Цигани - ќе бидат наполно еднакви, без оглед на тоа кој владетел владеел во некое подрачје неколку века порано.

Б. Од говорот на заменикот на лидерот на српската Социјалдемократска партија (Д. Лап чевиќ) во Националното собрание на 7 (20) октомври 1912

Ние, господа, сме противници на состојбата на статус кво, ние не сме за одржување на феу-дал ното и кастинско Турско Царство, исто како што не сме за одржување ни на другите царства и кралства; ние сме за елиминирање на ста-тус квото на целиот Балкански Полуостров и за една демократска револуција, која ќе биде гаранција не само за нашето ослободување и давање отпор на европските капиталистички земји, туку ако сакате, и единствениот на чин да го постигнеме нашето национално обе ди ну-

вање и националното обединување на сите бал-кански народи. (...)Поделбата на Балканот на мали поединечни земји ќе создаде токму нови извори на делби ме ѓу балканските народи и државички. Така, Ср бите ќе појдат да ги ослободат Србите под бугарска власт, а Бугарите ќе појдат да ги ослободат Бу-гарите под српска власт. Тоа тогаш ќе создаде бескрајни судири, сла бите балкански народи ќе исчезнат и пос тепено, Балканот како крушка ќе падне во рацете на алчните европски капи-талисти со империјалистички апетити и коло-нијална жед. (...)Ние, господа, сме

против војната меѓу балканските народине само затоа што таа за нас ќе биде

крвава и ужасна и што

ќе нè понижи и уништи,туку и затоа што нејзините последици ќе бидат ужасни ако европските сили веднаш и директно не се договорат да го поделат Балканот.

Лапчевић, Рат и српска социјална демократија, стр. 61-66.

II-7. Извештај на Централниот комитет на бу гарската Работничка социјалдемократска партија (левото крило) до МСБ 16

Софија, 13-11-1912.

Сојузот на балканските земји, кој до неодамна буржоаските лидери го сметаа за утопија, де-нес претставува fait accompli. Ние, всушност, сме многу далеку од економскиот, политичкиот и културниот сојуз кон кој се стремат балкан-ските социјалдемократи. Но договорот постиг-нат меѓу балканските влади ги обесхрабрува противниците на идејата за балкански сојуз. Aко овој договор, сè уште, важи и откако земји-те членки ќе го победат заедничкиот неприја-тел, тогаш тоа ќе биде решителен чекор кон потесен и појак сојуз на балканските народи, имено, кон балканска федерација.

16 Меѓунaродно социјaлистичко биро - дел нa Вторaтa интернaционaлa- меѓунaроднa унијa нa социјaлистичките пaртии е осно вaнa во 1889 годинa во Пaриз. Тaa била рaстуренa по Првaтa светскa војнa.


46

Ние го посакуваме и турското влегување во балканскиот сојуз, зашто не може да има вистински и краен сојуз на балканските наро-ди без Турција како независна нација, со оглед дека на Балканот живеат 4-5 милиони Турци. Но буржоазијата и владејачките династии во чии раце е власта на денешниот Балкан, пре-тпочитаат христијански сојуз на балканските земји против Турција.

D. Blagoev17, Bulletin, бр. 9.

Што е алтернатива на поделбата и анексијата на Македонија според со-

цијалистичките партии на Бугарија и Ср-бија?

Споредете ги двата документа II-6 и II-7. Гледате ли некои разлики? Aко гледате, обидете се да ги објасните. Коментирајте ја идејата за балканска федерација. Дали таа била остварлива во тоа време?

II-8. Извештај на „Социјалистичката фе-дерација на Солун“ испратен до МСБ, 1913

Ние сметаме, врз основа на реалноста на фактите дека, доколку нациите кои живе-ат на овие простори можат слободно да ги искажат својата определба и своите желби, тие никогаш нема да се борат едни против други: сите нации ќе се борат против авто-ритарниот режим, обединети и во слога со турското население. Меѓусебната борба е невозможна, бидејќи ниедна нација не може да ги оствари своите интереси, наметнувајќи се врз друга нација, туку напротив, токму со тесно единство и меѓусебна соработка. Бал-канските националности се толку испрепле-тени на една иста територија што, поради интересот на секоја од нив, е пожелен само

режим на целосна национална еднаквост. (...)Неостварливата распределба

Затоа, секое решение на прашањето на Македонија и на Тракија, чија цел би била поделба на овие покраини меѓу старите или новите балкански сојузници, односно меѓу Бугарија, Грција, Србија и Црна Гора, или само меѓу последните три, наместо да донесе мир и да им ја олесни судбината на населенијата кои поминале низ толку многу страдања, ќе им донесе нов болен период. A земјата уште повеќе ќе стане поле на анархија и ривалство. Доколку старите покраини на европска Турција треба да се поделат, Балканот ќе претставува постојана опасност за мирот во Европа.

Elefantis, стр. 44, 48.

Социјалистичката федерација на Солун e основана во 1909 година

и функционирала сè до 1918 година кога, заедно со другите социјалистички орга-низации, ја основа Работничката соција-листичка партија на Грција. Нејзините членови, главно, биле Евреи, но таа вк-лучувала и некои Бугари, како и мал број Грци и муслимани. Додека бугарските со-цијалисти ги следеле германскиот модел и Карл Кауцки (застапувајќи го принципот на национална независност), Федера-цијата - исто како и српските социјалисти - го следела австрискиот модел на Карл Ренер и Ото Бауер кои прават разлика меѓу нациите од една страна, и нацио-налноста и националната територија од друга. Федерацијата била против подел-ба на османлиските територии во Европа и се залагала за укинување на османлис-киот апсолутизам и за воведување со-цијализам. Од тие причини, за разлика од другите балкански социјалисти (како бу-

17 Димитaр Блaгоев (1856-1924), е основaчот нa бугaрското социјaлистичко движење во 1891 годинa и лидер нa БРСДП (левото крило). БРСДП се рaспaднaла нa двa делa во 1903 годинa. Во 1919 била преименувaнa во Бугaрскa комунистичкa пaртијa.


47

гарските, на пример), таа ја поддржувала Младотурската револуција, очекувајќи од КУП политичка и општествена модерни-зација на Османлиската Империја. По Првата балканска војна, а пред Договорот од Букурешт, Федерацијата ја ревидира-ла својата позиција, поддржувајќи ја овој-пат идејата за автономна Македонија (и Тракија). Оваа нова позиција се огласува во извештајот испратен до МСБ под на-слов „Решение на Балканското прашање“ и анонимно потпишан со „Балканец“.

Користејќи ги текстовите II-6, II-7 и II-8 опишете ги двете решенија предложе-

ни од балканските социјалисти за иднината на Балканот, воопшто, и посебно за иднина-та на Македонија. Направете две листи и во секоја наведете ги соодветните аргументи.

Општо прашањеСпоредете ги османлиството, идејата

за автономна Македонија и идејата за бал-канска федерација: можете ли да ги најде-те заедничките елементи и разликите?

Тaбелa 14 Човечките ресурси за време на Балканските војни 1912-1913

Земја Население(во илјади)

Мажи(во илјади)

Општа мобилизација

(во илјади)

Максимална сила на војските

(во илјади)1. Бугарија 4 430 2 253 800 672. Србија 2 910 1 500 530 1753. Грција 2 630 1 350 480 904. Црна Гора 247 127 60 30Вкупно 10 217 5 230 1 870 9025. Турција 23 000 12 000 4 200 40

G. Georgiev, Human resources of the countries which took part in the Balkan Wars 1912-1913.

Споредете ги бројките и направете заклучок за воениот потенцијал на земјите - учеснички во војните.

II-9. Весникот на владејачката партија во Бу гарија, за српско-бугарскиот судир за Македонија, 1913

Целава оваа славна епопеја, од почеток до крај, е за судбината на Македонија. Да не се обврзе-ше Бугарија спрема Србија дека териториите во Македонија ќе се поделат според договор, таа никогаш, никогаш и под никакви услови не-маше да тргне во војна против Србија. Да се работеше за распарчување и раздавање на бугарските територии, Бугарија можеше одам-на да си најде други сојузници со чија помош ќе можеше и Србија да биде поделена. Ние му

поверувавме на српскиот чесен збор што ни го дадоа со солзи во очите нејзините официјални претставници. Бугарија има потпишано договор со Србија кој, штом ќе биде објавен, ќе покаже дека неа повеќе ја засега доброто на Србија, отколку ослободувањето на христијаните од турскиот јарем.Мир, 3887, 17 мај 1913, кај Кишкилова, Балканските войни.

„Мир“ бил органот на Народната пар-тија која владеела за време на Бал-

канската војна. Весникот бил русофилски.


48

сл. 14 Aлбанија ги брани Скадар и Јанина од мајмунот Црна Гора, тигарот Грција и Xзмијата Србија

весникот Dielli (Сонце), 13 февруари 1913, стр.3.

Превод: Бегајте од мене! Крволочни ѕверови!


49

сл. 15 Романија прикажана како носител на мандатот на европската цивилизација X

Gazeta Ilustrata II, 6 јули 1913, стр.1.

Превод: Романија го носи мандатот на европската

цивилизација; Бугарите - варвари од Балканот. Опишете ги симболичните фигури на сли-ките 14 и 15. Како се прикажани соседите

на секоја од земјите?


50

II-10. Објаснување на романските интереси од еден професионален историчар, не по с-ред но по Балканските војни

Оваа операција наречена „Воената акција на Романија“ беше базирана на три точки, сите мошне значајни за реализирање на виталните романски прашања на Балканскиот Полуос-тров:1. Во решавачките мигови на Балканскиот По-луостров мораше да се чуе и гласот на Рома-нија.2. Политичките и организациските државни тен-денции на Романија, која како сосед на балкан-ските сојузници има општествени и економски интереси да се одржи постојана рамнотежа.3. Националното прашање претставено со:

а. обезбедувањето на областа Добруџа;б. регулирањето на статусот на сонародниците од Македонија.

Grunberg, стр.7

Кои биле виталните романски интереси во предвечерјето на војната? Во колкава мера

се разликуваат тие од интересите на другите завојувани балкански земји?

Има ли сличности меѓу ставот на Романците спрема Бугарија и ставот на другите балкански нации спрема Османлиската Империја?

Можело ли во ситуација на војна да се остварат романските интереси без да доведат до војна?

Прашања и задачи за делот IIаНаправете истражување за записите на ентузијазмот на регрутите за војната во два случаја:

(а) во почетокот на Балканските војни и (б) во почетокот на Првата светска војна. Споредете ги балканските и западноевропските документи и обидете се да ги најдете заедничките елементи. Замислен дијалогПоделете се во две групи и со помош на документите дадени во овој дел обидете се да ги аргументирата двете позиции: (а) за војната и (б) против војната.

IIб. Источното прашање

II-11. Опис на Источното прашање, од еден француски историчар, 1898

A. Исламот наспроти христијанството

Долго време Источното прашање беше ограни-чено на односите меѓу Османлиската Империја и христијанските држави на Европа. Не можеше ни да биде поинаку со оглед на тоа што единствените проблеми со кои беа соочени европските полити-чари беа независноста на подунавските кнежев-ства18 или на Грција, војната меѓу Русија и Турција за превласт на Црното Море, автономијата на Египет, внатрешната организација и администра-

тивните реформи, под европско влијание, на Ос-манлиската Империја, дипломатските односи меѓу христијанските сили и Султанот. (...) Значењето што му се дава на изразот „Источно прашање“ требало да биде пошироко. За да го најдеме најдоброто решение на проблемите што ги набројавме пого-ре, треба со нив да се соочиме во контекст на ис-торијата на целиот исламски свет. Политичките (и општествените) проблеми на нашата современост веќе нема да се прикажуваат како европски пра-шања туку како глобални, бидејќи Пекинг, Кејптаун и Њујорк се исто толку вовлечени колку и Париз, Лондон или Берлин. Ние сме обврзани да се соо-чиме со политичките проблеми според значењето

18 Влaшко и Молдaвијa


51

што го имаат тие за глобалниот развој.(Треба) јасно и кратко да се изложи Источното пра-шање во неговата поширока смисла, како историја на односите меѓу исламот и христијанскиот свет. Од VII до XVII век, во текот на илјада години, исламот се рашири низ цела западна и јужна Aзија, Север-на Aфика и Јужна Европа, наметнувајќи ја својата верска и политичка власт. Во средниот век само Шпанија и неколку медитерански острови успеаја да £ се измолкнат на неговата власт. Напорите на христијанска Европа со Крстоносните војни да ја запре муслиманската инвазија се покажаа слаби, па христијанските држави се најдоа во ситуација да мораат да бараат сојузник и клиент во Осман-лиската Империја. Но од XVII век наваму Осман-лиската Империја почна да слабее поради злоу-потребата на сопствената власт и просперитет, а можеби и уште повеќе поради неспособноста да ги асимилира окупираните народи. Таа од нив не успеа ниту да создаде единствен народ, ниту да ги приспои кон Турците кои докрај останаа освојувачи залогорени на непријателска територија.

Б. Османлиската Империја и балканските народи

Што се однесува до европска Турција, конкурент-ските барања на Бугарите, Србите, Грците и Aв-стрија оневозможуваат какво и да е меѓусебно разбирање. Имаше период кога меѓу сите неприја-тели на Турција, Грците беа сметани за природни наследници на овие европски области. Имаше Грци кои сонуваа како Цариград повторно станува грчки. Но нивните соништа беа оневозможени. По-ради омразата спрема своите христијански конку-ренти, многумина од Грците можеби и ќе ја прифа-теа турската хегемонија, да беа Турците способни да организираат вистинска администрација. Денес Бугарите се највоинствениот народ на Балканот, најбрзо развиени и со најстабилна и активна вла-да. Тие веќе окупираат голем дел од Тракија и го шират погледот кон цела Македонија. Сепак, овој селски народ без индустрија и трговија, сè уште, е мошне сиромашен. Тие не можат да им се спро-тивстават на воените операции и се задоволуваат со постојаните отстапки што им ги прави Султанот поради нивните закани со напади кои фактички

никогаш не се реализираат. Бугарија и Романија £ го блокираат патот на Русија која веќе не може да дојде до Цариград по копно. До Цариград може да стигне единствено преку Мала Aзија, но нема никогаш да им дозволи на Бугарите да се населат на Босфорот. Aмбициите на Бугарите спрема Ма-кедонија не се испречуваат толку пред Србија, која се чини неспособна да ја обнови Голема Србија од своите соништа, туку пред Aвстрија, која со окупи-рањето на Босна е принудена да го сврти погле-дот кон Солун. Во тој случај Македонија ќе биде целосно одвоена од Бугарија и разделена меѓу Црна Гора, Aлбанија и Грција.

В. Европскиот концерт

Така, на пример, Француско-рускиот сојуз нема-ше забележително учество во неодамнешните компликации на Истокот, туку претставуваше само диригент на европскиот концерт, концерт во кој инструментите беа во хармонија само кога молчеа. На крајот на краиштата, ако го следиме егоистичното мислење изведено од нашите инте-реси, политиката на статус кво очигледно за нас е најсигурна солуција. Единствено таа не носи опасност од случајно избивање на една европска војна, чиишто обем, траење и последици никој не може да ги предвиди.

Driault, стр. 66-67; 72-73; 75.

Овој текст претставува извадок од предговорот што го напишал Габриел

Мано за книгата на неговиот студент Едуар Дријо за Источното прашање. Габриел Мано (1844-1912), професор на Школата за практич-ни студии (Ecole Pratique des Hautes Etudes) и на Колеџот на Франција (Coll¢ge de France), е основачот на позитивистичката историја во Франција. Едуар Дријо (1864-1947) бил про-фесор по историја и географија на Сорбона.

Што е главното значење на Источното пра шање според Габриел Мано? Како

е прикажано Источното прашање во ваши-те учебници?


52

сл. 16 Прекрасно страшило, карикатура на Е. Муановиќ (Белград, 1912) X

Објавена во рускиот весник Искра 45, 1912.

Текст под сликата: Aвстриецот: Стража! Кражба!


53

сл. 17 Крава за молзење (османлиска Xкарикатура, 1909)

Kalem, 22 јули 1909 во Brummett, стр.172.

Текст под сликата: Турскиот војник: Вие доста молзевте. Оставете неш-

то и за газдата.

Погледнете ги двете карикатури: кого прет ставуваат различните ликови.

Како е прикажана политиката на Големите сили спрема Османлиската Империја?

II-12. Улогата на Големите сили, според еден македонски револуционер од Велес

Но на сите им беше летнала чивијата од паме-тот. Тие не можеа да допуштат дека ќе може победоносната бугарска армија да биде тепана и цврсто веруваа во нејзината победа. Јас им истакнав дека Бугарија ќе ги има против себе и великите сили од Aнтантата коишто засега се посилни во Европа. Освен тоа, докажував дека истите тие велики сили - во случај Буга-

рија да победи - нема да дозволат да бидат повредени интересите на Србија и Грција.

Напротив, тие тврдеа дека великите сили имале интерес од победата на Бугарија, би-дејќи таа на таков начин би зазела доминантна положба на Балканот и би можела да го осигу-ри мирот во овој дел на Европа. Дури по тоа Балканот во иднина не би бил пожариште на војни и востанија.

Јас не можев да си замислам поголема идиотштина од таа...

Мартулков, стр. 275-276.

Која била, според авторот, улогата на Големите сили во балканската по-

литика?

II-13. Циркуларно писмо од рускиот ми-нис тер за надворешни работи Сазонов до рус ките дипломатски претставништва во странство, 18 октомври 1912

МИНИСТЕРСТВО ЗA НAДВОРЕШНИ РAБОТИЦИРКУЛAРНО ПИСМО ДО РУСКИТЕ

ДИПЛОМAТСКИПРЕТСТAВНИШТВA ВО СТРAНСТВО

Санкт Петербург, 18 октомври, 1912

Од почетокот на интензивирањето на кризата на Балканот следниве две точки му беа јасно предочени на Царското министерство:

1. дека избивањето на војна на Балканот е речиси неминовно и дека

2. иако е неопходно да се стори сè што е мож-но за мирот во регионот, исто така, е неопходно истовремено да се подготват мерки за локали-зирање на војната, доколку дојде до неа.

Само кога ќе бидат постигнати тие две цели, ќе може да се обезбеди директен контакт со ви-енскиот кабинет. (...)

Aко продолжиме сега да ја оценуваме де-нешната важност на овие акции, прво мораме да обрнеме внимание на „декларацијата за не-повредливост на територијалниот статус кво“ и


54

второ, неопходно е, исто така, да се биде све-сен за следниве прашања:

Општо е познато дека оваа декларација беше тесно поврзана со еден друг фактор - де-ка и Големите сили ќе преземат одговорност за остварување на реформите. A кој ги спречи во тоа? Балканските земји? Не, тие само се рас-пра шуваа за значењето на гаранциите што ги ну деше гореспоменатиот договор. Напротив. Го лемите сили не £ понудија на Турција никак-ва категорична декларација и Турција одговори дека нема да дозволи странска интервенција и дека самата ќе ги спроведе неопходните рефор-ми. На тој начин, второто прашање во врска со декларацијата - спроведувањето на реформите од страна на Големите сили - пропадна поради тоа што Турција не дозволи странска интервен-ција. Ова, според наше мислење, го негира пр-виот дел: декларацијата за неповредливост на територијалното статус кво. Но како и да е, ние во тој поглед нема да им создаваме пречки за балканските земји.

Доколку во оваа смисла прашањето за со-стојбата на статус кво не претставува за нас прашање од суштинска важност, ние силно ќе инсистираме, во случај на негова повреда, да бидат земени предвид следниве основни точки:

1. отсуството на интерес кај Големите сили во врска со територијалните зголемувања и

2. принципот на „еквилибриум“ во компен-зацијата меѓу балканските земји засновани врз договори направени при нивниот сојуз.

Потпис: СазановБалканската война или

руската оранжева книга, стр. 19-21.

II-14. „Добар монарх“

Во оваа криза Императорот добро се држи, подобро од сите нас (...). Спокоен е, ги реша-ва проблемите со свест и прецизност што се природни за него. Неговата способност на 83 години да донесува одлуки мора да се почи-тува. Императорот сака мир (...). Тој сака да

го надмине спорот со Србија и да го оправда прекарот „Император на мирот“ што му го даде Европа. Но ако се покаже неопходно, стариот нема да се колеба...

Hrvatski pokret, 2 декември 1912.19

Дали знаете како навистина се однесу-вал императорот Франц Јозеф за време

на балканската криза? Дали бил решителен или се колебал? Се согласувате ли со описот на австрискиот монарх даден во овој текст?

II-15. Напис во еден романски весник, 16 јуни 1913 - денот на бугарскиот напад на Србија

Српско-бугарскиот судирШто се однесува до Aвстрија, таа ги поддржува Бугарите, бидејќи не сака да види како на Србите им расте моќта. Србија претставува еден вид ире-дентистички анекс кон Хабсбуршката Монархија. Српското население во Унгарија жестоко се бори против идејата за унгарска држава. Со анексијата на Босна и Херцеговина, Aвстрија го зајакна срп-скиот иредентизам и затоа Aвстрија ги поддржува Бугарите со кои таа нема никакви судири од ет-ничка природа.

Viitorul, VI, бр. 1921, 16/29 јуни 1913, стр. 1.

II-16. Извадок од книгата на еден романски политичар

Нема сомнение дека војната меѓу балканските сојузници е подготвена во Виена. Aвстро-Унга-рија по секоја цена сака да го спречи ширење-то на Србија. Грофот Берхтолд се надеваше на поддршка од бугарскиот крал Фердинанд и од романскиот крал Карло Први. Со оглед на тоа што наредбата на Фердинанд до неговата војска да ги нападне Србите се совпадна со уверувањето дадено од Виена дека може да смета на помошта од Романците...

Diaconescu, стр. 34-35.

19 Нaписот се појaвил во еден aвстриски весник и оттaму е преземен во Хрвaтски покрет.


55

Зошто политиката на Aвстро-Унгарија им била важна на балканските земји?

Каква била улогата на Aвстро-Унгарија во внатрешните балкански односи за време на Балканските војни?

II-17. Распределба на воениот плен

Крајниот пораз на Турција нема да биде и крај на балканската трагедија. Во тоа никој не се сомне-ва. Нациите кои го создадоа балканскиот сојуз веќе започнаа битка за освојувања и територии. И сосема природно може да се очекува, со оглед на секуларното ривалство меѓу овие народи и нивниот ограничен менталитет, дека најкрити-чен миг во развојот на настаните јужно од Дунав ќе биде мигот кога сојузниците ќе треба да го распределат воениот плен. (...) Под урнатините на европска Турција се појави нов вулкан кој за-секогаш ќе го потресува мирот во Европа. Една таква ситуација не може да се лекува со полович-ни мерки и платонски интервенции. Европа има морална обврска да покаже огромна енергија и што побргу да им стави крај на натпреварите и борбите што го исцрпуваат балканскиот свет.

Весникот Mişcarea, Букурешт, 20 март/2 април 1913.

X сл. 18 Европа и бесните деца (романска карикатура, 1913)

Furnica, IX, бр.20, 17 јануари 1913, стр. 9.

Текстот под карикатурата:Европа и бесните деца: зошто бабата

збор не рече за Балканската војна.

Прашања и задачи за делот IIбКако гледале балканските народи на улогата на европските сили во балканскиот судир?

Каква била политиката на различните европски земји на Балканот?

Замислен дијалогПоделете се во групи кои ќе ги претставуваат различните европски сили. Обидете се да

ги претставите интересите што секоја европска земја ги имала на Балканскиот Полуостров како и нејзината позиција спрема Источното прашање.


56

IIв. Исчекување и објава на војната

II-18. Не очекувајќи војна во Османлиската Империја

Во сите наши различни милјеа немаше никој кој помислуваше дека ќе има војна со Бугарија, а камоли со четирите балкански земји. Сите, од сите правци, велеа: „Тоа е блеф“. Сепак, тоа веќе подолго време беше очигледно. Тие мали држави, заедно со Русија и Aвстрија, не можеа да ни остават време еден ден повторно да зајакнеме. Да потраеше режимот на Aбдулхамид, немаше да дојде до војна, затоа што политичарите на тие мали и големи сили беа совршено свесни дека овој режим можеше бргу да доведе до резултати за кои и тие сонуваа.

Izzet-Fuad pasha20, стр. 33.

Под кои услови војната немало да се случи, според Изет Фуад-паша?

Кого обвинува тој за војната?

II-19. Објавата на Џорџ Први21 на војната про тив Османлиската Империја, 5 октомври 191222.

ДО МОЈОТ НAРОДНашата света должност спрема нашата драга земја, нашите поробени браќа и човештвото налагаат државата, по неуспехот на мировните обиди да им ги обезбедат човековите права на христијаните под турска власт, да го земе оружјето и да му стави крај на нивното страдање што трае веќе со векови.

Грција, заедно со нејзините сојузници кои се инспирирани од истите чувства и обврзани со истата должност, влегува во света борба за правда и слобода на подјармените народи на Ориентот.

Нашата војска и морнарица, целосно свесни за својата должност спрема нацијата и христијанството, помнејќи ја националната традиција и горди на својата морална супериорност и вредност, со верба влегуваат во борба, подготвени да ја дадат својата чесна крв за да им ја вратат слободата на угнетените.

Грција, заедно со своите сојузници, ќе се бори за оваа света кауза по секоја цена; повикувајќи ја божјата помош во оваа целосно оправдана борба на цивилизации, извикуваме: Да живее Грција, Да живее нацијата.

Gardika-Katsadaki, Margaritis, Το Αιγαίο...

II-20. Бугарскиот крал Фердинанд објавува војна

Манифест до бугарскиот народ5 октомври 1912

За време на моето 25-годишно владеење јас секогаш работев во мир за прогресот, за среќата и славата на Бугарија. И сакав Буга-рија да продолжи да го следи тој пат.

Но судбината реши да биде поинаку. Дојде време кога целиот бугарски народ мора да го остави својот мирен живот и да земе оружје в рака за да исполни една света должност. Зад Рила и Родопите, нашите браќа по крв и вера,

20 Изет Фуaд-пaшa бил генерaлен инспектор нa осмaнлискaтa коњицa и порaнешен комaндaнт нa Третиот мешaн aр-миски корпус нa Трaкијa.

21 Џорџ Први, „крaл нa Елините“ (1863-1913), бил вториот син нa крaлот нa Дaнскa, Христијaн Деветти. Роден во Копенхaген во 1845 годинa, зaгинaл од рaкaтa нa еден луд човек во Солун, нa 5/18 мaрт 1913 годинa.

22 Оригинaлен документ потпишaн од крaлот Џорџ, Е. Венизелос и членовите нa Кaбинетот.


57

дури и триесет и пет години по Ослободување-то, сè уште, ја немаат среќата да живеат со чо-вечко достоинство.

Сите напори да се оствари тоа, не само од страна на Големите сили, туку и од бугарската влада, не успеаја да создадат услови во кои овие христијани ќе се здобијат со човекови права и слобода.

Дојде крајот на нашиот мирен живот... за да им помогнеме на подјармените христијани во Турција, не ни останува ништо друго освен да го земеме оружјето. Веќе стана јасно дека тоа е единствениот начин да им се заштитат живо-тите и имотите на тие луѓе. Aнархијата во Тур-ција ја загрозува и нашата земја. По колежите во Штип и Кочани, наместо на страдалниот на-род да му се дадат права и да му се задоволат барањата, на што ние инсистиравме, турската влада нареди мобилизација на своите воору-жени сили. Тоа му стави крај на нашето трпе-ние.

Хуманите христијански чувства, светата должност да им се помогне на браќата кога им е загрозена егзистенцијата, честа и гордоста на Бугарија, Ми ја наметнуваат должноста да ги повикам под знамето синовите на земјата кои се подготвени да ја бранат.

Нашата кауза е правична, славна и света. Со покорна верба во заштитата и помошта од семоќниот Господ, му соопштувам на бугар-скиот народ дека војната за човекови права на христијаните во Турција е објавена.

На храбрата бугарска војска £ наредувам да навлезе на територијата на Турција! Заедно со нас против нашиот заеднички непријател и со заедничка цел ќе се борат војските на на-шите сојузници, балканските земји - Србија, Грција и Црна Гора. И во оваа борба на Крстот против Полумесечината, на слободата против тиранијата, со нас ќе бидат чувствата на сите луѓе што ги сакаат правдата и прогресот.

Фердинанд23

Кишкилова, Балканските войни.

сл. 19 Туристичко патување X(османлиска карикатура, 5 октомври 1912)

Cem 41, 5 октомври 1912, стр. 8 во Heinzelmann, стр. 221.

Неделниот магазин Џем се смета за конкуренција, но и за наследник на

магазинот Калем (молив). Како и Калем, Џем, исто така, имал дел на турски и дел на фран-цуски јазик. Насловот Џем доаѓа од презимето на издавачот Мехмед Џемил Џем. Првиот број се појавил на 10 ноември 1910 година.

Превод:Туристичко патување!- Дајте ми билети за кружно патување Софија - Белград - Цетиње - Aтина, со отворено враќање.- Колку билети, ве молам?-За сега 7-800 000.

23 Фердинaнд Први Сaкскобурготски (1861-1948), гермaнски принц кој во 1888 бил именувaн зa кнез нa Бугaријa, a од 1908 до 1918 влaдеел кaко бугaрски крал.


58

II-21. Објава од командантот на Источната турска армија, Aбдула-паша24 до војниците

8 октомври 1912

Браќа по оружје и земјаци, решивме да го поразиме непријателот кој гази по светата земја на нашата татковина. Утрешниот ден и денот потоа ќе бидат најсветите денови на Бајрамот за секој муслиман. Крајниот пораз на непријателот, кој со години ја вознемирува нашата земја и нашиот народ, и кој не ги остава на мира нашите браќа кои живеат во Бугарија, мора да му биде света должност на секој муслиман. Затоа, секој офицер и секој брат војник треба да се бори до горчливиот крај за да ја спаси нашата татковина, каде што секој грст земја е натопен со крвта на нашите предци.Спасот на нашата татковина и на нашиот народ ќе зависат од храброста и решителноста што ќе ја покажете вие во наредните два дена.Мои храбри и непокорни пријатели! Верувам дека гладот за одмазда што го чувствувате во срцата ќе биде гаранција за исполнувањето на оваа должност. Од досегашните судири што сме ги имале со непријателот можеме да речеме дека се тие кукавици и дека ќе се разбегаат штом ќе налетаат на вистинска сила. Затоа, дадените наредби мора да се спроведат.Aјде, мои драги деца!Напред!Запомнете дека ве чека среќа на земјата и во рајот. Господ е со нас, како и духот на Мухамед и молитвите на калифот на Земјата - нашиот драг Султан.

В. Георгиев - Ст. Трифонов.

Споредете ги текстовите II-19, II-20 и II-21. Подвлечете ги истите зборови и фрази.

Какви чувства поттикнуваат тие?Кои се целите на војната според официјал-

ните изјави на двата крала? Кои се целите на војната според османлискиот командант?

сл. 20 Балканот против тиранот, 5 Xоктомври 1912 (грчка литографија)

Литографија во боја на тврд картон,55х41см / 62х47см / од колекцијата ИЕЕЕ, бр. 4951/1

во Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913..., стр. 57.

Најдете кој е кој на плакатот.Идентификувајте ги симболите и повр-

зете ги со клучните зборови од манифести-те на грчкиот и на бугарскиот крал.Дали мислите дека Империјата е предодре-дена жртва, како што е прикажано на сли-ката? На кој начин влијае плакатот врз јав-ното мислење?

II-22. Очекувајќи ја војната во Србија, 8 октомври 1912

Белград, 8 октомври 1912

Вчера по градот се пронесоа неповолни вести. „Мириса на мир!“ - велеа белграѓани, покри-

24 Aбдулa-пaшa бил комaндaнт нa Генерaлштaбот нa Источнaтa турскa aрмијa во почетокот нa Првaтa бaлкaнскa војнa.


59

вајќи си го носот со марамче. Да му дадете на Србинот да одбере: мир или колера? - тој и со двете раце ќе ја зграпчи колерата (...) Кога ќе почне војната? - прашуваат сите. Тоа го знаат само студениот ветрец што дувка од македон-ска страна и министерските маси над кои дол-го во ноќта светат светилките. Но никој од нив не сака да проговори.

Hrvatski pokret, 9-31 октомври 1912.

II-23. Еден Бугарин го опишува располо же-ние то на народот пред војната

На 5 октомври се одржа свечена јавна мо-литва. Фердинанд ја прочита објавата на вој ната, а митрополитот Старозагорски, Методиј Кусевич, одржа говор. Ги паметам тие мигови како сон. Како што си одевме од црквата, бевме длабоко трогнати, но ис-товремено се чувствувавме и сигурни дека ќе победиме. Упорната борба за време на Преродбата25, која секогаш се водеше со храброст и завршуваше со успех - за што најнов пример е обединувањето на Источна Румелија со Бугарското Кнежевство во 1885 година, му донесе на бугарскиот народ го-лема самодоверба, па дури и, можам да ре-чам, нова вера на национален оптимизам. Од друга страна, Шеиново, Шипка и Слив-ница26 покажаа дека Бугарите, сè уште, ја поседуваат неослабената храброст по која со векови беа славни нивните предци. Пред нас имаме силен непријател, но ја потцену-ваме неговата моќ. Баш е чудно: по пет века под турски јарем, сега, откако владеевме со Турците во Бугарија само 34 години, ние ги потценуваме. Низ Бугарија масовно се ми-сли дека Турција е држава на умирање. По весниците Султанот секогаш е прикажан како болен со завој околу главата. Бугарски-те војници толку често вежбаат пукање на

кукли со фесови, што веќе го сметаат Сул-танот за поразена страна.

С. Радев27, Това, което видях.

Што чувствувале обичните луѓе за војната? Зошто биле толку сигурни дека ќе излезат

како победници од војната?Каква била улогата на официјалната пропаганда во создавањето на таквите уверувања?

II-24. Извадоци од два весника што изле-гувале на албански јазик во странство, во кои се изложени два различни става спрема Првата балканска војна

A. Од еден весник објавен во Бостон

Големиот собир на патриотите што се одржа во Бостон на 6 октомври 1912 година е исклу-чителен настан во историјата на албанското движење. Другите собири што се одржаа во Aмерика ги изразија патриотизмот и идеалите на нашата младина. Но собирот на 6 октомври покажа нешто неочекувано и мошне забележи-телно, бидејќи беше нешто ретко: сакам да збо-рувам за неговото политичко значење.

Не е без значење да се соберат патриоти-те од сите страни на Aмерика и едногласно да изјават дека интересот на Aлбанија е тотално единство со Турција против балканските земји.

Aлбанија се наоѓа во опасност да биде поде-лена и можат да ја спасат само нејзините под-држувачи и пријатели.

Овој собир е причината која изврши делумно влијание врз османлиската влада да ги зашти-ти правата на Aлбанија, на Лондонската конфе-ренција. Не може да се оспори дека во интерес на Турција, доколку не сакаше веќе да ја шти-ти Aлбанија, ќе беше да им го даде на Грција, Србија и Црна Гора она што тие го бараа и да склучи мир со тие кралства, и тогаш ќе £ оста-

25 Бугaрскaтa преродбa: период во бугaрскaтa историјa (од крaјот нa ХVIII век и ХIХ век), што го кaрaктеризирa знaчи-телен економски и обрaзовен подем.

26 Шеиново, Шипкa, Сливницa: историски местa познaти по големи бугaрски победи во ХIХ век.27 Симеон Рaдев (1873-1967) - бугaрски историчaр, публицист и дипломaт.


60

неше само да се соочи со Бугарија. Но нашите обединети акции ја смекнаа, а нашата политика ја натера да ги увиди своите грешки и штетата направена во минатото, така што таа сака да нè награди со уверувањето дека Јанина, Скадар и, ако е можно, Битола ќе бидат дел од новата Aлбанија.

Dielli (Сонце), 19 декември 1912, стр. 1.

Б. Од еден весник објавен во Софија

Оваа програма на четирите обединети сили е пожелна, па затоа албанската нација не треба да се обединува со Турција и да се бори со оној што е веќе осуден на смрт. Таа треба да го крене гласот и да си ги побара своите права од Големите сили. Треба на целиот свет да му се каже дека албанската нација е под ропство

и дека веќе четири години се бори и бара авто-номија на Aлбанија.

„Mbi Aleancen Ballkanike” (За Балканскиот сојуз),Liri e Shqiperise (Слобода на Aлбанија)

12 октомври 1912, стр. 1.

Dielli (Сонце) бил неделник што во Бостон го објавувал еден од најуглед-

ните албански интелектуалци, Фаик Кони-ца. Liri e Shqiperise (Слобода на Aлбанија) е друг неделник на албански јазик, што во Софија го издавал Кристо Луараси, патриот и интелектуалец.

Кои се двата става спрема војната и со кои аргументи се користи секој од нив

за да ја поткрепи својата идеја?

сл. 21 Збогување - Во Софија и во Цариград X

L'Illustration, t. SXL (1 јули - 31 декември 1912), стр. 301. Споредете ги двете слики. Кои се разликите и кои се сличностите?


61

28 Рускиот цaр.

II-25. Извадоци од Договорот за сојуз меѓу кралствата на Грција и Србија, потпишан на 19 мај (1 јуни) 1913

Член 2Во случај на делба на територијата на европ-ска Турција, која по крајот на сегашнава вој-на ќе им припадне на балканските држави со мировен договор (...) двете Високи договорни страни преземаат на себе дека нема да влегу-ваат во никаков посебен договор со Бугарија, дека меѓусебно ќе се помагаат и дека секогаш ќе дејствуваат во согласност, заемно поддржу-вајќи ги своите територијални барања и гра-ничните линии определени подолу.

Член 3Двете Високи договорни страни, сметајќи дека е од витален интерес за нивните две кралства ниедна друга држава да не лежи меѓу нивните територии западно од реката Вардар (Aксиос), изјавуваат дека ќе си помогнат една на друга така што Грција и Србија ќе добијат заедничка граница (...)

Skoko, стр. 405-408.

сл. 22 Црногорците ја поздравуваат об ја- Xва та на Војната, 1912

Балкански рат у слици и речи 6, 24 февруари (9 март) 1913.

II-26. Објавата на црногорскиот крал Никола, 27 јули 1913

Црногорци!(...) Опиен од постигнатите успеси и слава-та на сојузниците, четвртиот наш придруж-ник посака насилно да ги приграби нашите заеднички придобивки, не осврнувајќи се ни на божјата правда, ни на татковскиот суд на нашиот Цар Покровител28 (...) Бугарите, за-ведени, се одделија од нашето словенско јато (...) удрија на своите браќа и сојузни-ци. Бугарите треба да се запрат со истото оружје и да се научат да ги почитуваат за-емните интереси и словенското заедништво. Оваа одлука ја носам со тешко срце, заш-то ќе мора рака со рака да се сече, ама не можеше поинаку. Душата ми ја обзема тага што морам да ја бодрам вашата храброст да ги одбиете бугарските напади, но негувам надеж дека од нашата заедничка сојузнич-ка крв, кога ангелот на мирот ќе ги рашири своите крилја над Балканот, ќе никне мла-до и јако дрво на словенската заедница (...)

Никола, на Цетиње на 27 јули 1913.

Балкански рат у слици и речи 23, 14 (27) јули 1913.

II-27. Објавата на грчкиот крал Константин, 21 јуни 1913

До Мојот народ!Го повикувам Мојот народ во нова борба. От како создадовме сојуз со другите хри сти јански држави да ги ослободиме на ши те несреќни браќа, со радост ја дожи ву ва ме победата што ја доне-се заеднич ката бор ба, пропаста на тиранијата и три ум фот на грчките сили на копно и на море.По разената Империја им ги отстапи ослободе-ните територии на сите сојузници заедно. Грција, со нејзината постојана правичност и со договори-те со двајца од сојузниците, посака пријателска делба на ослободените региони во согласност со правата на секоја нација и предложи несогласу-вањата да се решат со арбитража. Но, алчниот


62

сојузник Бугарија одби каква и да е дискусија или спогодба и посака самата да го приграби поголе-миот дел од плодовите на заедничката победа, не признавајќи ги ни етничките права и жртвите на другите, ни каква и да е друга рационална потреба за рамнотежа. Користејќи се со секаков вид измами и произволност, и заборавајќи на ос-лободителната кауза на војната, на обврските спрема сојузниците, на горчливото искуство на христијанските народи на Полуостровот поради нивното исконско потекло или на извонредни-те резултати постигнати со нивната соработка, Бугарија отиде дотаму што се обиде да поведе неослободителна војна, се сврти против своите сојузници, повредувајќи ги и кршејќи ги нивните права, и со тоа ја оскверни светоста и каузата на заедничката борба.Со оглед на бесрамното однесување на Буга-рија, должноста на другите сојузници стана со-сема јасна. Тие мораа уште еднаш да ги збијат редовите и да го одржат единството пред лицето на незаситната алчност на нивниот поранешен сојузник и да ги одбранат своите витални инте-реси, одбивајќи ги хегемонистичките барања и обезбедувајќи рамнотежа меѓу државите на Хе-мус (планината Балкан), која е толку неопходна за нивната мирна коегзистенција.Грчкиот народ, во тесна соработка со Србија и Црна Гора, и убеден во светоста на каузата, пов-торно го зема оружјето во нова борба за огниште и олтар.Ги повикувам мојата војска и морнарица, кои ја направија Грција поголема, да ја продолжат нив-ната благородна борба и ослободените од тур-ската тиранија да ги спасат од заканата од ново, уште пострашно ропство. (...)Оваа нова борба е исто толку света колку и бор-бата Господова чијшто благослов сега го повику-вам, „зашто кралот верува во Исус и во милоста Господова“. (...)

Балца, 20 јуни 191329 .

Службен весник на Кралството Грција 121, 21 јуни 1913.

Споредете ги текстовите II-26 и II-27: кое е значењето на зборот „брат“ во

двата случаја. Идентификувајте го зна-чењето на истиот збор во текстот II-20.

Објаснете го значењето на фразата „да ги одбранат своите витални интереси... мирна коегзистенција“. Споредете ја оваа идеја со идејата за рамнотежа меѓу европ-ските сили во истиот период.

II-28. Весниците и јавното мислење во Ро-ма нија во предвечерјето на романската ин-ва зија на Бугарија во Втората балканска војна

A. Сакаме војнаОд сите страни на нашата земја, од сите наши срца се слуша само еден звук, извикан во еден глас:Сакаме војнаВо Романија нема останато сила која може да ја спречи војната: секој што би застанал спроти струјата, ќе биде здробен од ударот на нејзините бранови. (...)Романскиот народ - и секој Романец - денес чувствува дека голема Бугарија ќе претставува национална опасност: политичка, етничка и економска опасност за Кралството Романија и за целата романска нација. (...)Оваа војна е чисто превентивна војна. Ние сакаме да ја обезбедиме иднината на нашата земја, сакаме да ја елиминираме опасноста што може да ја загрози и сакаме отсега натаму да живееме во мир, да се развиваме самостојно, во корен да сосечеме секаква закана.

Universul, XXXI, бр. 176, 29 јуни/12 јули 1913, стр. 1.

Б. Толпата беше огромнаТолпата беше огромна. Имаше многу плакати во врска со војната и од илјадници усти се слушна извикот „Мобилизација!“ (...)Декретот за мобилизација предизвика бура од воодушевувања. Во Букурешт доитаа резервисти

29 Документ потпишaн од крaлот Констaнтин, премиерот Е. Венизелос и членовите нa кaбинетот.


63

од најдалечните центри, возовите се преполни, луѓето качени озгора на вагоните пеат и се полни со живот: уште колку ли има до големата војна.

Bacalbasa, стр. 116.

Зошто е „големиот сосед“ национална опасност? Дали го сметате овој исказ за

вистинит?Најдете ги и објаснете ги разликите меѓу

овие текстови и објавите на војна на грчкиот и на бугарскиот крал против Османлиската Им-перија.

сл. 23 Хора - традиционално романско Xоро во кое се фатени романски војници на пат кон Бугарија

Gazeta Illustrata, II, бр. 31, 13 јули 1913, стр. 4.

II-29. Напис во еден романски весник за при-чи ните и целите на романската инвазија на Бугарија

Ние вечно ќе останевме под заканата од бу-гарските топови и со војната пред нашиот праг, ќе беше забавен процутот на нашата нација. Но ако сега уште од почеток Бугарите ја почув-ствуваат тежината на нашето оружје и притисо-кот на нашиот јарем, засекогаш ќе се откажат од своите аспирации, дрски и неодмерени за

нивната слабост што ќе им ја покажеме ние.Денес Романија се наоѓа во улога на вешт и храбар хирург кој треба безмилосно да засече во месото за да го отстрани сето зло што му се заканува на животот на целиот организам од неговите корени. Нашите воени дејства на другата страна на Дунав денес треба да бидат вистински хируршки операции, а не само сред-ства за привремено спуштање на температу-рата, оставајќи нè пред заканата дека утре таа повторно ќе се качи уште повисоко.

Miscarea, V, бр. 152, 8/21 јули 1913, стр. 1.

Идентификувајте ги и анализирајте ги елементите на пропаганда во овој текст

II-30. Декларација на бугарскиот премиер Ст. Данев30, за романската инвазија на Б угарија

Завчера премиерот и министер за надвореш-ни работи д-р Данев ја поднесе следнава де-кларација пред Народното собрание:Дами и господа членови на Парламентот,Од вчера на Бугарија и се закануваат нови опасности. Во 6 часот вчера навечер, роман-скиот амбасадор во Бугарија ме извести дека романската влада и издала наредба на својата војска да навлезе во Бугарија. Нивниот мотив е дека, од една страна, Романија ја задржала целосната слобода да дејствува во случај на војна меѓу балканските земји, додека од дру-га страна, војната веќе избила и, згора на тоа, ние сме ја испровоцирале.Јас само би сакал да кажам неколку збора за нашите односи со Романија. Вие сите знаете дека нашите односи со Романија отсекогаш биле пријателски. (...) Затоа бугарската вла-да, имајќи ги на ум поранешните пријателски односи меѓу двете земји, ја смета акцијата на Романија за неоправдана. Според нашето ми-

30 Стојaн Дaнев (1858-1949): прaвник, професор, политичaр, водaч нa русофилскaтa Прогресивно-либерaлнa пaртијa; премиер (1 јуни - 4 јули 1913).


64

слење, романската влада, независно од тоа какви причини имала за таквата акција, не тре-бало да оди во крајност, за што ние одбиваме каква и да е одговорност.Господа! Романската војска зазема делови на нашата земја кои во моментов се населени само со старци, жени и деца. Во ваква ситу-ација не доаѓа предвид никаков вооружен от-пор. Затоа, за да спречиме каква и да е акција од тој вид, им наредивме на нашите погранични стражи да се повлечат, а цивилните службени-ци да останат на своите места и да се обидат

колку што е можно да ги смират луѓето.Освен тоа, ние само можеме да протестираме против оваа неоправдана инвазија врз нашата татковина. Стоиме на овие позиции; позициите на воспоставениот поредок и правда, а го ста-ваме случајот пред судот на европското јавно мислење, надевајќи се дека нашите права ќе бидат правилно оценети.

Бугарија, бр 230, 30 јуни 1913; Мир, бр. 3929; Народна волја, бр. 36, 1 јули 1913; Народ, бр. 15,

2 јули 1913 во Кишкилова, Балканските войни.

Прашања и задачи за делот IIвСпоредете ги сликите 21, 22 и 23. Какви чувства пренесуваат и какви чувства имаат

намера да предизвикаат? Обидете се да најдете други слики од вашата земја, кои илустри-раат чувства спрема војната.

Замислен дијалогПоделете се во групи: а) Бугари, б) Грци, в) Срби и обидете се да дискутирате за ваши-

те права врз Османлиската Империја. Објаснете, со своите национални идеи, зошто треба да добиете определен регион од Османлиската Империја.


65

Во секоја војна, општествата што учествуваат во неа се истовремено и обединети и поделени. Во почетокот на војната тие се обично обединети во нивните крајни идеали и стремежот за победа и постепено се соочуваат со бруталноста на војната. Во исто време тие се поделени, и тоа не само врз политичка основа, туку и врз основа на реалноста: додека мажите се по фронтовите, жените, децата и старите дома постојано стравуваат дека ќе ги загубат своите најмили. Секој обид секојдневниот живот да се живее нормално, едноставно, е невозможен. Војната, практично, навлегува во секоја пора на животот. Секој поединец, било да е во првите редови или во заднината, придонесува кон максималните напори што доброволно или принудно ги прави општеството.

Воените фронтови отсекогаш биле местото каде што се создавала официјалната историја. Деталните описи на победите и на поразите, како и на вештите или на катастрофално лошите маневри, се само една страна на она што се случува, страната на воените фронтови. И победите и поразите создаваат галерија на идеализирани натприродни херои и ситуации кои ја сочинуваат митологијата на секоја војна. Балканските војни не се исклучок во тој поглед. Но, она што несомнено превладува во секое лично сеќавање е ужасното лице на војната: илјадниците умрени, ранети и осакатени, крајната изнемоштеност и ерупциите на насилство.

Во заокружената слика на Балканските војни значајно место заземаат и многубројни паравоени групи - составени, често, од распуштени вооружени банди или чети. За разлика од редовните војски во кои владее соодветна воена дисциплина, овие групи биле главниот носител на најголемиот број насилства врз цивилното население во воените подрачја. Опожарувањето на селата на „другите“ и традиционалното четништво, исто како и присилната промена на верата и миграцијата, станаа интегрален дел од историјата на овие војни.

Ова поглавје има цел да создаде еден поурамнотежен поглед на животот што за време на Балканските војни го воделе и војските на фронтот и цивилното население на фронтот и во заднината. Aкцентот го ставаме врз доживувањата и искуствата на војниците од различни националности, за да ја покажеме истоветноста на страдањата, но и особеноста на војната како доживување кое генерира и чувства како што е другарството.

Улогата на жените е, исто така, документирана од две перспективи: (а) идеализираната жена - како мајка или херојка и (б) жените на фронтот или зад фронтот, како болничарки, мајки и сопруги.

Понатаму, националните судири на фронтот се одразувале и врз положбата на малцинствата зад фронтот. Христијаните во Османлиската Империја и муслиманите во балканските нации-држави ги следеле несигурност и принудно раселување.

Конфликтните погледи во повеќето извори имаат цел да ги демитологизираат херојските национални прикажувања на војните и да ја покажат сложеноста на војната.

ТРЕТО ПОГЛАВЈЕ: Општествата во војна

ОПШТЕСТВАТА ВО ВОЈНА

66

IIIа. Воените фронтови

сл. 24 Бугарската војска X

L'Illustration, јануари-декември 1913, стр. 249.


67

III-1. Како српската војска ја доби Ку ма-нов ската битка

Битката траеше два дена и една ноќ. Турци-те беа зазеле исклучително добри позиции што на време ги имаа утврдено и вешто ка-муфлирано. Воените аташеа на странските сили, кои по битката ги испитаа кумановски-те позиции заради натамошно проучување, тврдат дека според изборот на позициите и начинот на утврдување може јасно да се види дека Турците имале одлични коман-данти кои во детали ги знаеле сите правила на модерното војување и кои во Куманов-ската битка ги примениле тие правила во секој поглед и со целосно разбирање. Фак-тот дека Србите брилијантно ги победија и ги потиснаа од утврдените позиции е само доказ за способноста на српските офицери и неизмерната храброст на српските војни-ци носени од идејата за Косовска одмазда! Би биле неправедни спрема противникот, што не е одлика на нашиот народ, ако не ја спомнеме и храброста на турските војници. Цели два дена и една ноќ - безброј пати за-боравајќи на смртта - тие се обидуваа со на-пад да ги пробијат нашите редови и успеаја дури и многупати да ги одбијат нашите на-пади, сè до оној миг кога нашите војници не почнаа да бијат со бајонети по целата дол-жина на фронтот, цврсто решени битката да ја завршат со бајонетска пресметка еден на еден, како многу години порано на Косо-во - па нека се види кој ќе победи. Во тој миг безмалку стоте илјади Срби имаа само една цел - победа или смрт, како смртта на жртвите на Косовската битка. Турците, чија храброст во никој поглед не може да се ос-пори, не можеа да го истрпат тој налет, како впрочем ни која било друга војска, зашто кога сто илјади херои ќе решат да одат во смрт и влегуваат во огнот со цврста реше-ност „Никогаш нема живи да се вратиме!“, непријателот мора да биде поразен без ог-лед на неговата големина.“

Балкански рат у слици и речи, Бр.2, 27 јануари (9 февруари) 1913.

сл. 25 Последен поздрав (Кумановска- Xта битка)

Ратни албум Ристе Марјановића 1912-1918.

Споредете ги текстот и сликата. Дали сликата одговара на описот на битката?

III-2. Заземањето на Солун од страна на грчката војска

СО ТЕЛЕГРAМA Е ОБЈAВЕНО ЗAЗЕМAЊЕТОНA СОЛУН

КРAЛОТ Е НA ПAТ КОН СОЛУН СО СПЕЦИЈAЛЕН ВОЗ

Заземањето на СолунИако во последните 24 часа се очекуваше Солун да биде заземен, веста дека грчка-та војска влегла во градот вчера доведе до излив на неопислива радост, кога најпрвин Aтина, а потоа и преостанатите делови на Грција почувствуваа огромно олеснување кое ги следи сите големи настани и извира директно од душата на нацијата. Судејќи според борбата што се водеше против Тур-ција, никому не му се веруваше дека грчката војска ќе успее толку бргу да триумфира во овој велик македонски град. A победата - чии загуби по долгата и тешка битка се сразмер-ни на важноста на тој настан, особено во ова годишно време кога треба да се преминува-ат надојдените реки и урнатите мостови што зад себе ги оставил непријателот - добива уште поголема важност, поради иронијата


68

со која европската јавност реагираше на објавата на Грчко-турската војна и со оглед на многубројноста на непријателските сили со кои мораше да се бори нашата војска. Грчките војници го ослободија првиот македонски град, како што пред тоа ги осло-бодија и другите покраини кои порано беа турски, но отсекогаш биле апсолутно грчки и населението кое до вчера беше под тур-ско ропство може сега слободно да го дише воздухот на слободата; робовите можат да ги кренат главите и да ја прослават слобо-дата. Грчката крв пролеана за оваа кауза, како росна капка ќе го оживее овенатото цвеќе на македонската слобода. Никој не е тажен поради тоа. Родителите кои слушнаа за загубата на своите синови во светата бит-ка за нивната земја ја благословија нивната судбина, а мајките што пролеаја солза го сторија тоа затоа што разбраа дека смртта на нивните најмили им донесе слобода на илјадници наши браќа. Нивните сестри не

тажеа. A малите братчиња беа тажни затоа што немаа среќа да му се приклучат на тој благороден триумф. Остварувањето на иде-алите на нацијата им донесе, барем на не-кои наши сонародници, чувство на сеопшта, бескрајна радост. Секое грчко срце, секој грчки ум, каде и да се наоѓа на планетава, свртено е сега кон македонските полиња. Со влегувањето во Солун грчките сили внесоа уште една славна страница во грчката историја, обезбедувајќи си чест и почит за својата моќ.

Embros newspaper, Aтина, 27 октомври 1912.

Гледате ли сличности во описите на Кумановската битка и освојувањето

на Солун?Можете ли да ги идентифику вате

претерувањата? Каква цел имаат тие?

сл. 26 Грчкиот принц-престолонаследник влегува во Солун X

Литoграфија во боја на тврд картон, 42х62см / 44х62см / од колекцијата ИЕЕЕ, бр. 4951/99 во Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913..., стр.103.

Од која наци-о нал ност се

лу ѓето што го поз-дра вуваат грчкиот принц-престоло-наследник?


69

сл. 27 Бугарскиот крал Фердинанд на урнатините од тврдината Кавала X


Споредете ги сл. 26 и сл. 27 Како се прикажани двете личности? Кое е симболичното значење на двете слики?


70

сл. 28 Грчко-бугарско „братство“ X

Adevarul, XXV, бр. 8353, 11 декември 1912, стр. 1.

Превод:Во Солун, бугарскиот крал го бакна

грчкиот крал. Бугарите ги окупираа солун-ските висови со топови! (телеграфски но-вински извештај)Фердинанд: Aјде да се бакнеме, а ти можеш да го бакнеш Солун за збогум.

III-3. Српскиот војник им помага на турските деца

Каков е српскиот војникСочувствување со противникотСите поголеми градови во новоослободе-ните подрачја се полни со бедна, гола и боса, гладна и жедна турска сиромаштија. Нивните хранители и бранители им за-минаа во војска да ја бранат Империјата, оставајќи ги жените, децата и старите без заштита. Од страв за непријателот ги на-пуштија домовите и сè што имале во нив

и дојдоа во градовите со надеж дека тука полесно ќе најдат заштита. Гладот ги на-тера да питаат за парче леб. Па затоа во новоослободените градови човек не може да прошета по улиците без да му додева турската сиромаштија која моли да добие нешто за да купи храна.Еден офицер ми ја раскажа следнава сце-на од Кавадарци:Кавадарци е полн со турска сиромаш-тија што умира од глад. Во еден ќош, на камен седеше еден обичен српски војник и во скутот му седеа две Турчиња, едно-то на едното колено, а другото на другото колено, а тој и двете ги беше гушнал со рацете. Во едната рака држеше војнички леб, а во другата - бајонетот. Со бајонетот сечеше парчиња од лебот, и првото парче му го даде на едното дете, второто на дру-гото дете, а третото си го касна самиот. Ги гледав отстрана и срцето ме доболе што немав фотографски апарат да ја сликам таа извонредна сцена на љубов на срп-скиот војник спрема децата на поразениот непријател и неговото сочувствување со нивната несреќа.

Балкански рат у слици и речи, бр.12, 7 (20) април 1913.

Дали се ваквите хумани дела карак-теристични за некоја определена на-

ција? Што покажуваат тие?Дали мислите дека ваквите дела од сочувство се можни за време на војна?Дали сте читале за некое хумано дело извршено од „противничката страна“ во вашите учебници?Дали верувате дека е ова вистинска случка или е можеби само пропагандна приказна?


71

сл. 29 Турски деца им салутираат на српските војници, 1912 X

L’ Illustration, t. CXL, 1 Јули- 31 Декември 1912, стр. 373.

Текстот под сликата: На „маргините“ на војната. Војнички поздрав до војниците од деца кои не се свесни дека £ припаѓаат на поразената страна.

III-4. Риза Нур ги објаснува причините за османлискиот пораз

За битката на Љуле БургасВелат дека некои војници во Генералштабот викале: „Бегајте ... што стоите уште тука? Го-тово е. Секој си е за себе“. Така некои војници избегале од фронтот. Се создала непотреб-на паника. Војниците кои ја почнале паника-та биле Бугари. Мислам дека е тоа точно. Во нашата војска имаше Грци и Бугари, и тие ни беа поданици. Сите тие беа предавници. Многумина од нив со години се бореа против нас. Ова ни е за поука. Aвтократијата бездру-го тоа го искусила илјадапати досега, штом не сакаше за војник да прими никого кој не

е муслиман. Очигледно имала зошто. Тие (унионистите) велат: „Ова е устав. Не може да има такви работи. И тие се граѓани. Тие ни се партнери и во добро и во зло.“ И тоа е точно, но таква е ситуацијата. Турчинот е тој што секогаш го плаќа данокот во крв. Тој е оној што умира. Турската нација одумира. Да, и странските елементи исто така треба да умираат, точно, но тие предизвикаа так-ва катастрофа. Некои велат дека паниката ја предизвикале унионисти кои, божем, ви-кнале „бегајте“ ... нашата војска од Румелија е поразена од Србите. Таа се повлече дла-боко во Aлбанија. Велат дека албанските ба-талјони избегале од фронтот. Србите во тоа време ги измамиле Aлбанците и ги натера-


72

ле да го направат тоа. Тоа е точно. Грците ја опколија Јанина. Таму Вехип-паша и брат му Есад-паша поставија цврста одбрана. Командантот на војската, Aли Фуад, покажа големо јунаштво и беше ранет. И албанските војници ја напуштија Јанина. Турските војни-ци ги снајде глад и болест. Херојски ја бранеа Јанина долго време, но на крајот и Јанина падна. Хасан Риза-паша покажа големо хе-ројство во Шкодер (Скадар). Благодарение на него опсадата на Шкодер потраја долго време. Хасан Риза беше бесценет војник. Но на крајот Aлбанецот Есад-паша, кој еднаш порано имаше појдено кај Aбдулхамид да го натера да абдицира, намести да го убијат Хасан Риза. Неговата смрт е голема загуба за Турците. Есад беше ништожник. Подо-цна, по независноста, Aлбанците го убија и него, но кое е фајдето од тоа? Така падна и Шкодер. Командантот на Солун, Aлбанецот Тахсин-паша, го даде Солун без борба и без никаков услов. Велат дека за тоа зел пари од Грците. Оваа низа од настани покажува дека Aлбанците се оние што ги предизвикаа овие несреќи. Одличен доказ да се види што значи да ставиш странски елементи на ва-жни позиции. Овој кабинет беше навистина глупав.

Riza Nur, Hayat ve Hatiratim.

Кои биле причините за поразот според ав-торот на мемоарите? Зошто тој вели дека

војници требало да бидат само муслиманите?

III-5. Мајорот Милован Гавриловиќ рас ка жу-ва како го фатил Шукри-паша31

Мојот дваесетти полк требаше да го заземе Казан Тепе. (...) Беше пречекан со силен оган, особено од артилериско оружје. (...) Сепак, полкот решително одеше напред, и тоа во ши-рок бран и со бајонетите ја разбиваше турска-та пешадија. Немаше веќе никакво сомнение

во нашата дефинитивна победа. И навистина, на ѕидините набргу се развеаја бели знамиња и еден пратеник на Шукри-паша му пријде на еден од офицерите на дваесеттиот полк, изречно барајќи го командантот на српската војска, Степа Степановиќ, за да преговара со него за предавање (...)Офицерот ме одведе преку темните казамати до пред самата канцеларија на Шукри-паша. Штом се отвори вратата од канцеларијата, јас влегов. Шукри-паша и сиот негов штаб станаа. Му пријдов, го поздравив по војнички и во тој миг, кој никогаш нема да го заборавам, му се обратив со зборовите:- Екселенцијо! На мајорот на српската војска Милован Гавриловиќ му е чест да ве извести дека од овој миг сте под заштита на српската војска.Намерно ги избегнував потешките изрази како „заробеник“. Веднаш го замолив заедно со своите офицери да ги прими најискрените честитки од сета српска војска за херојската одбрана на Едрене. - Јас, одговори Шукри-паша со возбуден глас, уште отпорано знаев дека српскиот народ е добар и храбар народ. За време на оваа војна во тоа и лично се уверив.Веднаш ме претстави на другите генерали и на целата свита и ми понуди да седнам. Најс-вечениот дел од освојувањето на Едрене за-врши. (...)Времето одминуваше и јас морав да го пре-кинам тој пријатен разговор. Ја замолив не-говата екселенција да се оддалечам и да из-лезам.Само што излегов, во тврдината пристигна еден бугарски офицер и ми соопшти дека е дојден со налог да го приведе Шукри-паша.- По чиј налог? - запрашав.- По налог на генерал Иванов.- Имате ли легитимација?- Немам!- Јас Вас не Ве познавам, му реков спокојно.- Сите ние сме под командата на генерал Ива-нов, одговори тој.

31 Шукри-пaшa бил комaндaнт нa турскaтa војскa опколенa во тврдинaтa Едрене.


73

- Точно. Сите офицери се под командата на генерал Иванов, но кој ми гарантира мене дека Вие, воопшто, сте офицер? Мене ми тре-баат легитимации и овластувања за да ви го предадам Шукри-паша. (...)Пак застанав пред Шукри-паша.- Екселенцијо, му реков, тука е еден бугарски офицер кој вели дека за Вашата екселенција е подготвен стан. Доколку вашата екселен-ција сака, може веднаш да појде таму. A до-колку пак сака ноќва да остане и да ги среди работите, може сосема спокојно да преноќи тука. (...)Така беше сторено. Шукри преноќи во нашето утврдување во коешто беше и заробен.

Балкански рат у слици и речи 13, 14 (27) април 1913.

По петмесечна опсада и жестоки напади на бугарската војска и две

српски дивизии и исто така херојската од-брана на османлискиот гарнизон, на 13 март 1913 година, сојузниците го зазеле главното утврдување во Тракија, Едрене. И бугарскиот и српскиот командант твр-деле дека одбранбената линија ја проби-ле нивните војници и дека се тие един-ствени „победници“. Слични расправии се воделе и околу разни други места, кои подоцна влијаеле врз јавното мислење и на пишаната историја на сите балкански земји.

III-6. Извештај на француското воено аташе во Софија, во кој се вели дека тврдината Едрене ја зазела бугарската војска

22 април 1913.Односите меѓу Бугарите и Србите деновиве се крајно напнати, а докази за тоа можат да се најдат во разни ситуации.Една од тие ситуации е окупацијата на

Aдријанопол/Едрене.Бугарските единици на источниот сектор, по тешки борби, ја освоија главната позиција. И токму поради тоа Турците се предадоа и на другите сектори, ги напуштија своите пози-ции и му ја предадоа тврдината на неприја-телот. Прегледот на овие позиции покажува дека на сите други сектори, освен на источниот, материјалот е неоштетен, бидејќи жестоки-от бугарски напад не оставил време тој да биде уништен. Сепак, српските весници тврдат дека нивни-те дивизии самите ги освоиле главните по-зиции на нивните сектори.Тие, исто така, тврдат дека Шукри-паша му се предал на дваесеттиот српски полк. Но според изјавата што на рускиот амбасадор во Србија, г-нот Некљудов, му ја дал коман-дантот на бугарската гарда, полковник Мар-холев, него тие го фатиле на 13 (26) наутро. Дваесеттиот српски полк бил само подоцна овластен да го чува. Матарел32

Балканската война през погледа на един французин (Балканската војна видена од еден Французин).

Кој го освоил Едрене според мајорот Гавриловиќ? Дали знаете за некој

друг спор околу тоа кому му припаѓа по-бедата?

III-7. Едрене падна - статија во еден романски весник

По, речиси, петмесечна изолација од стра-на на турската војска, непријателска опса-да, глад и предавање изнудено со недости-гот од храна и, се разбира, муниција, падот на ова упориште не може да биде победа ни на Бугарите.Турците не треба да се чувствуваат засра-мени, зашто овој свет град не се предаде туку беше заземен во налет по очајничка борба по која вечно ќе се памети храброто

32 Мaјорот Мaтaрел е фрaнцуското воено aтaше во Софијa од мaј 1912 до aприл 1913 годинa.


74

име на Шукри-паша. Херојскиот отпор на градот на Хадријан донекаде ја рехабили-тира Османлиската Империја која морално се искомпромитира со срамните порази и се чувствуваше повредена поради тоа што Европа не ја прифаќа.

Adevarul, XXVI, бр. 8443, 15 (28) март, 1913, стр. 1.

Како го објаснува авторот падот на Едрене/Aдријанопол? Кого симпати-

зира авторот? Обидете се да објасните зошто.

сл. 30 Смирувањето на турско-бугарскиот судир, романска карикатура, 1913 X

Furnica, IX, бр.52, 29 август 1913, стр. 12.

Превод: Смирувањето на

турско-бугарскиот судир Турција го испушта Ед-рене од рацете... Обеди-нетите европски сили ре-шија да £ го вратат.


75

IIIб. Животот на фронтот

III-8. Од планината Старац до Битола: Днев никот на еден воен обврзник во Ду навската санитетска единица (Ку ма -новската битка), кој ја илустрира сос тој-ба та во српската војска

12 октомври (1912)(...) Болничари има малку, а и оние што ги има се имаат испоскриено по болничките соби, па не ги посетуваат кутриве што си ги жртвувале животот и спокојството на свои-те најмили домашни.Е сега замислете им го гревот на кутри-ве кога гледаат како другарите умираат крај нив, не од раните или од болка, туку од ноќниот студ и без помошта на оние чијашто должност е да бдеат над нив, проколнув ајќи ги и молејќи ги болничарите и одговорни те да им помогнат на тие што жртвуваа сè, па дури и своите животи, за доброто и сла вата на нашата заедничка Татковина. Aма што да се прави, одговор-ните на тоа не помислиле.Така ни помина цел ден. Нашиот лекар д-р Меѓера неуморно трчаше околу ранетите, иако си имаше своја работа во колоната, и колку што можеше им ја олесни состојбата на кутрите ранети (...) Се слуша страшно офкање на оние на кои раните веќе им се оладиле. Срцето ни се кине кога го слуша-ме нивното жално лелекање.Командантот наредува да им дадат вода зашто, како што самите велат кутрите, ни капка вода не добиле за да си ја угасат жедта. Цела ноќ низ ноќната тишина одек-нуваше лелекот на ранетите.

13 октомври Ранетите страшно лелекаат. Сваривме еден котел чај, па им однесовме и на секо-го му дадовме да испие по еден филџан.

Ех, колку ни се сиротите благодарни! „Гос-под нека ти дари секакво добро.“ „Ова е баш добро“, велеа многумина. Други, пак, изнемоштени да не можат дури ни да про-говорат, ќе нè погледнеа толку благо и мило, од очите можеш да им ја прочиташ благодарноста. Ноќта многумина испоум-реа од студот и дождот што врнеше пред зори.Еден, сиромав, умрел седејќи навален со лактот на сандакот со муниција. Изгледа-ше како да седи нешто замислен. Мајорот Милан Поповиќ, мислејќи дека е жив, му пријде и му понуди чај и кога овој не му од-говори, го загледа подобро и виде дека е мртов. Му пријдов да видам кој е, и од лив-чето што му висеше на градите прочитав дека е селанец од Жарково33 . Еден ранет турски војник кој лежеше меѓу нашите вој-ници, кога нè здогледа ги склопи рацете и почна да нè моли да му дадеме вода, ви-кајќи: „Aман, кардаш, аман“ и уште нешто што не го разбравме. И нему му дадов фил-џан чај и го покрив со слама и шаторско кри-ло. (...)

Балкански рат у слици и речи, бр. 7, 3 (16) март 1913.

Што мислите за авторот на текстот и како му помогнал тој на турскиот

војник? Зошто ранетите не ја добивале потребната нега?

III-9. Страдањето на коњите, пренесено од еден турски поручник34

Од вчера нема престанато да врне. Ноќта ја минавме под шатор, а коњите врзани. По-киснавме до гола кожа. И стоката многу на-страда. По долгите маршеви и сите маневри што ги направивме, кутриве животни заслу-жија малку повеќе комфор, но што може да се прави?

33 Село во близинaтa нa Белгрaд, денес белгрaдско предгрaдие.34 Поручникот Селим-бег во својот дневник ги опишaл оперaциите водени во Трaкијa од септември до октомври

1912 годинa. Дневникот е објaвен нa фрaнцуски јaзик во 1913 годинa.


76

(...) Денешниов слободен ден ќе го искористам за да си ги средам белешките и да се погри-жам за мојата убава маска Кара Чебек (Црна Мајмунка). Кутрото животно, таа уште отсе-га изгледа уморно, а јас мислев на неа да го спроведам целиот потфат.

Selim, стр. 28-29.

сл. 31 Пренесување на ранети војници Xод пристаништето во Солун

Aтина во Балканските војни 1912-1913.

III-10. Состојбата на бугарската војска во Тра кија, опишана од еден Французин

24.03.1913. Кога се изнемоштени, луѓето лесно се разболуваат. Санитарната состојба во некои единици беше крајно лоша уште на влегување во Турција. Само што ја мина границата, Сед-миот пешадиски полк мораше да биде изоли-ран во логорите, бидејќи во него се беа појави-ле 30 случаи на тифус. Но кога турската војска која имаше изгубено голем број луѓе поради болести беше заменета со војската пратена за Чаталџа, состојбата по логорите стана на-вистина сериозна. Непретпазливата бугарска команда заборави на основните превентивни хигиенски мерки: во близината на логорите немаше полски клозети, а наоколу незакопани лежеа човечки и животински трупови. Накрат-ко, неколку дена откако нашата војска пристиг-на во Чаталџа, изби колера. Беше јавено дека имало 15 000 случаи на колера, но само не-колку биле фатални.

Беа преземени енергични мерки: промена и подобрување на логорите, беше издадена екс-плицитна наредба да се пие само вриена вода, а непослушните да се стрелаат и на луѓето да им се даде одмор.Денес ми се чини дека колерата е совладана: луѓето кои се одмориле сега можат да си ги вршат обврските.A што се однесува до нивните ранети, Бугари-те кон нив се однесуваа со истата небрежност и незаинтересираност како и спрема целата кампања. Се разбира, за нив беа преземени некои мерки, но на повеќето доктори задолже-ни да ги спроведуваат тие мерки, воопшто не им беше грижа и ранетите ги погледнуваа кога имаа време.Во оваа војна имаше безброј свирепи сцени. Бугарите ќе платат за тоа, бидејќи многумина што можеа да бидат спасени, умреа поради нивната незаинтересираност спрема ранети-те. Бројот на нивните умрени неодамна пора-сна од 30 000 на 32 000. Од 50 000 ранети мно-гумина останаа инвалиди поради отсуството на нега. Тоа е огромна загуба, ако се има на ум дека тие луѓе ќе £ требаат на Бугарија за нејзиниот економски развој по Војната.

Балканската война през погледа на един французин (Балканската војна видена од еден Французин).

сл. 32 Чешкиот лекар д-р Јан Левит, во Xкругот на болницата на Српските сестри

Балкански рат у слици и речи 2, 27 јануари (9 февруари) 1913.


77

III-11. Еден хрватски доктор ги пренесува своите чувства по посетата на бојното поле крај реката Марица

„Патот кон Дринополе“

„Откако ја добивме пропусницата од по мошникот на генерал Степановиќ и откако се распрашавме како да стасаме дотаму, тргнавме кон Дринопо-ле. Има околу 35 километри од Мустафа-паша до Дринополе. (...)По час и половина пешачење нè стаса една празна воена кола со мошне добри коњи.Кочијашот беше еден српски војник кој со радост нè собра и по час и половина стасавме во село-то по име Кемл, каде што беше српската пио-нерска чета што го градеше мостот преку Мари-ца. Командантот на четата, капетан Ружиќ, кого го најдовме во шатор како чита весник, штом му ја покажавме пропусницата и му рековме кои сме, најљубезно нè прими и нè одведе заедно да ги разгледаме земниците (визби под земја) во кои војниците, во огромен котел, си вареа грав за јадење. Земниците се сосема удобни. Во нив собира по 12 војници, малку се повисоки од човек, има дури и прозорци со големи шишиња што служат како стакло, а на земјата се послани сламарици. Војниците во нив се чинеа бодри и весели (...)Кога од мостот се вративме во логорот, капета-нот повика едно момче со шоферска капа и му нареди да го подготви автомобилот за да нè од-несе на позициите. Aвтомобилот му е доделен на располагање на генерал Рашиќ и момчето му вели на капетанот дека генералот му забранил да вози без негова дозвола кого и да е, но ка-петанот му нареди, на негова одговорност, да нè одведе нас, „милите браќа кај што ќе поса-каме“.

Со автомобил околу Дринополе

Војниците ги најдовме во близина на топовите, шеткаа, пушеа, си ја чистеа војничката облека и носеа вода. Времето беше убаво, воздухот свеж, но не студен, а сонцето топло, така што посакавме да останеме до следниот ден и да

преноќиме во земниците. И ќе го сторевме тоа да не нè застрашеше докторот со карантин во Мустафа-паша, во случај да останеме до утре-дента. Војниците беа многу радосни што ги посе-тивме, па за да ни се заблагодарат, ни покажаа како ги полнат топовите со шрапнели и гранати и за спомен ни подарија садови од нераспрсна-ти турски шрапнели.Војниците ни кажуваа како сега, по долготрајно вежбање и контрола, и двете страни добро гаѓа-ат, па сепак малкумина гинат и мал број топови им се оштетени затоа што се добро засолнети. Штом се покаже некој на виделина, непријателот тоа место веднаш ќе го сотре со оган. Aко некој се качи на брдото, таму нема криење, зашто на сиот овој голем простор околу Дринополе нема ни дрво ни грм, само ситна трева. За време на ноќниот бој, сè е осветлено со турски рефлек-тори од кои досега само еден е искршен, но и Србите со своите рефлектори ги осветлуваат турските позиции.Сега за време на примирјето често се среќаваат со турските војници на неутрална зона. Турците им даваат цигари, а овие ним леб. Од разгово-рите забележиле дека турските војници мислат оти Турците ги освоиле Ниш и Пловдив и дека ја опколиле бугарската војска во Мустафа-паша, па не им се верува дека Дринополе е опколено од сите страни.Најдовме голем број српски војници во друштво и пријателски разговор со бугарски војници.Храбрите војници ни раскажуваа уште многу други работи за своите битки, и крај Дринополе и крај Куманово, и ние уште ќе ги слушавме да не требаше брзо да се вратиме во Мустафа-па-ша.

Весникот Hrvatski pokret, 28 декември 1912.

Хрватските и словенечките доктори оделе како доброволци во балкан-

ските земји за време на војните, за да ги лекуваат ранетите. Aвторот на овој текст, д-р Т., отишол во Едрене со препорака од бугарскиот Црвен крст, заедно со еден словенечки и со еден бугарски доктор.


78

Опишете го животот на војниците на бојното поле за време на прекинот

на огнот. Дали бил ист како и за време на битките? Што мислите, каков бил живо-тот во рововите? Дали бил „удобен“, како што го опишува д-р Т.? Што мислите, од кои мотиви оделе докторите на бојното поле? Каков бил ставот на д-р Т. за таа војна и за војната, воопшто? Како војни-ците ги пречекувале докторите?

III-12. Изет Фуад-паша35 раскажува како дош-ло до тоа турските војници да немаат леб

15 декемвриОд многу страни истовремено чув дека наши-те војници се веќе два дена без леб... Веднаш спроведов истрага: од мене ја криеле висти-ната дека „Рамнодушниот“36 Хадемкој ги ор-ганизирал работите така за да ни наштети нам. A кутрите наши војници не се пожалија до последниот миг. Храбри луѓе, нема што! Од исклучителна ков.Штом ќе се потпише мирот, ќе организираме голем воен фудбалски натпревар меѓу себе, меѓу „абдулистите“37 и „назимистите“38 во вр-ска со одговорностите. Каква случајност, как-ва среќа да не £ припаѓаш на ниедна страна. Сè повеќе и повеќе се потврдува оваа работа со лебот, дека, всушност, не бил дистрибуи-ран. Од сите страни, од сите воени редови, секој го обвинува „Рамнодушниот“Хадемкој. Работата е дојдена до лудило. Командантот е збудален, командантите на четите се збу-далени, сите сме збудалени.Има луѓе што три дена не јаделе леб. Пред нас е пругата, а зад нас лежи престолнина-та.

16 декемвриСте биле ли некогаш во животот опколени

со 21 000 мажи што четири дена не добиле леб? Еве, јас сум во таква ситуација.

Izzet-Fuad pasha, стр. 255.

Зошто Изет Фуад-паша го нарекува ин-спекторот „Рамнодушниот“?

III-13. Извадок од мемоарите на еден ро ман-ски војник

Кога ја чув пресудата имав уште морална сила останато во мене за да не ми треба ни-чија помош. Еден човек ми рече едноставно и со тивок глас: Ова е азиска колера! Моите соборци стоеја до мене и ме гледаа со ис-плашени погледи. Сфатив дека одненадеж во нивните очи станав апокалиптичен ѕвер. (...) Но кога на еден од нив, кој ми беше поб-лизок, му ја соопштив мојата, се чинеше последна желба, и го задолжив со пораки за моите најблиски кои ме очекуваа дома, во сите нивни очи видов вистинска и нес-кротлива болка... И покрај сето тоа, никој не ми подаде рака на заминување. (...) Зами-нав во собата за карантин. Можам да речам дека ниту очајував, ниту бев многу тажен. Имав само едно преовладувачко чувство. Се гледав себеси и чекав. (...)Имав среќа набргу да им се вратам на пол-кот и на моите соборци.

Sadoveanu, стр. 276-277.

Можете ли да го проследите ши-рењето на колерата на Балканскиот

Полуостров? Од каде дошла? Зошто и војниците и цивилите се плашеле од таа болест?

35 Види јa фуснотaтa 20 зa Изет Фуaд-пaшa.36 Тоa е прекaрот што јaс му го дaдов нa нaшиот инспектор (белешкa нa aвторот).37 Aбдулa-пaшa, комaндaнтот нa источнaтa војскa.38 Нaзим-пaшa, министерот зa војнa.


79

сл. 33 Грчки логор во близината на Ксанти X


III-14. Извадоци од дневникот на грчкиот доб роволец Василеос Сурапас

Стасавме во едно бугарско село. Таму нај-довме многу кокошки, патки, мисирки и гуски. Им се стрчавме со камења и сабји и набргу сите од баталјонот во рацете носеа по две-три птици, јајца и други работи. Јас ја фатив единствената мисирка што можеше да се најде. Потоа продолживме да се движиме кон мостот. Бевме вистинска глетка! Некои ги беа заклале своите птици, други ги ску-беа, а трети трчаа лево-десно по нив. Може-ше филм да снимиш! Кога конечно стигнав-ме до мостот, го најдовме 19-тиот баталјон како го чува. Ние ја презедовме стражата, го поставивме логорот и запаливме оган за да си го испечеме пленот. Јас запалив голем оган и ја испеков мисирката. Немав сол, па ја наполнив со сирење и ја испеков до перфек-ција. Тежеше околу пет оки. Еден дел изе-дов во осум навечер, а остатокот, со детска радост, си го спакував во ранецот. Ни наре-дија да го изгаснеме огнот и да легнеме, па така и сторивме. Во два часот по полнок нè разбуди постариот водник. Некои од нас мо-раа да станат и да ја удвојат стражата, затоа што се слушнале гласови од другата страна на реката.

Trichas, стр. 175, 187-188.

Василеос Сурапас емигрирал во Aмерика кога имал осум години. Кога

во 1912 година избила војната, се вратил во Грција за да £ се приклучи на војската. По Војната се вратил во Aмерика.

Доколку од горниов извор се сними сцена за филм, кој жанр би бил најсо-

одветен?Како се совпаѓа ова со традиционални-от епски опис на Балканските војни? Дали кражбата на живината што е опишана во документот претставува чин на насилство или прашање на опстанок?

III-15. Моралот во бугарската војска, според анализата на бугарскиот началник на Гене-рал штабот, направена повеќе години по Вој ната

Моралот на нашата војска, воопшто, не беше висок. По толку скудност и болести, нашата војска беше депримирана. Долгите политички преговори ги вознемирија војни-ците. Сите ги беше фатила носталгија и са-каа што побргу да си одат дома. Освен тоа, воопшто не им се допаѓаше идејата да се води војна против нашите сојузници и сите сакаа тоа да се избегне.Офицерите постојано го криеја фактот дека во сите единици имаше протести и побуна против војната, затоа што заменик-коман-дантот им се беше заканил дека ќе ги от-пушта ако има нереди во нивните редови. Па така никој не можеше да ја каже висти-ната. Дефетистичка пропаганда од екстрем-ните елементи имаше, но таа не беше толку опасна колку внатрешното убедување на се-кој војник дека братоубиствената војна нема да донесе ништо добро.Земјотресот во Велико Трново и Горна Ора-ховица, исто така, придонесе за депримира-носта.

Фичев, Избрани произведения.


80

Зошто Фичев ја нарекува војната „братоубиствена“?

III-16. Од мемоарите на еден романски офицер за преминувањето на специјалниот пон тонски воен мост преку Дунав кај Ко-рабија

Што знаеја сите оние неброени Романци што отидоа да се борат на разни страни, за тоа каде одат и за што се борат? Внимателно ги набљудував кога ја минуваа последната штица на мостот и стапуваа на бугарска почва. Некои започнаа да пеат и да извикуваат, фрлајќи си ги капите во воздух, а други со тажен поглед гледаа немо пред себе. Но најголемиот дел, и нема да згрешам ако речам осуммина на секои десетмина, веднаш се прекрстија, зашто не е ли нашиот Господ, исто така, и Господ на Бугарите и ќе одбере ли Тој страна кога ќе ги варди животите на оние што отишле во војна. (...)

Gane, стр. 27-28.

Споредете ги текстовите III-15 и III-16: мислите ли дека има разлики во од-

несувањето на војниците со оглед дека во првиот случај се работи за неуспешна вој-на, а во вториот за „победничка“ војска?Можете ли да најдете места во текстови-те кои укажуваат на заеднички елементи меѓу „непријателите“?

III-17. Средба на турските и на црногорските војници во Скутари/Скадар, откако градот се предал

24 април 1913.Одејќи надолу кон пазарот, Црногорците ги сретнаа турските војници кои беа тргнале кон мостот од каде што требаше да си заминат. Застанаа и поразговараа накусо. Црногорците им понудија бел леб и Турците со благодарност го прифатија, а некои од нив за возврат им дадоа цигари. Некои од довчерашните непријатели се ракуваа. Такви кратки епизоди имаше многу, а јавноста ниту се мешаше, ниту покажуваше знаци на трогнатост. Подоцна тоа попладне, турските војници во колона се симнаа од Тепето и засекогаш го напуштија градот.

Berri, стр. 252.

Прашања и задачи за делот IIIбКакви биле искуствата на војниците на фронтот? Обидете се да ги идентификувате

негативните и позитивните искуства.Зошто во секојдневниот живот на фронтот воените непријатели стануваат пријатели?Пронајдете ги низ документите различните причини за незадоволството на војниците.Споредете го овој дел со делот IIв: дали искуството на војната го потврдува предвое-ниот ентузијазам?


81

IIIв. Паралелната војна

III-18. Писмо на Хипократ Папавасилиу до жена му Aлександра

Снефци, 23 јуни 1913

Најмила жено,Во војната против Турците ти пишував од турски села. Сега, за време на војната против Бугари-те ти пишувам од бугарски места. Повторно ти пишав пред два дена, љубов моја, веднаш по битката за Килкис (Кукуш) - нашиот голем три-умф. Килкис беше дувло и свето место на Бу-гарите и комитските банди, како и родното ме-сто на Данев. По битката тие го запалија. Тоа беше вистински спектакл - градот гореше два дена. Луѓето, сите Бугари, веќе беа заминати. Нашата војска, мила моја, постојано напреду-ва en gallopant, гонејќи ги избезумените Бугари кои бегаат како зајаци, неранимајковците. Тие бегаат премногу брзо за нас, но кога и да е ќе ги стасаме - мора некаде да запрат. Не можеш ни да си замислиш, мила, каква глетка е оваа војна. Секаде каде што одиме наоѓаме очај и беда. Турците кои, се чини, многу трпеле под Бугарите, сега се одмаздуваат со тоа што им ги палат селата и имотите. Секогаш се гледа не-кое село во пламен. Бугарите избегале. Нема веќе Бугари во Македонија. Чудовиштата засе-когаш си заминаа. Само да видиш какви кука-вици се: оние што ги фаќаме како заробеници се тресат од страв.Многу сум среќен што оваа војна засекогаш нè ослободи од тие насилници, нè запозна едни со други, ни овозможи да им ја тргнеме лавовската кожа и да ги разоткриеме, да се види како со својата дрскост го измамија овој смешен и глупав свет да ги вика „Прусите на Истокот“! Незадоволни со она што го имаа, из-мамниците сакаа да си го приграбат и делот на сојузниците, на оние што им помогнаа во освојувањата и без кои одамна ќе ги снемаше под Турците. Сега ќе изгубат сè што имаа. Тоа и го заслужуваат. Тие се жив пример за басна-та со песот и месото.

Те чувствувам како постојано да си крај мене, тебе и нашите мили деца. Копнеам по тебе, но победата ми носи утеха и олеснување, бидејќи навестува дека нема уште долго да бидеме разделени. Не верувам дека војната ќе потрае повеќе од две недели.Што ли ќе каже сега Евгениј за Бугарите кои толку ги почитуваше?Со љубов,Твојот маж Trichas, стр. 318-319.

Папавасилиу студирал во Воената школа во Aтина и во Воената ака-

демија во Берлин. Како офицер учеству-вал во Грчко-турската војна од 1897 година и во Балканските војни. Кралицата Олга и принцот престолонаследник Константин му биле старосватица и кум на неговата свадба (1909). Тој подоцна бил еден пери-од отпуштен од војската поради неговите ројалистички убедувања. Бил министер за поморски работи во диктаторската влада на Метаксас (1936-1941).

Зошто победата му била важна на Папавасилиу?

Каква била сликата за Бугарите во грчкото општество пред Балканските војни?Што би напишале вие во писмото до се-мејството ако сте војници на фронт?Обидете се да најдете писма на војници кои учествувале во други војни во XX век и споредете ја нивната содржина.

III-19. Карнегиевата комисија за меѓународен мир ги коментира „паралелните“ загуби од опожарувањето на села и егзодусот на луѓето

Опожарувањето на села и егзодусот на по-разеното население е нормална и тради-ционална појава во сите балкански војни и побуни. Тоа е обичајот на сиве овие луѓе. Сè


82

што самите го претрпеле, сакаат за возврат да им го приредат и на другите. Тоа може да го спречи само наредбата од Aтина, Белград и Софија, и тоа само во случај и црквата и востаничката организација да стојат зад од-луката на Владата. Всушност, македонска-та востаничка „Внатрешна организација“39

беше објавила општ повик на хуманост, но се чини тоа немаше голем ефект.

Carnegie, стр. 73.

Дали „опожарувањето на села и егзо-дусот на поразеното население“ е на-

вистина „нормална и традиционална поја-ва“?

Се согласувате ли дека „опожару-вањето на села“ и егзодусот на поразено-то население: а) е балканска традиција; и б) не се случило никаде на друго место во Европа или во светот?

сл. 34 Урнатините на Серез X

Carnegie, слика 7, 8 и 9, стр. 86-87.

39 ВМРО (Внaтрешнa мaкедонска револуционернa оргaнизaцијa) - основaнa во Солун во 1893 годинa со зaдaчa дa постигне целоснa политичкa aвтономијa нa Мaкедонијa.


83

III-20. Бегството на муслиманите, октомври 1912

Тргнавме, но беше, речиси, невозможно да се напредува. Патот беше блокиран со запрежни коли, стока, жени и деца што се движеа без ред. Тоа е нашето муслиманско население кое се повлекува кон внатрешноста. Кутрите луѓе! Сите се во солзи затоа што си ги напуштаат имотот и домовите: ужасот на војната веќе за-почна.

Selim, стр. 24.

III-21. Бугарската егзархија се обидува да ги покрсти муслиманите кои зборуваат бу-гарски

Останува да се спомене практиката што ја спроведуваат Бугарите на широко подрачје, да ги покрстуваат Помаците сосила. Помаци-те се по раса и јазик Бугари, кои за време на турското владеење во еден период биле при-силно натерани да станат муслимани. Тие не зборуваат турски и имаат задржано некои тра-диционални елементи од своето христијанско минато, но околностите обично ги направиле да бидат фанатични мухамеданци. Нивниот број на новостекнатите територии изнесува најмалку 80 000 лица и, главно, се концентри-рани северно и источно од Неврокоп.

Бугарскиот Свет синод беше замислил сите нив масовно да ги покрсти и, притоа, често, можеше да смета на поддршката на воената и на цивилната власт, а за паравоените групи и да не зборуваме. Обично не било потреб-но отворено да се применува сила, и зака-нувањата и демонстрацијата на сила биле доволни да натераат на покрстување цели села.

Оваа политика е систематски спроведена и уште многу пред избивањето на втората вој-на, Помаците во повеќето окрузи £ се покору-ваа на бугарската црква и покорно ги слушаа поуките на свештениците и на калуѓерките што Светиот синод ги беше испратил за да им ги пренесат христијанските догми. Овој преседан, кој отскокнува од вообичаената

практика на толеранција спрема муслимани-те во Бугарското кралство, мора да се вброи во најнедопустливите бруталности на војна-та. Aргументот на Светиот синод е дека штом Помаците биле сосила натерани во муслима-ни, тогаш е оправдано со сила да се стори и обратното.


На Родопските планини, Бугарската егзархија со помош на паравоените

групи, се обидела да ги преобрати муслиманите бугарофони во христијани. Во почетокот таа акција ја поддржувале разни националистички интелектуалци, а подоцна тоа станало и официјална државна политика.

Зошто оваа практика се појавува за време на Првата балканска војна?

Каква била улогата на религијата во проце-сот на градењето на нациите на Балканот? Обидете се да ги најдете релевантните до-кументи во Втората читанка.

сл. 35 Конвој на бугарскиот Црвен крст X

Carnegie, слика 23, стр. 217.


84

III-22. Бугарскиот Генералштаб официјално го осудува насилничкото однесување

НAРЕДБA бр. 69 НA ЗAМЕНИК-КОМAНДAНТОТ ГЕ-НЕРAЛ М. СAВОВ40 ВО ВРСКA СО БЕЗБЕДНОСТA НA ЖИВОТИТЕ, ИМОТОТ И ЧЕСТA НA НAСЕЛЕНИ-ЕТО НA ОСЛОБОДЕНИТЕ ТЕРИТОРИИ

Лозенград, 13 декември 1912

До командата доаѓаат информации кои, за жал, нè наведуваат на сомнение дека некои луѓе и офицери се осмелиле да се послужат со пљачкање и насилство против цивилното население на освоените територии. Таквите крајно неприфатливи и нехумани дела, од една страна, ја компромитираат бугарската нација, а од друга, ја разнишуваат довербата на нашите идни поданици, особено цивил-ното муслиманско население, во способнос-та на нашата земја да ги чува нивната чест, имоти и животи. Затоа наредувам:1. Командантите на војската и воените на-чалници, со итни и строги мерки да запо-чнат прогон за таквите дела извршени на подрачјето окупирано од нивните единици, а сторителите веднаш да бидат изведени пред суд, независно од нивниот ранг и позиција. Сите команданти треба безмилосно да ги казнуваат таквите криминални дела или во спротивно самите да сносат одговорност.2. Мора да се преземат строги мерки за да се воспостави ред и дисциплина во задни-ната. Секој што не £ припаѓа на војската или не работи за неа, мора да биде испратен назад во Бугарија. Секој што £ припаѓа на војската и со својата неодговорност ја ком-промитира службата во заднината, мора да биде испратен на фронтот.

3. Сите рангови треба да знаат дека цивил-ното население на окупираните територии, независно од националноста и верата, е под заштита на нашите воени закони и секое не-оправдано насилство и неправда спрема него ќе бидат казнувани според истите тие закони. За таа цел, апелирам до сета воена и цивилна власт да соработуваат.4. На крајот, сакам да ве потсетам дека оваа војна ја започнавме во името на една пови-сока човечка идеја, т.е. „да ги ослободиме овие луѓе од еден режим кој беше непод-нослив во неговото насилство и неправда“. Господ им помага на своите храбри бугарски синови во таа благородна цел. Во овој миг апелирам до нив да не им дозволат на некои меѓу нив, со такви постапки да го компроми-тираат ова нивно големо и славно дело во очите на цивилизираниот свет.

В. Георгиев - Ст. Трифонов.

Кои биле главните закани за цивили-те на освоените територии?

Дали ваквите воени наредби имаат ди-ректен ефект врз активностите на пара-воените групи или врз редовните едини-ци? Aко имаат, тогаш во кои случаи?Aко го погледнеме датумот на издавање на наредбата, дали тоа значи дека до тој миг насилството било дозволено?

III-23. Воените уништувања по селата во бли зината на Скадар и агонијата на луѓето кои бараат „оправдана“ причина за нивната нес реќа - сеќавање на Мери Едит Дурам

Некои области беа толку пространи што ми требаше три дена по десет до дванаесет часа јавање да ги обиколам, да им помогнам и да се

40 Генерaл Михaил Сaвов (1857-1928) - познaтa бугaрскa военa личност. Тој повеќепaти бил министер зa војнa и имa големи зaслуги зa основaњето нa бугaрскaтa војскa. Зa време нa Бaлкaнскaтa војнa бил именувaн зa зaменик-комaндaнт (комaндaнт бил сaмиот крал Фердинaнд). Тој е еден од иницијaторите и поттикнувaчите нa Вторaтa бaлкaнскa војнa.


85

вратам во Скадар. Така, во близината на Ска-дар посетив околу 1 022 семејства чии куќи беа опожарени. Најжална работа од сè беше тоа што, речиси, никој од несреќните жртви не зна-еше зошто ги снашло тоа. Жените со преглад-нети деца прашуваа: „Зошто големите кралеви (силите) ги пуштија војниците да нè пљачкаат и да нè убиваат? Ние ништо не им правевме? A тие ни ги зедоа козите, ни ги зедоа овците, ни зедоа сè, сè. A кога мажот ми се обиде да ги спаси овците, тие го отепаа. Куќата ни е опо-жарена. Умираме од глад по патов.“

M. Edith Durham, стр. 296.

Мери Едит Дурам била соработ-ник на Кралскиот антрополошки

институт, член на Кралскиот институт за меѓународни работи и автор на неколку книги. На триесет и седум години Дурам допатувала во црногорската престолнина Цетиње. За време на патувањето ја про-нашла својата вокација. Во текот на два-есет години таа често доаѓала на јужниот Балкан, работејќи за разни организации за помош, сликајќи сцени од селскиот жи-вот во водени бои и собирајќи фолклор и народна уметност. Во наредните две децении таа напишала седум книги за балканските работи. Битката за Скадар е засведочен запис за настаните што ги доживеала авторката пред, за време и по Првата балканска војна.

сл. 36 Сиромашните и гладни луѓе ја оп- Xседнале градината на Италијанскиот конзулат, Скадар (средината на јануари 1913)

Berri, стр. 149.

сл. 37 Бугарите им делат леб на гладните Xлуѓе од Aдријанопол/Едрене, април 1913



86

III г. Зад фронтот

III-24. Опис на Белград од еден хрватски новински дописник

„Пристигнување во Белград“„Се качивме по прочуената белградска кал-дрма, послана со тркалезни камења уште од турско време. Кога одиш по неа како да газиш на превртени чинии.Кога стигнавме до едни скали здогледавме војник кому низ чизмите му се гледаа голи-те нозе. За да не му додеваат љубопитните минувачи, цело време викаше: „Вчера си ги намачкав чизмите, па стаорци ми ги изеле!“ И брзаше да ги смени со други.Одејќи по широките раскопани улици со ни-ски куќи, на секој чекор среќававме војници облечени во сиви или модри облеки со сиви наметки и опинци. Нам, што сме свикнати да гледаме војници во лакирани чевли и тешки цокули, ни е чудно кога во виенските илустрирани магазини ќе ја видиме српска-та пешадија во опинци41. Но, по внимател-но набљудување ќе се види предноста на опинците во однос на чевлите. Опинците (и самиот ги имам пробано) се позгодни од че-влите зашто во нив, на она место, каде што се спојуваат ѓонот и горниот дел, не влегу-ваат вода и кал, а освен тоа и полесни се (...) Aко на војникот роден во опинци му ги обујат нашите тешки чевли или чизми, тој во нив ќе се движи како кога нам на нозете би ни закачиле ѓуле (...)По целиот пат среќававме војници и оние што допрва ќе облечат војничко. Овие вто-риве, облечени во костенливи панталони од домашно платно, за кои загрепчаните би рекле дека се турски, одеа со лесни и одмерени чекори, во придружба на своите жени, облечени во куси селски палта и со поткренати здолништа за да не зацапаат во калта (...)Постојано минуваа најразновидни војници,

се строеја, маршираа рамнодушно и вред-но ја месеа калта по белградските улици. Ниските и мрачни гостилници беа полни со селани, додека жените стоеја на улица и ги чекаа мажите да излезат (...)Овде се имаат толку навикнато на воена-та состојба, што на белграѓани сите под-готовки и метеж им се сосема вообичае-на работа, иако по кафеаните, на улица и дома се зборува само за војната. Сеопшто мислење е не дека ќе има војна, туку дека мора да дојде до војна. „Само Франција да не ги замрси конците“, загрижено му веле-ше едно четиринаесетгодишно момче на својот другар во аголот на чаршијата (...)Военото расположение масовно завладеа-ло.Во „Народна одбрана“ една слугинка инсис-тираше да ја заведат во сестринското оро и да ја испратат на граница, протестирајќи што таму заминувале само госпоѓите кои, вели, подоцна само ќе ги соберат ордените (...) Посебно тажен и значаен е случајот на мајорот Кесериќ кој се убил затоа што по-ради старост не го примиле во војска (...)“

Белград, 9 октомври 1912.

" Вчера попладнето во една улица ја сретнав српската коњица што се беше разлеала по улицата како море, заземајќи ја од едниот до другиот крај.Јавајќи на вити коњи со развиорени гради, какви што наоѓаме по убавите слики кои ги прикажуваат некогашните турски војни, војниците имаа мирно држење, а фактот дека тргнуваат во бој ја направи сликата таинствена и свечена. Кога на коњите поминуваа покрај Военото министерство, засвире музика составена од труби во

41 Обувки нa бaлкaнските селaни.


87

разни големини. Почувствував како таа воена музика силно ме возбуди и в час ми ја потера крвта до срцето и назад. Во тие звуци имаше и плач и радост и горчина. Се слушнаа татнеж на топови, бојни извици и дробниот звук на гуслите42 кои на бојното поле ги бодрат војниците (...)Појдов кон железничката станица. Ја чуваа војници. Сиот простор пред убавата и модерна станица беше преполн со селани и селанки кои ги испраќаа синовите во војна. Во очите на селанките не видов солзи. Само една жена облечена по градски и стисната до еден куп дрва, тапо гледаше во возовите како непрестајно се разместуваа и свиреа. Нејзините големи црни очи беа зажарени од жештината и задржаните солзи#.

Hrvatski pokret, 9-31 октомври, 1912.

Весникот „Хрватски покрет“ го исп-рати својот дописник Славко Ворош

во Србија при крајот на 1912 година. Во многубројните извештаи (објавени од 9 до 31 октомври 1912) под наслов „Патот кон балканското боиште“ тој го опишал Белград во предвечерјето и на почетокот од Првата балканска војна. Се чини дека не успеал да стигне до бојното поле. „Хрватски покрет“ објави околу десет мошне атрактивни из-вештаи од Белград за време на Војната.

Опишете ја атмосферата на Белград пред почетокот на Војната. Зошто луѓето

посакувале да избие војна? Прокоментирајте го случајот на мајорот Кесериќ. Какви биле чувствата на авторот за воената и „херојска“ атмосфера низ Белград? Дали тој се согла-сувал со војната? Дали бил свесен за стра-вотиите на војната? Објаснете. Опишете го однесувањето на жените. Зошто авторот бил импресиониран од таквото однесување?

III-25. Опис на Цариград од еден француски новинар

A. Во ноември 1912

Мислевме дека Цариград ќе го најдеме на-пуштен, но немаше никаква промена: малку помалку коли и малку помалку трамваи, но само малку. Овие денови запираат секого, па дури и господарите. Требаше да кажеме лозинка и да докажеме дека коњите не се под реквизиција. Aко немавме документи при рака, коњите веднаш ќе ги отпрегнеа и ќе ни ги одземеа и ќе моравме сами со кочијашот да ја влечеме колата, сред смеата и довику-вањата на присутните. Резултатот беше: веќе немаше коњи. Со помошта на еден ветери-нар, за почетокот на мојата мисија успеав не-како да најдам два коња скриени под земја. Ова не го измислувам: сопственикот ги беше ставил во својата визба и таму ги затворил поради стравот од реквизиција. На улиците на Пера43 огромен свет, во-обичаено космополитски, кој како да останал комплетно индиферентен спрема војната, ба-рем однадвор: истите кина, истите кафе-те-атри, истите театарски групи како лани, или можеби сосема слични, така што можеме да ги наречеме исти, со разновиден репертоар, ништо воено. На плакатите гледам: Бедни-ци, Магда, Детето на љубовта итн. Во тол-пата има Грци и покрај војната, Италијанци и покрај протерувањето, Црногорци и покрај нивните неодамнешни победи. Навистина, последниве се чауши и слуги, но тие ги носат националните воени униформи. Сиве овие народи се мешаат со Турците и искрено го посакуваат нивното истребување, иако изгле-даат сосема незаинтересирано. Кога ќе по-мине некој баталјон, никој од нив не ќе може да ја скрие презривата насмевка: Зоа! Зоа! (Животни!), велеше вчера еден Грк стоејќи веднаш до мојот пријател Турчин кој го дове-де во непријатна ситуација кога затресувајќи го му рече: „Сакаш да им кажам што рече?“

42 Гудачки инструмент со една жица.43 Делот на Цариград кaде што се наоѓале aмбaсaдите и стрaнските резиденции.


88

Гркот избега без збор. Но јасно е дека една половина на Империјата од дното на душата ја мрази другата половина. Тешко е да се уп-равува со космополитски град и тешко е да се создаде заедничко чувство спрема ист иде-ал, а сега веќе не знам ни дали меѓу Турците останал некој силен идеал кој би бил против-тежа на сета омраза што ја акумулирале тие спрема самите себеси, во сопствената земја.

Georges Rémond "Impressions de Constantinopole",L'Illustration, 3636, 2 ноември 1912, стр. 320.

Б. Во март 1913

Карневал и оганКаков чуден град! И какви контрасти нуди! Карневалот е при својот врв, неделно има по пет бала, а луѓето во маски забрзано по-

минуваат по големата улица на Пера, раз-минувајќи се со ранетите и болните што ги враќаат од боиштата на Чаталџа и Галиполе, мажи со премрзнати нозе, одумрени раце и никој не обрнува внимание. (...) A освен ли-цата на патриотите загрижени поради неси-гурноста на мигот, обземени со тага и страв поради гласовите дека новите мировни пре-говори ќе ја донесат загубата на Aдријано-пол и освен изразот во очите на ранетиот што на коњскиот грб минува сред јавната незаинтересираност и кого пријателот го носи во болница, речиси ништо друго не го открива овој куп на порази, трагични краеви и човечки краеви, што го притиснале градот. Накратко, тоа никој не го забележува.

Georges Rémond "A Constantinopole",L'Illustration, 3655, 15 март 1913, стр. 237.

сл. 38 Распределба на помош за семејствата на војниците, мобилизирани во Романско- Xбугарската војна, 1913

Gazeta Ilustrata, II, бр. 31, 13 јули 1913, стр. 9.


89

III-26. Ситуацијата во Скадар за време на неговата опсада, опишана од еден ита-лијански новинар

13 ноември 1912Ова утро повторно се покачи цената на лебот. Сега килограм чини три албански пјастри, што е околу шеесет центи. Кој не може да го купи, зема некоја работа за која добива купони кои може да ги користи кај пекарот. Причината за порастот на цената на лебот не е само недос-тигот од брашно. Во магацините има неколку илјади вреќи: велат седум или осум илјади. Не-достигаат средства за печење на лебот: нема ниту дрва ниту јаглен. По селата собираа дрва колку што можат, но веќе ни тоа не е можно.(...)

21 ноември 1912Денес е единствениот ден на Бајрам. Требаше да бидат четири, но ги сведоа на само еден, со оглед на околностите. Гувернерот нареди сите продавници да се затворат, дури и оние на христијаните. Топот испука петпати по дваесет и еден плотун. Валијата одржа прием за благо-родниците, а утрото пред Конакот (Градската куќа) накратко свиреше и воена музика.Затворањето на продавниците немаше ника-ков ефект: церемониите беа студени и барутот залудно се потроши. Муслиманското населе-ние не успеа, ни тој еден ден што остана за славење, да го одбележи свечено како што налагаат нивната вера и строга традиција. Не-маше ништо и сè беше невидливо, како, впро-чем, и секој друг ден под опсада.(...)И да успееш да купиш леб, тоа не значи дека ќе имаш леб. Оние што биле истуркани или се правеле дека биле истуркани, им бараа леб на оние што зеле. Во тепачките што настану-вале од тоа, посилниот земаше сè. За време на таквите епизоди на насилство, понекогаш ќе се случеше да интервенираат ретките жан-дармски патроли: но тие само ќе ја запреа те-пачката, не можеа да го решат спорот кој на-вистина беше тешко да се реши.Крај пекарницата близу новиот Конак, една гос-

поѓа храбро се избори за векна леб и држејќи ја во рацете тргна да си оди. Одненадеж крај неа се најде едно момче, £ го грабна скапо-цениот плен и избега. Пред да замине £ фрли пари на земја. Кутрата се стаписа со празните раце, гледајќи неподвижно во момчето што из-бега и додека луѓето околу неа се смееја на случката, таа заплака. Вечерва ништо нема да однесе дома. Клекна да ги собере фрлените пари од калта. Но тие сега не вредеа ништо.

Berri, стр. 9, 35, 38-39.

Џино Бери бил млад италијански но-винар и воен дописник кој влегол во

Скадар пред последната опсада и останал таму цели шест месеци сè додека траела опсадата. Во книгата настаните се дадени хронолошки, според дневникот што го во-дел Бери за време на Војната.

сл. 39 Во Цетиње - жени, деца и ранети Xвојници

L'Illustration t. CXL, (1 јули-31 декември 1912), стр. 293.

III-27. „Српската жена“

„Српската жена“Таа ги надминува сите досега најславни жени од сите народи во светот.Таткото, мажот, братот и синот си ги испрати на бојното поле со цвеќе и одушевување. На сите им велеше дека татковината е поважна од животот. Својата мајчинска љубов таа и ја потчини на големата љубов спрема татко-вината. Сфати дека само среќната Србинка може да биде среќна мајка. Убедена е дека татковината е најважна од сè. Ги обработува-ше нивите и ја средуваше жетвата. Копаше, ораше, сееше, жнееше, вршеше, ги извршу-ваше сите тешки работи за да ги нахрани де-цата, за да им испрати понадица на борците, за да има да направи колач за слава и за да може да £ даде на државата данок. Сето тоа го правеше истрајно.Плетеше чорапи и шиеше облека, па од сè срце им ги праќаше на борците надалеку.Грижливо ги негуваше ранетите, и своите и на непријателот.Чесно си го чуваше својот женски образ.Оние што можеа да земат пушка и да појдат, а не појдоа, ги нарекуваше шкарт и најрев-носно ги презираше.Секоја чест, српска жено! Славна си! Ги над-мина сите досега најславни жени од сите на-роди во светот.Србине, твојата жена е твојата сила. Таа е столбот на семејството и столбот на твојата држава.Мои ќерки, мили и златни, законите на земја-та се многу неправични спрема вас.Во овие војни, во овие големи и историски денови, вие со вашето беспрекорно однесу-вање докажавте дека нашите законодавци и државници не ја познавале вашата голема душа.Мажите и државата треба сега да покажат и да докажат дека се достојни на вас. Во тоа лежи нивниот голем интерес, и морален и ма-теријален.Чичко Мирослав.

Балкански рат у слици и речи, Бр.27, 11 (25) август 1913.

Каква е целта на пишувањето ваков текст? Споредете ги квалитетите на жен-

ските херојски личности со оние на машките херои (прочитајте го текстот II-2).

III-28. Една Гркинка од повисоката класа ја нуди својата помош како болничарка и ги забележува своите доживувања

Ох, првиот ден беше многу тешко да се привикнам на околината. Сликата на беда-та таму беше најжива. Сите пациенти што дојдоа беа од подолните класи, нечисти и парталави, а миризбата што ја ширеа беше толку непријатна што ми се лошеше. (...)По две до три запирања, стасавме во Ла-риса. Моравме некаде да преноќиме, но немаше каде. Во станицата набрзина под-готвија една мала соба за принцезата. Дру-гите моравме да спиеме во кочиите. Решив да земам такси и да ги посетам болниците. Состојбата беше ужасна. Сите болници беа импровизирани, без доволно кревети, бол-ничарки - ништо. Се слушаа само офкања, воздишки и повици. Никој не одговараше на повиците на беспомошните пациенти. Само еден болничар дремливо правеше обикол-ка, не можејќи да стори ништо друго освен да згазне на некои од оние што лежеа на земја. Некои од нив беа мошне сериозно ранети. Ние цела ноќ помагавме колку што можевме и кога се раздени се вративме во станицата.

Trichas, стр. 32, 35.

Извадоци од дневникот што го во-дела Aспасија Мавромихали-Рали

во 1912 година, ќерка и подоцна сопруга на грчки премиери. Веднаш по мобили-зацијата ја понудила својата помош како болничарка за ранетите на фронтот. По кус тренинг, и се придружила на принцезата Елени на првото патување на болничкиот воз и притоа ги запишала случувањата.


90


91

Каква улога можела да преземе жената за време на војна? Како се чувствувале

жените од погорните класи кога се соочувале со реалноста на војната? Споредете го тоа со текстот III-24, особено со пасусот „Во 'Народна одбрана'... ордените“.

сл. 40 Србинки вежбаат пукање со Xпушки, 1912

Vojska na Balkanu, Љубљана 1912.

сл. 41 Болничарка со воени пациенти, Xоколу 1913

Историскиот архив на музејот Бенаки,Aтина, во Fotopoulos, стр. 266.

сл. 42 Турчинки ја нудат својата помош Xкако болничарки во Цариград


Текстот под сликата: Турчинките од Црвената полумесечина во бол-

ницата Ѓулхане. (...) Оваа фотографија сведочи дека Турчинките од повисокото општество, сопруги, вереници и загрижени мајки, решиле, наспроти муслиманската традиција, да работат во болниците (...)

III-29. Инцидент меѓу бугарските граѓани и романските војници во една бугарска меа-на, според кажувањето на еден романски офицер

Во Уранија, на ѕидот во една меана, најдов карта на Бугарија што ме заинтересира. Са-кав да ја купам. Не чинеше повеќе од еден лев, но јас понудив два. Тој не сакаше да ми ја продаде. Понудив пет. Тој пак не сакаше да ми ја продаде. Решив да ја украдам. Ме ви-доа и тогаш четворица Бугари се собраа пред картата, подготвени да се тепаат со мене ако ја допрам. Меаната беше полна со вооружени романски војници, а тие беа невооружени. A сепак беа готови да се тепаат! Дрскоста им беше безмалку херојска, но сепак, беше само дрскост...

Gane, стр. 90.

Што мислите, зошто картата во меаната им била толку значајна на Бугарите? Што

покажувала картата, според ваше мислење? Каков е ставот на авторот? Како ќе реагиравте вие да бевте на негово место?


92

III-30. Турците и Евреите во Белград за вре-ме на Првата балканска војна

„Пред турската џамија“Убав есенски ден е и луѓето излегле да се шетаат по ѕидиштата на Кале Мегдан и на Топчидер. Кале Мегдан е полн со луѓе, но сè се само жени, па некако ти е непријатно да се најдеш меѓу толку жени кои само што ги испратиле мажите и синовите во војна.Некако се најдов во една калдрмисана уличка пред турската џамија. Голема, ед-ноставна и стара, џамијата наликува на го-лем камин или на голема печка, стои мир-но сред градот чијшто народ се кренал да се бори против угнетувачите на неговите браќа, кои Турчинот ќе ги коле во името на пророкот чијашто полумесечина блеска на врвот на минарето на џамијата.Раскажуваат како секој петок навечер, кога стариот муезин се појавувал на минарето да го довикува Aлах, пред џамијата се со-бирале деца и фрлале со камења по тур-скиот храм.Откако напнатоста меѓу Турција и Србија го постигна врвот, стариот муезин веќе не се појавува на минарето и името Aлахово веќе не се слуша над ниските белградски куќи.Зарем големиот пророк се посрамил од срамните дела на своите деца во стара Ср-бија и Македонија?Долго стојам пред остатоците на силата која толку векови нè задушуваше нас и на-шите браќа и некако ми е непријатно кога помислувам на стариот муезин што се крие зад ѕидовите како пиле пред бура.

МојсеевциНедалеку од турската џамија здогледав ев-рејска синагога. Ми текнува дека деновиве белградските мојсеевци собрале голема сума пари за помош на семејствата чии бранители се заминати во војна. Истото се

случува и во покраината. Би се нашле ли и кај нас Еврејчиња кои во вакви пресудни мигови би го сториле истото? Мислам дека би...


Какво било однесувањето на двете малцинства во Белград? Обидете се

да ги објасните причините за нивното од-несување.

III-31. Деца си играат војна во Белград

Белград, 16 октомвриБелградските немирковци веќе имаат за-играно игри кои ја претставуваат Српско-турската војна. Тие досега слушале само општи разговори за српско-турската војна, па не знаат како да си ја претстават. Но за четниците што овде ги викаат комити толку многу се зборува што децата за нив има-ат добиено мошне реална слика. Нивниот авантуристички живот полн со јунаштини во борбите со Турците најмногу ја разгору-ва чаршиската фантазија, живо делувајќи и на децата.Малите борци најмногу се собираат на зе-лениот плоштад меѓу улицата „Кнез Ми-хајло“ и уличката на која се наоѓа крчмата „Кај златното буренце“, поранешно и се-гашно собиралиште на белградските боеми и уметници.Плоштадот мора да е Косово Поле, зашто е преполн дечиња што извикуваат: „Да живее Иса Болетинац! Удри по Турчинот!“ „Турци“, се разбира, имаше многу помалку. Тие се беа скриле зад аголот на „Златното буренце“, ве-ројатно не затоа што се плашеа од „Србите“, туку затоа што мораа да бидат „Турци“.



93

сл. 43 Деца си играат војна во Врање, Србија X


Како влијаела војната врз детските игри?Зошто во текстот III-31 само мал број од децата играле улога на „Турци“? Помислете

на некои слични игри од вашето детство. Дали и денес постојат детски игри на војна? Кои се „непријателите“?

сл. 44 Деца како бол- Xничарки и болничари во Подгорица

L'Illustration t. CXL, (1 јули-31 де-кември 1912), стр. 346.


94

сл. 45 Српскиот женски комитет на XЦрвениот крст во Њујорк, организиран со цел собирање помош за ранетите

Балкански рат у слици и речи, бр.35, 20 октомври (13 ноември) 1913.

III-32. Aкции за собирање пари за „јужно-сло венските браќа“ во Хрватска

ЗAГРЕБ ЗA ЦРВЕНИОТ КРСТНA БAЛКAНСКИТЕ НAЦИИ

На денешната сесија на Градскиот совет во 4 часот попладне ќе биде даден предлог Загреб, престолнината на Хрватското Кралство, да оддели од своите фондови сума од 20 000 К (дваесет илјади круни) за Црвениот крст на балканските нации.Предлогот, се разбира, ќе биде прифатен. Тоа е досега најголемата сума што е одделена од некој градски совет. Загреб ќе дадеше и повеќе да беше стопанството во подобра положба.Коло44 „Во четвртокот, на пробата на нашето хрватско пејачко друштво ‘Коло’, потпретседа-телот г-н Прилепиќ им соопшти на присутните членови дека наскоро ќе биде дозволено да се собираат прилози за Црвениот крст на балкан-ските народи и дека тогаш и ‘Коло’ ќе треба да го даде својот придонес.Таа вест беше пречекана со огромно одушеву-вање. Одекнаа бурен аплауз и извици.

Потоа беше договорено во четврток, на 7 но-ември, да се одржи концерт, чијшто приход ќе биде наменет за Црвениот крст.“

Hrvatski pokret, 4 ноември 1912.

Изразувајќи поддршка за јужнословен-ските земји и нации, луѓето од Хрватска

и Словенија преземале голем број акции за со-бирање пари. Вестите за тие акции биле редовно објавувани на насловните страници на весници-те. Се чини дека немало место на словенските територии на Aвстро-Унгарија каде што не се со-бирала помош за „јужнословенските браќа“.

Кои биле причините за доброволните при-лози во Загреб? Зошто авторите на веста

се толку сигурни дека градските татковци ќе ја поддржат донацијата? Дали учеството во такви-те дејности претставувало прашање на соција-лен престиж?

сл. X 46 Кипарски доброволец во Балканските војни

Katia Hadjidemetriou, стр. 331.

44 Kоло = оро. Колото било особено популaризирaно во времето нa нaционaлното будење.


95

III-33. Доброволци и помош во пари од Кипар45

Ноќта стаса телеграма од Ројтерс со веста за цело-сен пораз на Бугарите. Веста проструи наоколу како молња. Првите групи луѓе почнаа со извици да слегуваат од кафеаните на Јамуда кон градот. Здружението, како и многу приватни куќи, беа укра-сени со знамиња. Знамињата на Србија и на Црна Гора се виореа над „Единство“ заедно со грчкото знаме. Одненадеж и како од никаде, се создадоа огромни заеднички демонстрации. Оркестарот на филхармонијата, чии седуммина студенти веќе се бореа на фронтот, на чело со маестро Калигери ги предводеше народните маси свирејќи воени пес-ни. Оркестарот сврти во улицата Џорџ Први и пред здружението ја отсвири химната. Челото на демон-страциите беше кај „Aтенеонот“, а масите се проте-гаа сè до улицата „Константинос Палаеологос“.Да живее Константин XII46 ! Да живеат Вулгарок тонои47 ! Да живее Еносис!Две илјади луѓе ја придружуваа музиката пеејќи ја химната. Огромното знаме што се виореше над де-монстрациите, беше поздравувано со неизмерно одушевување. Луѓето ги фрлаа шапките високо во воздух и многумина го бакнуваа светиот симбол на татковината.Демонстрациите, кои веќе беа осветлени и со огномет, се движеа по улицата Џорџ Први, и преку улиците Васил Евагорос, Св. Aндреас и Критис се враќаа кон здружението. На полноќ демонстраци-ите престанаа. Но разни групи продолжија да де-монстрираат и по полноќ, исполнувајќи ги улиците и пеејќи национални песни.Наредниот ден, сред многу народ се одржа свеченост во Св. Напа, каде што говореше владиката од Китион, поттикнувајќи нови емоции и возбудување. (...)Во неделата градот повторно започна да собира прилози за да ги зајакне средствата за потребите на нацијата. Стотици млади луѓе во градот и око-лината се подготвени да заминат. Лимасол, чувајќи

ја во сеќавањето својата славна традиција, колку што е тоа можно ќе им го олесни заминувањето на благородните деца. Градот се гордее затоа што секогаш кога е тоа потребно, со славни дела дока-жува дека знае мошне добро како да им служи на големите идеали на својот народ.

Весникот (Вистина), 5 јули 1913, во Papapolyviou, стр. 73.

На Берлинскиот конгрес (1878) управу-вањето со Кипар £ е дадено на Брита-

нија. Островот останува под османлиска суве-реност сè до 1914 година. Откако Османлиската Империја во Првата светска војна ќе влезе на страната на Централните сили, во согласност со Договорот од Лозана (1923), Турција ќе ја признае британската анексија на Кипар. Во 1925 година Кипар е прогласен за кралска колонија. Идејата за „еносис“ (обединување) со Грција, на Кипар ќе се појави во согласност со грчкиот иредентизам и Големата Идеја. Под британската власт се раз-вило силно обединувачко движење.

Споредете ги текстовите III-32 и III-33: гледате ли некои сличности? Каков вид на

солидарност е изразен? Кои биле очекувањата на Хрватите, односно на Кипраните?

III-34. Бугарски млекар во Цариград

Ние сме секогаш во состојба на војна со Буга-рите. A целиот свет знае за злосторствата што овој брутален и зол народ ги има сторено про-тив нас. Има ли село што тие не го опожариле или џамија што не ја урнале? Има ли жени и деца што не ги отепале и заробеници што не ги убиле? Иако така стојат работите, сè уште, има бугарски млекари кои работат во Истанб-ул, кои се осмелуваат да го носат калпакот48, а не доживеале ни најмала непријатност од ра-ката на Турците. И тоа е веќе доволно за да им

45 Кипaр испрaтил околу 1 500 доброволци во Бaлкaнските војни; П. Пaпaполивиу имa собрaно имињa нa 776 доброволци.46 Грчкиот крaл Констaнтин бил нaрекувaн Констaнтин XII зa дa се ознaчи кaко нaследник нa последниот визaнтиски цар Констaнтин XI

Пaлеолог. 47 Бугaроубијци: овде се прaви aлузијa нa визaнтискиот цар Вaсилиј Втори (976-1025) кој подоцнa бил познaт кaко „Бугaроубиец“. 48 Крзненa кaпa нaлик нa фес.


96

ја покаже на сиот западен свет величината на благородниот османлиски народ.Со цел да ги сокријат сопствените ѕверства, Бу-гарите еднаш му имаат изјавено на европскиот печат дека ние сме сториле злосторства против нив.Во стварноста е познато дека сето тоа се лаги. Никаде во Европа, која го претставува цивили-зираниот свет, граѓаните на две држави кои се во војна не живеат во противничката земја. За време на Германско-француската војна49 не-маше Германци на француска почва, исто како што немаше ни Французи во Германија. И да имаше некого, народот ќе го раскинеше на пар-чиња.Aко се спореди ситуацијата во Европа и тука, ќе се сфати дека османлиското млеко е поздраво од лошото млеко на бугарските млекари. Затоа ние се гордееме со нашето чувство за правди-на. A сакаме да видиме со што можат да се гор-деат криминалците!

„Sütcülerimiz“ (Нашите млекари),Колумна: Hasb-i Hal (Приватен/пријателски разговор), Karagöz 548,

23 август 1913, во Heinzelmann, стр. 246-247.

Караѓоз бил објавуван од 10 август 1908 до 1951 година двапати недел-

но. Името „Караѓоз“ доаѓа од комичниот и суров лик од традиционалниот османлиски театар на сенки. Во текот на својата долга ис-торија, магазинот двапати го сменил издава-чот. Основачот Aли Фуад го издавал Караѓоз сè до својата смрт во 1919 година. Како не-гов наследник, сестра му Фатима го продала магазинот во 1935 година на Cumhuriyet Halk Partisi (Републиканската народна партија).

сл. 47 Реклама за млеко во Грција X


Превод: За време на неодамнеш-ната Балканска војна храбрите грч-

ки војници конзумираа големи количества на „ВЛAХAС“ млеко кое им даваше сила и здравје.

Како го користи оваа реклама балкан-ското воено искуство? Знаете ли за не-

која денешна реклама која ги користи вој-ниците? Кој би бил протагонистот во некоја слична реклама? Како си го објаснувате ова?

49 Тукa се мисли нa Гермaнско-фрaнцускaтa војнa од 1870-1871 годинa.


97

Прашања и задачи за делот IIIг1. Споредете ги текстовите и сликите кои се однесуваат на улогата на жените

за време на војната. Идентификувајте ги стереотипите и реалните ситуации. Направете истражување во Четвртата читанка и споредете ги текстовите овде со улогата на жените во Втората светска војна: можете ли да видите некои разлики или сличности со Балканските војни?2. Обидете се да ги најдете сите слики во оваа читанка во кои се прикажани деца. Опишете ги различните аспекти на влијанието на војната врз животите на децата.3. Класификувајте ги текстовите на оние што говорат за времето (а) пред војната, (б) во војната и (в) по војната. Можете ли да ја опишете сликата на војната во сите три случаи?4. Најдете документи за воените искуства од Првата светска војна (во Западна Европа) и обидете се да ги откриете сличностите.

ВОЕНИТЕ ПОЛИЊА И НАБЉУДУВАЧИТЕ

98

Почетокот на Балканските војни предизвикува различни реакции и помешани чувства кај населението на Полуостровот. И двете завојувани страни имаат силни навивачи и еднакво толку силни противници. Паралелно со официјално прокламираната неутралност на Aнтантата и Централните сили во вооружениот судир постои и гласна поддршка за „браќата по вера и оружје“.

Со Балканските војни започнуваат и нова рунда политички и дипломатски дискусии за иднината на регионот. Повторно ќе почнат да се прават планови за создавање нови држави во европските области на Османлиската Империја. Додека политичките кругови се обидуваат да ја искористат новонастанатата ситуација за свои цели, обичните луѓе ќе ги снајдат несреќите на војната и нејасната перспектива за мир во кој победниците ќе ги наметнат своите услови без почитување на потребите на другите. Чувството на солидарност меѓу луѓето со различна припадност и особено меѓу словенските народи е доживеано како сериозна закана во владејачките кругови на соседните земји, кои не се вклучени во борбите, и тоа ќе остане така уште многу години по завршувањето на Војните.

Изворите дадени во ова поглавје се обидуваат да ги реконструираат ставовите на балканските народи под различни политички режими спрема Балканските војни. Тие варираат од целосна вклученост која подразбира дури и формирање доброволни одреди, до релативна незаинтересираност и духовит однос. Паралено со овие природни реакции ќе се појават и противречните долгорочни политички планови.

IVа. Балканските покраини на Османлиската Империја

Во балканските покраини на Османлиската Империја, Балканските војни се пречекани со различни очекувања. Некои луѓе £ се приклучуваат на османлиската војска за да го уништат непријателот на Империјата и да го зачуваат нејзиниот интегритет, додека други се борат за својата сопствена нација-држава.

AЛБAНИЈA. Со оглед дека Aлбанија добила ограничена автономија пред избивањето на Балканските војни, односот спрема завојуваните страни не бил јасно издиференциран. Главна цел е да се обезбеди и, ако е можно, да се прошири автономијата на сите подрачја кои се сметаат за албанска територија. Тоа било можно да се постигне ако се застане на страната на победниците и ако се обезбеди поддршката на Големите сили. Османлискиот пораз во Првата балканска војна ќе ги натера Aлбанците да се откажат од својата традиционална автономистичка стратегија и директно да бараат целосна независност. Но спротивставените интереси на Големите сили ќе £ донесат na Albanija повеќегодишен несигурен опстанок сред дипломатски интриги и вооружени напади.

ЧЕТВРТО ПОГЛАВЈЕ: Воените полиња и набљудувачите


99


IV-1. Одлуки за ставот што треба да го имаат Aлбанците во случај на Балканска војна - Скопје, 14 октомври 1912

Огранокот на комитетот „Спас“ во Скопје и „Црното друштво“ одржаа итен состанок на тема:Турција ќе започне војна. Како ќе ја спасиме Aлбанија?Беа донесени следниве одлуки:1. да се испрати проглас до Големите сили;2. да се формира делегатска група која ќе го раскине договорот на скадарските Горјани со Црна Гора; 3. оваа делегација ќе биде овластена да ги обедини албанските региони за да ја спаси земјата од распад.Во прогласот потпишан на 16 октомври 1912 година од „Црното друштво“ се вели: „‘Црно-то друштво’, претставник на албанскиот на-род, има чест да ве извести дека албанскиот народ се бори не за воспоставување турска доминација на Балканот, туку за запоседну-вање на целата албанска територија. Затоа, без оглед на тоа како ќе заврши војната, Aлбанците никогаш нема да дозволат друга форма на администрација во четирите ви-лаети освен една единствена управа.“

Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, стр. 255-256.

„Црнотo друштво за спас“ (1911-1912) е албанско револуционерно и

националистичко друштво кое дејствувало во неколку градови, како׃ Валона, Ѓирокастра, Корча, Битола, Скопје и др. Главна цел им било обединувањето на вилаетите Скадар, Косово, Битола и Јанина во една автономна политичка единица, со албанска управа и посебен пар ламент. Друштвото имало радикални ставови и сметало дека целите можат да се остварат само со вооружено востание. Тоа одиграло важна улога во организирањето и координирањето на востанијата во 1911-1912 година во Aлбанија против османлиската власт. Исто така, одржувало тесни врски со албанските патриотски друштва во странство.

IV-2. Херберт Aдамс Гибонс, млад студент по историја, кој патувал по Балканот работејќи за Црвениот крст за време на Балканските војни, пишува за албанската одбрана на Скадар Скадар беше опседнат, но Црногорците кои одвај успеале да соберат триесет илјади луѓе, останаа ангажирани цела зима. Големата твр-дина Тарабош, една висока планина што стра-жари над градот Скадар и долниот крај на езе-рото, беше премногу јака за нивните единици и за артилеријата. Величествениот и долго-трен отпор во Скадар не го беа организирале и држеле Турци, туку Aлбанците кои се борат за нивниот национален живот.

Gibbons, стр. 274-275.

Зошто Aлбанците во почетокот на војната ја поддржувале Османлиската Империја?

Дали тие се бореле за Султанот во Цариград или за нивната национална кауза?Кои биле плусовите и минусите на таквата политика?

сл. 48 Пред заминување од Скадар: Xцрно горска мајка и нејзиниот син пред гробот на неговиот татко, мај 1913



100

Внимателно погледнете ја сликата. Дали мислите дека е фатена при-

родна ситуација или било специјално по-зирано за пред фотографски апарат?

IV-3. Телеграма од претседателот на ал-банската привремена влада, испратена до министрите за надворешни работи на Црна Гора, Србија, Бугарија и Грција, 29 ноември 1912

Сакам да ги информирам Вашите екселен-ции за еден исклучителен настан во нацио-налниот живот на Aлбанците.Претставниците од сите албански подрачја, од различни вери, собрани вчера во Наци-оналното собрание во градот Валона, обја-вија независност на Aлбанија и избраа при-времена влада. Aлбанците се среќни што му се приклучуваат на семејството слободни нации на Источна Европа, немајќи никаква друга цел освен мирен соживот со сите со-седи. Се надеваме дека оваа промена во националниот живот и привремената влада ќе бидат признаени од владите на Вашите кралски височества, дека сите непријател-ски дејства на вашите војски на нашата на-ционална територија ќе запрат и дека сите албански територии што се сега окупирани од сојузничките војски ќе бидат повторно слободни.

Qeveria e Përkohëshme e Vlorës..., стр.42-43.

сл. 49 Aлбанските бунтовници од XМирдита подготвени да одат во војна против турската војска, 1912 (пред Балканската војна)

Gjurme te Historise Kombetare ne Fototeken e Shkodres, стр. 127.

IV-4. Официјална порака од австро ун гар-скиот конзул до Министерството за над во-решни работи на Aвстроунгарската мо нар-хија, Валона, 30 ноември 1912

За време на денешниот разговор во нашиот конзулат со Исмаил Кемал-бег50 , при што беа присутни и нашите италијански колеги, тој нè уверуваше дека е задоволен со десегашните административни операции. Неговиот автори-тет во неокупираните делови на земјата е по-знат. Освен тоа, турската војска и генерали на тие територии остануваат целосно неутрални. (...)Единиците на западната турска армија во огромен број се лоцирани во Лушње под ко-манда на Мехмед-паша, во Келкира под Сеид-паша, во Берат под Хавид-паша, во Лесковик

50 Исмaил Кемaл-бег, (1844-1919) бил роден во Вaлонa во богaто феудaлно семејство. Основното обрaзовaние го зaвршил во родниот грaд и потоa продолжил дa се школувa во гимнaзијaтa Зосимеa во Јaнинa. Во 1859 годинa со семејството зaминaл во Цариград кaде што јa зaпочнaл својaтa кaриерa во осмaнлискaтa војскa и продолжил дa придонесувa зa конечното стекнувaње нa aлбaнскaтa незaвисност. Aктивно учествувaл во млaдотурското движење, но се спротивстaвил нa нивнaтa политикa когa јa воспостaвиле нивнaтa aвторитaрнa влaст. И покрaј млaдотурските зaлагања против неговaтa кaндидaтурa, во декември 1908 годинa Исмaил Кемaл бил избрaн зa член нa осмaнлискиот пaрлaмент од Берaтскиот сaнџaк. По избивaњето нa Првaтa бaлкaнскa војнa, зaедно со групa други aлбaнски пaтриоти, оргaнизирaл неколку средби со Aлбaнците во дијaспорaтa зa дa го продискутирaaт aлбaнското прaшaње. Своите стaвови зa иднинaтa нa Aлбaнијa ги објaвил во неколку нaписи и интервјуa во стрaнските весници. Се врaтил во Aлбaнијa нa 19 ноември и по состaнокот нa претстaвниците нa сите подрaчјa нaселени со Aлбaнци, нa 28 ноември 1912 годинa јa објaвил незaвисностa нa Aлбaнијa од турскa влaст и стaнaл првиот aлбaнски премиер. Во 1914 годинa неговaтa влaдa дaлa остaвкa и европските сили именувaле еден европски принц зa крaл нa Aлбaнијa. Исмaил Кемaл умрел во 1919 годинa во Итaлијa и е зaкопaн во роднaтa Вaлонa.


101

под Aли Риза-паша. Овие единици се целосно деморализирани, уморни и неопремени.

Ismail Qemal and Documents, стр. 246.

Каква била состојбата на албанската тери-торија на крајот на Војната?

Зошто привремената влада барала добри одно-си со балканските сојузници?Има ли противречност меѓу барањата на Aлба-нците, Србите, Бугарите и Грците?

IV-5. Опасностите од поделбата на Aлбанија за европскиот мир - француско видување

Европските импликации на албанското прашање

На кој начин би можело разграничувањето на Aлбанија сега да биде закана за европски-от мир? Основите за таквото стравување се едноставни.

Aвстро-Унгарија, која не зеде учество во војната, нема реално право да интервенира во распределбата на европска Турција меѓу сојузниците, кои се повикуваат на правото

стекнато со освојувањата и огромните чове-чки и финансиски жртви што мораа да ги на-прават. Затоа, албанскиот проект презентиран од страна на Виенската влада има цел само да ги лиши Црногорците, Србите и Грците од главните резултати на нивните победи.

Големите сили веќе £ отстапија многу на Aвстро-Унгарија со тоа што ја одобрија ав-тономијата на Aлбанија, иако е јасно дека ваква Aлбанија мора да се ограничи по го-лемина, за да се помират аспирациите на Aвстрија со правата на победничките бал-кански сојузници.

Но ако Aвстрија во нејзините амбиции, по-малку или повеќе, ја помагаат Германија и Италија, балканските сојузници природно ја имаат поддршката на силите на Тројната ан-танта, чија доктрина беше прогласена на 9 ноември 1912 година од британскиот преми-ер г-н Aсквит. За време на градоначалничкиот банкет тој изјави: „Победникот не би требало да биде лишен од толку скапата победа.“ Око-лу албанското прашање, значи, во костец се фатени двете најважни политички групации во Европа.André Chéradame, L'Illustration, 3650, 8 февруари 1913, стр. 115.

МAКЕДОНИЈA. Ситуацијата во Македонија51 е многу посложена отколку во Aлбанија. Додека де-лови од населението бараат можност да се приспојат кон соседните нации-држави, идејата за автономија, како што е дадена во членот 23 на Берлинскиот договор во 1878 година, повторно е истакната од некои политички кругови во емиграцијата.

IV-6. Меморандум од група македонски ин-телектуалци кои живеат во Санкт Петер-бург, од 7 јуни 1913 година, адресиран „До владите и општественото мнение на сојуз-ните балкански држави“

(...) Од името на природното право, од име-то на историјата, од името на практичната це-лесообразност ние ве молиме, браќа, да го примите на знаење следново:

1. Македонија е населена со еднородно словенско племе, кое има своја историја, свој начин на живеење, своја некогашна држав-

ност, свои идеали, па поради тоа и свое право на самоопределување.

2. Македонија треба да биде, во своите ет-нографски, географски и културно-историски граници, самостојна држава, со Влада која е одговорна пред народното собрание.

3. Македонската држава треба да биде од-делна рамноправна единица на Балканскиот сојуз при општи царински граници.

4. Во црковен однос е неопходно во Маке-донија да се воспостави древната Охридска автокефална црква, која ќе се наоѓа во канон-ско единство со другите православни цркви:

51 Нaјрaзлично дефинирaнa: види јa Тaбелaтa 13.


102

грчката, руската, бугарската, српската, роман-ската и сириско-арапската.

5. За подобро разработување на внатреш-ното устројство на македонската држава тре-ба во најскоро време под покровителство на државите да се свика народно претставничко тело (национално уставотворно собрание) во градот Солун, избрано по пат на општо гласа-ње.

Браќа сојузници - ослободители! Ние се надеваме дека нашите зборови ќе стигнат до вашите срца и разум и дека вие, по примерот на великодушна Русија, во интерес на вашата иднина, ќе помогнете веднаш да се создаде независна македонска држава и со тоа ќе ги зачувате меѓусебниот мир и слога. Колку по-бргу, толку подобро за сите нас. Таквото ре-шение произлегува од оживотворувањето на големата словенско-елинска сојузничка идеја на Балканот, и ова од вас го бараат интересите на културата и правдата на целиот свет.

Потпишано од Димитар Д. Чуповски (најве-ројатно и автор), Георги A. Георгиев, Г. К. Кон-стантиновиќ, Наце Д. Димов, И. Г. Георгов.Одбрани текстови за историјата на македонскиот народ,

стр. 566-568.

Кои се главните политички идеи во овој до-кумент?

Што мислите, зошто тие ја спомнуваат „велико-душна Русија“?Споредете го со текстовите II-4, II-5 и II-6: обиде-те се да разберете што значи „Балканска унија“ во секој од четирите случаи.

IV-7. Еден француски новинар ја преис-питува идејата за автономна Ма кедонија, август 1912

Ќе ја примениме ли оваа прогресија и врз авто-номијата на Македонија? Идејата за Македон-ците напредуваше последниве години и има тенденција да ја замени уште поопасната идеја за распадот на Македонија и нејзината поделба меѓу различните балкански држави. Но грчевите кои непрекидно ја вознемируваат оваа покраина

се чини потекнуваат од бугарско движење, а не од македонско. Aко е тоа точно, ќе биде тешко да се организира македонска автономија без притоа значително да се фаворизира бугарската партија и без да се жртвуваат партиите на другите на-ционалности. Тоа бездруго ќе предизвика отпор дури и во срцето на Македонија. A на крајот, не треба да заборавиме и дека Грците и Куцовласи-те (Романците) од Македонија, поради страв од хегемонија на словенските елементи, ја фавори-зираат состојбата на статус кво. (...)Во овој миг каква и да е Балканска војна би претставувала голема опасност за Европа. Евро-па треба да направи напори, со тие средства што ги има, по секоја цена да ја отстрани оваа опас-ност. Нема ништо друго полегитимно од тоа.

Albéric Cahuet, "La situation en Turquie et la proposition Berchtold", L'illustration, 3626, 24 август 1912, стр. 123.

сл. 50 Грчки и српски дипломати и воени Xпретставници на планината Кајмакчалан го дискутираат утврдувањето на границите за поделбата на Македонија.

Прашања и задачи за делот IVаКои биле заедничките елементи во оче-

ку ва њата на политичките кругови во Aлбанија и Македонија на крајот на Балканските војни?Имаат ли тие нешто заедничко со очекувањата на другите балкански нации и во кој поглед?Посочете ги разликите во овие очекувања и обидете се да го утврдите „најдоброто реше ние“.


103

IV-8. Книгата Војна на Балканот 1912/13, објавена во 1914 година, донесува прод-ла бочена анализа на нациите вклучени во војната, на причините и последиците од војната

Пред војната - Причини за војна...Србија сака на мореОчигледно е дека Србија не може да се развива соодветно со такви граници. Единствено ако Србија успее да ја добие Стара Србија, каде што по долината на Дрина до пристаништата Св. Иван, Љеш и Драч има најбрз излез на јадранскиот брег, ќе ги добие неопходните услови за нормален живот и економски развој. (...)

...Бугарија ќе ги ослободи МакедонцитеШтом нивните посреќни балкански браќа оти-доа да се борат за ослободување од ужасно-то ропство, Македонците повторно се кренаа. Ги заборавија партиските спорови и братски се прегрнаа во борба за родната земја. Некои од нив £ се приклучија на бугарската војска како доброволци, други отидоа во планини-те. И едните и другите се бореа за слободата што толку долго ја посакуваа и за која веќе беше пролеано многу крв. Се кренаа за да се одмаздат за безбројните неправди и злодела,

да ги одмаздат своите татковци и мајки, свите жени и деца. Значи тие не се повлекоа во планините за да се кријат од Турците, туку беа заслепени од силниот блесок кој означи нов, слободен живот за родната земја. Сега за нив настапи тој голем ден. (...)

...Грција го бара КритПричината поради која Грците им се приклучија на балканските држави во војната против Турција беше островот Крит. (...)Но Грција имаше и многу други причини за нападот. Како и Словените, и Грците страдаа под турската власт. Особено во Епир, Турците и Aлбанците постојано се колеа едни со други. Немаше мир ниту на островите. Непосредно пред војната беснееше безмилосен бунт на островот Самос.

Vojska na Balkanu, стр. 27, 42.

Кои се, според Словенците, главни-те причини за избивањето на Бал-

канските војни?Дали се тие запознаени со проблемите на Балканот?Штом тие ги признаваат интересите на балканските нации-држави, зошто тогаш не ги признаваат интересите на Осман-лиската Империја?

IVб. Балканските територии на Aвстро-Унгарија

Балканските покраини на Aвстро-Унгарија морале да ја следат официјалната неутралност прокламирана во Виена, но населението во нив, од низа други причини, било многу поангажи-рано отколку што биле владините министри во престолнината на Монархијата.

СЛОВЕНИЈA. Словенците покажале голем интерес за балканските војни, со очигледни сим-патии спрема јужнословенските нации. Војната била претставена како војна на потчинетите нации против турската превласт, како културна и верска војна (на христијанството против ис-ламот) и како војна за обединување на јужнословенските нации. Иако политиката на слове-нечките политички партии не била насочена кон наоѓање решенија за словенечкото национал-но прашање надвор од границите на Aвстро-Унгарија, тие го споделувале уверувањето дека ослободувањето на јужнословенските нации ќе ја зајакне позицијата на словенските нации во рамките на австроунгарската монархија.


104

IV-9. Словенечко видување на ситуацијата во Македонија

Спорот за МакедонијаСловенците се несомнено пријатели

на словенските нации на Балканот. Тие ги сакаат сите нив. Затоа им е жал што Србите и Бугарите се скараа. Словенците не заземаат страна и се однесуваат неутрално. Но тоа не значи дека тие се незаинтересирани посматрачи на спорот. Ние мошне добро знаеме дека тука не се работи само за судбината на поединечните етнички групи, туку и са судбината на Балканот, на сите јужни Словени и на Словените воопшто. На ниеден Словен не би му паднало на ум да потпалува оган во тој спор. Дури и Русите, како најстари браќа, избегнуваат директно да се замешаат во конфликтот како судии. (...)

„Руски збор“ (Рускоје Слово) експлицитно ги предупредува Србите - а имплицитно и Бугарите - во случај (на војна) да не сметаат ни на руската подршка, ни на симпатиите на Aнтантата... „Никако не смее да се дозволи нова Балканска војна. Големите сили имаат

неопходни средства да им стават крај на глупавите спорови и непромисленостите и на обете страни. Таква мерка е автономијата на Македонија - јасно е дека таа мерка би се презела само во краен случај, кога сите други мерки ќе се покажат неефикасни“.

Ставот на рускиот весник не е ништо ново за светот. Во помалите кругови на Балканот веќе со месеци е познато дека постои - помалку или повеќе значајна - партија која би сакала да создаде автономна Македонија. Тоа е партијата на сепаратистите. Тие дејствуваат тајно и се знае зошто. Но ако добијат поддршка од некоја силна страна, како руската, тоа може веднаш да им даде храброст, да им донесе нови следбеници и, неочекувано, иднината ќе им се насмее.

Slovenec, 122. 31 март 1913.

Aвтор на овој напис е Aнтон Безеншек, словенечки стенограф и

преведувач кој живеел во Софија. Словенец бил католички дневен весник.

ХРВAТСКA, поблиску до сојузот на балкански нации, имала непосреден и конкретен поглед на Балканските војни. Паралелно со аналитичките материјали, некои Хрвати ги споделувале личните впечатоци на завојуваните страни во загрепските весници. Во исто време, и двете позиции биле изложени на критика во карикатурите.

IV-10. Обзор (Хоризонт), загрепски дневен весник, 10 октомври 1912

ВОЈНA НA БAЛКAНОТБалканските земји сигурно не влегоа во вој-ната за да добијат ветувања за реформи во Турција, туку влегоа со надеж дека ќе добијат целосна автономија за христијанските покра-ини или барем дека територијално малку ќе се прошират. (...) Крајниот успех на балканските држави, секако, зависи од нивната воена под-готвеност и од разбирањето и реализирањето на нивните заеднички интереси. Aко таквиот сојуз се базира врз цврсти основи, успехот е загарантиран. Тие ќе можат да им се против-

стават на сите надворешни напади како цели-на, како една нова власт.

Обзор (Хоризонт), објавуван од 1860 до 1941 година, бил еден од најшироко

читаните дневни весници во Загреб. Во времето кога избиваат Балканските војни, уредник бил Славко Водварка.

Каков е, според горниот текст, односот на хрватското јавно мислење спрема

Балканскиот сојуз и спрема Османлиската Империја?


105

сл. 51 Хрватска карикатура, 1912 X

Превод:- „Мамо, мамо, војната е објавена!“

- „Ќе ти покажам јас тебе што е вистинска војна!“

Зошто некои Хрвати се толку одушеве-ни со објавата на Балканската војна?

Дали во горните извори се отсликува офи-цијалната неутралност на Aвстро-Унгарија?Какви сличности и разлики гледате во одно-сот на Хрватите и на Словенците?

Koprive, сатиричен магазин, 1912.

БОСНA И ХЕРЦЕГОВИНA како нова покраина во Aвстро-Унгарија од 1908 година и како дел од Османлиската Империја со векови била во мошне специфична положба кога започнале Балканските војни. Покраинската влада морала да застапува неутралност, но населението не било толку резервирано.

IV-11. Покраинската хабсбуршка власт донесе специјални мерки во Босна и Херцеговина

Откако започнаа Балканските војни, шефот на државната влада (на Босна и Херцеговина) Оскар Поќорек стори многу нешта во Босна и Херцеговина во правец на подготовки за војна против Србија и Црна Гора. Тој лично ја посаку-ва таа војна, исто како и заедничкиот австроун-гарски министер за војна. Тие само чекаа добар изговор. На Поќорек му беа проширени воените функции и тој стана инспектор и главен коман-дант на војската. Мобилизацијата на регрутите е веќе започната.Поќорек го беше поготвил воведувањето на

таканаречените специјални мерки во Босна и Херцеговина уште пред Првата балканска вој-на, со цел да си го обезбеди грбот во случај на евентуална војна против Србија. Скадарската криза му беше добар повод да го воведе спе-цијалниот статус во Босна и Херцеговина преку договор со заедничкиот министер за финансии Билински и заедничкиот министер за надво-решни работи Бертолд. Императорот даде одобрување за таа акција на 1 мај и веќе на 3 мај 1913 година низ цела Босна и Херцегови-на беа истакнати плакати со информација за специјалните мерки. Со специјалните мерки на некои граѓани им беа ограничени или укинати слободите: некои членови на босанскиот устав беа суспендирани и беа ограничени слободата


106

на движење и слободата на печатот. Тоа мошне негативно се одрази врз целото население на Босна и Херцеговина.Madzar, Balkanski ratovi i iznimne mjere u Bosni i Hercegovini..., стр. 64-65.

Каков вид мерки вовела хабсбуршката власт во Босна и Херцеговина?

Дали тие биле поттикнати само со избивање-то на Балканските војни или имале и други цели?Зошто населението имало негативен став спрема државната политика?

IV-12. Ограничување на доброволното движење во Босна и Херцеговина

По испраќањето на 300 војници како добровол-ци во турската војска во октомври 1912 година, јавното одење во доброволци стана противза-конито. Тогаш, заедно со доброволците, до железничката станица маршира, под зеленото знаме, и група од илјада муслимански демон-странти. Заедничкото Министерство протес-тираше против таков вид отворена поддршка за едната завојувана страна. Веднаш беше пратена наредба до подрачните институции и веќе на 14 октомври беше забрането секакво собирање на доброволци. Оттогаш добровол-ците ја минуваа границата само илегално.

Ekmečić, Uticaj balkanskih ratova, стр. 416.

IV-13. Српските доброволци во Босна и Херцеговина

Не беше лесно да се стане член на добро-волните единици, особено на специјалните единици. Посебно строги беа критериумите за прием во единиците што ги водеа војвода-та Воислав Танкосиќ и Вук Поповиќ, но многу Срби сакаа токму во нивните единици. Во нив беа примани само високи мажи. Така, пред командното место на единиците на Танкосиќ можеа да се видат и тажни и среќни сцени. Среќни, се разбира, беа оние што беа при-мени во единиците, а тажни, па дури и рас-плакани беа оние кои од разни причини беа одбиени, главно, поради годините или поради физичката состојба. Во групата доброволци што ги одби војводата Танкосиќ имаше едно ниско црномурно момче. Тоа беше Гаврило Принцип.

Mićević, Srpski dobrovoljci u ratovima 1912-1918, стр. 15-16.

Зошто младите луѓе одат како доброволци во војна во која не учествува нивната

држава?Споредете го тоа со доброволното движење во Првата светска војна.Знаете ли за некои случаи кога младите луѓе доброволно одат во војна од други мотиви, освен националноста (на пример, од Западна Европа во балканските земји)?

Општи прашања за делот IVбЗошто некои од народите во балканските покраини на Aвстро-Унгарија се обидувале да

учествуваат во Балканските војни, додека пак другите останале само заинтересирани?До која мера меѓу нив постои чувство на заедничка припадност или заедничка лојалност спрема земјата во која живеат?Можеме ли да го споредиме тоа со чувствата на народите што живееле во балканските покраини на Османлиската Империја или во балканските нации-држави?

Прашања и задачи за Четвртото поглавје:Кои биле клучните фактори за формирањето на балканското јавно мислење во почетокот на

Балканските војни?Можеле ли Османлиската Империја или Aвстро-Унгарија да сметаат на лојалноста на сите свои граѓани?


107

Резултатите од секоја војна обично се проценуваат од гледна точка на победниците или на поразените. Тие политички резултати, обично, можат да се трасираат по новите граници на политичките карти и да се пресметаат преку бројките на територијалните и популациски добивки и загуби. Паралелно со овие формални резултати, војните предизвикуваат целосна промена во животот на секоја држава, на секое општество и на секое семејство за многу години. Уништувањата, болестите или повредите се само краткотрајни проблеми кои секоја држава и општество ќе ги пребродат за релативно краток период. Она што не може да се надмине за време на животот на цела една генерација е психолошката траума - „ужасите на војната“, како што обично ги нарекувале во тоа време. Во нив спаѓаат не само сеќавањата на најгрдите и нехумани епизоди, туку и страдањето поради загубените роднини, загубените родни градови или села, „загубената татковина“, според зборовите на стотиците илјадници бегалци. Трауматичните сеќавања се пренесуваат и на следната генерација и често се преточуваат во историски прикажувања кои имаат долготраен живот.

Последиците од Балканските војни не се никаков исклучок од таа тенденција. Болката и стравот останале до крајот, луѓето мигрирале оставајќи зад себе опожарени села, а на луѓето кои останувале во своите покраини, но кои сега се делови на други држави, им било тешко да се приспособат. Транзицијата во нација-држава не е само политичко прашање.

Последиците ќе станат уште позначајни поради избивањето на Првата светска војна, и тоа само една година по завршувањето на Балканските војни. Земјите кои се чувствуваат победнички во Балканските војни, им се приклучуваат на градителите на Балканската унија од Aнтантата, а оние што се чувствуваат понижени, им се приклучуваат на нивните антагонисти од Централните сили. Некои од нив, воопшто, немаат можност да избираат затоа што се окупирани од странски војски. Поради сево ова, многу современици и историчари ја сметаат Првата светска војна за „Трета балканска војна“.

Ова поглавје нема цел да ги документира во детали сите можни краткорочни и долгорочни последици од Балканските војни. Тоа само нуди избор на извори кои ќе им помогнат на учениците да ја разберат сложеноста на повоените последици и нивните далекосежни реперкусии.

Vа. Политичките последици

Тaбелa 15: Површина и бројност на населението во балканските држави пред и по Војната

Површина во квадратни милји Проценка на бројот на население Пред војната По војната Пред војната По војната

Aлбанија — 11 317 — 850 000Бугарија 33 647 43 310 4 337 516 4 467 006Грција 25 014 41 933 2 666 000 4 363 000Црна Гора 3 474 5 603 250 000 500 000Романија 50 720 53 489 7 230 418 7 516 418Србија 18 650 33 891 2 911 701 4 527 992Европска Турција 65 350 10 882 6 130 200 1 891 000


ПЕТТО ПОГЛАВЈЕ: По војната

ПО ВОЈНАТА

108

Карти 2 и 3: Територијалните модификации на Балканот. Договорот од Лондон и Договорот од Букурешт



109

V-1. Finis Turquiae? - Коментар на еден француски новинар, февруари 1913

Скршениот старец, со едната нога в гроб и со слуга за да му помага да оди, и свештени-кот кој се моли, се поклонуваа до земја свр-тени кон Ориентот, меѓу европскиот мебел на претенциозно наместената дневна соба. Тие двајца улеми што наликуваат на лично-сти од XV век, со отмени гестови уживаа во својот миризлив тутун на скалите од палата-та. Но пред сè, материјалниот и моралниот декор на таа глетка, немилосрдноста на не-пријателскиот дел на Европа, предавството на другиот дел на кој тие сметаа за поддрш-ка, незаинтересираноста на народот, поли-тичката омраза - единствената која може да се види, крстосувачите на странските сили кои ја надгледуваат палатата и го надгледу-ваат градот: зарем не е сево ова собрано во само два збора? Finis Turquiae?

Georges Rémond, "Les angoisses et les convulsionsde Constantinople", L' Illustration, 3649, 1 февруари 1913, стр. 79.

Сцената што е опишана во овој из-вадок се случила на 22 јануари, по

состанокот на Големиот Диван, на кој ми-нистерот Ќамил-паша бил овластен да им го предаде Едрене на балканските сојузни-ци. Наредниот ден, на 23 јануари, во Парла-ментот бил убиен министерот за војна На-зим-паша и Младотурците со државен удар ја собориле османлиската влада.

V-2. Извадок од еден напис во бугарски весник, 26 јули 1913

МИРОВНИОТ ДОГОВОР Е ПОТПИШAНВо Букурешт е потпишан мировниот договор, но на Балканот нема да има никаков мир. Не може да има мир онаму каде што има насилство. Мировниот договор потпишан во Букурешт е одобрение за најбрутално насилство. Бугарија никогаш нема да се помири со него. Исечена, со смалени граници, ограбена, задушена, силувана, ќе почне внатре во границите да работи на тоа да ги зајакне десетпати своите економски, културни и физички сили, за да може што побргу да си го врати она што £ припаѓа според националното и историското право.

Народна Воля52 , бр. 58, 26 јули 1913,во Кишкилова, Балканските войни.

Обидете се да ги објасните реакциите во Бугарија. Дали се согласувате со изјавата

„на Балканот нема да има никаков мир“?

V-3. Од говорот на Јован Скерлиќ, писател и народен пратеник во Народното собрание на Србија, 18 октомври 1913

(...)Кога ќе се рече „резултат“ треба претходно да се продискутираат неколку прашања. Прво, треба да се реши: дали е сето тоа дефини-тивен резултат, дали Србија, со Букурешкиот договор и со состојбата во која се наоѓа денес, со системот на алијанси што во овој миг вла-дее на Балканскиот Полуостров, дали Србија денес има добиено апсолутно сè што можеше

Проучете ги картите и табелата и најдете ги територијалните модификации. Кој бил главниот резултат од Војните во споредба со ситуацијата пред нив?

Споредете ги картите 1, 2 и 3: каков е односот меѓу првобитните аспирации и крајниот резултат?

52 Весник, оргaн нa опозицискатa Рaдикaлно-демокрaтскa пaртијa.

ПО ВОЈНАТА

110

да добие, дали е нејзината положба подобра и посигурна отколку што беше порано. По не-одамнешниот арнаутски упад и по бруталниот ултиматум на Aвстрија да излегуваме од Aл-банија, можеме да се посомневаме во севкуп-носта на тие резултати. Дури и да претпоста-виме дека резултатите се идеално добри, пак ќе треба да ги продискутираме. Не е доволно само да се укаже на проширената територија, треба да се види како се дошло до тие успе-

си, треба да се процени дали можело до нив да се дојде со помалку жртви и треба да се утврди кому треба да му се заблагодариме за сите тие успеси.

Скерлић, Фељтони, скице и говори, стр.343, 347, 354.

Обидете се да го идентификувате рас-положението во овој извадок.

сл. 52 Ослободувањето на поробена Грција X

Популарна алегориска слика чија главна личност е премиерот

Елефтериос Венизелос, но која им е посветена на сите оние што придонесле за ослободувањето на поробените грчки области.Композицијата е составена од историски симболи, алегорични ли чности и форми кои асоцираат на Големата идеја, сè по-знати мотиви од други популарни слики на Балканските војни. Сликата е објаве-на пред Грчко-бугарската војна.

Превод: Премиерот Елефтери-ос Венизелос со победничкиот

Принц-престолонаследник кој ја води нашата храбра војска, ги крши пранги-те и им ја враќа слободата на нашите заробени сестри.

Идентификувајте ги симболите и нивното значење.

Можете ли да најдете показатели кои ја откриваат Големата идеја? Продис-кутирајте ги „историските права“ на Грција да го има Цариград во своите граници.

Литографија во боја на тврд картон,55х41см / 64х45см / од колекцијата ИЕЕЕ, бр. 4951/14во Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913..., стр.203.


111

сл. 53 Букурешката мировна кон фе- Xренција - романска карикатура

Furnica, IX, бр. 48, 1 август 1913, стр. 12.

Превод: Букурешката мировна кон-ференција

(фотографии)За време на состанокотСостанокот завршува

V-4. Последиците од Балканските војни за Романија, според романскиот историчар Кон стантин Киритеску

Мировните преговори што ги водеше Мајо-реску со забележителен авторитет, доведоа до заклучувањето на Букурешкиот мировен договор од 1913 година со кој, според збо-ровите на бугарскиот воен делегат, генерал Фичев, неговата земја мораше да ја плати

сметката за својата алчност и политичка кратковидост. Што се однесува до нашата земја, на крајот на овие настани таа излезе со својата целосна територија, што ја обез-беди границата на Јужна Добруџа, со зна-чително зајакнат европски престиж, но и со безмилосен непријател чија омраза потек-нува од зависта и од огромната разочара-ност и долготрајна пониженост.

Kiritescu, Istoria razboiului..., стр. 96.

Кој е, според текстот, „безмилосниот непријател“ на Романија?

сл. 54 Знамињата на Големите сили над Xтврдината Скадар, мај 1913

ПО ВОЈНАТА

112

сл. 55 Српската војска во Битола X

Marzanović, War Album.

V-5. Сеќавањата на Мартулков за првите контакти на српската војска и граѓаните на неговиот роден град Велес во есента 1912

Уште во почетокот балканските сојузници - „ослободители“ забележаа големи победи над Турција. При окупирањето на нашиот град Велес од српската армија, ние, велеша-ните, ги пречекавме „ослободителите“ многу свечено. Не може да не се признае фактот дека во првите денови од војната, голем дел од населението - со мали исклучоци - беше во делириум од радост. Та дојде крајот на по-веќе од петвековното турско ропство! Нас нè исполнуваше надежта дека ќе настапат по-волни услови за подобар живот, кога ќе може

да се гради, да му се стави крај на тешкото минато и да бидат заштитени интересите на македонскиот народ.

Но, за жал, уште од првите денови се виде кој ветер дува меѓу сојузниците - „осло-бодители“ и какви изненадувања може да се очекуваат во блиската иднина ...

Нашите „ослободители“ не ги криеја сво-ите великосрпски аспирации. Кога почну-ваа да зборуваат со некој граѓанин што ќе го сретнат, првото прашање им беше: „Шта си?“ Ако добиеја одговор дека прашаниот не е Србин, продолжуваа: „До сада је било тако, али тако неће да буде убудуће. Бугари су много радили код вас, да вас начине Буга-рима. Aли сада ће те постати добри Срби... Треба да знате: онамо где је ступила српска нога, ту ће српско да буде“.

Мартулков, Моето учество..., стр. 243-244.

Обидете се да ги објасните причините за промената во односот на луѓето спрема

„ослободителите“ на Македонија.Дали мислите дека укажаната промена се однесува еднакво на секого во Македонија?Кои фрази можат да се поврзат со конкурентските национални идеи во Македонија?Коментирајте ја последната реченица. Дајте сугестија за начините на кои нечие национално самоидентификување може да се промени.

сл. 56 Промени на имињата: од Усќуп во Скопје X

Направете некое истражување за вашиот регион и обидете се да ги

разберете различните имиња што ги имале вашиот град и соседните градови: а) за време на османлиската ера и б) по воспоставувањето на нација-државата. Што мислите, зошто имињата се промениле (ако се промениле)?

L'illustration, т. CXL (1 јули - 31 декември 1912), стр. 373.


113

V-6. Српскиот крал Петар им ветува ед нак-ви права на сите народи со различно ет-ничко потекло кои живеат на териториите приспоени кон Србија

Од прогласот на српскиот крал Петар

До мојот драг народод ослободените и приспоените подрачјаСо мојов денешен проглас, врз основа на ск-лучените меѓународни договори, вашите земји се присоединети кон Кралството Србија... Сета моја грижа ќе биде насочена кон тоа сите вие, без разлика на верата и потеклото, да бидете во секој поглед задоволни, просветени и зак-рилени со правда и безбедност кои ќе ви ги гарантира владеењето на слободна Србија. Сите ќе бидете еднакви пред законите и вла-ста. Сечија вера, имот и личност ќе се почи-туваат како свети. Мојата влада ќе работи не-престајно на просветното, стопанското и секое друго поле на нашиот напредок.A вие треба со сета сила да се фрлите на рабо-та, да ги отфрлите досегашните заблуди, раз-дори и неслоги, и сложно во братска прегратка да ги избришеме од лицето на нашите убави татковини сите траги на долгото ропство.Петар (потпис)25 август 1913, во Рибарска Бања(следуваат потписите на членовите на српска-та влада)

Балкански рат у слици и речи 29, 31 август (13 септември) 1913.

Споредете го овој текст со претходниот и кажете дали наоѓате некакви разлики.

V-7. Напис во еден романски весник за реакциите на народот во новоприпоената Јужна Добруџа како резултат од Втората балканска војна

Од КвадрилатеротЛетото 1913 година во едно село во Квадри-латерот, на група Романци меѓу кои имаше и војници, им беше дадено засолниште од едно

богато бугарско семејство. „Отсега натаму вие ќе бидете романски војници“, им рековме, а на најмладиот му рековме дека ќе служи во ро-манската војска. Кога го чу тоа, младичот како да го удри гром. Тие мислеа дека Романија ќе го окупира Квадрилатерот само привремено и дека војската ќе се повлече штом ќе биде ск-лучен мирот. Но кога им објаснивме дека оваа територија засекогаш ќе £ припаѓа на Рома-нија, можевме да видиме жалење на нивните лица. И жените прашаа за објаснување, а зли-от поглед во нивните очи покажуваше дека и тие ја сфатија вистината.(...)Бугарите со тага во очите гледаа како нивната територија минува во рацете на Романија, но многу Татари и Турци тоа го пречекаа со ра-дост. Колку што беа грди и непријателски по-гледите во очите на Бугарите, толку пријател-ски беа погледите во очите на муслиманите и на Турците.

Universul, XXXI, бр. 213, 5/18 август 1913, стр. 1.

Обидете се да ја објасните разликата меѓу реакциите на Бугарите и реакциите на Та-

тарите и Турците во Квадрилатерот. Како се про-мениле животите на луѓето откако териториите преминале од една земја на друга?

V-8. Бугарските национални интереси ИЗЈAВA НA ВРХОВНИОТ ПAРТИСКИ СОВЕТ

ЗA НAДВОРЕШНAТA ПОЛИТИКAНA НAРОДНAТA ПAРТИЈA НA БУГAРИЈA

Софија, 4 јануари 1915.(...) Правејќи студена и трезна проценка на ин-тересите на Бугарија, гледаме дека единствени-от начин на кој би можело задоволително да се решат виталните проблеми на земјата, е со по-мошта на силите на Тројната антанта. Прво, со секој изминат ден стануваат сè помали шанси-те на Австро-германската алијанса да постигне победа. По неоправданата и неморална инвазија

ПО ВОЈНАТА

114

на неутрална Белгија, агресивниот германски империјализам се најде соочен не само со реал-ната опозиција на своите непријатели, туку и со совеста на цивилизираното човештво. Неочеку-ваното непријателство се покажа доволно силно да ја осуди Австро-германската алијанса и да ја доведе во состојба на целосна изолација. Веќе е морално невозможно за неутралните нации да интервенираат во корист на Германија и Aвстро-Унгарија. Всушност, се случи токму спротивното: меѓу масите доби на популарност и сè почесто се спомнува интервенцијата против Австро-герман-ската алијанса. Најважниот интерес на Бугарија е да обезбеди што е можно пошироко национално обединување на териториите. Тоа може да се случи само со враќање на соседните земји кои ни беа одземени со договорите во Букурешт и Истанбул. Понатаму, само Тројната антанта е во положба која £ овоз-можува да го наложи враќањето на териториите. Тоа е од причини што некои подрачја во земјите во чие име тоа ќе се случи, се нејзини непријате-ли, додека други подрачја се нејзини сојузници (бидејќи се надеваат дека Тројната антанта ќе ги задоволи нивните национални интереси).Друга значајна цел кон која ќе работи Бугарија, откако ќе заврши сегашнава европска криза, е целта да биде во можност да живее во мир со нејзините соседни земји и преку тој мир таа по-сакува да може целосно да му се посвети на

културниот и на стопанскиот развој на Бугарија. Со други зборови, во рамките на основите на бугарската политика мора да постои елемент на согласување со соседните земји. Тоа ќе претста-вува чекор поблиску до целосната солидарност и здружување на заемните културни, стопански и политички интереси на различните земји. Сето тоа може да се постигне единствено преку мир-ното разрешување на бугарските барања со по-средство на Тројната антанта.Третиот важен интерес на Бугарија е одржување-то на балканската независност. Тој интерес е во согласност со целите и политичките интереси на земјите-членки на Тројната антанта. Овие земји сакаат на Балканот да се утврдат слободни и силни нации кои ќе можат да дејствуваат како бариера против аспирациите на експанзионис-тичкиот германски империјализам на Исток. Тие јасно ја изразија оваа надеж преку нивниот однос спрема Првата балканска алијанса. (...)Со оглед на гореспоменатите причини, Народна-та партија, верна на своите постојни политички идеи, стои на цврсто убедување дека решение-то на нашите национални проблеми може да се постигне преку развивање на искрено разбирање меѓу Бугарија, земјата-ослободителка Русија и руските сојузници Aнглија и Франција.

Мир, 4451, 1 јануари 1915 во В. Георгиев и Ст. Трифонов, стр. 258-259.

Vб. Општествено-економските резултати

Тaбелa 16: Жртви (загуби) во Балканските војни Земја Население

(во илјади)Максимална сила на војските (во илјади)

Загинати и починати

(во илјади)

Коефициент на жртви според

населението (во %)

Коефициент на жртви спспоред вооружените

сили (во %)1. Бугарија 4 430 607 30 0,68 4,92. Србија 2 910 175 5 0,17 2,83. Грција 2 630 90 4,75 0,18 5,24. Црна Гора 247 30 2 0,80 6,6 Вкупно (за коефициен-тите - %)

10 217 902 41,75 0,46 4,9

5. Турција 23 000 400 50 0,22 12,5

Georgiev, G. Human resources of the countries which took part in the Balkan War 1912-1913, A Collection of Military History, 1983, том 1.


115

сл. 57 X Aпотеоза на Балканската војна - романска карикатура

Превод на текстот на карикатурата Aпотеоза на смртта на Балканската војна: Браво и благодарам! Да не бевте вие, ќе

умрев летово од жед!

Furnica, IX, бр. 49, 8 август 1913, стр. 1.

ПО ВОЈНАТА

116

V-9. Загубите на српската војска во Бал кан-ските војни

На денот 13 февруари 1914 година, српскиот министер за војна ги изнесе пред Народната скупштина (собрание) следниве бројки на за-губите што ги претрпе српската војска во по-следните две војни:

Српско-турската војна: умрени – 5 000, ра-нети – 18 000.

Српско-бугарската војна: умрени – 7 000 до 8 000, ранети – 30 000. Две илјади и петстоти-ни војници умреа како резултат од повредите, меѓу 11 000 и 12 000 од болести и 4 300 од колера. Од последниве, 4 000 умреа за време на Српско-турската војна.


Размислете за последиците на човеч-ките загуби во контекст на фактот дека

стопанствата на балканските земји биле, главно, земјоделски.

Најдете повеќе информации за економска-та положба во балканските земји по војните.

V-10. Првата светска војна: една поинаква војна

(...) Средбата со масовна смрт е, веројатно, најсуровото воено искуство. (...) Преку совре-мените војни многумина за првпат се сретнаа лице в лице со организирана масовна смрт. (...) Бројот на загинати во акција или од здоби-ените рани во Првата светска војна е повеќе од двојно поголем од бројот на загинатите во сите поголеми војни меѓу 1790 и 1914 година. Некои бројки ќе ни помогнат да ги објасни-ме димензиите на присуството на масовната смрт, кои се без преседан и кои доминираат во спомените од таа војна. Во Првата светска војна умреа некаде околу тринаесет мили-они луѓе, додека Наполеон во војната против Русија, која претставуваше дотогаш најкрвав поход, загуби 400 000 луѓе - или 600 000 по-малку од вкупниот број паднати жртви кај сите страни во нерешената битка на реката Сома

во 1916 година. Најголемата војна во ХIХ век, Француско-пруската војна од 1870-1871 годи-на, виде 150 000 загинати Французи и 44 780 Пруси паднати на бојното поле. До времето кога изби Првата светска војна, сеќавањата за големите загуби во наполеонските војни постепено избледеа, а воените загуби во ХIХ век не можат ни да се споредат со она што допрва доаѓаше. Новата димензија на смртта во војна повикуваше на многу поголем напор да се маскира и да се надмине смртта во вој-на, од кога и да било порано.

Првата светска војна имаше и други нови и значајни димензии кои повлијаеја врз начи-нот на кој мажите и жените гледаа на војната. Тоа беше војна во векот на технологијата, на новите и поефикасни средства за комуника-ција кои овозможија да се распространи неј-зината слика и да се разгори фантазијата. Но најважно од сè, војната на Западниот фронт воведе нов вид оружје кое изврши влијание врз значењето што ќе го има војната во живо-тите на најголемиот број војници. Војувањето во ровови го определи не само гледањето на војната на оние што минаа низ неа, туку и тоа како ќе ја сфаќаат неа идните генерации. (...) Западниот фронт со неговиот специфичен и уникатен начин на војување доминираше во прозата и поезијата, како и во сликовниците и филмовите за војната. Тоа воедно ја опреде-ли и смислата што £ ја дадоа современиците и идните генерации.

Mosse, стр. 3-4.

Споредете ги бројките во Тaбелa 16 и бројките што ги споменува текстот на

Мосе: каква е разликата во човечки загуби меѓу Балканските војни и Првата светска војна?

V-11. Новите краишта - резултати од пописот на населението во областите приспоени кон Србија

Според пописот на населението што воена-та власт го спроведе во градовите на нова


117

Србија, градовите во новоослободените об-ласти на Србија го имаат следниов број жи-тели: Битола 59 856, Скопје 47 384, Марков Прилеп 21 783, Призрен 21 244, Приштина 18 174, Велес 16 624, Ѓаковица 14 500, Нови Пазар 13 434, Охрид 11 038, Дебар 10 199, Тетово 10 070, Косовска Митровица 9 354, Плевља 7 935, Крушево 7 903, Гевгелија 6.000, Кавадарци 5 861, Вучитрн 5 749, Киче-во 5.400, Крива Паланка 4 893, Ресен 4 756, Ораховац 4 593, Сеница 4 539, Куманово 44 210, Феризовиќ (Урошевац) 4 405, Приеполе 3 355, Кратово 3 020 и Нова Варош 2 909. Неколку други градови, како што се Дојран, Гњилане, Прешево, Прибој и тн., ги нема на списокот. Бројот на градското население на нова Србија изнесува преку 400.000 луѓе.

Балкански рат у слици и речи 34, 13 (26) октомври 1913.

На кои начини можел порастот на градското население да има влијание врз стопанскиот

живот на Србија во тоа време?Дали таа ситуација можела да предизвика некој вид економска криза и зошто?

V-12. Бројот и сместувањето на бегалците во Бугарија, според Извештајот на премиерот В. Радославов53 до 17-тото национално соб-рание

Софија, 21 април 1914(...) 10 000 повеќе или 10 000 помалку, но ги има околу 150 000. Некои од бегалците се снајдоа самите, без помошта на коми-тетите, затоа што не сакаат да ги спрове-дуваат нивните наредби. Тие си одбраа некои села и ние ќе ги оставиме на мира. Јас ги оставив, иако има многу тешкотии, бидејќи локалното население не ги сака бегалците, плашејќи се да не му ја земат земјата. Морам да признам, локалното население или им завидува или се плаши

дека во иднина тие би можеле да им го ограбат имотот, поради што не ги пречеку-ваат бегалците на некој особено срдечен начин. Има поплаки дека бегалците биле избркани од училиштата во некои села, и тоа во време кога било многу студено, па ние моравме да интервенираме и да преземеме мерки за да им го гарантираме животот.

В. Георгиев, Ст. Трифонов.

Кои биле причините за напливот од бегалци по Балканските војни?

Можете ли да најдете некоја врска меѓу пра-шањето на бегалците и економските процеси?Зошто, според ваше мислење, луѓето се пла-шат од бегалците?Најдете повеќе информации за напливот од бегалци во вашата земја.

V-13. Муслиманските бегалци во Солун

Бр. 5. Официјалните лица од Исламски-от комитет на Солун на 1 септември нè информираа дека во градот и околина-та има 135 000 муслимани - бегалци, од кои повеќето дошле по започнување-то на Втората балканска војна. Од нив, шест до осум илјади веќе се заминати за Мала Aзија, главно, кон Мерсина, Aда-лија и Скендерун. Грчката влада беше ветила дека ќе обезбеди пет воза и во последниве неколку дена 3 000 лица веќе добија билети. Комитетот ја потсе-ти Грчката влада дека таа е одговорна за бегалците што сега се во Солун, би-дејќи таа ги принуди да ги напуштат сво-ите огништа. Тој побара од Владата на овие бегалци да им обезбеди леб. Са-миот комитет трошеше 50 фунти дневно на леб. Одговарајќи на прашањата, Ко-митетот изјави дека не верува дека на

53 Вaсил Рaдослaвов (1854-1929) - бугaрски прaвник, политичaр и лидер нa Либерaлнaтa пaртијa (рaдослaвисти), којa билa ориентирaнa против Зaпaднa Европa. Тој бил премиер неколкупaти.

ПО ВОЈНАТА

118

сл. 58 и сл. 59 Бегалци X

Carnegie, сл. 43 и 48, стр. 253, 256.

значителен број бегалци ќе им биде да-дена земја во грчка Македонија. На не-кои може да им биде дадено во Кукуш, но најмногу една до две илјади лица би

можеле да бидат земени како полски ра-ботници.


V-14. Економските последици за Солун, според описот на „Социјалистичката фе-де рација на Солун“, 1913

Откако прашањето го испитавме од гледна точ-ка на интересите на различните национално-сти, да го испитаме сега од економска гледна точка, бидејќи прашањето на европска Турција претставува и национално и економско пра-шање, и, всушност, е повеќе економско отколку национално.

Сојузничките балкански земји не беа заин-тересирани ни за решавање на проблемот на националностите, ни за подобрување на судби-ната на христијанското население на тие под-рачја. Тие беа заинтересирани само за проши-рување на своите територии.

Затоа, ако го разгледаме прашањето од оваа гледна точка ќе видиме дека окупираните тери-тории што (сојузниците) сакаат да ги делат, нема никогаш да го достигнат економското ниво што го имале во минатото. Ова тврдење е точно сè

додека се однесува на економската состојба на Солун. Овој град ги опслужуваше сите вилаети на европска Турција, освен Одринскиот. Безмал-ку сиот увоз и извоз од македонските области и голем дел од Aлбанија минуваа низ солунското пристаниште. По поделбата на територијата на европска Турција некои индустриски гранки ќе бидат уништени - главно одгледувањето и пре-работката на тутунот, што претставува гранка од витална важност за земјата: во неа се врабо-тени 160 000 работници од кои мнозинството се организирани во моќни синдикати. Доколку те-риторијалната поделба стане стварност, регио-ните кои го користеа солунското пристаниште ќе мораат да најдат други трговски патишта. Движењето од Солун кон внатрешноста ќе биде крајно ограничено, што на најголемиот град на европска Турција ќе му донесе катастрофал-на иднина, катастрофа која е неминовно да се случи доколку не се воспостави царинска унија меѓу сојузниците. Но колку е реално да се оче-кува остварувањето на таквата унија на Балка-


119

нот по оваа ужасна војна и по сите оние колежи што ги предизвикаа сите завојувани страни?

Како што веќе спомнавме, единственото ре-шение на овој проблем е автономијата на покра-ините на европска Турција, автономија што ќе биде загарантирана со еден меѓународен до-говор. Во тој случај, единството на балкански-те нации за кратко време ќе стане реалност. Освен тоа, покраините на европска Турција ќе мора да се обединат во една балканска феде-рација. Со федерацијата не само што ќе може-ме да постигнеме политички и културен развој, како и економски просперитет, туку едновреме-но ќе избегнеме нова војна на одмаздата, нова „национална“ и „ослободителна“ војна. Балкан-ските земји нема да мораат да бараат помош и заштита од самоименуваните заштитници на балканските народи како Aвстрија и Русија.

Напротив, со тоа што ќе бидат обединети, балканските земји самите ќе претставуваат сила, способна успешно да им се противстави на притисоците на Русија и Aвстрија и да спре-чи каква и да е освојувачка закана.

Elefantis, стр. 49.

Тaбелa 17Балканските доселеници во Турција

(Главно од Тракија и Македонија)

Година Број на доселеници1912-1913 177 3521914-1915 120 5661916-1917 18 9121918-1919 22 2441919-1920 74 848

Вкупно 413 922

Извори: Cem Behar, Osmanli imparatolugunun ve Turkiyenin Nufusus (Населението на Осман-лиската Империја и на Турција) 1500-1927, Aн-кара 1996; Daniel Panzac, L'enjeu du nombre. La population de la Turquie de 1914 a 1927, Revue du Monde Musulman et de la Mediterranée, 1988, 4, стр. 45-67; Justin McCarthy, "Muslim Refugees in Turkey" во The Balkan Wars, WWI and the Turkish War of Independence. Essays in honor of Andreas Tietze, Истанбул 1993.

Vв. Идеолошките последици

V-15. Од една читанка за петто одделение во основните училишта, 1914

Двата најголеми непријатели на грчката нација се Бугарите и Турците. Првите се многу поо-пасни и нехумани. Во нашата историја постојат ужасни записи за суровоста и монструознос-та на тие дивјаци кои себеси се нарекуваат христијани. Тие се Татари и се поврзани со Турците. Тие го минале Дунав барајќи госто-примство на нашите територии. Ние сме им дале земја за обработување, сигурност, пра-вда и сме ги вовеле во христијанската вера за да можат да си ги спасат душите, но сето тоа било попусто, зашто тие си останаа Татари.

Оваа читанка ја објавил Галатија Ка-занѕаки, познат писател и автор на

книги за деца. Насловот на читанката е "Војникот#. На кориците на читанката има алузии и на Антиката и на Византија, прва-та - преку античката спартанска изрека „врати се или победник или мртов“, со која, според традицијата, спартанските мајки ги испраќале своите синови во војна, а втора-та со сликата на двоглавиот орел.

ПО ВОЈНАТА

120

сл. 60 Насловна страница на една читанка Xза петто одделение во основните училишта

V-16. Критички коментар во извештајот за школските учебници во Грција, напишан во 1926 година од Д. Глинос, педагог и застапник за народниот (говорен) јазик

Обопштувајќи ги наодите од ова истражу-вање, можеме да го речеме следново:

1. Во почетокот на ХIХ век грчкото обра-зование беше инспирирано од топли патри-отски чувства. Големата идеја на Грците, т.е. нивниот копнеж да ги ослободат сите Грци од турското владеење и повторно да ја вос-постават византиската држава со Константи-нопол како главен град, е насочена исклучи-во против Турците. На другите христијански народи на Балканот - кои, со исклучок на Србите, сè уште не покажуваа силни знаци на национално будење - се гледаше како на

браќа по страдање и се повикуваа да учес-твуваат во борбата за слобода (Ригас Веле-стинлис).

Тој антитурски национален идеал ни до ден-денес не е исчезнат. Неодамнешната катастрофа во Мала Aзија и раселувањето на грчкото население од Мала Aзија и Тра-кија може, доколку сегашниов статус кво во источните работи остане непроменет, на крајот да ја промени таа идеја.

2. Во втората половина на ХIХ век, а осо-бено по седумдесеттите години - кога Буга-рите, помогнати од Русите, тргнаа во потра-га по своето национално наследство и се свртеа против Турците, но исто така мошне жестоко и против Грците - на површината повторно испливаа спомените на средно-вековните судири меѓу Грците и Бугарите и, како последица од тоа, расната омраза е сега посилна од онаа спрема Турците. Грч-кото образование е под силно влијание на таквата ситуација.

3. За време на Балканските војни и непо-средно по нив, омразата што само накрат-ко беше отсутна за време на грчко-српско-бугарскиот сојуз, повторно зајакна. Грчките успеси за време на овие војни, кои успеаја да ја приближат Грција до остварувањето на големата идеја, ги зајакнаа патриотизмот и националната гордост и ги разгореа нацио-налистичките идеали. Со тоа се објаснува зошто школските учебници по сите пред-мети го постигнаа врвот во негувањето на национализмот и расниот антагонизам во периодот од 1914 до 1917 година.

4. Во 1917 година, новововедените об-разовни реформи во основните училишта - инспирирани од еден либерален дух, за-сновани врз подобро познавање на дет-ската душа, фокусирани на негувањето на позитивните елементи на една мирна и благородна цивилизација - воведоа серија од читанки за првите четири годишта, кои ни оддалеку не одгледуваа слеп и нетоле-рантен национализам, ниту ги разгоруваа националните страсти, но успеаја кај учени-ците да поттикнат позитивна љубов спрема


121

земјата и грчката култура, спрема национал-ната слобода и независност. Националниот идеал може да се одгледува и без презир и омраза спрема другите народи. Овие книги се вистинска зора на една посветла идни-на. Тие се луцидни и хуманитарни. Во исто време, годините од образованието до кои реформата, сè уште, не стасала, остануваат под влијанието на старите трендови.

5. Образовните реформи беа прекинати во периодот меѓу 1920-1922 година, т.е. за време на возобновувањето на монархијата под власта на кралот Константин, и повтор-но продолжија од 1923 до 1926 година, без да можат да ги зафатат и годините повисоки од четвртото одделение на основното обра-зование. Повисоките години и, пред сè, се-кундарното образование од 1914 година до денешен ден не претрпеле никакви проме-ни.

Извадоците од читанката и извештајот се наведени во:F. Iliou, "Σχολικά εγχειρίδια και εθνικισμός.

Η προσέγγιση του Δημήτρη Γληνού" (Школските учебници и национализмот. Пристапот на D. Glinos“

во Η Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέμων 1910-1914, стр. 271, 277-8.

Димитриос Гинос учествувал во обли-кувањето на образовната политика на

Е. Венизелос во 1917 година, но подоцна ста-нал комунист. Коментарот, меѓу другите рабо-ти, објаснува зошто се најлоши токму учебни-ците напишани веднаш по Балканските војни, кога Грците верувале дека е дојден мигот на исполнувањето на големата идеја.

Како биле образовани учениците во Гр-ција по Балканските војни? Каков ефект

можело да има таквото образование?Дали е умесно, според ваше мислење, обра-зовните системи да пропагираат таква слика за соседните народи?Најдете учебници од вашата земја веднаш по Балканските војни и видете во какво светло се прикажани вашите соседи.

V-17. Радикализацијата на националните чувства во Бугарија, по појавувањето на песните на Иван Вазов

A. Оваа војна (ноември 1912)Од бурниот Лозенград до Егејотсо трупови послани полја и браздипатот ни беше обележен со гробовиопожарени села над гробници.(...)Ужасна и зла војна предизвикува гнев,бич што бие, татнеж на бес, лелеци,безмилосна војна, море од солзи и бол,Господи - а сепак света војна!

Б. За ова ли се боревме?(април 1913)Купишта крвави телаубиени во борба за братска слобода,славно величествено јуначко делово страшната борба против душманот,елементите, природата.(...)За ова ли нашите храбри синовижнееја ловори и постилаа гробовипо полињата и снеговите на Тракијата повторно денес да гледаат робови?(...)Бугаријо, дали за ова погреба толку јунаци?Дали за ова храбро пролеаврела крв од своите вени?

За ова ли се боревме?

В. Македонија (мај 1913)(...)Нема да те оставиме! Клетва нека паднена нашите глави и на нашата славаако не ги искинеме синџиритена нашите кутри браќа со нашите силни тупа-ници.(...) Иван Вазов, стр. 52, 152, 153-154.

Споредете ги песните на Иван Вазов со неговите идеи за балканска унија

(текстот II-5).

ПО ВОЈНАТА

122

V-18. Извадок од мемоарите на Михаил Маџаров, бугарски политичар од Народната пар тија, кој ја искажува својата жал поради смртта на сина си

Вечерта на 23 јуни во мојот дом пристигна еден бугарски офицер кој сакаше да збору-ва со мене насамо. Јас прифатив. Тој беше срамежлив и збунет. Ми кажа дека учест-вувал во лаханските битки на Солунскиот фронт. Нашата војска дотогаш веќе беше по-разена. Во таа битка, од граната беше ранет мојот син, поручникот И. Маџаров. Тој беше застапник и помошник на Вториот баталјон на 25-от драгомански полк. Во мигот кога гранатата го погодила, син ми го заменувал командантот на четата, кој беше загинал. Офицерот не ми ги соопшти сите детали за случката и ме остави во уверување дека син ми останал на бојното поле и дека, доколку му испратам телеграма на Венизелос, тие ќе мораат да го побараат. Не треба да кажувам колкав шок претставуваше тоа за моето се-мејство и за мене самиот. Неколку дена низ Софија кружеа страшни гласови за судбина-та на моите два сина и мене ме ставија на ужасни маки. Веднаш му пратив телеграма на Венизелос, барајќи да ме извести дали го пронашле син ми меѓу ранетите заро-беници од Солунскиот фронт. По неколку дена добив телеграма од грчкиот премиер кој ми беше пријател уште од Лондонската конференција. Ме извести со жалење дека син ми не е меѓу преостанатите ранети за-робеници. Ја изгубив и последната надеж. Од тој миг сум човек скршен од болка. Околу мене беше само мрак. Сета жалост и тага на Бугарија ми се чинеше двојно поголема. Секој предмет во куќата ме потсетуваше на мојата изгубена среќа. Утехата на пријате-лите и роднините ме исполнуваше со уште поголема несреќа, а можам да речам дека дури и ме нервираа. Сакав да бидам сам. Секој разговор со пријателите и роднините завршуваше со спомнување на настрада-ните. Се чувствував како одново да ми се отвора страшно болната рана. Единствено

ме смируваа самотијата и работата. Мојата длабока тага беше во согласност со тагата на Бугарија. И Бугарија на истиот начин го губеше она што £ беше најдраго и најска-поцено. Само така, обвиткан во сопствена-та несреќа, успевав да не ги забележувам грешките и злосторствата на царот Ферди-нанд и неговиот апарат на власта. Наместо тоа, сиот свој бес го насочив кон довчераш-ните сојузници кои ја лишија мојата татко-вина од она што £ припаѓа, не давајќи £ и не признавајќи £ на Бугарија ништо од она што беше договорено со спогодбата. Пред тоа бев уверен во нашата занесеност и сле-пило, но кога ја видов злобата на нашите со-седи, сфатив дека е тоа чувство заедничко за сите нас. Ми се чини дека тогаш спонтано посакав и сите други да го почувствуваат тоа понижување, за да сфатат колку великодуш-носта и понизноста му се потребни не само на поединецот, туку и на целиот народ.

Маџаров, стр. 185.

Михаил Маџаров (1854-1944) бил бугарски политичар од Народната

партија, дипломат, новинар и јавна личност. Во периодот од 1912-1915 година бил опол-номоштен министер на Бугарија во Лондон и Санкт Петербург. По Балканските војни ги застапувал следниве идеи: одржување на тесни врски со Русија и Aнтантата, потпи-шување бугарско-српски договор, помиру-вање со Грција и Романија (т.е. политика заснована врз политичко расудување, а не на чувствата и фанатизмот). Сепак, овој из-вадок од неговите сеќавања ја илустрира неговата лична жал и огорченост по при-мањето на веста за смртта на неговиот син на Солунскиот фронт во јуни 1913 година, чувства кои биле типични и преовладувале во тоа време.


123

V-19. Познатиот хрватски писател Aнтун Густав Матош во почетокот на Првата светска војна напишал коментар во кој жалењето по неговите српски пријатели загинати во војната е измешано со неговите крајно идеолошки погледиГи гледам четворицата мои пријатели како ле-жат пред мене и на телото ми се отвораат че-тири рани. Гледам една руса глава со брада како на Исус, која му припаѓа на мојот пријател Бранко Лазаревиќ, гордоста на помладата срп-ска книжевна критика. Денес Лазаревиќ е мр-тов, среќна е земјата што го родила и градите што со млеко го доеле. Беше критичар и нови-нар, сега е јунак.И мојот Владета Ковачевиќ, син на министерот и познатиот историчар Ковачевиќ, роднина на поетот Ракиќ. И тој падна, Господи боже!Таму во Париз се облекуваше како денди, се огледуваше како жена што се огледува во ог-ледало и ние го сакавме како што би сакале некоја млада убава девојка.Јас сум денес жив, а тие лежат мртви покрај Милош и Лазар54. Сите тие рани печат, но не и за оној што знае. Тие рани се најдобар лек за големата болна рана на Косово55.

Antun Gustav Matoš56, "Živi i mrtvi",прво објавен во списанието Obzor, 3 ноември 1912,

бр. 303, стр. 1, 2 и во Pjesme/Pečalba, Самобор 2003

Дали се согласувате со авторот дека смртта на неговите пријатели може да

ја излечи „болната рана на Косово“?Дали мислите дека е правилно да се „одмаздува“ за некои историски настани?Како би се чувствувале вие и што би мислеле во слична ситуација?

V-20. Резултатите на војните, видување на Меѓународната комисија за испитување на причините и водењето на Балканските војни

Комисијата, од она што го виде и чу, не сме-та на никаков оптимизам во врска со непо-средната политичка иднина на Македонија. Србија е сега во војна со Aлбанија, Бугарија ја мачи тоа што самата го смета за неправи-чен третман, а Грција, сè уште, не е сигурна кои територии ги добила. Ниедна од овие на-ции не може да ја намали својата војска на мирновременско ниво, зашто нејзините со-седите се исто толку подготвени за кршење на договорите колку што се подготвени и за потпишување. Нема сомневање дека најго-лемото зло за моралното и општественото добро на балканските држави е растечката тенденција спрема милитаризмот, при што тие стануваат плен на агентите на произве-дувачите на оружје и други воени средства, со огромни трошоци кои водат кон нацио-нално осиромашување.

Има многу примери за рефлексниот пси-холошки ефект на ваквите злосторства про-тив правдата и човечноста. Работите стану-ваат сериозни кога ќе помислиме дека се тоа нешта што нациите ги апсорбираат во својот секојдневен живот, еден вид вирус кој преку обичните канали на циркулација го заразува целото политичко тело. Со тоа може да се објасни целиот проблем - застрашувачките економски загуби, смртта на не-малиот дел од населението, количеството на страв и бол-ка кои можат само делумно да се осознаат и да се проценат и колективната национал-на свест за уште поголеми злосторства од оние што се запишани во историјата. Тоа е премногу застрашувачко наследство што им се остава на идните генерации. Aко бараме

54 Се мисли нa Милош Обилиќ и кнез Лaзaр, легендaрните српски херои од времето нa осмaнлиските војни.55 Косово било сценa нa големaтa Осмaнлиско-српскa биткa во 1389 годинa, што јa изгубиле Србите (мaкaр што некои историчaри, сè уште, мислaт декa резултaтот нa тaa биткa не е сосемa јaсен).56 Aнтун Густaв Мaтош (1873-1914), хрвaтски поет, писaтел нa куси рaскaзи, есеист, колумнист и критичaр. Живеел во Зaгреб, Белгрaд, Пaриз, Минхен. Мaтош се сметa зa еден од основaчите нa модернaтa хрвaтскa литерaтурa. Тој е суптилен лиричaр, но и мошне aнгaжирaн во сите видови општественa критикa.

ПО ВОЈНАТА

124

олеснителни причини за овие грозоморни отстапувања од човечноста и законот, тогаш ќе мораме да ги најдеме во младоста на овие нации, во незрелоста на националниот и на граѓанскиот карактер, како и во условите во кои се наоѓаа за време на долготрајното ва-залство. Животот бил евтин, ништо не било сосема безбедно или сигурно, неправдата и насилството биле вообичаени факти на секојдневието, а опасноста од секаков вид била општо присутна. Без оглед колку ре-волт предизвикува некој настан, него надво-решниот свет набргу го заборава и нациите, главно, страдаат поради сопствената свест за моралното пропаѓање и поради загубата на самопочитта.


Дискутирајте ги коментарите на Ко-мисијата. Дали се согласувате со

изјавите за причините и последиците од војните? Дали се овие коментари објек-тивни или не? Aргументирајте го своето мислење!

V-21. Кукушко по Балканските војни

A. Чувствата на еден Турчин, Ибош-ага

Седнат крснозе на диванот и тивко пушејќи си ја цигарата закачена на крајот од долги-от чибук, се сеќаваше на доживелиците од минатите неколку дена.

„Онаму кон Кукуш беа Бугарите,“ рече, „главно комити и малку редовна војска со топови. На таа страна 'Руните', Грците, ја држеа железничката станица.“ Бил фатен меѓу два огна и цел ден, дури куршумите и гранатите му фрчеле над глава, тој седел во оваа мала просторија и се молел.

Тогаш Грците влегле во дворот и про-должиле со пукањето од другата страна на ѕидовите зад коишто се криел. Го виканале

да им донесе вода и тој пошол до бунарот и ги наполнил цреповите.

„Валлах57 , Јудеко,“ рече со едната рака на градите, „помислив Aзраел, ангелот на смртта, е покрај мене.“ Внимателно си за-витка друга цигара. „Деновите на човекот се избројани, исто како топчињата на број-ниците,“ прокоментира. Неговиот ден уште не бил дојден и тој му се заблагодари на Aлах за неговата милост.

Да, чадот што го црнеше небото кон се-вероисток беше Кукуш, во пламен. Прет-ходниот ден беше отишол до станицата и војниците му кажале.

Што беше тоа што седеше во тишината на собата сега полна со мрачни сенки и го слушаше Ибоша. Тој зборуваше без омра-за. Сево ова било волја Aлахова! A Тој си ја знае целта. Само еднаш го спомна поразот на Турција. „Кога лавот ќе остаре“, рече низ воздишка, „волкот ќе го нападне.“ (...)

Б. Средба со еден Бугарин

Во самракот по нашето безглаво бегство од кукушките духови, на патот кон Сариѓол сретнавме мала група луѓе. Еден бугарски селанец тераше магаре со девојче качено на него и нејзините боси ноженца се клатеа од едната страна на дрвеното седло.

Ни јас ни дедо не се осмеливме да го распрашаме како успеал толку долго време да ја избегне смртта. Бедата, ужасната и целосна агонија во малите трепкави очи на избразденото лице со жолта, разбушавена брада беа чисто олицетворение на човечки страв и очај. Не, не човечки. Беше тоа жи-вотинскиот ужас на добитокот во кланица, дивиот и стаклен ужаснат поглед на фате-ното животно. Беше тоа поглед кој предиз-викува срам и понижување за оној што ќе го здогледа, засраменост дека е фатен од човечко око.

Дедо не праша ништо. Внимателно го упати кон куќата на Кара Мехмед во Аша

57 Господи боже!


125

Маало. „Оди по патот одзади“, рече, „нема никого да сретнеш.“ A човекот, веројатно сеќавајќи се на тоа како Бугарите ги трети-раа Турците за време на нивната окупација, стоеше на патот избезумен и со колебање. Дедо го уверуваше: „Сè ќе биде во ред. Тој ќе се погрижи за тебе и за малечката.“

Sciaky58 , стр. 267, 269.

Опишете ги чувствата на Турчинот и на Бугаринот одделно. Зошто Кара

Мехмед би му помогнал на бугарскиот се-ланец?

V-22. Стравот, роман на Неџати Ќумали за наследството на Балканските војниГи преброив, еден, два, пет, осум војника со поручник на чело. Растојанието меѓу нив и нас изнесуваше двесте до двесте и педесет чекори. Со пушките обесени на рамото, тие полека се качуваа по ридот. Ноќта, веројат-но, ја поминале во Сорович и тргнале рано тоа утро. Но и покрај тоа, изгледаа уморно како да пешачеле со денови. Гледаа напред право кон нас. Се разбира, нè видоа. Ниш-то не се промени во нивното однесување. Од начинот на којшто ги мрдаа главите и ра-цете, сфативме дека некои од нив пеат. Тие не запреа со песната. Почувствував некаков страв. Тие беа христијани, ние бевме мусли-мани. Тие беа Грци, ние бевме Турци. Наши-те дисаѓи беа полни. Јас имав нешто пари во мене. Што е најважно, нивниот поручник и десетарот одеа пеш, а ние имавме коњи. Ако се договореа никому да не кажат, што ќе спречеше еден грчки поручник и еден десе-тар да убијат двајца Турци во шумата, за да не мораат по жешкото да одат пеш?(...) Тие продолжија да одат, дојдовме поб-лиску едни до други - нè делеа само чети-риесет до педесет чекори. Ние замолчавме. Рацете уште им се потпираа на врвовите на пушките кои искосено им висеа од раменици-

те. Почнав да го туркам коњот од патот за да им направам место да поминат. Поручникот беше побрз и се симна од патот пред мене. Војниците се симнаа по него. Сè беа млади момци. Униформата на поручникот му беше голема. Тој ја крена раката до капата во вој-нички поздрав.Ми олесна и се насмевнав. И јас ја кренав ра-ката до капата, а потоа ја ставив на градите.- Здраво, господине!- Здраво, поручнику!- Имате кибрит?Му понудив кутија цигари и кибрит.(...) Бев преплашен. И со право. Беа помина-ле само две години од крајот на Балканската војна. Многумина загинаа, премногу животи беа залудно загубени. Којзнае колкумина млади го загубиле животот на оваа иста почва преку која ние сега јаваме. Планините, сè уште, беа пре-полни со дезертери. По градовите, жените, сè уште, се тргаа подалеку кога ќе здогледаа вој-ник, а децата бегаа дома да се скријат.(...) Се сретнавме како луѓе во спокојството на утрото, на работ од празната шума. Никој не рече „пукај“ или „убиј“. Не мислеа дека се вој-ници, ниту нас нè гледаа како непријатели!(...) Радоста повторно се врати, ширејќи го бајракот и виорејќи го знамето за почетокот на гозбата. Прекрасно е кога постои доверба и љубов меѓу луѓето! Прекрасно е кога воору-жени луѓе со различен јазик и различна вера ќе се сретнат во планините, ќе си понудат ци-гари и ќе си пожелат добар пат!

N. Cumali, "Стравот#, во Eideneier-Toker, стр. 540, 541, 542, 543.

Неџати Ќумали (1921-2000) е роден во Воден и се преселил во Турција при

размената на населението. Живеел во Измир, а студирал во Анкара. Писател и поет, автор е на книгата Македонија 1900. Тој е еден од ретките турски автори кои говорат за „изгубе-ната татковина“ на Балканот. Во романот под наслов Стравот, собирачот на данок Мустафа и неговиот ќаја Јасин патуваат по Воденско во август 1914 година.

58 Зa aвторот Шaки види во текстот I-4.

ПО ВОЈНАТА

126

Што мислеле грчките војници кога ги сретнале двајцата Турци? Што мислите, на кој јазик комуницирале двете групи?

Прашања и задачи за Петтото поглавје:

Дали во вашата земја или град има некој празник кој има врска со Балканските војни?Кои настани се слават?


127

КАРТА 4: Југоисточна Европа по Балканските војни

Carnegie, Aнекс.

129

Библиографија

� Adevărul, весник 8353, 11 декември 1912; 8443, 15/28 март 1913.

� Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, 1878-1912 [Aкти за албанската национална преродба, 1878-1912], (ур.), Stefanaq Pollo и Selami Pulaha, Тирана 1978.

� Constantin Bacalbaşa, Bucureştii de altădată [Стариот Букурешт], том IV, Букурешт 1933.

� Балканската война през погледа на един французин. Сборник от документи [Балканската војна видена од еден Французин. Збирка документи], Софија 1977.

� Балканската война или руската оранжева книга (дипломатически документи, издадени от руското външно министерство, докосващи се до събитията на балканския полуостров - август 1912г. - юли 1 913 г. ) [Балканската војна или руската портокалова книга. Дипломатски документи издадени од руското министерство за внатрешни работи за случувањата на Балканскиот Полуостров, август 1912 - јули 1913], Софија 1977.

� Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913. Ελληνική λαϊκή εικονογραφία [Балканските војни 1912-1913. Грчката народна иконографија], Атина, Историско и етнографско друштво на Грција - генералштаб, 1992.

� Балкански рат у слици и речи 2, [Балканската војна во слика и зборови 2] 27 јануари (9 февруари) 1913; 6, 24 февруари (9 март) 1913; 7, 13 (16) март 1913; 12, 7 (20) април 1913; 13, 14 (27) април 1913; 29, 31 август (13 септември) 1913; 35, 20 октомври (13 ноември) 1913, (ур.), Душан Мил. Шијачки, второ издание, Белград 1922.

� Cem Behar, Osmanli imparatorluğunun ve Tür-kiyenin Nüfusus [Населението на Османлиската Империја и на Турција 1500-1927], Историска статистика, том II, Aнкара 1996.

� Gino Berri, L'Assedio di Scutari. Sei mesi dentro la citta accerchiata [Опсадата на Скадар. Шест месеци во опколениот град], Editori Frateli Treves, Милано, 1913.

� D. Blagoev, Bulletin Périodique du Bureau So-cialiste International, Брисел, бр. 9.

� Palmira Brummett, Image and Imperialism in the Ottoman Revolutionary Press, 1908/1911,

[Сликата и империјализмот во османлискиот револуционерен печат, 1908/1911], New York, State University of New York Press, Њујорк, 2000.

� Carnegie Endowment for International Peace, Report of the International Commission To In-quire into the Causes and Condact of the Balkan Wars, [Карнегиевата фондација за меѓународен мир, Извештај на меѓународната комисија за испитување на причините и водењето на Балканските војни], Washington D. C., Вашингтон 1914.

� Chr. K. Christodoulou, Τα φωτογενή Βαλκάνια των αδελφων Μανάκη [Фотогеничниот Балкан на браќата Манаки], Солун 1989.

� Emil Diaconescu, România şi Marile Puteri după congresul de la Berlin până la 1914 [Романија и Големите сили од Берлинскиот конгрес до 1914 година], Јаши 1937.

� Dielli [Сонце], весник, 13 февруари 1913.

� Ed. Driault, La question d'Orient depuis ses origi-nes jusqu'a la paix de Sèvres (1920), преведено на грчки од Лина Стаматијади, Aтина, 1997.

� M. Edith Durham, The Struggle for Scutari, [Битката за Скадар], London, Edward Arnold, Лондон, 1914.

� Niki Eideneier, Arzu Toker (ур.), Kalimerhaba, Griechisch-Deutsch-Turkisches Lesebuch, Kелн, 1992.

� Milorad Ekmečić, Uticaj balkanskih ratova 1912-1913. na društvo u Bosni i Hercegovini [Влијанието на Балканските војни од 1912-1913 година на општеството во Босна и Херцеговина] во Radovi iz istorije Bosne i Hercegovine XIX veka [Трудови од историјата на Босна и Херцеговина во ХIХ век], Белград, 1997.

� Angelos Elefantis, „Η Φεντερασιόν Θεσσαλονίκης και το εθνικό ζήτημα. Από την αλληλογραφία της Εργατικής Σοσιαλιστικής Ομοσπανδίας Θεσσαλονίκης με το Γραφείο της Β' Σοσιαλιστικής Εργατικής Διεθνούς“ [Федерацијата на Солун и националното прашање. Документи од преписката на Работничката социјалистичка федерација на Солун со Бирото на Втората социјалистичка работничка интернационала], Ο Πολίτης 28 (1979), стр. 34-49.

� Embros, весник, Aтина, 27 октомври 1912.


БИБЛИОГРАФИЈА

130

� Генерал Иван Фичев, Избрани произведения [Одбрани дела], Софија, 1988.

� Dionyssis Fotopoulos, Athenian Fashions at the turn of the 19th century, [Aтинската мода на крајот на ХIX и почетокот на ХX век], Aтина 1999.

� Furnica, IX, бр. 20, 17 јануари 1913; бр. 48, 1 август 1913; бр. 49, 8 август 1913; бр. 52, 29 август 1913.

� Constantin Gane, Amintirile unui fost holeric [Мемоарите на страдалникот од колера], второ издание, Букурешт, 1915.

� E. Gardika-Katsiadaki, G. Margaritis (ур.), Το Αιγαίο των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913 [Егејот во Балканските војни 1912-1913], Aтина, Минис-терство за Егејот, ЕЛИA, 2002.

� Gazeta Ilustrată II, 6 јули 1913; 13 јули 1913; 10 август 1913; 24 август 1913.

� Georgiev, G. Human resources of the coun-tries which took part in the Balkan War 1912-1913, A Collection of Military History [Човечки ресурси на земјите - учеснички во Балканските војни 1912-1913, Збирка по воена историја], 1983, том I.

� В. Георгиев и Ст. Трифонов История на българите в документи [Историја на Бугарите во документи], том II: 1912-1918, Софија, 1996.

� Gjurme te Historise Kombetare ne Fototeken e Shkodres [Траги од националната историја во Скадарскиот фото-архив], (ур.), Kahremen Ulqini, Тирана, 1982.

� Elias Grunberg, Ocupatiunea mijloc de dobân-direa proprietătii după Dreptul International Pub-lic [Окупацијата како средство за стекнување имот во рамките на меѓународното јавно право], Јаши, 1913.

� Η Αθηνα των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913. Αναμνηστικό Λεύκωμα [Aтина за време на Балканските војни 1912-1913], Aтина, Општина Aтина, ЕЛИA, 1993.

� Η Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέμων 1910-1914 [Грција за време на Балканските војни 1910-1914], Aтина, ЕЛИA, 1993.

� Katia Hadjidemetriou, A History of Cyprus [Историја на Кипар], Никозија, 2002.

� Ch. Hadjiiossif (ур.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα 1900-1922. Οι Απαρχές, [Историја на Грција во ХX век. 1900-1922. Почетокот], том A2, Aтина, Библиорама, 1999.

� Tobias Heinzelmann, Die Balkankrise in der os-manischen Karikatur. Die Satirezeitschriften Karagöz, Kalem und Cem 1908-1914 [Балканската криза во османлиските карикатури. Сатиричните списанија Караѓоз, Калем и Кем 1908-1914], Истанбул, 1999.

� Hrvatski pokret [Хрватско движење], весник, 9 до 31 октомври 1912; 2 декември 1912; 28 декември 1912.

� L' Illustration, t. CXL [1 јули - 31 декември 1912; јануари-декември 1913].

� Charles Issawi, The Economic History of Turkey 1800-1914 [Економската историја на Турција, 1800-1914], The University of Chicago Press, Чикаго, 1980.

� Izzet-Fuad pasha, Paroles de Vaincu...Après le dèsastre - avant la revanche, Париз, 1913.

� Kemal H. Karpat, Ottoman Population 1830-1914. Demographic and Social Characteris-tics, [Османлиската популација 1830-1914. Демографски и општествени карактеристики], The Univesity of Wisconsin Press, 1985.

� Constantin Kiritescu, Istoria războiului pentru întregirea României 1916-1919 [Историјата на војната за интеграција на Романија 1916-1919], трето издание, том I, Букурешт 1989.

� П. Кишкилова, Балканските войни по страниците на българския печат 1912-1913 [Балканските војни во бугарскиот печат 1912-1913], Софија, 1999.

� Koprive [Коприви], сатиричен магазин, 1912.

� Christina Koulouri, Ιστορία και γεωγραφία στα ελληνικά σχολεία (1834-1914). Γνωστικό αντικείμενο και ιδεολογικές προεκτάσεις. Ανθολόγιο κειμένων. Βιβλιογραφία σχολικών εγχειριδίων [Историја и географија во грчките училишта (1834-1914). Содржини и идеолошки импликации. Aнтологија на текстови. Библиографија на школски учебници], Aтина, 1988.

� M. Jackson and J. Lampe, Balkan Economic History, 1550-1950 [Економската историја на Балканот], Блумингтон, 1982.

� Драгиша Лапчевић, Рат и српска социјална демократија [Војната и српската социјална демократија], Слово Љубве, Белград, 1978.

� Liri e Shqiperise [Слобода на Aлбанија], весник, 12 октомври 1912.

� Мир, весник, бр.3887, 17 мај 1913.


131

� Михаил Маџаров, Дипломатическа подготовка на нашите войни. Спомени частни писма, шифровани телеграми и поверителни доклади [Дипломатските подготовки на нашите војни. Спомени, приватни писма, шифрирани телеграми и тајни извештаи], Софија, 1998.

� Божо Маџар, Балкански ратови и изнимне мјере у Босни и Херцеговини 1912-1913. године [Балканските војни и специјалните мерки во Босна и Херцеговина 1912-1913], во Годишњак Друштва историчара Босне и Херцеговине XXXV [Годишник на Друштвото на историчарите на Босна и Херцеговина], Сараево 1984.

� Ратни албум Ристе Марјановића 1912-1918 [Воениот албум на Риста Марјановиќ], „Дечје новине„ - Aрхив Србије, Белград, 1987. � Aлексо Мартулков, Моето учество во револуционерните борби на Македонија, Институт за национална историја, Скопје, 1954.

� Aнтун Густав Матош, Пјесме/Печалба, Самобор 2003. � Martin Mayer, "Grundschülen in Serbien wärend des 19. Jahrhunderts..." in Norbert Reiter, Holm Sund-hassen (ур.), Allgemeinbildung als Modernisierungs-faktor. Zur Geschichte der Elementarbildung in Südos-teuropa von Aufklärung bis zum Zweiten Weltkrieg, („Основното образование во Србија кон крајот на ХIХ век...“ во Норберт Рајтер, Холм Сундхасен (ур.), Образованието како модернизирачки фактор. Кон историјата на основното образование во Југоисточна Европа од просветителството до Втората светска војна), Берлин, 1994.

� Justin McCarthy, "Muslim Refugees in Turkey" [„Муслиманските бегалци во Турција“] во The Bal-kan Wars, WWI and the Turkish War of Independence. Essays in honor of Andreas Tietze [Балканските војни, Првата светска војна и Турската војна за независност. Есеи во чест на Aндреас Тице], Истанбул 1993.

� Yannis Megas, Souvenir. Images of the Jewish Community, Salonika 1897-1917 [Сувенир. Слики од еврејската заедница, Салоника 1897-1917], Солун, 1993.

� Славко Мика Мићевић, Српски добровољци у ратовима 1912-1918 [Српските доброволци во војните од 1912-1918 година], Бања Лука, 1998.

� Mişcarea, весник, Букурешт, 20 март/2 април 1913; 8/21 јули 1913.

� George L. Mosse, Fallen Soldiers. Reshaping the Memory of the World Wars [Паднатите војници. Преобликување на спомените на двете светски војни], Oxford University Press, Оксфорд, 1990.

� Riza Nur, Hayat ve Hatiratim [Мојот живот и моите спомени], Истанбул, 1992.

� Одбрани текстови за историјата на македонскиот народ, втор дел, Универзитет „Кирил и Методиј“, Скопје, 1976.

� Daniel Panzac, «L'enjeu du nombre. La popula-tion de la Turquie de 1914 à 1927», Revue du Monde Musulman et de la Méditerranée, 1988, 4, стр. 45-67;

� P.Papapolyviou, Η Κύπρος και οι Βαλκανικοί Πολέμοί.Συμβολή στην ιστορία του Κυπριακού εθελοντισμού [Кипар и Балканските војни. Прилог кон историјата на кипарските доброволци], Никозија, 1997.

� Leonidas Papazoglou, Photographic portraits from Kastoria and its vicinity at the time of the Mace-donian Struggle. Collection of George Goolobias [Фотографски портрети од Костурско за време на борбата за Македонија. Збирка на Ѓорѓи Голобијас], Солунски музеј на фотографии, Солун, 2004.

� Constantin Popescu, Din impresiile unui mobili-zat [Впечатоците на еден регрут], Букурешт, 1913.

� Qeveria e Përkohëshme e Vlorës dhe Veprimtar-ia e Saj, Nentor 1912- Janar 1914 [Привремената влада на Валона и нејзините активности, ноември 1912 - јануари 1914], (ур.), Д. Котини, Џ. Струга, Ф. Веизи, М. Шутериќи, К. Деди, Тирана, 1963.

� С. Радев, Това, което видях от Балканската война [Она што го видов од Балканската војна], Софија, 1993.

� Mihail Sadoveanu, 44 de zile in Bugaria [44 дена во Бугарија], Букурешт, 1916.

� Leon Sciaky, Farewell to Salonica. City at the Crossroads [Збогување со Солун, градот на крстопат], Paul Dry books, Филаделфија, 2003.

� Selim bay lieutenant, Carnet de campagne d'un Officier Turc (Octobre-Decembre 1912) De Sul-Oglou a Tchataldja, Париз-Нанси, 1913.

� Omer Seyfeddin, Ashab-Kehfimiz - Bir Er-meni Gencinin Hatralar [Нашите седум спијачи. Сеќавањата на еден млад Ерменец], 1918.

� Јован Скерлић, Фељтони, скице и говори [Фељтони, скици и говори], Белград, 1965.

� С. Скоко, Други балкански рат 1913 [Втората балканска војна од 1913], Белград, 1968.

� Slovenec 122, 31 мај 1913.

132

� Holm Sundhaussen, Historische Statistik Ser-biens 1834-1914 Mit europäischen Verglaichsdaten [Историска статистика на Србија 1834-1914 со европски податоци], R. Oldenbourg Verlag, Минхен, 1989.

� L. Trichas (ур.), Ημερολόγια και γράμματα από το μέτωπο. Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913 [Дневници и писма од фронтот. Балканските војни 1912-1913], Aтина, ЕЛИA, 1993.

� Иван Вазов, Събрани съчинения [Собрани дела], том III, Софија, 1943.� Ev. C. Vlachos, The Assimilation of Greeks in the ули 1913; 213, 5/18 август 1913.

� Vojska na Balkanu [Војската на Балканот], (ур.), Aнтон Сушник и Винко Шарабон, професори во Католичката букварна во Љубљана, Љубљана, 1914.

БИБЛИОГРАФИЈА

Current Copy based on the Original English Edition:

Sponsors: The United States Department of State, the United States Agency for International Development (USAID), the German Ministry of Foreign Affairs and the Stability Pact for South Eastern Europe

Disclaimer: The designations employed and presentation of the material in this book do not imply the expression of any opinion whatsoever on the part of the publisher (Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe, Foundation Open Society Institute Macedonia), nor on the part of the sponsors (the US State Department, USAID, the German Ministry of Foreign Affairs, Stability Pact fo South Eastern Europe and the Foundation Open Society Institute Macedonia). This book contains the views expressed by the authors in their individual capacity and may not necessarily reflect the views of the CDRSEE and the sponsoring agencies.

Its content, including the references to the denomination of the partner country, does not represent the official position of the CDRSEE. The CDRSEE refers to the country exclusively under the provisional denomination 'The Former Yugoslav Republic of Macedonia', in line with the UNSC Resolutions 817/93 and 845/93.

ОЦЕНЕТЕ ЈА КНИГАВА!

Вашето мислење како читател ни е од огромна важност како заради оценување на трудот што сме го изработиле, така и заради планирање на нашите идни трудови. Центарот за демократија и помиру-вање во Југоисточна Европа (CDRSEE), заедно со големиот број колеги и помошници, вложи голем труд, време и средства во овој проект: „Учење за современата историја на Југоисточна Европа“ кој резултираше со книгата што ја држите в раце. За да се измери ефективноста на методот, користа од ваквиот проект и вредноста на нашата инвестиција, би сакале да го оцените овој проект. Ве молиме да ни го дадете вашето искрено мислење, кое ќе побара од вас малку време и внимание.Откако ќе ја прочитате оваа книга, или можеби ќе ја употребите и на час, ве молиме да појдете на нашата интернет страница, каде што ќе ја најдете секцијата за Историските читанки (History Workbooks) и да го пополните формуларот за оценка. Формуларот ќе го најдете на: http://www.cdsee.org/jhp/index.html

CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски"Скопје

94 (497) " 1912/13" (075.3)355.48 (497) " 1912/13" (075.3)

БАЛКАНСКИТЕ војни : историска читанка 3 / приредиле ВалериКолев и Христина Кулури ; [Превод од англиски АнетаМаркоска - Чубриновска]. - Скопје : Фондација институт отворено општество Македонија ; Солун : Центар за демократија и помирување во Југоисточна Европа, 2007. - 131 стр. : илустр. ; 30 см. - (Настава по модерната историја на Југоисточна Европа : алтернативни наставни материјали / уредничка на серијата Христина Кулури ; уредничка на македонското издание на серијата Ирена Стефоска)

Превод на делото: The Balkan Wars : Workbook 3. - Фусноти кон текстот. - Библиографија : стр. 128-131

ISBN 978 - 9989 - 185 - 47 - 2 (ед.)ISBN 978 - 9989 - 185 - 43 - 4 (кн.3)1. Колев, Валери [собирач] 2. Кулури, Христина [собирач]

COBISS.MK - ID 70486538