Barbara Podolec Wybrane aspekty analizy warunków życia

Barbara Podolec

Wybrane aspekty analizy warunkoacutew życia ludności w Polsce

Metody ilościowe w badaniach empirycznych

Barbara Podolec



Krakoacutew 2014

Rada Wydawnicza Krakowskiej Akademii im Andrzeja Frycza ModrzewskiegoKlemens Budzowski Maria Kapiszewska Zbigniew Maciąg Jacek M Majchrowski

Recenzja prof UEK dr hab Paweł Ulman

Projekt okładki oraz zdjęcie na okładce Oleg Aleksejczuk

Adiustacja Filip Szczurek

ISBN 978-83-7571-298-8

Copyrightcopy by Krakowska Akademia im Andrzeja Frycza Modrzewskiego Krakoacutew 2014

Żadna część tej publikacji nie może być powielana ani magazynowana w sposoacuteb umożliwiający ponowne wykorzystanie ani też rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie za pomocą środkoacutew elektronicznych mechanicznych kopiujących nagrywających i innych bez uprzedniej pisemnej zgody właściciela praw autorskich

Na zlecenie

Krakowskiej Akademii im Andrzeja Frycza Modrzewskiego wwwkaedupl

WydawcaKrakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp z oo ndash Ofi cyna Wydawnicza AFM Krakoacutew 2014

Sprzedaż prowadzi Księgarnia U FryczaKampus Krakowskiej Akademii im Andrzeja Frycza Modrzewskiegoul Gustawa Herlinga-Grudzińskiego 1 30-705 Krakoacutewtelfaks (12) 252 45 93e-mail ksiegarniaktepl

Skład Oleg Aleksejczuk

Druk i oprawa Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp z oo

Spis treści

Wstęp 7

1 Warunki życia ludności ndash wybrane problemy badawcze 9

2 Budżety gospodarstw domowych jako źroacutedło danych statystycznych 21 21 Podstawowe pojęcia i klasyfi kacje 21 22 Ogoacutelna charakterystyka gospodarstw domowych 29

3 Badanie struktury gospodarstw domowych 35 31 Metody badania struktury zbiorowości statystycznej 35 32 Charakterystyki liczbowe w analizie kształtowania się dochodoacutew i wydatkoacutew gospodarstw domowych w 2011 roku 40 33 Poziom i struktura wydatkoacutew według grup społeczno-ekonomicznych oraz wielkości gospodarstwa domowego w 2007 roku 42

4 Modele regresyjne w badaniach kształtowania się dochodoacutew i wydatkoacutew gospodarstw domowych 51 41 Modele regresyjne ndash podstawowe problemy 51 42 Modelowanie dochodu rozporządzalnego gospodarstw domowych 59 43 Analiza kształtowania się wydatkoacutew na żywność gospodarstw domowych 65

5 Analiza dynamiki dochodoacutew i wydatkoacutew gospodarstw domowych 71 51 Podstawowe metody badania szeregoacutew czasowych 71 52 Dynamika wydatkoacutew konsumpcyjnych gospodarstw domowych w latach 1993ndash2011 76

6 | Spis treści

6 Analiza przestrzennego zroacuteżnicowania zjawisk społeczno-ekonomicznych 81 61 Zarys metod taksonomicznych 81 62 Proacuteba ustalenia rejonoacutew materialnej sfery warunkoacutew życia 85 63 Materialna sfera warunkoacutew życia w układzie regionalnym 89 64 Regionalne uwarunkowanie kształtowania się wydatkoacutew konsumpcyjnych 96

7 Subiektywna ocena własnej sytuacji materialnej gospodarstw domowych 103 71 Dochody i wydatki gospodarstw domowych o odmiennej sytuacji materialnej 103 72 Modelowanie wydatkoacutew a sytuacja materialna gospodarstw domowych 111

8 Analiza kształtowania się wydatkoacutew gospodarstw domowych emerytoacutew oraz rencistoacutew 121

Podsumowanie 133Literatura137

Wstęp

Niniejsze opracowanie jest efektem zadań badawczych wykonanych przez autorkę w ramach badań własnych Krakowskiej Akademii im An-drzeja Frycza Modrzewskiego (oacutewczesnej Krakowskiej Szkoły Wyższej) w latach 2008 i 2009 Były to Ekonomiczno-społeczne i demografi czne uwarunkowania kształtowania się wydatkoacutew gospodarstw domowych w Polsce zadanie badawcze nr WEiZ1DS2008 Krakowska Szkoła Wyższa im Andrzeja Frycza Modrzewskiego Wydział Ekonomii i Za-rządzania Krakoacutew 2008 oraz Analiza warunkoacutew życia ludności w Pol-sce Wybrane aspekty zadanie badawcze nr WEiZ1DS2009 Krakow-ska Szkoła Wyższa im Andrzeja Frycza Modrzewskiego Wydział Eko-nomii i Zarządzania Krakoacutew 2009

Zakres przeprowadzonych analiz rozszerzono o nowe problemy ba-dawcze oraz uaktualniono wykorzystując w tym celu najnowsze dostęp-ne dane statystyczne włącznie z danymi z 2011 roku

Praca łączy w sobie warstwę poznawczą z warstwą metodologiczną Powstała nie tylko z myślą o zaprezentowaniu celoacutew oraz wynikoacutew ba-dań nad wybranymi aspektami materialnej sfery warunkoacutew życia ludno-ści ale także w celu ukazania możliwości i zakresu zastosowania metod ilościowych w badaniach zjawisk społeczno-ekonomicznych

Przeprowadzona wielostronna analiza kształtowania się sytuacji ma-terialnej w podzbiorach gospodarstw domowych może być traktowa-na jako przykład stosowania metod ilościowych w badaniach roacuteżnych procesoacutew ktoacuterych masowy charakter oraz liczbowe ujęcie pozwala na ich wykorzystanie Z tego względu kierowana jest do studentoacutew przede wszystkim seminarzystoacutew przygotowujących prace dyplomowe dla ktoacute-rych metody ilościowe mogą być skutecznym narzędziem pogłębienia wiedzy na temat badanych zjawisk i wzbogacenia empirycznej części pracy

8 Wstęp

Praca składa się ze wstępu ośmiu rozdziałoacutew podsumowania i li-teratury Rozdział 1 ma charakter wprowadzający Wskazano w nim wybrane problemy z zakresu badania warunkoacutew życia ludności W roz-dziale 2 scharakteryzowano budżety gospodarstw domowych jako źroacute-dło danych Rozdziały 3ndash8 poświęcone są roacuteżnym rodzajom prawidło-wości statystycznych Każdy z nich zawiera w swej pierwszej części prezentację metod a w następnych częściach sposoacuteb ich wykorzysta-nia w prowadzonych analizach W rozdziale 3 zaprezentowano meto-dy badania struktury zbiorowości opisanej jedną cechą w rozdziale 4 ndash modelowanie regresyjne w rozdziale 5 ndash metody badania szeregoacutew czasowych w rozdziale 6 ndash zarys metod taksonomicznych Rozdział 7 poświęcony jest ważnemu problemowi subiektywnej oceny sytuacji materialnej gospodarstw domowych W rozdziale tym wykorzystano roacuteżne narzędzia badawcze pozwalające z jednej strony na uzyskanie ważnych i interesujących rezultatoacutew z drugiej zaś na ukazanie roacuteż-nych możliwości weryfi kacji poprawności sądu wydanego przez go-spodarstwa domowe o ich własnej sytuacji materialnej W rozdziale 8 przedstawiono analizę kształtowania się wydatkoacutew konsumpcyjnych gospodarstw emerytoacutew i rencistoacutew

Autorka zdaje sobie sprawę z faktu że problematyka badania wa-runkoacutew życia należy do wielowymiarowych kategorii badawczych nad ktoacuterymi pracują zespoły uczonych zaś metody ilościowe ktoacuterym po-święcono wiele miejsca w podręcznikach przedstawiono tu w zarysie Takie było założenie autorki prezentacja w jednym opracowaniu metod ilościowych oraz ich wykorzystania w konkretnym badaniu wraz z inter-pretacją wynikoacutew może bowiem zachęcić studentoacutew do stosowania tych ważnych narzędzi badawczych

1 Warunki życia ludności ndash wybrane problemy badawcze

W statystycznej ocenie stopnia zaspokojenia potrzeb ludności stosowane są roacuteżne kategorie badawcze charakteryzujące warunki życia W literatu-rze przedmiotu toczą się dyskusje nad określeniami ktoacutere najpełniej cha-rakteryzowałyby ogoacutelnie pojęty byt człowieka oraz nad metodami jego pomiaru Do kategorii tych należą min dobrobyt poziom życia warunki życia stopa życiowa standard życia zamożność jakość życia godność życia Niektoacutere z nich uważa się za synonimy Obejmują one najczęściej zaroacutewno materialną jak i niematerialną sferę życia

W niniejszym opracowaniu skoncentrujemy uwagę na warunkach ży-cia a ściślej rzecz ujmując na wybranych aspektach materialnej sfery warunkoacutew życia Teresa Słaby1 przyjmuje w ślad za najczęściej spoty-kanymi defi nicjami że warunki życia to całokształt obiektywnych wa-runkoacutew o charakterze infrastrukturalnym w jakich żyje społeczeństwo (grupy społeczne gospodarstwa domowe i jednostki) Wiążą się one przede wszystkim z kondycją materialną zabezpieczeniem egzystencjal-nym i środowiskowym życia jednostek

Warunki życia stanowią zatem wieloaspektową kategorię badawczą obejmującą materialną sferę życia ludności ndash uwzględniającą sytuację fi -nansową (dochody oraz zasobność fi nansową) gospodarstw domowych stan posiadanych nieruchomości przedmiotoacutew trwałego użytkowania lub innych zasoboacutew materialnych oraz niematerialne aspekty życia ndash uwzględniające stan zdrowia i warunki jego ochrony sytuację na rynku pracy poczucie bezpieczeństwa integracji społecznej formy oraz moż-liwości spędzania czasu wolnego i inne Nie bez znaczenia pozostaje także stopień zadowolenia i satysfakcji z poszczegoacutelnych aspektoacutew wa-runkoacutew życia1 T Słaby Poziom i jakość życia [w] Statystyka społeczna red T Panek War-

szawa 2007 s 99ndash130

10 1 Warunki życia ludności ndash wybrane problemy badawcze

W publikacji Głoacutewnego Urzędu Statystycznego (dalej GUS) poświę-conej warunkom życia społeczeństwa polskiego w 2000 roku2 przed-stawiono charakterystykę wybranych elementoacutew warunkoacutew życia oraz ich zmian w stosunku do 1999 roku W zasadniczej części opracowania zawarto dane obrazujące poziom dynamikę strukturę i zroacuteżnicowanie dochodoacutew wydatkoacutew spożycia warunkoacutew mieszkaniowych oraz wy-posażenia gospodarstw domowych w przedmioty trwałego użytkowania Dane te uzyskano z badań budżetoacutew gospodarstw domowych prowadzo-nych przez Departament Warunkoacutew Życia GUS oraz badania ankietowe-go Warunki życia przeprowadzonego w czerwcu 2000 roku

Na specjalną uwagę zasługują pomiary warunkoacutew życia prowadzone w ramach projektu interdyscyplinarnego Diagnoza społeczna w ktoacuterym uczestniczyli ekonomiści demograf psycholog socjologowie specja-lista od ubezpieczeń znawca ekonomiki zdrowia i statystycy Pierwszy pomiar odbył się w 2000 roku następne w odstępach kilkuletnich Wy-niki realizacji projektu ukazują się w postaci raportu3 Dostarczają one użytecznej wiedzy politykom działaczom społecznym i samorządowym odpowiedzialnym za przygotowanie i wdrażanie reform zmieniających warunki życia obywateli

Kompleksowa ocena warunkoacutew życia wymaga zastosowania wielu miernikoacutew odzwierciedlających zaspokojenie (także możliwości zaspo-kojenia) poszczegoacutelnych grup potrzeb W empirycznej ocenie warunkoacutew życia w Polsce przeprowadzonej przez GUS w 2004 roku4 zastosowano zbioacuter 146 miernikoacutew sklasyfi kowanych według 8 grup potrzeb Każ-dy proponowany zbioacuter miernikoacutew może wydawać się niewystarczający z punktu widzenia założeń sformułowanych przez kolejnych badaczy Dotychczas nie został określony potencjalny zbioacuter miernikoacutew ktoacutery w sposoacuteb wyczerpujący opisuje warunki życia wszystkich grup ludności uwzględniając liczne jego aspekty oraz ktoacutery może stanowić podstawę do prowadzenia analiz poroacutewnawczych w czasie i przestrzeni Biorąc powyższe pod uwagę wydaje się zasadne prowadzanie badań w zakresie kształtowania się wybranych aspektoacutew warunkoacutew życia Takie podejście nie wyklucza konstruowania miernikoacutew syntetycznych na końcowym etapie prowadzonej analizy

2 Warunki życia ludności w 2000 roku Warszawa 20013 Por np Diagnoza społeczna 2009 Warunki i jakość życia Polakoacutew red

J Czapiński T Panek Warszawa 2009 Aktualnie raporty z badań wraz z ostatnią diagnozą (Diagnoza społeczna 2013) są dostępne w internecie

4 Warunki życia ludności w 2004 roku Warszawa 2004


Warunki życia określać można na podstawie miernikoacutew stanowią-cych obiektywne kryterium oceny lub na podstawie subiektywnej oce-ny dokonanej przez jednostki wchodzące w skład badanej zbiorowości W drugim przypadku zależnie od sformułowanego pytania ocena ta może odnosić się do całokształtu warunkoacutew życia bądź wybranych ich dziedzin

Niniejsze badanie koncentruje się na materialnej sferze warunkoacutew życia przy czym źroacutedło danych statystycznych stanowią wyniki ba-dań budżetoacutew gospodarstw domowych przeprowadzonych przez GUS w latach 2000ndash2011 Większość danych pochodzi ze zbioroacutew zawie-rających jednostkowe informacje o gospodarstwach domowych i ich członkach część zagregowanych danych zebrano w publikacjach GUS Badania budżetoacutew gospodarstw domowych dostarczają wielu roacuteżnych informacji o cechach charakteryzujących sytuację materialną ludno-ści Należą do nich min dochoacuted rozporządzalny lub wydatki ogoacutełem gospodarstwa domowego lokaty wpłacone do banku zakup papieroacutew wartościowych Można także uzyskać informacje na temat tytułu praw-nego do zajmowanego mieszkania (budynku) jego powierzchni i sta-nu technicznego wyposażenia w media użytkowania drugiego domu Odnotowany jest fakt posiadania wybranych doacutebr trwałego użytkowa-nia oraz nieruchomości

W ocenie sytuacji materialnej gospodarstw domowych mogą także zostać wykorzystane opinie ktoacuterych w tym zakresie udzielają same go-spodarstwa W badaniach budżetoacutew domowych formułowane są bowiem min pytania o sytuację materialną własnego gospodarstwa domowego dając do wyboru pięć wariantoacutew odpowiedzi Wyroacuteżnia się sytuację materialną bardzo dobrą raczej dobrą przeciętną raczej złą złą Go-spodarstwa domowe udzielają ponadto informacji o poziomie docho-doacutew netto ktoacutery uznałyby dla swojego gospodarstwa jako bardzo zły niewystarczający ledwo wystarczający dobry bardzo dobry Zmienne te ndash o charakterze subiektywnym ndash stanowią cenne źroacutedło informacji o możliwościach fi nansowych w zaspokajaniu potrzeb gospodarstwa do-mowego

Efektem zmian gospodarczych zapoczątkowanych w Polsce pod koniec ubiegłego wieku są zmieniające się warunki życia gospodarstw domowych Pojawiły się nowe potrzeby i możliwości ich zaspokajania a także inne możliwości zaspokajania dotychczasowych potrzeb W ja-kim kierunku postępują te zmiany i jaka jest aktualna sytuacja materialna gospodarstw domowych To podstawowe pytania na ktoacutere poszukiwane będą odpowiedzi w trakcie niniejszego badania


Z wcześniej przeprowadzonych przez autorkę badań5 wynika że sy-tuacja materialna gospodarstw domowych kształtuje się pod wpływem zmiennych charakteryzujących wewnętrzne cechy gospodarstwa domo-wego oraz warunki zewnętrzne w jakich gospodarstwo się znajduje Na-leżą do nich min wielkość gospodarstwa domowego wykształcenie głowy gospodarstwa domowego dochody i głoacutewne źroacutedło dochodoacutew sytuacja na rynku pracy klasa miejscowości zamieszkania

W tabeli 11 przedstawiono dane ogoacutelne o gospodarstwach domo-wych w Polsce w 2011 roku według grup społeczno-ekonomicznych Przynależność do określonej grupy społeczno-ekonomicznej wyznaczo-na jest ze względu na głoacutewne źroacutedło dochodoacutew gospodarstwa Z tą kla-syfi kacją wiąże się wiele cech gospodarstw domowych Zauważmy że gospodarstwa należące do odmiennych grup społeczno-ekonomicznych roacuteżnią się przeciętną liczbą osoacuteb w gospodarstwie poziomem wykształ-cenia członkoacutew gospodarstwa przeciętnym poziomem dochodu rozpo-rządzalnego oraz poziomem wydatkoacutew w przeliczeniu na osobę a także stopniem nasycenia gospodarstw w sprzęt trwałego użytkowania

Wielkość gospodarstwa domowego zmniejsza się systematycznie Przeciętna liczba osoacuteb w rodzinie polskiej wynosiła w 2007 roku 300 osoby a w 2011 już tylko 287 Poniżej średniej znajdują się ndash co natural-ne ndash gospodarstwa emerytoacutew i rencistoacutew Najwięcej osoacuteb liczą gospodar-stwa rolnikoacutew Wykształcenie ich członkoacutew należy obok gospodarstw rencistoacutew do najniższych Zauważmy że te dwie grupy społeczno-eko-nomiczne skrajnie roacuteżniące się wielkością rodziny charakteryzują się najniższym poziomem średniego dochodu rozporządzalnego6 oraz po-ziomem wydatkoacutew ogoacutełem przypadających na jedną osobę Gospodar-stwa rolnikoacutew oraz rencistoacutew najmniej wydają na rekreację i kulturę zaś najniższym stopniem nasycenia w odtwarzacze DVD oraz samochody osobowe charakteryzują się gospodarstwa emerytoacutew i rencistoacutew

5 Por np B Podolec Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania sytuacji mate-rialnej gospodarstw domowych [w] Statystyka społeczna ndash dokonania szan-se perspektywy red K Jakoacutebik Biblioteka Wiadomości Statystycznych t 57 GUS Warszawa 2008 s 109ndash123

6 Dochoacuted rozporządzalny to suma bieżących dochodoacutew z gospodarstwa do-mowego pomniejszona o zaliczki na podatek dochodowy od osoacuteb fi zycznych płacone przez płatnika w imieniu podatnika o podatki od dochodoacutew i wła-sności płacone przez osoby pracujące na własny rachunek w tym przedsta-wicieli wolnych zawodoacutew i osoacuteb użytkujących gospodarstwo indywidualne w rolnictwie oraz o składki na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne (Por Budżety gospodarstw domowych w 2011 roku op cit s 17)


Tabela 11 Dane ogoacutelne o gospodarstwach domowych w Polsce w 2011 roku według grup społeczno-ekonomicznych

Wyszczegoacutelnienie

Grupa społeczno-ekonomiczna gospodarstw domowych

OgoacutełemPra-cowni-

cze

Rolni-koacutew

Pracujących na własny rachunek

Emery-toacutew

Renci-stoacutew

Przeciętna liczba osoacuteb w gospodarstwie 331 408 331 203 198 287

Wykształcenie wyższe 194 50 235 121 39 159Wykształcenie średnie zawodowe 189 176 229 199 143 188

Wykształcenie zasadnicze zawodowe 271 331 221 259 314 271

Wykształcenie co najwyżej podstawowe 148 281 106 289 357 201

Średni miesięczny dochoacuted rozporządzalny w złosobę 124384 98388 149743 129796 96898 122695

Średnie miesięczne wydatki w złosobę 100605 73602 122152 112491 89786 101512

Średnie miesięczne wydatki na żywność w złosobę

23869 24322 25889 30862 27399 25413

Średnie miesięczne wydatki na rekreację i kult w złosobę

8892 4193 12136 6883 4691 8181

Odtwarzacz DVD 644 586 666 335 283 517Samochoacuted osobowy 744 898 908 386 232 602

Procentowy udział ludności w wieku 15 lat i więcej posiadających określony poziom wykształcenia Procent danej grupy gospodarstw domowych

Źroacutedło na podstawie Budżety gospodarstw domowych w 2011 roku Warszawa 2012

W latach 2000ndash2011 prowadzone były przez GUS badania budże-toacutew gospodarstw domowych na proacutebach liczących od 31 901 do 37 508 gospodarstw Oproacutecz informacji liczbowych na temat kształtowania się dochodoacutew wydatkoacutew spożycia artykułoacutew żywnościowych oraz wypo-sażenia w przedmioty trwałego użytkowania ważne miejsce w bada-niach budżetoacutew domowych zajmuje subiektywna ocena własnej sytuacji materialnej W tabeli 12 przedstawiono procentową strukturę gospo-darstw domowych według tej właśnie oceny Szczegoacutelnie interesujące


są przesunięcia frakcji gospodarstw wskazujące na poprawę sytuacji materialnej

Tabela 12 Struktura () gospodarstw domowych według oceny własnej sytuacji materialnej w latach 2000ndash2011

Rok Sytuacja materialna gospodarstw domowych RazemBardzo dobra Raczej dobra Przeciętna Raczej zła Zła2000 07 104 523 218 148 10002001 08 106 527 211 148 10002002 09 113 520 212 146 10002003 09 122 526 204 139 10002004 10 128 526 198 138 10002005 12 141 544 184 119 10002006 15 167 562 164 92 10002007 18 189 578 142 73 10002008 19 207 578 134 62 10002009 21 214 572 132 61 10002010 27 226 551 134 62 10002011 22 210 558 143 67 1000

Źroacutedło obliczenia własne

Frakcje gospodarstw oceniających swoją sytuację materialną jako złą lub raczej złą maleją na to miejsce przybywa gospodarstw o sytuacji materialnej bardzo dobrej raczej dobrej i przeciętnej Frakcja gospo-darstw o przeciętnej sytuacji materialnej wzrosła w latach 2000ndash2007 o 55 punktu procentowego O ile w 2000 roku gospodarstw wskazują-cych na sytuację powyżej przeciętnej było tylko 111 to w 2007 roku ich frakcja wynosiła 207 a w 2010 ndash 253 Zauważmy że poprawa następowała systematycznie do 2010 roku u znacznej części badanych gospodarstw W 2011 roku wystąpiło obniżenie się frakcji gospodarstw domowych oceniających własną sytuację materialną jako bardzo dobrą i raczej dobrą wzroacutesł natomiast udział gospodarstw posiadających ra-czej złą oraz złą sytuację materialną W sytuacji poniżej przeciętnej było w 2000 roku 366 natomiast w 2007 roku pozostało 215 W 2011 roku odsetek ten wynioacutesł 21

Korzystając ze wskaźnika podobieństwa

gdzie wi oznacza odpowiednio frakcje gospodarstw określających wła-sną sytuację materialną jako (i) bardzo dobrą raczej dobrą przecięt-

sum=i

ii wwP min 2007200020072000


ną raczej złą złą w roku 2000 oraz 2007 otrzymano P20002007 = 849 W badanym okresie nastąpiło przesunięcie 151 gospodarstw domo-wych w kierunku poprawy sytuacji materialnej Dalsze przesunięcie w tym samym kierunku było już niewielkie i dla całego okresu 2000 oraz 2011 objęło 156 gospodarstw domowych bowiem wskaźnik po-dobieństwa P20002011=844

Tabela 13 Subiektywna ocena sytuacji materialnej gospodarstw domowych w 2011 roku według grup społeczno-ekonomicznych

Gospodarstwa domowe

danej grupy gospodarstw oceniających sytuację materialną jakobardzo dobrą

raczej dobrą przeciętną raczej

złą złą

Ogoacutełem 22 210 558 143 67Pracownikoacutew (razem) na stanowiskach robotniczych na stanowiskach nierobotniczych

260745

239138339

579632525

11716371

406120

Rolnikoacutew 12 207 647 94 40Pracujących na własny rachunek 53 397 479 52 20Emerytoacutew 13 166 586 171 64Rencistoacutew 05 83 483 270 159

Źroacutedło na podstawie Budżety gospodarstw domowych w 2011 roku op cit s 234

Tabela 14 Subiektywna ocena sytuacji materialnej gospodarstw domowych w 2011 roku według klasy miejscowości zamieszkania


danej grupy gospodarstw oceniających sytuację materialną jako

bardzo dobrą

raczej dobrą przeciętną raczej złą złą

Miasta ogoacutełem 27 229 539 139 67Miasta o liczbie mieszkańcoacutew poniżej 20 tysięcy20ndash99 tys100ndash199 tys200ndash499 tys500 tys i więcej

1521293142

214209227236264

565550537531508

139150151134121

6671566965

Wieś 12 173 596 152 67



Z tabeli 13 wynika że ponad 55 ogoacutełu gospodarstw domowych ocenia swoją sytuację materialną jako przeciętną Do najbardziej roacuteżnią-cych się od siebie należą gospodarstwa pracujących na własny rachunek oraz gospodarstwa rencistoacutew W tej pierwszej grupie 45 gospodarstw oceniło swoją sytuację materialną jako bardzo dobrą lub raczej dobrą a tylko 72 jako złą lub raczej złą W gospodarstwach rencistoacutew sytu-acja jest odwrotna prawie 43 uważa swoje warunki materialne za złe lub raczej złe a tylko 88 za raczej dobre lub bardzo dobre Zauważmy że zroacuteżnicowanie ocen zależy także od klasy miejscowości zamieszkania (tabela 14) Gorzej oceniają swoją sytuację materialną mieszkańcy wsi Prawie 60 gospodarstw uważa że ich sytuacja materialna jest prze-ciętna a niemal 22 że jest zła lub raczej zła podczas gdy ponad 30 gospodarstw w miastach powyżej 500 tys mieszkańcoacutew ocenia swoją sytuację jako bardzo dobrą lub raczej dobrą

Interesujące może okazać się poroacutewnanie poziomu i struktury wy-datkoacutew ogoacutełem gospodarstw domowych zaklasyfi kowanych do pięciu podzbioroacutew według ich własnej oceny sytuacji materialnej Wyniki ba-dania zaprezentowane w tabeli 15 odnoszą się do 2006 oraz 2011 roku Można zatem zaobserwować zmiany ktoacutere zaszły w badanym zjawisku w ciągu pięciu lat

Zauważmy że poziom wydatkoacutew gospodarstw domowych znaj-dujących się w bardzo dobrej sytuacji materialnej jest w 2006 roku 35-krotnie wyższy od gospodarstw w sytuacji złej w 2011 roku ndash 32-krotnie wyższy Z kolei gospodarstwa domowe deklarujące raczej dobrą sytuację materialną mają wydatki prawie dwukrotnie wyższe od gospodarstw wskazujących na sytuację raczej złą

Do oceny materialnej sfery warunkoacutew życia korzysta się często ze wskaźnika udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem Wyni-ki obliczeń zawarte w pierwszym wierszu tabeli 15 potwierdzają jego przydatność Przeciętny udział wydatkoacutew żywnościowych w gospodar-stwach o bardzo dobrej sytuacji materialnej kształtuje się w 2006 roku na poziomie 164 w 2006 roku i jest ponad dwukrotnie niższy od udzia-łu tych wydatkoacutew w gospodarstwach znajdujących się w złej sytuacji materialnej Raczej dobra sytuacja materialna charakteryzuje się 221 a przeciętna ndash 29 udziałem wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacute-łem Wartość tego wskaźnika przekraczająca 33 wskazuje na raczej złą lub złą sytuację materialną

Wraz z pogarszaniem się sytuacji materialnej wzrasta udział wydat-koacutew na utrzymanie mieszkania oraz na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe obniża się natomiast udział wydatkoacutew na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania transport rekreację i kulturę oraz na eduka-


cję ndash w wydatkach ogoacutełem gospodarstwa domowego W badanym okre-sie 2006ndash2011 wzroacutesł udział wydatkoacutew ponoszonych na zaspokojenie podstawowych potrzeb w wydatkach ogoacutełem Należą do nich wydatki na żywność wydatki na użytkowanie mieszkania i nośniki energii oraz wydatki na zdrowie

Tabela 15 Poziom i struktura () wydatkoacutew ogoacutełem w gospodarstwach domowych o określonej sytuacji materialnej w 2006 i 2011 roku


Sytuacja materialna gospodarstw domowychBardzo dobra

Raczej dobra Przeciętna Raczej zła Zła

2006 2011 2006 2011 2006 2011 2006 2011 2006 2011Żywność i napoje bezalkoholowe 164 204 221 248 290 305 336 340 353 360

Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 21 23 23 26 27 28 30 33 34 42

Odzież i obuwie 81 66 65 55 52 41 42 31 35 26Użytkowanie mieszkania i nośniki energii

135 174 173 195 196 220 213 248 232 261

Wyposażenie mieszkania 66 54 59 48 50 42 43 34 40 31

Zdrowie 41 48 45 50 48 54 51 60 49 52Transport 136 100 116 95 88 76 65 49 50 40Łączność 47 41 50 45 52 47 50 47 46 43Rekreacja i kultura 117 114 87 87 63 65 54 55 48 47Edukacja 17 12 16 10 13 08 11 06 09 04Pozostałe 175 164 145 141 121 114 102 97 104 94Wydatki ogoacutełem w zł 20062011

4 587985 37998

3 091023 99257

2 148782 75732

1 567741 97840

1 324051 67789

Źroacutedło obliczenia własne7

Na roacuteżnice w poziomie i strukturze wydatkoacutew ma niewątpliwie wpływ zroacuteżnicowany poziom dochodoacutew gospodarstw domowych determinu-jący wskazanie określonej własnej sytuacji materialnej Zwroacutećmy tak-

7 Por B Podolec Sytuacja materialna gospodarstw domowych a kształtowa-nie się wydatkoacutew w 2006 roku [w] Społeczno-ekonomiczne uwarunkowa-nia procesoacutew ludnościowych i kształtowania się potrzeb red J Kurkiewicz B Podolec Krakoacutew 2008


że uwagę na inne wybrane cechy tych gospodarstw Rezultaty obliczeń przeprowadzonych na zbiorze jednostkowych danych za 2007 i 2011 rok zestawiono w tabeli 16

Tabela 16 Wybrane charakterystyki gospodarstw domowych w Polsce według określonej sytuacji materialnej w 2007 i 2011 roku




2007 2011 2007 2011 2007 2011 2007 2011 2007 2011Przeciętna liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym

218 267 303 290 306 292 288 273 271 263

Przeciętny wiek głowy gospodarstwa domowego

455 467 477 486 515 517 529 541 532 538

Wykształcenie wyższe głowy gospodarstwa ()

497 619 305 386 116 151 46 66 42 47

Gospodarstwa pracujących na własny rachunek ()

236 169 128 132 55 59 24 24 19 19

Gospodarstwa pracujących na stanowisku nierobotniczym ()

439 494 350 383 198 223 108 122 78 76

Miasta powyżej 100 tys mieszkańcoacutew

498 494 349 343 271 266 254 264 345 282

Miasta poniżej 100 tys mieszkańcoacutew

294 255 286 297 284 286 293 293 276 303

Wieś 208 254 365 359 445 449 453 442 379 416

Procentowy udział gospodarstw domowych według klasy miejsca zamiesz-kania


Te interesujące wyniki wskazują że w bardzo dobrej sytuacji ma-terialnej znajdują się przede wszystkim gospodarstwa domowe ludzi z wykształceniem wyższym stawiających sobie za cel karierę zawodo-wą (stąd najniższa przeciętna liczba osoacuteb w rodzinie) mieszkających w dużych miastach i pracujących na stanowiskach nierobotniczych bądź


pracujących na własny rachunek (w tym także wykonujących wolny za-woacuted) Wraz z wyższym wiekiem głowy gospodarstwa domowego pogar-sza się jego sytuacja materialna Jeśli chodzi o wielkość gospodarstwa to wzrostowi liczby osoacuteb w rodzinie odpowiada pogorszenie sytuacji materialnej z bardzo dobrej i raczej dobrej do przeciętnej Zła bądź raczej zła sytuacja materialna wiąże się z innymi ndash niż wielkość gospo-darstwa ndash cechami Należą do nich min wiek wykształcenie a także podstawowe źroacutedło dochodoacutew (często emerytura lub renta) Zauważmy także że uwzględniony w badaniu rodzaj zatrudnienia i wykonywanej pracy głowy gospodarstwa w tym przypadku pracy najemnej na stano-wisku nierobotniczym bądź pracy na własny rachunek występuje z dużą częstotliwością w gospodarstwach o lepszej niż przeciętna sytuacji ma-terialnej W tym zakresie występuje wyraźna prawidłowość Biorąc pod uwagę klasę miejsca zamieszkania można zauważyć że w 2007 roku prawie 50 gospodarstw domowych o sytuacji materialnej bardzo dobrej mieszka w dużych miastach a tylko 20 na wsi Z kolei gospodarstwa o przeciętnej oraz raczej złej sytuacji materialnej występują najczęściej na wsi W 2011 roku można zauważyć pewne zmiany w charakterysty-kach gospodarstw domowych w poroacutewnaniu z 2007 rokiem Największa zmiana zaszła w udziale gospodarstw domowych ktoacuterych głowa ma wy-kształcenie wyższe

Wszystkie te wyniki świadczą o zasadności oceny wydawanej przez gospodarstwa domowe o własnej sytuacji materialnej W dalszej części pracy zostaną przeprowadzone szersze badania wybranych problemoacutew materialnej sfery warunkoacutew życia z wykorzystaniem danych zaroacutewno o charakterze obiektywnym jak i subiektywnym

2 Budżety gospodarstw domowych jako źroacutedło danych statystycznych

21 Podstawowe pojęcia i klasyfikacje

Badania budżetoacutew gospodarstw domowych stanowią zasadnicze źroacutedło danych do przeprowadzenia analiz warunkoacutew życia ludności Dostar-czają one informacji o przychodach rozchodach spożyciu i wyposaże-niu w dobra trwałego użytkowania gospodarstw domowych Pozwalają ponadto na przeprowadzanie oceny zroacuteżnicowania warunkoacutew bytu pod-stawowych grup społeczno-ekonomicznych ludności oraz na określenie przyczyn powodujących te roacuteżnice

Podmiotem badania jest gospodarstwo domowe jedno- lub wielo-osobowe1 Przedmiotem badania jest natomiast budżet gospodarstwa domowego to znaczy wielkości przychodoacutew i rozchodoacutew (pieniężnych i niepieniężnych) wszystkich członkoacutew badanego gospodarstwa domo-wego oraz ilościowe spożycie wybranych artykułoacutew i usług2 Zbierane są ponadto informacje o cechach demografi cznych i społeczno-ekono-

1 Termin bdquogospodarstwo domowerdquo jest stosowany zamiennie z pojęciem bdquoro-dzinardquo mimo niejednakowego zakresu tych pojęć Za gospodarstwo domowe jednoosobowe uważa się osobę utrzymującą się samodzielnie tzn niełą-czącą swoich dochodoacutew z innymi osobami bez względu na to czy miesz-ka sama czy też z innymi osobami Przez pojęcie gospodarstwa domowego wieloosobowego rozumie się zespoacuteł osoacuteb mieszkających razem i wspoacutelnie utrzymujących się Wielkość gospodarstwa domowego określana jest liczbą osoacuteb wchodzących w skład danego gospodarstwa Za osobę pozostającą na utrzymaniu uważa się osobę ktoacutera nie posiada własnego źroacutedła utrzymania natomiast jest utrzymywana przez członkoacutew gospodarstwa

2 Por Metodyka badania budżetoacutew gospodarstw domowych Warszawa 1999

22 2 Budżety gospodarstw domowych jako źroacutedło danych statystycznych

micznych osoacuteb wchodzących w skład gospodarstwa domowego ich aktywności ekonomicznej wykształceniu miejscu zamieszkania użyt-kowaniu gruntoacutew przez gospodarstwo domowe wyposażeniu gospodar-stwa domowego w dobra trwałego użytkowania i nieruchomości oraz subiektywnej ocenie sytuacji materialnej gospodarstwa domowego

Historia badań budżetoacutew gospodarstw domowych na ziemiach pol-skich sięga przełomu XIX i XX wieku Były to pojedyncze proacuteby ba-dań Także w dwudziestoleciu międzywojennym podjęte przez GUS badania wybranych grup ludności należy ocenić jako fragmentaryczne Po wojnie GUS rozpoczął w 1957 roku badania budżetoacutew oparte na metodzie reprezentacyjnej Do 1971 roku stosowano metodę ciągłą a losowanie gospodarstw domowych odbywało się przez losowanie zakładoacutew pracy Od 1973 roku do 1982 roku losowano gospodarstwa domowe (mieszkania) zamieszkałe na terenie uprzednio wylosowa-nych rejonoacutew statystycznych Metodę rotacji kwartalnej wprowadzono w 1982 roku i stosowano ją do 1992 roku Badaniami objęto woacutew-czas cztery grupy społeczno-ekonomiczne gospodarstw pracownicze robotniczo-chłopskie chłopskie oraz emerytoacutew i rencistoacutew Od 1993 roku stosowana jest metoda rotacji miesięcznej o cyklu kwartalnym3 Zastosowano terytorialny warstwowy dwustopniowy schemat loso-wania proacuteby4 Badanie budżetoacutew gospodarstw domowych prowadzo-ne metodą reprezentacyjną oznacza że wyniki uzyskane na podstawie wylosowanej proacuteby można odnieść do całej zbiorowości prywatnych gospodarstw domowych w kraju (z wyjątkiem tych ktoacuterych reprezen-tacja nie znalazła się w proacutebie)

Budżet gospodarstwa domowego jest to systematyczne zestawienie (według klasyfi kacji) przychodoacutew i rozchodoacutew (pieniężnych i niepie-niężnych) gospodarstwa domowego za dany okres Przychody netto są to wszystkie wartości wpływające do gospodarstwa domowego bez zali-czek na podatek dochodowy od osoacuteb fi zycznych płaconych przez płatni-ka w imieniu podatnika jak roacutewnież bez składek na ubezpieczenia spo-łeczne i zdrowotne Na przychody netto składają się dochoacuted rozporzą-

3 Rotacja miesięczna oznacza że w każdym miesiącu w badaniu uczestniczą inne gospodarstwa domowe Cykl kwartalny natomiast oznacza że z gospo-darstwami badanymi w poszczegoacutelnych miesiącach kwartału przeprowadza-ny jest pod koniec kwartału dodatkowy wywiad

4 Szczegoacuteły na temat doboru proacuteby oraz metod estymacji parametroacutew można znaleźć w Metodologia badania budżetoacutew gospodarstw domowych Warsza-wa 2011 a także w uwagach metodycznych zawartych w Budżety gospo-darstw domowych w 2011 roku op cit


dzalny i pozycje oszczędnościowe po stronie przychodowej Rozchody netto są to wszystkie wartości wypływające z gospodarstwa domowego na zewnątrz bez zaliczek na podatek dochodowy od osoacuteb fi zycznych płaconych przez płatnika w imieniu podatnika jak roacutewnież bez składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne Na rozchody netto składają się wydatki i pozycje oszczędnościowe po stronie rozchodowej

Dochoacuted rozporządzalny to suma bieżących dochodoacutew gospodarstwa domowego z poszczegoacutelnych źroacutedeł pomniejszona o zaliczki na poda-tek dochodowy od osoacuteb fi zycznych płacone przez płatnika w imieniu podatnika (od dochodoacutew z pracy najemnej oraz od niektoacuterych świad-czeń z ubezpieczenia społecznego i świadczeń pomocy społecznej) o podatki od dochodoacutew i własności płacone przez osoby pracujące na własny rachunek w tym przedstawicieli wolnych zawodoacutew i rolnikoacutew indywidualnych oraz o składki na ubezpieczenia społeczne W skład dochodu rozporządzalnego wchodzą dochody pieniężne i niepieniężne w tym spożycie naturalne oraz towary i usługi otrzymane nieodpłatnie Dochoacuted rozporządzalny przeznaczony jest na wydatki oraz na przyrost oszczędności

Na dochoacuted rozporządzalny składają się5 bull dochoacuted z pracy najemnej bull dochoacuted z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwiebull dochoacuted z pracy na własny rachunek poza gospodarstwem indywidu-

alnym w rolnictwie z wykonywania wolnego zawodubull dochoacuted z tytułu własnościbull dochoacuted z wynajmu nieruchomościbull świadczenia z ubezpieczeń społecznychbull świadczenia pomocy społecznejbull pozostały dochoacuted (w tym dary i alimenty)

Dochoacuted z pracy najemnej obejmuje wszystkie dochody uzyskiwane z tytułu pracy najemnej w tym wynagrodzenie za pracę zasiłki cho-robowe wyroacutewnawcze opiekuńcze dochody w formie niepieniężnej np wartość usług związanych z korzystaniem z mieszkania służbowego dopłaty do biletoacutew na środki transportu publicznego kwoty uzyskane z Zakładowego Funduszu Świadczeń Socjalnych Dochoacuted z pracy na-jemnej obejmuje dochody uzyskane we wszystkich miejscach pracy da-nego członka gospodarstwa domowego niezależnie od długości trwania okresu pracy i rodzaju umowy o pracę

5 Por np Budżety gospodarstw domowych w 2011 roku op cit s 17 i n


Dochoacuted z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie to roacuteżnica mię-dzy wartością produkcji rolnej (w tym spożyciem naturalnym) a bieżący-mi nakładami poniesionymi na produkcję rolną i podatkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego

Dochoacuted z pracy na własny rachunek obejmuje część dochodu uzyska-nego z prowadzonej działalności gospodarczej na własny rachunek poza gospodarstwem indywidualnym w rolnictwie i wykonywania wolnego zawodu jaka została przeznaczona na pozyskanie towaroacutew i usług kon-sumpcyjnych na potrzeby gospodarstwa domowego oraz na inwestycje o charakterze mieszkaniowym (np budowa domu mieszkalnego) Uzy-skany dochoacuted z pracy na własny rachunek może być w formie pieniężnej i niepieniężnej

Dochoacuted z tytułu własności obejmuje wartość odsetek od lokat bonoacutew lokacyjnych obligacji udzielonych pożyczek oraz udziałoacutew w zyskach przedsiębiorstw

Dochoacuted z wynajmu nieruchomości obejmuje dochoacuted netto (przycho-dy minus nakłady i podatki) pochodzący z wynajmu lokali mieszkalnych garaży i innych budynkoacutew niezwiązanych z działalnością gospodarczą oraz dochoacuted z wynajmu ziemi

Świadczenia z ubezpieczeń społecznych obejmują świadczenia otrzymane przez osoby ubezpieczone oraz ich rodziny wynikające z faktu ubezpieczenia się w funduszach ubezpieczeń społecznych Są to emerytury świadczenia o charakterze rent inwalidzkich renty ro-dzinne świadczenia rehabilitacyjne oraz zasiłki w tym macierzyńskie i pogrzebowe

Świadczenia pomocy społecznej obejmują świadczenia fi nansowe z budżetu państwa bądź gmin ze specjalnych funduszy jak roacutewnież to-wary i usługi otrzymane od instytucji niekomercyjnych Są to przede wszystkim zasiłki pielęgnacyjne dodatki mieszkaniowe renty socjalne stypendia oraz świadczenia przedemerytalne

Dochoacuted do dyspozycji jest to dochoacuted rozporządzalny pomniejszony o pozostałe wydatki Dochoacuted do dyspozycji przeznaczony jest na wydat-ki na towary i usługi konsumpcyjne oraz przyrost oszczędności

Wydatki obejmują wydatki na towary i usługi konsumpcyjne6 oraz pozostałe wydatki Wydatki na towary i usługi konsumpcyjne przezna-czone są na zaspokojenie potrzeb gospodarstwa domowego Obejmują

6 Klasyfi kacja wydatkoacutew na towary i usługi konsumpcyjne oparta jest na Kla-syfi kacji COICOPHBS (Classifi cation of Individual Consumption by Purpo-se for the Household Budget Surveys [Klasyfi kacja Spożycia Indywidualne-go według Celu dla Badań Budżetoacutew Gospodarstw Domowych])


one towary zakupione za gotoacutewkę na kredyt otrzymane bezpłatnie oraz spożycie naturalne

Towary konsumpcyjne obejmują dobra nietrwałego użytkowania (np żywność napoje lekarstwa) poacutełtrwałego użytkowania (np odzież książki zabawki) i trwałego użytkowania (np samochody pralki lo-doacutewki telewizory)

Zgodnie z klasyfi kacją stosowaną przez GUS po stronie wydatkoacutew wyroacuteżnia się następujące grupy (działy) wydatkoacutew konsumpcyjnych po-noszonych na zakup podstawowych rodzajoacutew doacutebr i usług oraz pozosta-łe wydatkibull żywność i napoje bezalkoholowebull napoje alkoholowe wyroby tytoniowe i narkotykibull odzież i obuwie bull użytkowanie mieszkania lub domu i nośniki energiibull wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowegobull zdrowiebull transportbull łącznośćbull rekreacja i kulturabull edukacjabull restauracje i hotelebull pozostałe wydatki na towary i usługibull inne wydatki

Za ważne kryterium grupowania uznaje się podstawowe źroacutedło utrzy-mania gospodarstwa domowego Podział ten utożsamia się z grupami społeczno-ekonomicznymi gospodarstw pracownikoacutew pracownikoacutew użytkujących gospodarstwo rolne rolnikoacutew pracujących na własny ra-chunek emerytoacutew rencistoacutew utrzymujących się z niezarobkowych źroacute-deł Gospodarstwa pracownikoacutew dzielą się ponadto na gospodarstwa ktoacuterych głowa (osoba wnosząca najwyższy dochoacuted) zatrudniona jest na stanowisku robotniczym bądź nierobotniczym

Od 2005 roku GUS wprowadził pewne modyfi kacje w powyższej klasyfi kacji Wyroacuteżnia się pięć podstawowych grup społeczno-eko-nomicznych gospodarstw domowych (GRS) Są to gospodarstwa pracownikoacutew rolnikoacutew pracujących na własny rachunek emerytoacutew i rencistoacutew utrzymujących się z niezarobkowych źroacutedeł7 Oproacutecz tego w klasyfi kacji gospodarstw uwzględniono siedem podgrup społeczno-ekonomicznych gospodarstw (PGRS) pracownikoacutew na stanowiskach

7 Por Metodologia badania budżetoacutewhellip op cit s 41ndash43


robotniczych pracownikoacutew na stanowiskach nierobotniczych emery-toacutew rencistoacutew utrzymujących się ze świadczeń społecznych utrzy-mujących się z pozostałych niezarobkowych źroacutedeł utrzymujących się z pozostałych źroacutedeł

Każda grupa społeczno-ekonomiczna gospodarstw domowych posia-da określone źroacutedło swoich podstawowych (wyłącznych lub przeważa-jących) dochodoacutew Są nimibull w gospodarstwach pracownikoacutew ndash dochoacuted z pracy najemnej w sek-

torze publicznym lub prywatnym Dodatkowym źroacutedłem utrzymania tych gospodarstw może być emerytura renta lub inne niezarobkowe źroacutedło praca na własny rachunek użytkowanie gospodarstwa indy-widualnego w rolnictwie wykonywanie wolnego zawodu

bull w gospodarstwach rolnikoacutew ndash dochoacuted z użytkowanego gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie Dodatkowym źroacutedłem utrzymania tych gospodarstw może być emerytura renta lub inne źroacutedło niezarobko-we praca najemna praca na własny rachunek bądź wykonywanie wolnego zawodu

bull w gospodarstwach pracujących na własny rachunek ndash dochoacuted z pra-cy na własny rachunek poza gospodarstwem indywidualnym w rol-nictwie lub wykonywanie wolnego zawodu Dodatkowym źroacutedłem utrzymania może być praca najemna użytkowanie gospodarstwa in-dywidualnego w rolnictwie emerytura renta lub inne niezarobkowe źroacutedło

bull w gospodarstwach emerytoacutew ndash emerytura Dodatkowym źroacutedłem utrzymania może być inne źroacutedło niezarobkowe poza emeryturą (np dochoacuted z własności zasiłki rodzinne wraz z dodatkami dary) praca najemna użytkowanie gospodarstwa indywidualnego w rolnic-twie praca na własny rachunek lub wykonywanie wolnego zawodu

bull w gospodarstwach rencistoacutew ndash renta Dodatkowym źroacutedłem utrzy-mania może być inne źroacutedło niezarobkowe poza rentą (np dochoacuted z własności zasiłki rodzinne wraz z dodatkami dary) praca najemna użytkowanie gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie praca na własny rachunek lub wykonywanie wolnego zawodu

bull w gospodarstwach utrzymujących się z niezarobkowych źroacutedeł ndash dochoacuted ze źroacutedeł niezarobkowych innych niż emerytura lub renta np zasiłki dla bezrobotnych świadczenia pieniężne i niepieniężne udzielone na podstawie ustawy o pomocy społecznej pieniężne do-datki mieszkaniowe zasiłki rodzinne wraz z dodatkami alimenty darowizny dochody z tytułu własności i z wynajmu nieruchomości Dodatkowym źroacutedłem utrzymania tych gospodarstw może być praca


najemna emerytura lub renta praca na własny rachunek i wykony-wanie wolnego zawodu użytkowanie gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie

Przynależność gospodarstw do określonej grupy społeczno-ekono-micznej informuje nie tylko o podstawowych źroacutedłach ich dochodoacutew ale zawiera także (pośrednio) informacje o innych cechach gospodarstw Z przeprowadzonych uprzednio analiz wynika iż przynależność do gru-py społeczno-ekonomicznej pozostaje w wyraźnej korelacji z takimi cechami jak wykształcenie osoacuteb wchodzących w skład gospodarstwa aktywność zawodowa czy liczba posiadanych dzieci Preferencje kon-sumpcyjne gospodarstw związane są z charakterem pracy zawodowej a także odmiennością środowisk Czynniki te powodują iż nawet przy takich samych dochodach w gospodarstwach należących do roacuteżnych grup społeczno-ekonomicznych zestawy potrzeb oraz hierarchia ich pil-ności mogą być odmienne

Do ważnych cech demografi cznych gospodarstwa domowego należy wielkość gospodarstwa domowego określona liczbą osoacuteb w rodzinie typ biologiczny oraz liczba dzieci w gospodarstwie domowym W badaniach uwzględniających typ biologiczny gospodarstwa domowego wyroacuteżnia się 13 następujących klas (aktualnie termin bdquomałżeństwordquo został zastą-piony terminem bdquoparardquo8)bull małżeństwo bez dzieci na utrzymaniubull małżeństwa z jednym dzieckiem na utrzymaniubull małżeństwo z dwojgiem dzieci na utrzymaniubull małżeństwo z trojgiem dzieci na utrzymaniubull małżeństwo z czworgiem i więcej dziecibull matka z dziećmi na utrzymaniubull ojciec z dziećmi na utrzymaniu bull małżeństwo z dziećmi na utrzymaniu i innymi osobamibull matka z dziećmi na utrzymaniu i innymi osobamibull ojciec z dziećmi na utrzymaniu i innymi osobamibull inne osoby z dziećmi na utrzymaniubull gospodarstwa jednoosobowebull pozostałe

Kolejna klasyfi kacja gospodarstw łączy się z osobą głowy gospo-darstwa domowego Głowę gospodarstwa domowego stanowiła osoba otrzymująca najwyższy dochoacuted spośroacuted wszystkich członkoacutew gospodar-

8 Por ibidem s 43


stwa domowego mających źroacutedło utrzymania zgodnie z grupą społecz-no-ekonomiczną całego gospodarstwa domowego Głowa gospodarstwa jest obecnie nazwana osobą odniesienia9 To osoba ktoacutera ukończyła 16 lat i osiąga najwyższy stały (w dłuższym okresie) dochoacuted spośroacuted wszystkich członkoacutew gospodarstwa domowego

Przeprowadzając klasyfi kację gospodarstw według miejsca zamiesz-kania stosuje się podział administracyjny kraju na 16 wojewoacutedztw podział na sześć regionoacutew10 ustalonych przez GUS oraz podział we-dług klas miejscowości zamieszkania Wyroacuteżnia się następujące klasy miejscowościbull miasta o liczbie mieszkańcoacutew 500 tys i więcejbull miasta o liczbie mieszkańcoacutew 200ndash500 tysbull miasta o liczbie mieszkańcoacutew 100ndash200 tysbull miasta o liczbie mieszkańcoacutew 20ndash100 tysbull miasta poniżej 20 tys mieszkańcoacutewbull wieś

Materiał statystyczny zawiera także opinie respondenta o warunkach życia gospodarstwa domowego Należą do nich min informacje na te-mat wyposażenia gospodarstwa w wybrane przedmioty trwałego użyt-kowania dane dotyczące spożycia wybranych artykułoacutew spożywczych oraz subiektywna ocena ogoacutelnej sytuacji materialnej gospodarstwa W ocenie subiektywnej wyroacuteżnia się pięć stopni bardzo dobra dobra przeciętna raczej zła zła

Z powyższego wynika że na podstawie badań budżetoacutew domowych można gromadzić dane statystyczne w postaci troacutejwymiarowej macierzy X=[xijt] w ktoacuterej i-ty obiekt badania (np gospodarstwo domowe woje-woacutedztwo) opisane jest j-tą cechą w t-tej jednostce czasu przy czym i=1 2 n j=1 2 m t=1 2 T Taka bdquokostkardquo danych statystycznych stwarza szerokie możliwości badawcze i pozwala na prowadzenie roacuteżno-kierunkowych analiz z wykorzystaniem wielu procedur statystycznych zależnie od celu badania

9 Por ibidem s 2210 W skład regionoacutew wchodzą następujące wojewoacutedztwa region centralny ndash

mazowieckie łoacutedzkie region południowy ndash małopolskie śląskie region wschodni ndash lubelskie podkarpackie podlaskie świętokrzyskie region poacuteł-nocno-zachodni ndash lubuskie wielkopolskie zachodniopomorskie region po-łudniowo-zachodni ndash dolnośląskie opolskie region poacutełnocny ndash kujawsko--pomorskie pomorskie warmińsko-mazurskie


Wykorzystując wyniki badania budżetoacutew gospodarstw domowych do analiz ekonomicznych w skali kraju należy pamiętać11 żebull ich wyniki bazujące na oświadczeniach osoacuteb badanych (zaroacutewno

w Polsce jak i w innych krajach) obarczone są błędami o charak-terze nielosowym Dotyczy to zwłaszcza dochodoacutew oraz niektoacuterych wydatkoacutew (np celowo zaniżane są dochody wydatki na alkohol ty-toń)

bull niektoacutere rozwiązania metodologiczne przyjęte w badaniu budżetoacutew gospodarstw domowych roacuteżnią się od rozwiązań stosowanych w ra-chunkach narodowych odnoszących się do sektora gospodarstw do-mowych oraz innych badańDlatego mogą występować rozbieżności między wynikami badania

budżetoacutew gospodarstw domowych a danymi makroekonomicznymi Wyniki badania budżetoacutew gospodarstw domowych powinny być wy-korzystywane przede wszystkim do analiz zroacuteżnicowania względnego oraz struktury dochodoacutew wydatkoacutew i spożycia przez gospodarstwa domowe

22 Ogoacutelna charakterystyka gospodarstw domowych

Ogoacutelną charakterystykę gospodarstw domowych przeprowadzono w przekroju grup społeczno-ekonomicznych uznanym za ważne kryte-rium klasyfi kacji gospodarstw

Charakterystykę gospodarstw domowych przeprowadzono na podsta-wie opublikowanych przez GUS wynikoacutew badań budżetoacutew domowych przeprowadzonych w 2006 i 2011 roku Za ważne dla kształtowania się wydatkoacutew uznano dane liczbowe określające wielkość gospodarstwa do-mowego (tj przeciętną liczbę osoacuteb w gospodarstwie domowym) struk-turę ludności w gospodarstwach domowych według wieku płci oraz poziomu wykształcenia12 odnosząc przy tym powyższe informacje do określonej grupy społeczno-ekonomicznej13

11 Szerzej na ten temat w publikacjach GUS np Budżety gospodarstw domo-wych w 2011 roku op cit s 24ndash25

12 Ogoacutelną charakterystykę gospodarstw domowych przeprowadzono na pod-stawie Budżety gospodarstw domowych w 2006 roku op cit oraz Budżety gospodarstw domowych w 2011 roku op cit

13 W podrozdziale tym wykorzystano częściowo wyniki badań przeprowa-dzonych przez autorkę w B Podolec Ekonomiczno-społeczne i demogra-fi czne uwarunkowania kształtowania się wydatkoacutew gospodarstw domowych


Tabela 21 Wybrane charakterystyki gospodarstw domowych według grup społeczno-ekonomicznych w 2006 i 2011 roku

Gospodarstwa domowe


Liczba osoacuteb

w gosp

Dochoacuted roz-porządzalny

w zł na osobę

Wydatki w zł na osobę

Procentowy udział wyd na żywność w wyd

ogoacutełemPracownikoacutew (PRA) 2006

2011349331

82918124384

73202100605

255237

Rolnikoacutew (ROL) 20062011

437408

6897598388

5737673602

352330

Pracujących na własny 2006rachunek (WLA) 2011

343331

110263149743

95526122152

226212

Emerytoacutew (EMER) 20062011

218203

94389129796

85353112491

289274

Rencistoacutew (RENC) 20062011

231198

6849596898

6597089786

318305

Gospodarstwa domowe 2006ogoacutełem 2011

305287

84368122695

74481101512

271250

Źroacutedło obliczenia własne na podstawie Budżety gospodarstw domowych w 2006 roku Warszawa 2007 oraz Budżety gospodarstw domowych w 2011 roku op cit

Jak wynika z tabeli 21 najbardziej liczne są gospodarstwa rolni-koacutew Przeciętnie przypada w nich więcej niż 4 osoby na gospodarstwo domowe (437 osoby w 2006 roku i 408 osoby w 2011 roku) przy średniej dla wszystkich gospodarstw domowych na poziomie (odpo-wiednio 305 oraz 287 osoby) Za naturalną należy uznać niską wartość przeciętną tej cechy w gospodarstwach emerytoacutew (odpowiednio 218 oraz 203 osoby na rodzinę)14 Z dotychczas przeprowadzonych badań

w Polsce (wydruk komputerowy) zadanie badawcze nr WEiZ1DS2008 Krakowska Szkoła Wyższa im Andrzeja Frycza Modrzewskiego Wydział Ekonomii i Zarządzania Krakoacutew 2008

14 Zauważmy iż wielkość gospodarstwa domowego ma wpływ na przeciętny poziom dochodoacutew oraz wydatkoacutew ktoacutery w badaniach budżetoacutew gospo-darstw domowych wyrażany jest najczęściej w przeliczeniu na jedną osobę Stąd analiza poroacutewnawcza np dochodoacutew między grupami społeczno-eko-nomicznymi może wskazywać na stosunkowo korzystną sytuację materialną gospodarstw emerytoacutew i rencistoacutew chociaż w rzeczywistości ich warunki materialne są gorsze od innych grup gospodarstw ze względu na pewne stałe pozycje wydatkoacutew (np czynsz nośniki energii) ktoacuterych poziom nie zależy od wielkości rodziny (bądź zależy w niewielkim stopniu)


wynika15 iż w latach 1993ndash2004 wielkość gospodarstw domowych ule-gała powolnym zmianom w kierunku zmniejszania się przeciętnej liczby osoacuteb w rodzinie Zauważmy iż prawidłowość ta trwa nadal i odnosi się do wszystkich grup społeczno-ekonomicznych W ogoacutelnej charakterystyce gospodarstw domowych znalazła miejsce ocena ich sytuacji fi nansowej ktoacuterą określono przez przeciętny poziom dochodu rozporządzalnego oraz poziom wydatkoacutew w przeliczeniu na osobę w gospodarstwie do-mowym Przeciętny miesięczny dochoacuted rozporządzalny przypadający na jedną osobę w gospodarstwie domowym wynosił w 2006 roku 84368 zł i w cenach bieżących wzroacutesł w 2011 roku do poziomu 1 22695 zł Naj-bliższe przeciętnemu poziomowi są dochody w gospodarstwach pracow-nikoacutew Najwyższy poziom dochodu osiągają gospodarstwa pracujących na własny rachunek (odpowiednio 1 10263 zł oraz 1 49743 zł) najniż-szy zaś ndash gospodarstwa rencistoacutew (68495 zł i 96898 zł) oraz gospodar-stwa rolnikoacutew (68975 zł i 98388 zł) Stosunkowo wysokim dochodem charakteryzują się gospodarstwa emerytoacutew

Ocenę zamożności podzbioroacutew gospodarstw domowych można przeprowadzić także na podstawie wskaźnika wydatkoacutew żywnościo-wych W metodzie tej wykorzystuje się prawo Engla moacutewiące że przy wzroście dochodoacutew gospodarstwa domowego spada udział jego wy-datkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem Zgodnie z tak przyjętym kryterium można wnioskować że do relatywnie najuboższych zaliczyć można gospodarstwa rolnikoacutew oraz gospodarstwa rencistoacutew Biorąc pod uwagę fakt że wydatki na żywność obejmują także spożycie na-turalne czyli produkty pobrane z własnego gospodarstwa rolnego w ocenie sytuacji materialnej opartej na prawie Engla należy wyłą-czyć gospodarstwa utrzymujące się z rolnictwa Stąd można uznać że spośroacuted pozostałych grup społeczno-ekonomicznych do najuboższych należą gospodarstwa rencistoacutew ktoacuterych udział wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem średnio biorąc przekracza 30 (318 w 2006 roku i 305 w 2011 roku)

Relatywnie najzamożniejsze są gospodarstwa pracujących na wła-sny rachunek W 2006 roku ich wydatki na żywność stanowiły średnio 226 ogoacutełu wydatkoacutew i w 2011 roku udział ten obniżył się do 212 Zauważmy że obniżenie wskaźnika wydatkoacutew żywnościowych wystą-piło we wszystkich grupach społeczno-ekonomicznych

15 Por B Podolec P Ulman A Wałęga Aktywność ekonomiczna a sytuacja materialna gospodarstw domowych Krakoacutew 2008


Tabela 22 Struktura ludności () w gospodarstwach domowych według wieku płci oraz grup społeczno-ekonomicznych w 2007 i 2011 roku

Wyszczegoacutel-nienie

Gospodarstwa domoweOgoacutełem PRA ROL WLA EMER RENC

Rok 2007 2011 2007 2011 2007 2011 2007 2011 2007 2011 2007 2011Ogoacutełem 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100Poniżej 14 lat 182 158 221 195 221 170 232 219 49 29 91 6415ndash19 85 72 96 83 115 103 102 78 29 22 75 6120ndash24 77 68 89 79 83 82 67 59 36 26 72 5225ndash34 134 141 170 180 110 116 152 167 54 46 73 6735ndash44 127 128 155 157 139 138 174 181 44 41 66 6545ndash54 162 143 180 165 180 174 182 153 77 65 198 16855ndash59 73 80 48 69 51 75 50 71 130 90 162 18460ndash64 43 69 15 28 21 40 18 30 138 210 77 11465 lat i więcej 117 128 26 30 80 84 23 26 443 470 186 216Mężczyźni 478 479 491 492 515 519 493 506 445 446 405 384

Źroacutedło Budżety gospodarstw domowych w 2007 roku Warszawa 2008 oraz Bu-dżety gospodarstw domowych w 2011 roku op cit s 73

Tabela 23 Struktura ludności () w wieku 15 lat i więcej w gospodarstwach domowych według poziomu wykształcenia oraz grup społeczno-ekonomicznych w 2007 i 2011 roku

Wyszczegoacutelnienie Gospodarstwa domoweOgoacutełem PRA ROL WLA EMER RENC

Ogoacutełem 1000 1000 1000 1000 1000 1000Wyższe 2007 2011

119159

145194

3250

197235

101121

2839

Policealne 2007 2011

2422

2824

1310

3027

2223

1515

Średnie zawodowe 2007 2011

205188

218189

180176

257229

198199

144143

Średnie ogoacutelnokszt 2007 2011

9897

10199

5561

133113

9193

7580

Zasadnicze zawod 2007 2011

278271

291271

341331

208221

229259

307314

Gimnazjalne 2007 2011

6862

8075

9791

8770

2218

5851

Podstawowe 2007 2011

200193

134143

271269

86101

317277

351337

Bez wykształcenia 2007 2011

0908

0305

1112

0205

2012

2220

Źroacutedło Budżety gospodarstw domowych w 2007 roku op cit oraz Budżety go-spodarstw domowych w 2011 roku op cit s 80


W tabeli 22 przedstawiono strukturę ludności w gospodarstwach domowych według wieku płci oraz grup społeczno-ekonomicznych w 2007 i 2011 roku Za stosunkowo młodych należy uznać członkoacutew gospodarstw domowych pracownikoacutew oraz gospodarstw pracujących na własny rachunek Ponad 70 osoacuteb w tych gospodarstwach ma w 2007 roku mniej niż 45 lat Odsetek osoacuteb w wieku 60 lat i więcej przekracza w tych gospodarstwach niewiele ponad 4 W odroacuteżnieniu od nich najstarsza grupa wiekowa jest stosunkowo liczna w gospodar-stwach rolnikoacutew (101) Świadczy to o starzeniu się tych gospodarstw bądź o odpływie młodych ludzi z gospodarstw związanych z użytkowa-niem gospodarstwa rolnego Starsi członkowie rodziny występują naj-częściej w gospodarstwach emerytoacutew i rencistoacutew Z tabeli 22 wynika że w gospodarstwach tych 788 osoacuteb ma w 2007 roku powyżej 45 lat a 581 osoacuteb ma 60 lat i więcej Rozkład wieku członkoacutew gospodarstw rencistoacutew wskazuje także na znaczny odsetek ludzi starszych w ktoacuterych 263 osoacuteb ma co najmniej 45 lat W gospodarstwach tych występuje znaczna przewaga kobiet (595) nad mężczyznami (405) Poroacutew-nując strukturę ludności według wieku w latach 2007 i 2011 można za-uważyć że we wszystkich grupach społeczno-ekonomicznych obniżył się udział osoacuteb w przedziale wieku do 24 lat

Analiza struktury ludności w wieku 15 lat i więcej według poziomu wykształcenia (tabela 23) wskazuje iż najwięcej osoacuteb z wykształce-niem wyższym i średnim jest w gospodarstwach pracujących na własny rachunek W gospodarstwach tych ponad 60 osoacuteb ma w 2007 roku wy-kształcenie co najmniej średnie W następnej kolejności są gospodarstwa pracownikoacutew Wykształcenie zasadnicze zawodowe najczęściej wystę-puje w gospodarstwach rolnikoacutew oraz rencistoacutew W gospodarstwach rencistoacutew dominuje wykształcenie co najwyżej gimnazjalne (431) podobnie w gospodarstwach rolnikoacutew (379) oraz emerytoacutew i renci-stoacutew (359) Godnym podkreślenia jest fakt iż poziom wykształcenia ludności we wszystkich grupach społeczno-ekonomicznych systema-tycznie wzrasta W poroacutewnaniu do 2007 roku największy wzrost doty-czy w 2011 roku udziału osoacuteb z wyższym wykształceniem w gospodar-stwach pracownikoacutew

Ta ogoacutelna charakterystyka gospodarstw należących do odmiennych grup społeczno-ekonomicznych stanowi tło w analizie poroacutewnawczej kształtowania się wybranych aspektoacutew warunkoacutew życia ludności

3 Badanie struktury gospodarstw domowych

31 Metody badania struktury zbiorowości statystycznej

Do opisu struktury zbiorowości statystycznej z punktu widzenia wyroacuteż-nionej cechy należą charakterystyki liczbowe rozkładu cechy jednowy-miarowej Do najczęściej wykorzystywanych charakterystyk liczbowych w opisie struktury zbiorowości statystycznej należą miary położenia (wśroacuted nich przeciętne zwane także miarami tendencji centralnej oraz kwantyle) miary zmienności miary asymetrii oraz miary koncentracji Pozwalają one w sposoacuteb syntetyczny opisać strukturę zbiorowości go-spodarstw domowych Nabierają szczegoacutelnego znaczenia w analizach poroacutewnawczych kształtowania się np dochodoacutew wydatkoacutew wyposa-żenia w wybrane przedmioty trwałego użytkowania bądź spożycia arty-kułoacutew żywnościowych w podzbiorach gospodarstw domowych roacuteżnią-cych się określonymi cechami społeczno-demografi cznymi

Przeciętny poziom cechy w zbiorowości statystycznej opisujemy ko-rzystając najczęściej ze średniej arytmetycznej (x ) W przypadku cechy ilościowej obliczamy ją zgodnie ze wzorem

sum=

=n

iix

nx

1

1

(31)

gdziexi ndash i-ta wartość zmiennej X (i=1 2 n)n ndash liczba jednostek statystycznych badanej zbiorowości

W badaniach budżetoacutew gospodarstw domowych ważną rolę od-grywają takie miary pozycyjne jak modalna (Mo) mediana (Me) oraz

36 3 Badanie struktury gospodarstw domowych

kwantyle (qp) Modalna jako wartość typowa przyjmuje dla wielu cech w zbiorowości gospodarstw domowych wartość niższą od średniej aryt-metycznej ze względu na prawostronną asymetrię rozkładu dochodoacutew i innych zmiennych Roacuteżnica ta świadczy w znacznej mierze o kształ-cie rozkładu badanej cechy w zbiorowości statystycznej W szeregach szczegoacutełowych modalną jest ta wartość zmiennej ktoacutera pojawia się naj-częściej W szeregach rozdzielczych z przedziałami klasowymi o jedna-kowej rozpiętości przybliżoną wartość modalnej wyznacza się zgodnie ze wzorem

s

ssss

sss h

ffffffxoM sdot

minus+minusminus

+=+minus

minus

)()( 11

1 (32)

gdziexs ndash dolna granica przedziału w ktoacuterym występuje modalnafs fs-1 fs+1 ndash liczebność przedziału odpowiednio w ktoacuterym występuje

modalna przedziału poprzedniego i następnegohs ndash rozpiętość przedziału w ktoacuterym występuje modalna

Kwantyle defi niowane są jako te liczby spośroacuted wartości cechy ba-danej zbiorowości ktoacutere dzielą ją na określone części pod względem liczby jednostek1 Rząd kwantyla (p) wskazuje w jaki sposoacuteb kwan-tyl qp dzieli zbiorowość Na przykład mediana jako kwantyl rzędu 05 (Me=q05) dzieli zbiorowość na dwie części w ten sposoacuteb że 50 jed-nostek zbiorowości ma wartości zmiennej mniejsze lub roacutewne medianie a druga połowa ma wartości roacutewne lub większe od mediany Wyzna-czanie kwantyli z szeregoacutew szczegoacutełowych sprowadza się do wskazania jednostki o odpowiednim numerze (zależnie od p) i odczytania wariantu zmiennej odpowiadającego tej jednostce Ogoacutelny wzoacuter na kwantyl rzędu p (qp) szeregach rozdzielczych ma postać

⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡minus+= sum

minus

=

1

1

s

ii

s

ssp fnp

fhxq (33)

gdziexs ndash dolna granica przedziału w ktoacuterym występuje określony kwantylfs ndash liczebność przedziału w ktoacuterym występuje określony kwantyl

1 Statystyka ogoacutelna red M Woźniak Krakoacutew 2002 s 41


hs ndash rozpiętość przedziału w ktoacuterym występuje określony kwantylp ndash rząd kwantyla (0ltplt1)n ndash ogoacutelna liczebność danej zbiorowości

summinus

=

1

1

s

iif ndash suma liczebności od klasy pierwszej do klasy poprzedzającej

przedział określonego kwantyla

W badaniach rozkładoacutew dochodoacutew gospodarstw domowych a także wydatkoacutew oraz innych cech charakteryzujących gospodarstwa domowe ważną rolę pełni mediana (jako wartość środkowa) ktoacutera może roacutewnać się wartości średniej oraz modalnej tylko w przypadku rozkładu syme-trycznego O stopniu asymetrii rozkładu mogą informować roacuteżnice mię-dzy tymi charakterystykami W analizach poroacutewnawczych rozkładoacutew cech w podzbiorach gospodarstw domowych użyteczne są także kwarty-le (Q1=q025 Q3=q075) oraz decyle (szczegoacutelnie D1=q01 i D9=q09)

Najprostszą miarą zmienności cech charakteryzujących materialną sferę warunkoacutew życia gospodarstw domowych jest rozstęp (R)

minmax iiii

xxR minus= (34)

określający roacuteżnicę między największą i najmniejszą wartością zmien-nej w badanej zbiorowości Na przestrzeni minionych lat roacuteżnica ta po-większa się W analizie rozkładu dochodoacutew i wydatkoacutew gospodarstw domowych przeprowadzonej w niniejszej pracy przytaczane bywają maksymalne wartości badanych cech oraz wartości decyli (pierwszego D1 i dziewiątego D9) ktoacuterych roacuteżnica obrazuje także obszar zmienno-ści cechy (w tym ostatnim przypadku ndash obszar zmienności 80 ogoacutelnej liczby jednostek zbiorowości centralnie położonych)

Najczęściej stosowaną miarą dyspersji jest odchylenie standardowe Informuje ono jaka jest średnia wartość odchyleń wartości cechy od jej średniej arytmetycznej Odchylenie standardowe (s) ma postać

2

1

1 )(sum=

minus=n

ii xx

ns (35)

Gdy istnieje potrzeba poroacutewnania zbiorowości ze względu na zmien-ność cechy roacuteżniącej się przeciętnym poziomem bądź poroacutewnania zmien-ności cech o roacuteżnych mianach korzystamy ze wspoacutełczynnika zmienno-ści (Vs) Można go wyrazić wzorem


100sdot=

xsVs (36)

Wspoacutełczynnik zmienności umożliwia poroacutewnanie kilku zbiorowo-ści gospodarstw domowych roacuteżniących się przeciętnym poziomem tej samej cechy (np dochodoacutew) pod względem jej zroacuteżnicowania oraz tej samej zbiorowości gospodarstw ze względu na kilka odmiennych cech (np roacuteżnych rodzajoacutew wydatkoacutew) Jeżeli wspoacutełczynnik zmienności przyjmuje bardzo duże wartości liczbowe woacutewczas fakt ten świadczy o niejednorodności zbiorowości z punktu widzenia badanej cechy

Jak już wspomniano w zbiorowości o rozkładzie symetrycznym ce-chy wartości takich charakterystyk jak średnia arytmetyczna mediana oraz modalna są sobie roacutewne Stąd roacuteżnice między nimi mogą służyć do oceny stopnia asymetrii W badaniach empirycznych stosuje się roacuteż-ne miary asymetrii spośroacuted ktoacuterych na uwagę zasługuje wspoacutełczynnik asymetrii (As) oparty na momencie centralnym trzeciego rzędu (M3) Wspoacutełczynnik asymetrii ma postać

33

)(sMsA = przy czym 3

13

1 )(sum=

minus=n

ii xx

nM (37) i (38)

Między zmiennością cechy a koncentracją jej wartości wokoacuteł śred-niej istnieje ścisły związek Im większe zroacuteżnicowanie cechy tym słab-sza koncentracja (i odwrotnie) Stopień koncentracji można wyrazić za pomocą wspoacutełczynnika koncentracji (K) opartego na momencie central-nym czwartego rzędu (M4) Wspoacutełczynnik koncentracji oblicza się zgod-nie z wzorem

44

)(sMK = przy czym 4

14

1 )(sum=

minus=n

ii xx

nM (39) i (310)

Punkt odniesienia w interpretacji wyniku stanowi rozkład normal-ny dla ktoacuterego K=3 jeśli rozkład jest bardziej spłaszczony (zmienność większa) woacutewczas Klt3 przy koncentracji silniejszej od normalnej Kgt3 Innymi miarami koncentracji są wspoacutełczynnik koncentracji Lorenza oraz wspoacutełczynnik Giniego Pozwalają one ocenić w jaki sposoacuteb rozkłada


się suma wartości badanej cechy na poszczegoacutelne jednostki zbiorowości statystycznej2

W badaniach częściowych opartych na wynikach z proacuteby statystycz-nej a do takich należą badania budżetoacutew gospodarstw domowych w celu poznania prawidłowości w populacji korzysta się z metod wnioskowania statystycznego Ze względu na dużą liczność proacuteby (przypomnijmy że pełna proacuteba wszystkich gospodarstw domowych w danym roku wynosi ponad 35 tys) przedział ufności służący do oszacowania wartości prze-ciętnej w populacji ma postać

ααα minus=+ltltminus 1)(

nSuXm

nSuXP (311)

Na jego podstawie obliczana jest dolna (gd) oraz goacuterna (gg) granica przedziału ufności zgodnie z zapisem

nsuxg

nsuxg gd αα +=minus=

gdziex ndash obliczona na podstawie proacuteby wartość średniej arytmetycznej bada-

nej cechys ndash obliczona na podstawie proacuteby wartość odchylenia standardowego ba-

danej cechyn ndash liczność proacutebyuα ndash wartość zmiennej losowej U~N(01) odczytana z tablic rozkładu

normalnego tak by spełniona była roacutewność P(ndashuα lt U lt uα) = 1 ndash α

W analizach poroacutewnawczych odnoszących się do dwoacutech lub większej liczby podzbioroacutew gospodarstw domowych zachodzi często potrzeba zweryfi kowania hipotezy dotyczącej wartości przeciętnych określonej cechy w tych podzbiorach Korzystać można woacutewczas z testu dla dwoacutech średnich Dla zweryfi kowania na poziomie istotności α hipotezy Ho m1=m2 wobec hipotezy alternatywnej H1 m1 ne m2 można w przypadku dużych proacuteb posłużyć się statystyką o postaci

(312)

2 Por np A Zeliaś B Pawełek S Wanat Metody statystyczne Zadania i sprawdziany Warszawa 2002 s 51ndash54 75ndash77

2

22

1

21

21

nS

nS

XXU+

minus=


ktoacutera przy założeniu prawdziwości hipotezy zerowej podlega rozkładowi normalnemu U~N(01) Na podstawie dwoacutech proacuteb pochodzących z obu populacji obliczamy empiryczną wartość powyższej statystyki spraw-dzającej zgodnie z wzorem

2

22

1

21

21

ns

ns

xxu+

minus=

(312a)

gdziex1 x2 ndash obliczone na podstawie proacuteb wartości średniej arytmetycznej

badanej cechys1 s2 ndash obliczone na podstawie proacuteb wartości odchylenia standardowego

badanej cechyn1 n2 ndash liczności proacuteb pochodzących odpowiednio z pierwszej i drugiej

populacji Otrzymaną z obliczeń wartość u poroacutewnujemy z wartością kry-

tyczną uα odczytaną z tablic dystrybuanty rozkładu normalnego tak by P(|U|geuα)=α Jeżeli |u|ge uα woacutewczas Ho odrzucamy na korzyść H1 w przeciwnym przypadku ndash nie ma podstaw do odrzucenia Ho

32 Charakterystyki liczbowe w analizie kształtowania się dochodoacutew i wydatkoacutew gospodarstw domowych w 2011 roku

W tej części pracy zaprezentowano wybrane wyniki badania budżetoacutew gospodarstw domowych uzyskane na podstawie zbioru jednostkowych danych statystycznych obejmującego 37 375 gospodarstw domowych w 2011 roku Wykorzystano w tym celu charakterystyki liczbowe przed-stawione w podrozdziale 31 obrazujące strukturę gospodarstw domo-wych z punktu widzenia wyroacuteżnionych cech

Informacje przedstawione w tabeli 31 dotyczą kształtowania się miesięcznych kwot dochodu rozporządzalnego wydatkoacutew ogoacutełem oraz podstawowych rodzajoacutew wydatkoacutew konsumpcyjnych (w złotych) pono-szonych przez gospodarstwa domowe w 2011 roku Wartości obliczo-nych charakterystyk odnoszą się do gospodarstw domowych ogoacutełem Przeciętny poziom dochodu rozporządzalnego wynosił w 2011 roku miesięcznie prawie 3 500 zł zaś wydatkoacutew ogoacutełem niespełna 2 900 zł O tym jak bardzo zroacuteżnicowane są gospodarstwa domowe świadczy odchylenie standardowe przekraczające 3 000 zł ktoacutere stanowi ponad 86 przeciętnego dochodu (Vs) Decyl pierwszy wskazuje że 10 naj-uboższych gospodarstw domowych posiada dochoacuted rozporządzalny nie-


przekraczający 1 228 zł natomiast 10 gospodarstw najzamożniejszych ma dochoacuted co najmniej na poziomie 6 180 zł

Tabela 31 Wybrane charakterystyki liczbowe rozkładu dochodoacutew i wydatkoacutew gospodarstw domowych ogoacutełem w 2011 roku

WyszczegoacutelnienieŚrednia arytme-tyczna

Odchylenie standardowe

Wspoacutełczyn-nik zmien-ności (Vs)

Decyl pierwszy

Decyl dziewiąty As

Dochoacuted rozporządzalny 3 49836 3 02107 864 1 22800 6 18000 712

Wydatki ogoacutełem w tym wydatki na 2 89820 2 12775 734 1 09981 5 07723 501

Żywność i napoje bezalkoholowe 73731 37039 503 31615 1 22134 114

Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 7883 13593 1724 000 23609 748

Odzież i obuwie 14610 26771 1832 000 40648 932Użytkowanie mieszkania i nośniki energii

59669 64989 1089 14400 1 12323 719

Wyposażenie mieszkania 14103 32017 2270 587 31538 902Zdrowie 14386 27681 1924 000 34031 412Transport 28272 86531 3061 000 60000 252Łączność 12113 9638 796 3000 23643 28Rekreacja i kultura 22671 39388 1737 1715 51361 739Edukacja 3288 16709 5081 0000 3000 125

Źroacutedło obliczenia własne na podstawie proacuteby zawierającej jednostkowe dane statystyczne pochodzące z badań budżetoacutew gospodarstw domowych prowadzo-nych przez GUS w 2011 roku

Zwroacutećmy uwagę że większość rodzajoacutew wydatkoacutew charakteryzuje się wysokim wspoacutełczynnikiem zmienności wynoszącym powyżej 100 Najmniej zroacuteżnicowane są wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe ktoacuterych przeciętny poziom wynosił w 2011 roku 737 zł przy odchyleniu standardowym na poziomie 370 zł Rozkład tej grupy wydatkoacutew jest też najmniej asymetryczny (As=114)

Drugą co do wielkości pozycją w budżetach domowych są wydatki na użytkowanie mieszkania i nośniki energii Przeciętny ich poziom się-ga prawie 600 zł przy odchyleniu standardowym przekraczającym war-tość przeciętną Prawostronna asymetria rozkładu jest bardzo wysoka (As=719) Wydatki na użytkowanie mieszkania i nośniki energii pono-


szone przez 10 ubogich gospodarstw nie przekraczają 144 zł podczas gdy 10 najwyższych kwot przekracza 1 123 zł

Największą prawostronną asymetrią oraz najwyższym zroacuteżnicowa-niem charakteryzują się rozkłady wydatkoacutew na zdrowie transport oraz edukację Trzeba dodać że część gospodarstw nie ponosi takich wydat-koacutew a jeśli one występują to obszar ich zmienności jest bardzo duży Z obliczeń wynika że wartość przeciętna miesięcznych wydatkoacutew na zdrowie gospodarstwa domowego wynosi prawie 144 zł zaś najwyższa zaobserwowana kwota wynosiła 30 265 zł3 10 gospodarstw domowych wydaje miesięcznie na zdrowie co najmniej 340 zł Warto także spojrzeć na wydatki ponoszone na rekreację i kulturę 10 najuboższych gospo-darstw wydaje nie więcej niż 17 zł natomiast 10 najwyższych wydat-koacutew przekracza 513 zł w tym maksymalna kwota wynosi 15 584 zł Tak duże zroacuteżnicowanie cech wskazuje na konieczność prowadzenia badań w podzbiorach gospodarstw domowych

33 Poziom i struktura wydatkoacutew według grup społeczno--ekonomicznych oraz wielkości gospodarstwa domowego w 2007 roku

W analizie wydatkoacutew konsumpcyjnych zwroacutecono w pierwszej kolej-ności uwagę na kształtowanie się przeciętnego miesięcznego poziomu wydatkoacutew w złotych na osobę w określonej grupie gospodarstw oraz na strukturę wydatkoacutew W tabeli 32 zaprezentowano przeciętny poziom wydatkoacutew na zakup podstawowych rodzajoacutew towaroacutew i usług konsump-cyjnych ponoszonych przez gospodarstwa domowe należące do od-miennych grup społeczno-ekonomicznych

Średnie miesięczne wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe gospodarstw domowych kształtowały się w 2007 roku na poziomie 21577 zł i stanowią najpoważniejszą kwotę wydatkoacutew w budżetach do-mowych wszystkich grup społeczno-ekonomicznych (tabela 32) Nieco poniżej przeciętnego poziomu kształtowały się wydatki gospodarstw rol-nikoacutew oraz pracownikoacutew Najwyższe kwoty (prawie 260 zł) wydatkoacutew na żywność przypadają na jedną osobę w gospodarstwach emerytoacutew Ta prawidłowość spowodowana jest min najniższą ndash spośroacuted wszyst-kich grup społeczno-ekonomicznych ndash przeciętną liczbą osoacuteb w rodzinie i wynikającym z tego faktu brakiem możliwości oszczędzania z tytułu skali gospodarowania Prawidłowość ta obserwowana jest od wielu lat

3 Ze względu na ograniczoną objętość pracy w tabeli nie zamieszczono wszyst-kich uzyskanych wynikoacutew


Tabela 32 Średnie miesięczne wydatki na wybrane grupy doacutebr i usług konsumpcyjnych w złotych na osobę według grup społeczno--ekonomicznych w 2007 roku


Żywność i napoje bezalkoholowe 21577 20131 21378 23020 25990 22247


Odzież i obuwie 4628 5038 3671 8093 3257 2524Użytkowanie mieszkania i nośniki energii 14914 13725 9167 16602 19456 16713


Źroacutedło Budżety gospodarstw domowych w 2007 roku op cit

Tabela 33 Struktura wydatkoacutew () konsumpcyjnych gospodarstw domowych według grup społeczno-ekonomicznych w 2007 roku


Żywność i napoje bezalkoholowe 266 254 348 210 290 314Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 27 28 28 24 23 28


Wyposażenie mieszkania 55 57 59 60 52 48Zdrowie 49 38 35 35 85 76Transport 93 105 105 135 55 42Łączność 50 51 48 55 47 49Rekreacja i kultura 76 82 47 103 60 50Edukacja 14 18 12 17 04 05Pozostałe 129 129 114 135 131 116Wydatki ogoacutełem 1000 1000 1000 1000 1000 1000

Źroacutedło obliczenia własne na podstawie Budżety gospodarstw domowych w 2007 roku op cit


Kolejną ważną pozycję w budżetach rodzinnych stanowią wydat-ki związane z użytkowaniem mieszkania i nośnikami energii W 2007 roku kształtowały się one na poziomie 14914 zł Najwyższy poziom owych wydatkoacutew w przeliczeniu na osobę obserwuje się w gospodar-stwach emerytoacutew (19456 zł) Rozpiętość przeciętnego poziomu wy-datkoacutew na użytkowanie mieszkania i nośniki energii jest duża i wynosi prawie 103 zł bowiem najniższa średnia kwota wydatkoacutew przypada na osobę w gospodarstwach rolnikoacutew i wynosi 9167 zł

Zwroacutećmy uwagę (tabela 33) że wydatki na żywność i napoje bez-alkoholowe oraz użytkowanie mieszkania i nośniki energii stanowią łącznie 45 wydatkoacutew ogoacutełem gospodarstw domowych Największą część bo 54 swoich wydatkoacutew przeznaczają na zaspokojenie tych podstawowych rodzajoacutew potrzeb gospodarstwa rencistoacutew Tym sa-mym ich sytuacja materialna spośroacuted badanych grup społeczno-eko-nomicznych gospodarstw jest najtrudniejsza Gospodarstwa emerytoacutew przeznaczają także ponad 50 swoich wydatkoacutew na zakup żywności i utrzymanie mieszkania Najkorzystniej w takim ujęciu rysuje się sytuacja gospodarstw pracujących na własny rachunek w ktoacuterych po-ziom tych wydatkoacutew przekracza nieco 36 ogoacutelnej sumy wydatkoacutew

Do znaczących pozycji wydatkowych należą ponadto wydatki na transport ndash szczegoacutelnie w gospodarstwach utrzymujących się z nieza-robkowych źroacutedeł (14766 zł co stanowi 135 ich wydatkoacutew ogoacutełem) gospodarstw pracownikoacutew oraz rolnikoacutew (105 ich wydatkoacutew) oraz wydatki na zdrowie ndash w gospodarstwach emerytoacutew (7646 zł co stano-wi 85 wydatkoacutew ogoacutełem) i rencistoacutew (5367 zł tj 76 wydatkoacutew) Kolejną pozycją są wydatki na rekreację i kulturę na ktoacutere gospodar-stwa domowe przeznaczają średnio 76 wydatkoacutew ogoacutełem Są one jednak bardzo zroacuteżnicowane i ich poziom oraz udział w ogoacutelnej sumie wydatkoacutew zależy w dużej mierze od grupy społeczno-ekonomicznej Najwyższa kwota (11315 zł tj 103 wydatkoacutew ogoacutełem) przypada na osobę w gospodarstwach pracujących na własny rachunek najniższa (2918 zł tj 47 wydatkoacutew) ndash w gospodarstwach rolnikoacutew Wydatki na pozostałe rodzaje doacutebr i usług konsumpcyjnych charakteryzują się niższym poziomem i udziałem w ogoacutelnej sumie wydatkoacutew niemniej zauważyć można istotne ich roacuteżnice między grupami społeczno-eko-nomicznymi


Tabela 34 Średnie miesięczne wydatki na wybrane grupy doacutebr i usług konsumpcyjnych w złotych na osobę według wielkości gospodarstwa domowego w 2007 roku

Rodzaj wydatkoacutewGospodarstwa domowe

1-oso-bowe

2-oso-bowe

3-oso-bowe

4-oso-bowe

5-oso-bowe

6- i więcej osobowe

Żywność i napojebezalkoholowe 31701 27912 22383 19161 17160 15447

Napoje alkoholowe i wyro-by tytoniowe 3564 3154 2449 1822 1450 1183


Wyposażenie mieszkania 5991 6265 5153 4121 3077 2497Zdrowie 9703 7006 3826 2635 2052 1639Transport 7801 8950 9172 8083 5528 4340Łączność 6603 5127 4516 3777 2951 2207Rekreacja i kultura 9248 7879 7107 6188 4037 2823Edukacja 512 804 1426 1551 1045 643Wydatki ogoacutełem 130386 108122 88794 72866 56531 45971


Ważną determinantą poziomu i struktury wydatkoacutew jest wielkość go-spodarstwa domowego W tabeli 34 przedstawiono średnie miesięcz-ne wydatki na wybrane grupy doacutebr i usług konsumpcyjnych w złotych na osobę według wielkości gospodarstwa domowego w 2007 roku Za pewnego rodzaju prawidłowość ndash odnoszącą się do wszystkich rodzajoacutew wydatkoacutew ndash można uznać wyraźny spadek poziomu wydatkoacutew na osobę wraz ze wzrostem liczby osoacuteb w gospodarstwie domowym Zroacuteżnicowa-nie poziomu wydatkoacutew jest znacznie większe od zroacuteżnicowania wynika-jącego z odmienności głoacutewnych źroacutedeł utrzymania rodziny

Zauważmy że poziom wydatkoacutew na żywność odzież i obuwie wyposażenie mieszkania oraz transport (w przeliczeniu na osobę) jest w gospodarstwach jednoosobowych co najmniej dwukrotnie wyższy niż w gospodarstwach wieloosobowych W przypadku wydatkoacutew na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe łączność rekreację i kulturę oraz edu-kację ndash można moacutewić o trzykrotnej roacuteżnicy poziomu wydatkoacutew w wy-datkach na użytkowanie mieszkania ndash o czterokrotnej roacuteżnicy a wydatki na zdrowie są prawie sześciokrotnie niższe w gospodarstwach wielooso-bowych niż w gospodarstwach jednoosobowych


Tabela 35 Struktura wydatkoacutew konsumpcyjnych () gospodarstw domowych według ich wielkości w 2007 roku


1-oso-bowe

2-oso-bowe

3-oso-bowe

4-oso-bowe

5-oso-bowe




Odzież i obuwie 43 48 62 66 63 63Użytkowanie mieszkaniai nośniki energii 234 196 176 166 169 160

Wyposażenie mieszkania 46 58 58 57 54 54Zdrowie 74 65 43 36 36 36Transport 60 83 103 111 98 94Łączność 51 47 51 52 52 48Rekreacja i kultura 71 73 80 85 72 61Edukacja 04 07 16 21 18 14Pozostałe 147 136 131 118 108 108


Na zroacuteżnicowanie struktury wydatkoacutew (tabela 35) w mniejszym stopniu ndash niż na poziom wydatkoacutew ndash wpływa wielkość gospodarstwa domowego Wynika to z malejącego wraz ze wzrostem liczby osoacuteb po-ziomu wydatkoacutew ogoacutełem przypadających na osobę Wraz ze wzrostem liczby osoacuteb w gospodarstwie domowym udział niektoacuterych rodzajoacutew wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem wzrasta (np żywność) innych maleje (np zdrowie użytkowanie mieszkania i nośniki energii) jeszcze inne nie wykazują określonego kierunku zmian (np łączność) Udział wy-datkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem kształtuje się w przedziale 243ndash336 wydatkoacutew za użytkowanie mieszkania i nośniki energii 160ndash234 wydatkoacutew na transport 60ndash111 wydatkoacutew na rekreację i kulturę 61ndash85 wydatkoacutew na zdrowie 36ndash74

Łącząc obydwie ważne cechy jakimi są głoacutewne źroacutedła dochodoacutew i wielkość gospodarstwa domowego w ich układzie przedstawiono średnie miesięczne wydatki ogoacutełem przypadające na jedną osobę (tabe-la 36) wydatki na podstawowe rodzaje doacutebr i usług żywność i napoje bezalkoholowe (tabela 37) oraz użytkowanie mieszkania i nośniki ener-gii gospodarstw domowych (tabela 38)


Tabela 36 Średnie miesięczne wydatki ogoacutełem w złotych na osobę według wielkości gospodarstwa oraz grup społeczno-ekonomicznych


Gospodarstwa1-osobowe 1 30386 1 83197 x x 1 16790 1 04619

2-osobowe 1 08122 1 23451 97359 1 67834 98150 784333-osobowe 88794 91245 83774 1 25827 77856 598184-osobowe 72866 71293 68694 1 02079 66299 500535-osobowe 56531 56581 55750 68650 57889 409566- i więcej osobowe 45971 46090 48426 60530 44061 34872Gospodarstwa ogoacutełem 80995 79130 61496 1 09381 89496 70906


Tabela 37 Średnie miesięczne wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe w złotych na osobę według wielkości gospodarstwa oraz grup społeczno-ekonomicznych


Gospodarstwa1-osobowe 31701 34021 x x 31928 30295

2-osobowe 27912 27485 33547 31948 28744 249553-osobowe 22383 22177 26786 25215 22964 192754-osobowe 19161 18762 23070 21142 20063 165285-osobowe 17160 16849 19787 18457 17611 150626- i więcej osobowe 15447 14977 17709 17426 15044 13250Gospodarstwa ogoacutełem 21577 20131 21378 23020 25990 22247


Z uwagi na dostępne informacje na temat poziomu wydatkoacutew w gru-pach społeczno-ekonomicznych według wielkości rodziny na podstawie ktoacuterych przedstawiono tabele 36ndash38 w grupie gospodarstw pracujących na własny rachunek oraz w gospodarstwach rolnikoacutew nie można określić poziomu wydatkoacutew w gospodarstwach jednoosobowych ponieważ ta-kich informacji GUS nie publikuje Można domniemywać że jednooso-bowe gospodarstwa pracujących na własny rachunek charakteryzują się najwyższym poziomem wydatkoacutew spośroacuted wszystkich grup społeczno--ekonomicznych Z danych zawartych w tabeli 36 wynika że najwyższy poziom wydatkoacutew ogoacutełem w pozostałych gospodarstwach jednoosobo-wych przypada na osobę w gospodarstwach pracownikoacutew (1 83197 zł)


Najniższa kwota wydatkoacutew ogoacutełem występuje w sześcio- i więcej oso-bowych gospodarstwach rencistoacutew (34872 zł) Wydatki w tej ostatniej grupie gospodarstw są ponad pięciokrotnie niższe od odpowiednich wy-datkoacutew w gospodarstwach pracowniczych Do kwot wydatkoacutew ogoacutełem poszczegoacutelnych grup gospodarstw domowych odnosić będziemy wydat-ki na żywność przedstawiając w tabeli 39 wskaźniki wydatkoacutew żywno-ściowych Na ich podstawie podjęta zostanie proacuteba określenia sytuacji bytowej w gospodarstwach domowych

Tabela 38 Średnie miesięczne wydatki na użytkowanie mieszkania i nośniki energii w złotych na osobę według wielkości gospodarstwa oraz grup społeczno-ekonomicznych





Największa rozpiętość między średnimi miesięcznymi wydatkami na żywność wynosi 20771 zł i odnosi się do jednoosobowych gospo-darstw pracownikoacutew (34021 zł) oraz sześcio- i więcej osobowych go-spodarstw rencistoacutew (13250 zł) Podobne obserwacje można poczynić w odniesieniu do wydatkoacutew ponoszonych na użytkowanie mieszkania i nośniki energii Na obydwie grupy wydatkoacutew przypada prawie połowa wydatkoacutew ogoacutełem W gospodarstwach domowych ogoacutełem roacuteżniących się wielkością gospodarstwa ich udział w wydatkach ogoacutełem zawiera się w przedziale 42ndash496 Jeśli rozpatrujemy bardziej szczegoacuteło-wą klasyfi kację gospodarstw to można zauważyć że w trzy- cztero- pięcio- sześcio- i więcej osobowych gospodarstwach rencistoacutew udział wydatkoacutew na żywność i mieszkanie przekracza 50 wydatkoacutew ogoacutełem i dochodzi nawet do 555

W tabeli 39 przedstawiono udział wydatkoacutew na żywność i napoje bezalkoholowe w wydatkach ogoacutełem w gospodarstwach domowych pogrupowanych według jednoczesnej klasyfi kacji ze względu na ich wielkość oraz przynależność do grup społeczno-ekonomicznych Na


ich podstawie można uznać że spośroacuted grup społeczno-ekonomicznych w gospodarstw pracujących na własny rachunek sytuacja materialna może być postrzegana jako relatywnie dobra bowiem przeciętny udział wydatkoacutew na żywność wynosi 21 Raczej złą sytuacją materialną cha-rakteryzują się gospodarstwa rolnikoacutew (348) gorzej niż przeciętną ndash gospodarstwa rencistoacutew (314) Biorąc pod uwagę wielkość gospo-darstwa domowego można uznać że sytuacja materialna gospodarstw wieloosobowych (sześcio- i więcej osobowych) ndash średnio ndash jest naj-trudniejsza Wyjątek w tej grupie stanowią wieloosobowe gospodarstwa pracujących na własny rachunek ktoacuterych sytuację materialną można określić jako przeciętną bowiem wskaźnik wydatkoacutew na żywność nie przekracza 30 Najgorsza relatywnie jest sytuacja materialna pięcio- sześcio- i więcej osobowych gospodarstw rolnikoacutew rencistoacutew oraz sze-ścio- i więcej osobowych gospodarstw emerytoacutew O stosunkowo dobrej sytuacji materialnej można moacutewić w przypadku jedno- i dwuosobowych gospodarstw pracownikoacutew oraz co najwyżej czteroosobowych gospo-darstw pracujących na własny rachunek ktoacuterych udział kształtuje się w przybliżeniu na poziomie 20

Tabela 39 Udział wydatkoacutew () na żywność i napoje bezalkoholowe w wydatkach ogoacutełem według wielkości gospodarstwa oraz grup społeczno-ekonomicznych




Źroacutedło obliczenia własne na podstawie Budżety gospodarstw domowych w 2007 roku op cit oraz na podstawie proacuteby zawierającej jednostkowe dane statystyczne pochodzące z badań budżetoacutew gospodarstw domowych prowadzo-nych przez GUS w 2006 roku

4 Modele regresyjne w badaniach kształtowania się dochodoacutew i wydatkoacutew gospodarstw domowych

41 Modele regresyjne ndash podstawowe problemy

Zakres i tematyka modelowania regresyjnego jest bardzo obszerna Do-tyczy zagadnień ktoacutere wynikają bezpośrednio z etapoacutew budowy modelu ekonometrycznego Możemy tutaj wymienićbull specyfi kację modelu regresyjnego (wyboacuter zmiennych objaśniających

i objaśnianych oraz wyboacuter matematycznej postaci funkcji regresji)bull estymację parametroacutew modelubull weryfi kację modelu (sprawdzenie czy model dobrze opisuje rzeczy-

wistość i czy spełnia założenia wcześniej przyjęte)

Modelowaniu ekonometrycznemu ndash w tym także powyższym aspek-tom modelowania regresyjnego ndash poświęcono wiele miejsca w literatu-rze przedmiotu1 Model regresyjny możemy najogoacutelniej zapisać za po-mocą formuły

Y = f (X ε) (41)

gdzie Y ndash oznacza wektor obserwacji dla zmiennej objaśnianej X ndash oznacza macierz obserwacji dla zmiennych objaśniających ε ndash ozna-cza wektor składnikoacutew losowych oraz f ndash oznacza pewną nieznaną nam

1 GS Maddala Ekonometria Warszawa 2006 por także B Podolec P Ulman Modele regresyjne w analizie wydatkoacutew gospodarstw domowych bdquoZeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowierdquo nr 790 Krakoacutew 2008

52 4 Modele regresyjne w badaniach kształtowania się dochodoacutew i wydatkoacutew gospodarstw domowych

funkcję W zależności od postaci tej funkcji modele regresyjne można podzielić na liniowe i nieliniowe Nieliniowość funkcji regresji może wynikać z nieliniowości względem zmiennych objaśniających lub nieli-niowości względem parametroacutew Dopoacuteki model jest liniowy względem parametroacutew nieliniowość względem zmiennych objaśniających nie ge-neruje problemoacutew natury estymacyjnej ponieważ zostaje zachowany w takim wypadku liniowy charakter modelu Model regresyjny nielinio-wy względem parametroacutew może być w prosty sposoacuteb oszacowany jeśli przez odpowiednią transformację da się go sprowadzić do postaci linio-wej W przeciwnym wypadku należy się posłużyć adekwatną metodą estymacji nieliniowej

W analizie regresyjnej wydatkoacutew podstawowym modelem jest model liniowy ktoacuterego postać można przedstawić następująco

yi = α0 + α1 xi1 + α2 xi2 + hellip + αk xik + εi (i = 1 hellip n) (42)

gdzie yi oznacza kwotę wydatkoacutew przypadających na osobę poniesio-nych przez i-te gospodarstwo domowe xij oznacza wartość j-tej zmiennej objaśniającej dla i-tego gospodarstwa domowego αj oznacza parametr stojący przy j-tej zmiennej objaśniającej oraz ostatecznie εi ndash wartość składnika losowego dla i-tego gospodarstwa domowego

W analizie kształtowania się wydatkoacutew wykorzystuje się także mode-le nieliniowe ktoacutere przez odpowiednie transformacje sprowadzamy do postaci liniowych2 Należy do nich model potęgowy o postaci

ij exyk

jjii

εαα sdot= prod=1

0 (43)

ktoacutery po obustronnym przekształceniu logarytmem naturalnym ma po-stać liniową

sum=

++=k

jijiji xnlnlynl

10 εαα (44)

2 Por B Podolec Zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowych Analiza ekonometryczna bdquoZeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowierdquo Seria specjalna Monografi e nr 124 Krakoacutew 1995 oraz B Podolec Analiza kształtowania się dochodoacutew i wydatkoacutew ludności w okresie transformacji go-spodarczej Polsce WarszawandashKrakoacutew 2000


Model wykładniczy ma postać

yi = exp(α0 + α1xi1 + α2 xi2 + hellip + αk xik + εi) (45)

po obustronnym zlogarytmowaniu można go zapisać

lnyi = α0 + α1xi1 + α2 xi2 + hellip + αk xik + εi (46)

W badaniach kształtowania się wydatkoacutew gospodarstw domowych znajduje także zastosowanie model potęgowo-wykładniczy w ktoacuterym część potęgowa może odnosić się do takich zmiennych objaśniających jak np dochoacuted rozporządzalny wielkość gospodarstwa domowego natomiast w części wykładniczej może zostać ujęty wpływ zmiennych zero-jedynkowych na zmienną objaśnianą Poniżej przedstawiono przy-kład takiego modelu w ktoacuterym w części wykładniczej uwzględniono zmienne typu jakościowego wskazujące na przynależność gospodarstwa domowego do określonej grupy społeczno-ekonomicznej gospodarstw 1 ndash pracownikoacutew 2 ndash rolnikoacutew 3 ndash pracujących na własny rachunek 4 ndash emerytoacutew oraz 5 ndash rencistoacutew Podstawę poroacutewnania stanowią go-spodarstwa domowe pracownikoacutew natomiast przynależność do każdego z pozostałych ujęta została w postaci zmiennych zero-jedynkowych Po-stać modelu po obustronnym zlogarytmowaniu jest następująca

sum=

++++=5

2210

jijijiii zlnldnlynl εβααα (47)

gdzieyi ndash kwota wydatkoacutew ponoszona przez i-te gospodarstwo domowe na

określony rodzaj towaroacutew i usługdi ndash dochoacuted rozporządzalny i-tego gospodarstwa domowegoli ndash liczba osoacuteb w i-tym gospodarstwie domowymzij ndash przyjmuje wartość 1 jeżeli i-te gospodarstwo domowe należy do

j-tej grupy społeczno-ekonomicznej 0 ndash w przypadku przeciwnymεi ndash wartość składnika losowego dla i-tego gospodarstwa domowego

Modelowanie ekonometryczne może znaleźć zastosowanie w bada-niu kształtowania się wydatkoacutew konsumpcyjnych także w sytuacji gdy podstawę prowadzonych analiz stanowią publikowane przez GUS za-gregowane dane liczbowe pochodzące z badań budżetoacutew gospodarstw


domowych3 Zawierają one informacje o średnich wartościach wyroacuteż-nionych zmiennych obliczonych na podstawie danych jednostkowych dla określonej grupy gospodarstw domowych Dane te publikowane są w roacuteżnych przekrojach najczęściej w przekroju grup społeczno-eko-nomicznych oraz wielkości gospodarstwa domowego Wyroacuteżniając np sześć grup gospodarstw (pracownikoacutew na stanowiskach robotni-czych pracownikoacutew na stanowiskach nierobotniczych rolnikoacutew pracu-jących na własny rachunek emerytoacutew oraz rencistoacutew) oraz sześć klas wielkości gospodarstw domowych (1-osobowe 2-osobowe 3-osobowe 4-osobowe 5-osobowe 6 i więcej osobowe) można byłoby uzyskać dla danego roku 36-elementową zbiorowość stanowiącą podstawę do sza-cowania parametroacutew modeli ekonometrycznych W rzeczywistości licz-ność tego zbioru wynosi n=33 bowiem w publikacjach nie występują dane dotyczące budżetoacutew jednoosobowych gospodarstw domowych rol-nikoacutew oraz pracujących na własny rachunek a także 6 i więcej osobo-wych gospodarstw rencistoacutew

Na podstawie zagregowanych danych liczbowych można zapropono-wać liniowy model wydatkoacutew o postaci

kis

ssikssiksikkkis zldy εβααα ++++= sum

=

6

2210

(48)

oraz model potęgowo-wykładniczy

kissi

skssiksikkkis uzldnlynl ++++= sum

=

6

2210 βααα (49)

gdzieykis ndash przeciętny miesięczny wydatek na k-tą grupę doacutebr i usług w złotych

na osobę w gospodarstwach o i-tej klasie wielkości należących do s-tej grupy społeczno-ekonomicznej k może oznaczać kolejno wy-datki na żywność i napoje bezalkoholowe napoje alkoholowe i wy-roby tytoniowe odzież i obuwie użytkowanie mieszkania i nośniki energii wyposażenie mieszkania zdrowie transport łączność rekre-ację i kulturę edukację i inne

dis ndash przeciętny miesięczny dochoacuted rozporządzalny w złotych na osobę w wyżej określonych gospodarstwach domowych

lis ndash liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym (przeciętna liczba osoacuteb w gospodarstwach 6 i więcej osobowych)

3 Por np Budżety gospodarstw domowych w 2011 r Głoacutewny Urząd Staty-styczny Warszawa 2012


zis ndash zmienne zero-jedynkowe przyjmujące wartość 1 jeżeli gospodar-stwo należy do określonej grupy społeczno-ekonomicznej wartość 0 ndash w przypadku przeciwnym s = 2 dla gospodarstw pracownikoacutew na stanowiskach nierobotniczych s = 3 dla gospodarstw rolnikoacutew s = 4 dla gospodarstw pracujących na własny rachunek s = 5 dla gospodarstw emerytoacutew s = 6 dla gospodarstw rencistoacutew Podstawę poroacutewnania stanowią gospodarstwa pracownikoacutew na stanowiskach robotniczych

α β ndash stałe parametry modeluεkis oraz ukis ndash odpowiednie wartości składnika resztowego4

Zmienną objaśnianą w powyższych modelach regresyjnych są ndash ogoacutelnie rzecz ujmując ndash wydatki na osobę w gospodarstwie domowym lub wydatki przypadające na gospodarstwo domowe (przeciętne wydatki w przypadku danych zagregowanych) Głoacutewną przesłanką decydującą o wyborze zmiennych objaśniających powinna być ich wartość meryto-ryczna odnosząca się do celu badania Należy przy tym pamiętać o kry-teriach formalno-statystycznych dotyczących zmiennych niezależnych spośroacuted ktoacuterych ndash w przypadku modeli jednoroacutewnaniowych ndash podsta-wowe znaczenie ma postulat niezależności zmiennych objaśniających Wprowadzenie do modelu silnie skorelowanych zmiennych objaśnia-jących może skutkować błędnymi ocenami parametroacutew stojących przy tych zmiennych (może wystąpić brak tzw koincydencji roacutewnania obja-wiający się niezgodnością znaku parametru roacutewnania i wspoacutełczynnika korelacji odpowiedniej zmiennej objaśniającej ze zmienną objaśnianą) Ponadto zmienne objaśniające pozostające w silnej zależności ze zmien-ną objaśnianą oraz jednocześnie ze sobą mogą zostać odrzucone jako nieistotne dla wyjaśnienia zmienności zmiennej objaśnianej Niedopeł-nienie postulatu niezależności zmiennych objaśniających może zatem skutkować otrzymaniem fałszywego obrazu rzeczywistości Spośroacuted wielu metod doboru (selekcji) zmiennych objaśniających w modelu regresyjnym powszechnie stosowaną jest procedura tzw regresji kro-kowej Jej powszechność wynika przede wszystkim z jej dostępności w większości pakietoacutew statystycznych (wyposażona w tę metodę jest min Statistica)

Przypomnijmy iż u podstaw klasycznego modelu regresji liniowej leżą następujące założenia

4 Por B Podolec Analiza kształtowania się dochodoacutew i wydatkoacutew ludności w okresie transformacji gospodarczej w Polsce Wydawnictwo Naukowe PWN WarszawandashKrakoacutew 2000 s 53


bull związek między zmienną objaśnianą Y a zmiennymi objaśniającymi Xj jest związkiem liniowym co można zapisać w postaci (42)

bull wartości zmiennych niezależnych są ustalone z goacutery (nie są loso-we) Losowość zmiennej zależnej Y jest generowana wyłącznie przez składnik losowy

bull średnia wartość składnika losowego wynosi zero E(ε)=0bull wariancja składnika losowego jest stała i skończona D2(ε) = σ2 σ2 lt + infin

bull składniki losowe związane z kolejnymi obserwacjami nie są ze sobą skorelowane cov(εiεs) = 0 dla i ne s

bull między zmiennymi objaśniającymi nie mogą zachodzić dokładne za-leżności liniowe natomiast liczba obserwacji powinna być nie mniej-sza niż liczba szacowanych parametroacutew rz(X)=k+1

Ponadto postuluje się jeszcze aby składnik losowy charakteryzował się rozkładem normalnym co pozwala weryfi kować hipotezy dotyczące parametroacutew modelu regresyjnego

Podstawową metodą estymacji parametroacutew liniowego modelu regre-sji jest metoda najmniejszych kwadratoacutew (MNK)

Zaprezentowane powyżej założenia będące podstawą klasycznego modelu regresji liniowej są w praktyce nie zawsze spełnione Powstaje więc pytanie o konsekwencje nieprawdziwości niektoacuterych założeń

Jeśli chodzi o założenie postulujące że składniki losowe modelu związane z kolejnymi obserwacjami nie są ze sobą skorelowane to brak spełnienia tego założenia (występowanie tzw autokorelacji składnikoacutew losowych) przy spełnieniu wszystkich pozostałych nie wpływa na nieob-ciążoność i zgodność estymatoroacutew parametroacutew roacutewnania linii regresji ale zmienia ich efektywność i to na ogoacuteł w ten sposoacuteb że wariancje estymatoroacutew wzrastają Dla uzyskania odpowiedniej precyzji oszacowa-nia należy więc zwiększyć liczebność proacuteby lub zastosować inną meto-dę estymacji parametroacutew modelu Nadmienić należy że z autokorelacją składnikoacutew losowych możemy spotkać się najczęściej w badaniach opar-tych na szeregach czasowych natomiast znacznie rzadziej w badaniach opartych na danych przekrojowych

Przy szacowaniu parametroacutew klasycznego modelu regresji liniowej należy się liczyć z niespełnieniem założenia o stałości wariancji skład-nika losowego Niestałość ta ma swe źroacutedło w zależności wariancji od jednej ze zmiennych objaśniających modelu Zmienność wariancji składnika losowego nie wpływa na nieobciążoność estymatoroacutew może natomiast spowodować brak ich zgodności i z reguły zwiększa wariancję


estymatoroacutew5 Jeśli jesteśmy w stanie poznać zroacuteżnicowanie wariancji to nieobciążone i najbardziej efektywne estymatory uzyskujemy stosu-jąc MNK do modelu w ktoacuterym wszystkie obserwacje dla zmiennych z modelu zostały zważone wagami pozostającymi w odpowiedniej pro-porcji do poszczegoacutelnych wariancji składnika losowego

Wspomniane powyżej założenie normalności składnika losowego generuje w klasycznym modelu regresji to że warunkowe rozkłady zmiennej losowej Y są normalne Ponieważ estymatory MNK parame-troacutew modelu regresyjnego są liniowymi funkcjami wynikoacutew proacuteby to estymatory te też mają rozkłady normalne Jest to ważna okoliczność ponieważ pozwala na wnioskowanie o wartościach szacowanych para-metroacutew a przede wszystkim na weryfi kację odpowiednich hipotez doty-czących ich wartości

W modelowaniu regresyjnym podstawowymi hipotezami są hipote-zy odnoszące się do poszczegoacutelnych parametroacutew modelu ktoacutere ogoacutelnie możemy zapisać

H0 αj = 0 oraz H1 αj ne 0 dla j=0 1 hellip k

Statystyką testową dla omawianych hipotez jest statystyka t charak-teryzująca się rozkładem t-Studenta o n-k-1 stopniach swobody przy za-łożeniu prawdziwości hipotezy H0 Większość pakietoacutew statystycznych nie określa obszaroacutew krytycznych sensu stricto lecz wyznacza tzw war-tość prawdopodobieństwa testowego p czyli granicznego poziomu istot-ności Na podstawie tej wartości w łatwy sposoacuteb możemy wnioskować o hipotezie H0 Jeśli mianowicie wartość p jest mniejsza lub roacutewna od założonego poziomu istotności testu to hipotezę zerową należy odrzu-cić co sugeruje istotność badanego parametru W przeciwnym wypadku dane statystyczne nie dają podstaw do odrzucenia H0

Innym testem wykorzystywanym w analizie regresyjnej jest test F dla weryfi kacji hipotezy o braku liniowego związku między zmienną objaśnianą a ktoacuterąkolwiek ze zmiennych objaśniających co formalnie możemy zapisać następująco

H0 α1 = α2 = hellip = αk = 0

Hipoteza alternatywna moacutewi że nie wszystkie αj dla (j=1 2 hellip k) są roacutewne zeru Statystyką testową jest statystyka F ktoacutera przy za-łożeniu prawdziwości hipotezy zerowej charakteryzuje się rozkładem 5 Por Z Pawłowski Modele ekonometryczne roacutewnań opisowych Warszawa

1971


F-Snedecora o k oraz n-k-1 stopniach swobody Podkreślić należy że odrzucenie hipotezy zerowej moacutewi nam że co najmniej jeden z parame-troacutew αj jest roacuteżny od zera

Kolejnymi testami dla modelu regresyjnego są testy weryfi kujące za-łożenia tego modelu W szczegoacutelności dotyczą one założeń poczynio-nych odnośnie do składnika losowego czyli braku autokorelacji składni-koacutew losowych stałości jego wariancji i normalności rozkładu Wszyst-kie te testy przeprowadza się przez analizę reszt czyli roacuteżnic między wartościami rzeczywistymi zmiennej objaśnianej a jej wartościami uzy-skanymi na podstawie modelu regresyjnego Nie wchodząc głębiej w te zagadnienia można o prawdziwości lub fałszywości niektoacuterych z tych założeń przekonać się analizując odpowiednie wykresy reszt

Na analizie reszt bazują miary dobroci dopasowania funkcji regresji do danych empirycznych a wśroacuted nichbull odchylenie standardowe składnika resztowego (średni błąd szacun-

ku) dane wzorem

kn

yys

n

iii

minus

minus=sum=1

2)ˆ(ε (410)

Odchylenie standardowe składnika resztowego informuje o ile war-tości empiryczne yi zmiennej Y roacuteżnią się średnio od wartości teoretycz-nych (yi)bull wspoacutełczynnik zmienności przypadkowej (resztowej) Vε o postaci

100sdot=

ysV ε

ε (411)

informuje jaki procent średniej wartości zmiennej objaśnianej stanowi odchylenie standardowe składnika resztowegobull wspoacutełczynnik zbieżności

sum

sum

=

=

minus

minus= n

ii

i

n

ii

yy

yy

1

2

2

12

)(

)ˆ(ϕ (412)

przyjmuje wartości z przedziału [01] Informuje jaka część zmienności zmiennej objaśnianej Y nie jest wyjaśniona przez model

ndash1


bull wspoacutełczynnik determinacji jest dopełnieniem φ2 do jedności

R2=1- φ2 (413)

Wspoacutełczynnik determinacji jest w przypadku regresji wielorakiej miarą dopasowania hiperpłaszczyzny regresji do danych empirycznych Przyjmuje on wartości z przedziału [01] i określa jaka część zaobser-wowanej w proacutebie zmienności zmiennej objaśnianej została wyjaśniona oszacowaną funkcją regresji Nie należy bezkrytycznie dążyć do zwięk-szania wartości wspoacutełczynnika determinacji przez wprowadzanie wielu zmiennych objaśniających z ktoacuterych każda z osobna niewiele wnosi do wyjaśnienia zmiennej objaśnianej Aby się ustrzec przed tym niebezpie-czeństwem w pakietach statystycznych obliczany jest tzw skorygowa-ny wspoacutełczynnik determinacji (R2) Skorygowanie następuje tutaj przez wprowadzenie poprawki ze względu na liczby stopni swobody związane z sumami kwadratoacutew będących podstawą obliczenia R2 Od strony prak-tycznej do modelu regresji warto wprowadzać nową zmienną jeśli to spowoduje wzrost R2

Pakiety statystyczne dostarczają jeszcze jednego rodzaju wynikoacutew związanych z analizą regresji Obok wartości ocen parametroacutew modelu regresji uzyskujemy oceny parametroacutew dla zmiennych standaryzowa-nych Oceny te wyznacza się ze wzoru

alfa(j) = αj (sxj sy) (414)

gdzie symbolem s oznaczone zostały wartości odchyleń standardowych odpowiednich zmiennych Wspoacutełczynnik alfa interpretuje się jako przy-rost zmiennej objaśnianej wyrażony w liczbie odchyleń standardowych tej zmiennej wywołany przyrostem zmiennej objaśniającej o jedno (jej) odchylenie standardowe W praktyce wspoacutełczynniki alfa wykorzystuje się dla poroacutewnania wielkości wpływu zmiennych objaśniających o roacuteż-nych mianach i mierzonych roacuteżnymi skalami na zmienną objaśnianą Im większa wartość wspoacutełczynnika alfa co do modułu tym większy wpływ odpowiedniej zmiennej

42 Modelowanie dochodu rozporządzalnego gospodarstw domowych

Proacuteba określenia wpływu wybranych zmiennych na kształtowanie się dochodu rozporządzalnego gospodarstw domowych została przepro-wadzona na podstawie zbioru jednostkowych danych pochodzących


z badania budżetoacutew gospodarstw domowych za 2011 rok Zbioacuter ten za-wiera informacje o 37 375 gospodarstwach domowych W niniejszym przykładzie podjęto proacutebę skonstruowania modelu regresyjnego opisu-jącego kształtowanie się dochodu rozporządzalnego przypadającego na osobę w gospodarstwie domowym Zaproponowano modele w trzech wariantachbull wariant 1 model liniowy ndash zbioacuter potencjalnych zmiennych obja-

śniających zawiera następujące zmienne liczbę osoacuteb w gospodar-stwie domowym wiek głowy gospodarstwa domowego (w latach) zmienne zero-jedynkowe wskazujące na wykształcenie wyższe gło-wy gospodarstwa przynależność gospodarstwa do grupy społeczno--ekonomicznej pracujących na własny rachunek gospodarstwo pra-cownikoacutew w ktoacuterym głowa pracuje na stanowisku nierobotniczym miejsce zamieszkania w mieście powyżej 100 tys mieszkańcoacutew miejsce zamieszkania na wsi Zmienna zero-jedynkowa przyjmuje wartość jeden gdy pojawia się wyroacuteżniony wariant cechy wartość zero ndash w przypadku przeciwnym

bull wariant 2 model potęgowo-wykładniczy ndash zbioacuter potencjalnych zmiennych objaśniających zawiera zmienne jak w wariancie (1) W celu oszacowania parametroacutew modelu metodą MNK przekształco-no model potęgowo-wykładniczy w postać liniową logarytmując lo-garytmem naturalnym zmienną objaśnianą (dochoacuted rozporządzalny) i zmienne objaśniające liczba osoacuteb w gospodarstwie oraz wiek gło-wy gospodarstwa domowego Zlogarytmowane zmienne objaśniające składają się na potęgową część modelu zaś zmienne zero-jedynkowe ndash na część wykładniczą

bull wariant 3 model potęgowo-wykładniczy ndash zbioacuter potencjalnych zmiennych objaśniających zawierający zmienne jak w wariancie (2) został poszerzony o zmienne zero-jedynkowe utworzone ze wzglę-du na subiektywną ocenę własnej sytuacji materialnej gospodarstw domowych Ponieważ w badaniu budżetoacutew gospodarstw domowych wyroacuteżnia się pięć stanoacutew określających sytuację materialną spośroacuted ktoacuterych gospodarstwa dokonywały wyboru wprowadzono cztery zmienne zero-jedynkowe ndash sytuację materialną bardzo dobrą raczej dobrą raczej złą złą pozostawiając sytuację materialną przeciętną ndash jako punkt odniesienia

Ostateczny doboacuter zmiennych objaśniających do określonego modelu przeprowadzono metodą regresji krokowej Oszacowania parametroacutew modeli dokonano klasyczną MNK


Tabela 41 Oceny parametroacutew liniowego modelu dochodu rozporządzalnego na osobę w gospodarstwach domowych w Polsce w 2011 roku (wariant 1)

Wyszczegoacutelnienie Alfa Bd st A Bd st t(37367) Poziom pWyraz wolny - - 1 567110 306150 51188 00000Wykształcenie wyższe 02445 00053 740763 160286 46215 00000Liczba osoacuteb -02371 00051 -189703 41290 -45944 00000Gosp pracownikoacutew ndash nierobotnicze 01349 00055 377492 154806 24385 00000

Pracujący na własny rachunek 01081 00048 508635 224960 22610 00000

Miasto powyżej 100 tys mieszkańcoacutew 00896 00055 236207 146376 16137 00000

Wieś -00212 00056 -51262 135133 -3793 00001Wiek w latach 00126 00053 0958 04030 2376 00175R=0463 R2=0215 F(7373)=1 4578 (plt00000)


Z tabeli 41 wynika że wszystkie proponowane zmienne objaśnia-jące znalazły się w modelu Wpływ każdej z nich na kształtowanie się dochodu rozporządzalnego w gospodarstwach domowych jest staty-stycznie istotny Potwierdzają to bardzo niskie bliskie zera wartości prawdopodobieństwa testowego (poziom p) Najwyższa z tych wartości wynosi p=00175 Oznacza to że przy standardowo zakładanym pozio-mie istotności α=005 wszystkie zmienne objaśniające są statystycznie istotne (pltα) Zmienne te wyjaśniają 215 ogoacutelnej zmienności docho-du rozporządzalnego (R2=0215) Biorąc pod uwagę że nie jest to wynik w pełni zadowalający zostanie podjęta proacuteba zastosowania modelu o in-nej postaci analitycznej (wariant 2) Trzeba jednak wyjaśnić że wyniki szacowania parametroacutew modeli dochodoacutew oraz wydatkoacutew gospodarstw domowych na podstawie danych jednostkowych nie przynoszą wyso-kich wartości wspoacutełczynnika determinacji (R2) Zwroacutećmy teraz uwagę na kolejność oddziaływania poszczegoacutelnych zmiennych na kształtowa-nie się dochodu rozporządzalnego Im większa jest wartość wspoacutełczyn-nika alfa co do modułu tym większy wpływ ma odpowiednia zmienna objaśniająca na zmienną objaśnianą Uzyskane wyniki wskazują że spo-śroacuted zmiennych objaśniających najbardziej oddziałuje na kształtowanie się poziomu dochodu rozporządzalnego posiadanie przez głowę gospo-


darstwa domowego wykształcenia wyższego W takich gospodarstwach poziom dochodu rozporządzalnego na osobę jest przeciętnie wyższy o 74076 zł od dochodu w gospodarstwach w ktoacuterych głowa nie posia-da wykształcenia wyższego przy założeniu stałości pozostałych zmien-nych Drugą z kolei zmienną istotnie oddziałującą na poziom docho-doacutew jest liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym Wpływ tej zmiennej jest ujemny Zwiększenie gospodarstwa o jedną osobę powoduje obniże-nie dochodu przypadającego na osobę średnio o 18970 zł zakładając że pozostałe zmienne nie ulegają zmianie Kolejne zmienne informują o przynależności gospodarstwa domowego do podzbioroacutew gospodarstw pracownikoacutew zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych oraz go-spodarstw pracujących na własny rachunek To wyroacuteżniające się po-ziomem dochodoacutew grupy gospodarstw wyższym od pozostałych grup pracownikoacutew zatrudnionych na stanowiskach robotniczych rolnikoacutew emerytoacutew rencistoacutew oraz utrzymujących się z niezarobkowych źroacutedeł Te gospodarstwa stanowią podstawę poroacutewnania W odniesieniu do nich poziom dochodu rozporządzalnego przypadający na osobę w gospodar-stwach pracownikoacutew zatrudnionych na stanowisku nierobotniczym jest średnio wyższy o 37749 zł a w gospodarstwach pracujących na wła-sny rachunek ndash wyższy o 50863 zł przy założeniu stałości pozostałych zmiennych Na kształtowanie się poziomu dochodu ma także istotny wpływ klasa miejscowości zamieszkania W badaniu przyjęto podział na trzy klasy miejscowości miasta powyżej 100 tys mieszkańcoacutew miasta do 100 tys mieszkańcoacutew (ta klasa miejscowości stanowi tu podstawę poroacutewnania) oraz wieś Wprowadzono dwie zmienne zero-jedynkowe ktoacuterych wpływ okazał się statystycznie istotny Jeżeli miejscem za-mieszkania jest duże miasto (powyżej 100 tys mieszkańcoacutew) woacutewczas przeciętny poziom dochodu na osobę jest wyższy o 23621 zł od docho-du gospodarstw w małych miastach (do 100 tys mieszkańcoacutew) jeżeli miejscem zamieszkania jest wieś woacutewczas dochody są średnio niższe o 5126 zł ndash przy założeniu stałości pozostałych zmiennych Dodajmy że wiek głowy gospodarstwa dodatnio wpływa na poziom dochodu w taki sposoacuteb że z każdym rokiem dochoacuted wzrasta średnio o prawie złotoacutewkę zakładając niezmienność pozostałych zmiennych

Wyniki zawarte w tabeli 42 wskazują że model potęgowo-wy-kładniczy lepiej opisuje kształtowanie się dochodu rozporządzalnego gospodarstw domowych Świadczy o tym nie tylko wyższa wartość wspoacutełczynnika determinacji (R2=0333) ale także wartości prawdo-podobieństwa testowego odnoszące się do wszystkich zmiennych ob-jaśniających (poziom p=00000) Interesująca jest przy tym interpre-tacja ocen parametroacutew w modelu potęgowo-wykładniczym stojących


przy zmiennych zero-jedynkowych Np jeżeli głowa gospodarstwa domowego posiada wykształcenie wyższe woacutewczas poziom docho-du rozporządzalnego przypadającego na osobę jest średnio wyższy o (e03850-1)100= (14696-1)100=4696 od dochodu gospodarstw ktoacuterych głowa takiego wykształcenia nie posiada ndash zakładając stałość pozostałych zmiennych Pozostałe wyniki są potwierdzeniem rezultatoacutew opisujących wpływ zmiennych objaśniających na kształtowanie się do-chodu rozporządzalnego jakie otrzymaliśmy wcześniej za pomocą mo-delu liniowego

Tabela 42 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczego modelu dochodu rozporządzalnego na osobę w gospodarstwach domowych w Polsce w 2011 roku (wariant 2)

Wyszczegoacutelnienie Alfa Bd st A Bd st t(37091) Poziom pWyraz wolny - - 68094 00378 175863 00000Wykształcenie wyższe 02420 00049 03850 00077 49457 00000Ln liczby osoacuteb -03404 00047 -03923 00054 -72062 00000Gosp pracownikoacutew ndash nierobotnicze 01984 00051 02916 00075 39058 00000


Wieś -00837 00051 -01065 00065 -16252 00000Miasto powyżej 100 tys mieszkańcoacutew 00783 00051 01085 00071 15249 00000

Ln wieku w latach 00602 00048 01147 00091 12520 00000R=0577 R2=0333 F(7371)=2 6494 (plt00000)


W trzecim wariancie modelowania dochodu rozporządzalnego wpro-wadzono do zbioru zmiennych objaśniających kolejne zmienne uzyska-ne w badaniu budżetoacutew domowych na podstawie subiektywnej oceny gospodarstw o ich sytuacji materialnej W tabeli 43 przedstawiono wyni-ki oszacowania parametroacutew modelu potęgowo-wykładniczego Wszyst-kie potencjalne zmienne objaśniające zostały wprowadzone do modelu Przypomnijmy że doboacuter zmiennych objaśniających przeprowadzony zo-stał metodą regresji krokowej w ktoacuterej wymogi formalno-statystyczne stanowią kryterium eliminacji (doboru) zmiennych do modelu Wprowa-dzenie dodatkowych zmiennych objaśniających poprawiło jakość mode-lu Jak widać wzrosła wartość wspoacutełczynnika determinacji (R2=0469)


zatem model ten wyjaśnia 469 ogoacutelnej zmienności zmiennej objaśnia-nej Także wartości prawdopodobieństwa testowego odnoszące się do wszystkich zmiennych objaśniających (poziom p=00000) potwierdzają ich istotny wpływ na kształtowanie się dochodu rozporządzalnego


Wyszczegoacutelnienie Alfa Bd st A Bd st t(37087) Poziom pWyraz wolny - - 69240 00346 199608 00000Wykształcenie wyższe 01509 00044 02401 00071 33586 00000Ln liczby osoacuteb -03659 00042 -04217 00048 -86499 00000Sytuacja materialna zła -02067 00039 -05358 00101 -53141 00000Sytuacja materialna raczej dobra 02042 00041 03145 00063 49907 00000

Sytuacja materialna raczej zła -01758 00039 -03207 00072 -44518 00000

Sytuacja materialna bardzo dobra 01429 00039 06239 00169 36778 00000

Gosp pracownikoacutew ndash nierobotnicze 01429 00046 02099 00067 31264 00000

Wieś -00839 00046 -01068 00058 -18260 00000Pracujący na własny rachunek 00737 00040 01821 00098 18481 00000




Musimy zdawać sobie sprawę z faktu że wprowadzenie nowych zmiennych informujących o sytuacji materialnej gospodarstw domo-wych wpływa na zmianę wartości ocen parametroacutew stojących przy ta-kich zmiennych jak wykształcenie wyższe czy pracujący na własny ra-chunek w poroacutewnaniu do ich wartości w modelu (wariant 2) Zwroacutećmy teraz uwagę na roacuteżnice w poziomie dochodu rozporządzalnego gospo-darstw domowych oceniających swoją sytuację materialną jako przecięt-ną (podstawa odniesienia) a dochodem gospodarstw o sytuacji bardzo dobrej raczej dobrej raczej złej lub złej przy założeniu że pozostałe zmienne objaśniające są stałe i nie roacuteżnicują gospodarstw domowych


(ceteris paribus) Gospodarstwa domowe o złej sytuacji materialnej mają dochody niższe od gospodarstw stanowiących podstawę odniesienia przeciętnie o 585 tj (e-05358-1)100=585 a o raczej złej sytuacji materialnej ndash o 275 Z kolei dochody gospodarstw o bardzo dobrej sytuacji materialnej mają dochody wyższe przeciętnie o 866 a raczej dobrą ndash o 369 (ceteris paribus) od podstawy poroacutewnania

43 Analiza kształtowania się wydatkoacutew na żywność gospodarstw domowych

W 2011 roku przeciętne miesięczne wydatki na żywność przypadające na osobę w gospodarstwach domowych kształtowały się na poziomie 25413 zł co stanowi ponad 26 ich wydatkoacutew konsumpcyjnych Są one zroacuteżnicowane i kształtują się pod wpływem wielu cech ekonomicz-no-społecznych i demografi cznych Wyraźny wpływ na poziom wydat-koacutew ponoszonych na zakup żywności ma liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym O ile w gospodarstwach jednoosobowych przeciętne wydatki wynosiły w 2011 roku 37628 zł to w gospodarstwach wieloosobowych (sześcio- i więcej osobowych) 17984 zł6 Na poziom tych wydatkoacutew ma także wpływ sytuacja materialna gospodarstw domowych oraz miejsce zamieszkania Sytuacja materialna może być wyrażona ilościowo przez poziom dochodoacutew lub poziom wydatkoacutew ogoacutełem gospodarstwa domo-wego bądź za pomocą zmiennej o charakterze jakościowym ndash subiek-tywnej oceny określonej słownie

Korzystając ze zbioru jednostkowych danych pochodzących z badań budżetoacutew gospodarstw domowych (jak w podrozdziale 42) podjęto proacute-bę skonstruowania regresyjnego modelu wydatkoacutew na żywność w trzech wariantach1 Na podstawie zbioru obejmującego wszystkie gospodarstwa domowe

(liczność proacuteby n=37 375)2 Na podstawie zbioru gospodarstw zamieszkałych w dużych miastach

(n=10 747)3 Na podstawie zbioru gospodarstw mieszkających na wsi (n=15 800)

Celem badania jest poznanie prawidłowości w kształtowaniu się wy-datkoacutew na żywność gospodarstw domowych pod wpływem wybranych zmiennych objaśniających Szczegoacutelną uwagę zwroacutecono na roacuteżnice w kształtowaniu się wydatkoacutew na żywność w zależności od miejsca za-mieszkania

6 Por Budżety gospodarstw domowych w 2011 roku op cit s 115 i 145


Zmienną objaśnianą w powyższych modelach są wydatki na żywność przypadające na osobę w gospodarstwie domowym Zbioacuter potencjalnych zmiennych objaśniających obejmuje wydatki ogoacutełem w złotych na oso-bę ndash jako zmienną charakteryzującą sytuację materialną gospodarstwa domowego liczbę osoacuteb w gospodarstwie oraz zmienne zero-jedynko-we identyfi kujące klasę miejscowości zamieszkania miasto powyżej 100 tys mieszkańcoacutew oraz wieś (podstawę poroacutewnania stanowią gospo-darstwa w małych miastach do 100 tys mieszkańcoacutew) zmienne zero--jedynkowe określające przynależność gospodarstwa do grupy pracow-nikoacutew zatrudnionych na stanowisku nierobotniczym oraz pracujących na własny rachunek (podstawę poroacutewnania stanowią pozostałe grupy go-spodarstw domowych) zmienną zero-jedynkową wskazującą na wyższe wykształcenie głowy gospodarstwa domowego (podstawę poroacutewnania stanowią nieposiadający wykształcenia wyższego) W wariantach (2) oraz (3) modelu nie występują zmienne zero-jedynkowe identyfi kują-ce klasę miejsca zamieszkania Zaproponowano potęgowo-wykładniczą postać modelu (zmienne zero-jedynkowe stanowią wykładniczą część modelu pozostałe ndash potęgową) Ostateczny doboacuter zmiennych objaśnia-jących do modelu przeprowadzono metodą regresji krokowej Oszaco-wania parametroacutew modeli dokonano klasyczną MNK Wyniki oszaco-wania parametroacutew modeli przedstawiono w tabelach 44ndash46

Tabela 44 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczego modelu wydatkoacutew na żywność gospodarstw domowych w Polsce w 2011 roku (wariant 1)

Wyszczegoacutelnienie Alfa Bd st A Bd st t(37366) Poziom pWyraz wolny - - 27035 00267 100998 00000Ln wydatkoacutew ogoacutełem 05758 00048 04415 00037 119851 00000Ln liczby osoacuteb -02180 00046 -01843 00038 -47744 00000Wieś 00707 00047 00659 00044 14982 00000Gosp pracownikoacutew ndash nierobotnicze -00543 00045 -00586 00049 -11870 00000

Miasto powyżej 100 tys mieszkańcoacutew -00475 00047 -00484 00048 -10123 00000

Pracujący na własny rachunek -00271 00040 -00492 00073 -6696 00000

Wykształcenie wyższe -00242 00046 -00283 00053 -52748 00000R=0663 R2=0439 F(7373)=4 1783 (plt00000)



Tabela 45 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczego modelu wydatkoacutew na żywność gospodarstw domowych w dużych miastach w Polsce w 2011 roku (wariant 2)

Wyszczegoacutelnienie Alfa Bd st A Bd st t(10741) Poziom pWyraz wolny - - 26809 00558 48047 00000Ln wydatkoacutew ogoacutełem 05392 00095 04321 00076 56569 00000Ln liczby osoacuteb -01391 00090 -01255 00081 -15411 00000Gosp pracownikoacutew ndash nierobotnicze -00748 00094 -00738 00092 -7985 00000


R=0592 R2=0351 F(5107)=1 1605 (plt00000)


Tabela 46 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczego modelu wydatkoacutew na żywność gospodarstw domowych na wsi w Polsce w 2011 roku (wariant 3)





Wszystkie zmienne wprowadzone do modeli (we wszystkich trzech wariantach) istotnie wpływają na kształtowanie zmienności wydatkoacutew na żywność gospodarstw domowych Kolejność siły oddziaływania na zroacuteżnicowanie wydatkoacutew określają wartości standaryzowanych ocen szacowanych parametroacutew (alfa) Zauważmy że niezależnie od klasy miejsca zamieszkania określonego podzbioru gospodarstw kolejność od-działywania zmiennych nie zmienia się Należy też zauważyć że w mo-


delu wydatkoacutew dla dużych miast nie znalazła się zmienna określająca wykształcenie głowy gospodarstwa domowego ktoacuterej oddziaływanie na poziom wydatkoacutew w pozostałych modelach jest ujemny Z rezulta-toacutew wynika że spośroacuted zmiennych objaśniających najsilniej na poziom wydatkoacutew na żywność oddziałuje we wszystkich modelach sytuacja materialna wyrażona poziomem wydatkoacutew ogoacutełem oraz liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym Wspoacutełczynniki elastyczności dochodowej (wydatkowej) kształtują się na poziomie 0441 (wariant 1) 0432 (wa-riant 2) oraz 0421 (wariant 3) co oznacza że jest to elastyczność słaba charakterystyczna dla wydatkoacutew ponoszonych na zakup doacutebr pierwszej potrzeby Niezależnie od miejsca zamieszkania wzrost wydatkoacutew ogoacute-łem o 1 wpływa na wzrost poziomu wydatkoacutew na żywność o około 04 (ceteris paribus) Wzrost liczby osoacuteb w gospodarstwie domowym wpływa na obniżenie poziomu wydatkoacutew na żywność przypadającego na osobę W dalszej kolejności ndash na poziom wydatkoacutew na żywność do-datnio wpływa ndash miejsce zamieszkania na wsi (wariant 1) Wydatki tych gospodarstw domowych są średnio wyższe o (e00659-1)100 =68 w poroacutewnaniu do podstawy czyli wydatkoacutew na żywność mieszkańcoacutew małych miast Należy wyjaśnić że wydatki na żywność obejmują także roacutewnowartość produktoacutew pochodzących z własnego gospodarstwa rol-nego otrzymane dary itp Z kolei wydatki na żywność mieszkańcoacutew du-żych miast są niższe średnio o 48 od podstawy poroacutewnania Ujemny wpływ na poziom wydatkoacutew ma zmienna zero-jedynkowa określająca przynależność do gospodarstw pracownikoacutew zatrudnionych na stanowi-sku nierobotniczym oraz gospodarstw pracujących na własny rachunek w odniesieniu do pozostałych gospodarstw domowych przy założeniu braku zroacuteżnicowania pozostałych zmiennych Zaproponowane modele wyjaśniają od 351 (wariant 2) do 488 (wariant 3) ogoacutelnej zmienno-ści wydatkoacutew na żywność badanych gospodarstw domowych

Poniżej zaprezentowano wyniki oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew na żywność w gospodarstwach domowych w 2011 roku na podstawie danych zagregowanych Zastosowano model liniowy (48) oraz potęgowo-wykładniczy (49) Zaproponowano by zmienność prze-ciętnych miesięcznych wydatkoacutew przypadających na osobę wyjaśniały następujące zmienne objaśniające przeciętny miesięczny dochoacuted rozpo-rządzalny w przeliczeniu na osobę w gospodarstwie domowym liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym (przeciętna liczba osoacuteb w gospodar-stwach 6 i więcej osobowych) oraz zespoacuteł zmiennych zero-jedynko-wych wskazujących na przynależność gospodarstw do określonej grupy społeczno-ekonomicznej czyli zmienne informujące o podstawowym źroacutedle dochodoacutew z pracy na stanowisku nierobotniczym z gospodar-


stwa rolnego z pracy na własny rachunek poza rolnictwem z emerytury lub z renty Za podstawę poroacutewnania przyjęto gospodarstwa pracujących na stanowiskach robotniczych Doboacuter zmiennych objaśniających speł-niających kryteria formalno-statystyczne przeprowadzono metodą regre-sji krokowej Ostatecznie do obu modeli wprowadzone zostały zmienne opisujące poziom dochodoacutew wielkość gospodarstwa domowego oraz przynależność do grupy gospodarstw rolnikoacutew Zwroacutećmy w tym miej-scu uwagę na fakt że w badaniach budżetoacutew gospodarstw domowych wydatki na żywność obejmują także spożycie naturalne z gospodarstwa rolnego co istotnie wpływa na poziom wydatkoacutew żywnościowych go-spodarstw rolnikoacutew

Tabela 47 Oceny parametroacutew liniowego modelu wydatkoacutew na żywność w gospodarstwach domowych w Polsce w 2011 roku (dane zagregowane)

Wyszczegoacutelnienie Alfa Bd st A Bd st t(29) Poziom pWyraz wolny ndash ndash 2819395 199188 14154 00000Liczba osoacuteb -06347 00687 -252785 27395 -9227 00000Dochoacuted rozporządzalny 04219 00696 00524 00086 6060 00000Gospodarstwa rolnikoacutew 01863 00512 363144 99884 3635 00111R=0965 R2=0931 F(428)=94229 (plt00000)

Źroacutedło obliczenia własne na podstawie danych Budżety gospodarstw domo-wych w 2011 r Głoacutewny Urząd Statystyczny Warszawa 2012

Tabela 48 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczego modelu wydatkoacutew na żywność w gospodarstwach domowych w Polsce w 2011 roku (dane zagregowane)



Oceny parametroacutew strukturalnych modelu liniowego wskazują że przyjęte zmienne istotnie wpływają kształtowanie się wydatkoacutew na żyw-ność (poziom p) Najsilniej na nie oddziałuje liczba osoacuteb w gospodar-stwie domowym (Alfa ndash najwyższa wartość bezwzględna) Wpływ tej


zmiennej jest ujemny Z tabeli 47 wynika że jeżeli liczba osoacuteb w gospo-darstwie domowym wzrasta o 1 osobę to przeciętne wydatki przypada-jące na osobę obniżają się o 2528 zł przy założeniu stałości pozostałych zmiennych Wzrost dochodoacutew o sto złotych powoduje średnio wzrost wydatkoacutew o 524 zł przy założeniu że gospodarstwa nie roacuteżnią się pod względem pozostałych zmiennych to znaczy nie roacuteżnią się wielkością oraz źroacutedłem dochodoacutew (ceteris paribus) Gospodarstwa rolnikoacutew mają wydatki miesięczne na żywność (w przeliczeniu na osobę) średnio wyż-sze o 3631 zł zakładając stałość pozostałych zmiennych Wspoacutełczyn-nik determinacji jest bardzo wysoki i wskazuje że 931 zmienności wydatkoacutew została wyjaśniona modelem liniowym Model potęgowo-wykładniczy (tabela 48) jeszcze lepiej opisuje badane zjawisko wyja-śniając w 957 zmienności wydatkoacutew Pozostałe rezultaty prowadzą do podobnych jak w modelu liniowym wnioskoacutew Interpretacja jednak roacuteżni się nieco od poprzedniej wzbogacając obraz badanych związ-koacutew Oceny parametroacutew wskazują min że powiększenie gospodarstwa o 1 osobę powoduje obniżenie poziomu wydatkoacutew żywnościowych przypadających na osobę średnio o 86 (ceteris paribus) bowiem (e-0090462-1)100 = (09135-1)100 = -86 Elastyczność dochodowa jest niska co przy wydatkach ponoszonych na zaspokojenie podstawo-wych potrzeb jest uzasadnione bowiem wzrostowi dochodu rozporzą-dzalnego o 1 towarzyszy wzrost wydatkoacutew średnio o 028 W po-roacutewnaniu z gospodarstwami z pozostałych grup społeczno-ekonomicz-nych gospodarstwa rolnikoacutew wydają na żywność o ponad 14 więcej [(e0131456-1)100 = (114049-1)100 = 1405)] zakładając że nie roacuteżnią się od nich poziomem dochodu rozporządzalnego i wielkością rodziny

5 Analiza dynamiki dochodoacutew i wydatkoacutew gospodarstw domowych

51 Podstawowe metody badania szeregoacutew czasowych

Szereg czasowy to ciąg wielkości charakteryzujących element lub zbio-rowość bądź zjawisko uporządkowanych według jednostek czasu

W przypadku badania dynamiki wydatkoacutew szereg czasowy zawiera najczęściej ciąg wielkości charakteryzujących przeciętny poziom wydat-koacutew dla określonej grupy gospodarstw domowych uporządkowanych według jednostek czasu Są nimi często lata kwartały lub miesiące Je-żeli szereg czasowy jest kroacutetki (zawiera kilka jednostek czasu) woacutewczas do badania dynamiki można posłużyć się jedynie prostymi miarami jak przyrosty absolutne przyrosty względne oraz indeksy dynamiki

Przyjmijmy oznaczeniayt ndash wielkość zjawiska w t-tej jednostce czasut ndash numer t-tej jednostki czasu (t=1 2 3 n)

Przyrosty absolutne mogą byćndash o podstawie stałej yt ndash y0ndash o podstawie łańcuchowej yt ndash yt-1

Przyrosty względne (wskaźniki tempa przyrostu)o podstawie stałej

0

00 y

yyw tt

minus= (51)

72 5 Analiza dynamiki dochodoacutew i wydatkoacutew gospodarstw domowych

o podstawie łańcuchowej

1

11

minus

minusminus

minus=

t

tttt y

yyw (52)

Indeksy dynamikiIndeksem nazywamy każdą liczbę względną powstałą przez podzielenie wielkości danego zjawiska w okresie badanym przez wielkość tego zja-wiska w okresie stanowiącym podstawę Podstawa może być stała lub ruchoma

Indeksy o podstawie stałej

100

00 sdot=

yyI t

t (53)

Indeksy o podstawie łańcuchowej

100

11 sdot=

minusminus

t

ttt y

yI (54)

0 0tIle lt 1 (100) ndash świadczy o spadku poziomu zjawiska

0tI gt 1 (100) ndash świadczy o wzroście poziomu zjawiskaIt0 = 1 ndash poziom zjawiska jest taki sam w obu okresach

Przeciętne tempo zmian poziomu zjawiska w całym okresie objętym badaniem oblicza się jako średnią geometryczną z indeksoacutew dynamiki o podstawie łańcuchowej Zauważmy (wzoacuter 55) że mając do dyspo-zycji dane liczbowe na temat wielkości zjawiska w pierwszej i ostatniej jednostce czasu całego okresu badania przeciętne tempo zmian poziomu zjawiska można otrzymać na ich podstawie

1

211

1

1

12

3

1

2 minus

=minusminusminus

minusprod==sdotsdotsdotsdot= n

n

tttn nn

n

nG I

yy

yy

yy

yyI (55)


Eliminacja skutkoacutew infl acjiOcenę dynamiki zjawiska wyrażonego wartościowo można przeprowa-dzić w cenach bieżących lub cenach poroacutewnywalnych (stałych) W celu określenia realnych zmian w poziomie zjawiska należy ujęte w cenach bieżących wartości zmiennej Y doprowadzić do poroacutewnywalności eli-minując skutki infl acji

Ponieważ dostępne wskaźniki cen i usług konsumpcyjnych przedsta-wione są zazwyczaj w postaci indeksoacutew o podstawie łańcuchowej (rok poprzedni=100) dlatego należy przekształcić je w indeksy o podstawie stałej

Jako podstawę poroacutewnania przyjmuje się tę jednostkę czasu w ktoacute-rej cenach mają być wyrażone wartości zmiennej (realne) Indeks cen dla jednostki czasu stanowiącej podstawę poroacutewnania przyjmuje war-tość 100

Niech yt oznacza nominalną wartość zmiennej Y w t-tej jednostce czasu

Itt-1 ndash indeks cen o podstawie łańcuchowejIt0 ndash indeks cen o podstawie stałej (w miejsce 0 wpisuje się numer

jednostki czasu stanowiącej podstawę poroacutewnania)Yt

R ndash to realna wartość zmiennej Y w t-tej jednostce czasu (wartość wyrażona w cenach stałych z jednostki czasu przyjętej za podstawę po-roacutewnania)

Przekształcenia indeksoacutew cen o podstawie łańcuchowej w indeksy o podstawie stałej dokonujemy zgodnie z wzorami (56 i 57)

Gdy podstawę poroacutewnania stanowi pierwsza jednostka czasu woacutew-czas dla wszystkich następnych jednostek indeksy cen o podstawie stałej oblicza się według wzoru

100101

0minusminus sdot

= tttt

III (56)

Gdy podstawą poroacutewnania jest ostatnia jednostka w szeregu czaso-wym woacutewczas indeks cen o podstawie stałej dla tej jednostki roacutewna się 100 a dla wszystkich poprzednich jednostek obliczamy zgodnie ze wzorem

100

1

010 sdot=

+

+

tt

tt I

II

(57)

Gdy za podstawę poroacutewnania przyjmuje się dowolną jednostkę (t=0) np pośrodku szeregu czasowego woacutewczas do przekształcenia indeksoacutew


cen o podstawie łańcuchowej w indeksy cen o podstawie stałej korzysta się z obu wzoroacutew dla jednostek czasu występujących po punkcie odnie-sienia (czyli o numerze tgt0) korzysta się ze wzoru (56) dla jednostek czasu poprzedzających punkt odniesienia (tlt0) ndash ze wzoru (57)

Wartości realne zmiennej Y dla poszczegoacutelnych t wyrażone w cenach stałych (z jednostki czasu o numerze 0 stanowiącej podstawę poroacutewna-nia) obliczamy według wzoru (58)

100

0

sdot=t

tRt I

yy (58)

Jeżeli dysponujemy danymi liczbowymi w postaci stosunkowo dłu-gich szeregoacutew czasowych to znaczy takich ktoacuterych analiza upoważ-nia nas do określenia trwałej tendencji rozwojowej badanego zjawiska (trendu) woacutewczas do opisu zmian zachodzących w czasie w poziomie tego zjawiska stosuje się modele tendencji rozwojowej w ktoacuterych rolę zmiennej objaśniającej odgrywa zmienna czasowa Zmienna ta nie jest bezpośrednią przyczyną zmian zachodzących w wartościach zmiennej objaśnianej ale stwarza możliwość opisu tych zmian w sposoacuteb ilościo-wy Zmienna czasowa występuje w postaci ciągu liczb całkowitych (na ogoacuteł naturalnych) reprezentujących kolejne momenty lub okresy ktoacuterym odpowiadają wyrazy szeregu czasowego zmiennej objaśnianej Zapis modelu jest następujący

yt = f(t) + ut t=1 2 n (59)

lub

yt = f(t) middot ut (510)

gdzief(t) ndash funkcja czasu charakteryzująca tendencję rozwojową szeregu na-

zywana funkcją trenduut ndash zmienna losowa charakteryzująca efekty oddziaływania wahań przy-

padkowych na zmienną objaśnianą o wartości oczekiwanej roacutewnej 0 dla modelu (59) lub 1 dla modelu (510) i skończonej wariancji

Najczęstszą postacią funkcji trendu jest funkcja liniowa

yt = a0 + a1t (511)


ktoacutera reprezentuje stały kierunek rozwoju danego zjawiska wyznaczony przez wspoacutełczynnik kierunkowy prostej (a1) Parametr ten jest wspoacuteł-czynnikiem stałego przyrostu wartości zmiennej objaśnianej w ciągu jednostki czasu

Bardzo częste zastosowanie ndash jako model tendencji rozwojowej ndash znajduje funkcja wykładnicza Jej postać jest następująca

yt = eα + βt (512)

lub

yt = αβt (513)

ktoacuterych właściwością są stałe stopy wzrostu β ndash dla modelu (512) lub ln β ndash dla modelu (513) Zauważmy że po obustronnym przekształceniu logarytmem naturalnym modele te mają postać liniową

ln yt = α + βt lub ln yt = ln α + t ln β (512a) (513a)

Wraz ze wzrostem wartości zmiennej czasowej o jednostkę (w ciągu jednostki czasu) poziom zmiennej objaśnianej zmieni się o (eβ ndash 1) middot 100 Funkcja o postaci analitycznej (512) jest rosnąca gdy β gt 0 a malejąca gdy β lt 0

W przypadku zastosowania modelu (513) zmiana poziomu zmien-nej objaśnianej określona jest przez (β-1)middot100 Większe od jedności wartości parametru β oznaczają wzrost wartości zmiennej objaśniają-cej natomiast mniejsze od 1 ndash świadczą o spadku wartości zmiennej objaśnianej

Funkcja potęgowa stosowana jest do opisu roacuteżnego rodzaju zależno-ści tak liniowych jak i krzywoliniowych Parametr β nazywany jest ela-stycznością zmiennej objaśnianej względem zmiennej objaśniającej Jest odpowiednia do opisu tendencji rozwojowych ktoacutere w układzie wspoacuteł-rzędnych logarytmicznych wykazują przebieg liniowy Ma ona postać

yt = αtβ (514)

ktoacuterą po obustronnym zlogarytmowaniu można zapisać

ln yt = ln α + β ln t (514a)


52 Dynamika wydatkoacutew konsumpcyjnych gospodarstw domowych w latach 1993ndash2011

W niniejszym podrozdziale poddano badaniu kształtowanie się wydat-koacutew konsumpcyjnych gospodarstw domowych w latach 1993ndash2011 Wykorzystano przy tym metody badania dynamiki zjawisk zaprezento-wane w podrozdziale 51

Tabela 51 Dynamika wydatkoacutew konsumpcyjnych gospodarstw domowych oraz indeksy cen towaroacutew i usług konsumpcyjnych w latach 1993ndash2011

Rok(t)

Indeks cen towaroacutew i usług

konsumpcyjnych

Wydatki konsumpcyjne

w złotych na osobę

Indeksy dynamiki realnych wydatkoacutew

konsumpcyjnych

Itt-1 It2000

Cenybieżące

Ceny stałe z 2000 r

Rok poprzedni=100

Rok 1993=100

1993 1353 3253 16340 50231 - 10001994 1322 4300 20933 48681 969 9691995 1278 5496 26413 48059 987 9571996 1199 6589 33555 50926 1060 10141997 1149 7571 40751 53825 1057 10721998 1118 8465 48356 57158 1062 10931999 1073 9083 53015 58367 1021 11622000 1101 10000 57762 57762 990 11502001 1055 10550 58572 55518 961 11052002 1019 10750 59920 55740 1004 11102003 1008 10836 61785 57018 1023 11352004 1035 11216 66563 59346 1041 11812005 1021 11451 66067 57695 972 11482006 1010 11566 71256 61608 1078 12262007 1025 11855 77558 65422 1062 13022008 1042 12353 86532 70049 1071 13942009 1035 12785 91386 71479 1020 14232010 1026 13118 94580 72099 1009 14352011 1043 13682 97183 71030 985 1414

W 2004 roku GUS wprowadził nowe wagi związane ze strukturą społeczno--ekonomiczną gospodarstw domowych co mogło wpłynąć na wartości średnie wydatkoacutew

Źroacutedło obliczenia własne na podstawie danych GUS1

1 Budżety gospodarstw domowych w 1993 roku (do 2011 roku) Warszawa 1994 (do 2012) Wskaźniki cen towaroacutew i usług konsumpcyjnych wwwstatgovplgus5840_1634_PLK_HTMLhtm (stan na 24022014)


W latach 1993ndash2011 ceny towaroacutew i usług konsumpcyjnych wzrosły ponad 42ndashkrotnie W tabeli 51 (przedstawiającej dynamikę wydatkoacutew konsumpcyjnych gospodarstw domowych) obserwuje się stały wzrost wydatkoacutew nominalnych Korzystając ze wzoru (51) możemy stwier-dzić że w 2011 roku poziom wydatkoacutew konsumpcyjnych w cenach bieżących wzroacutesł o 49475 w poroacutewnaniu do wydatkoacutew ponoszonych w 1993 roku bowiem

1993

1993201119932011 sdot

minus=

yyywN

Indeks dynamiki o podstawie stałej (53) wynosi I20111993100=59475 czyli poziom wydatkoacutew konsumpcyjnych w 2011 roku stanowił 59475 poziomu wydatkoacutew z 1993 roku

Korzystając ze wzoroacutew 56ndash58 przedstawiono poszczegoacutelne etapy obliczeń związane z eliminacją skutkoacutew infl acji i sprowadzeniem wydat-koacutew gospodarstw domowych do poroacutewnywalności wyrażając je w ce-nach stałych z 2000 roku W pierwszej kolejności przekształcono indeksy cen o podstawie łańcuchowej (Itt-1) w indeksy o podstawie stałej (It2000) według wzoru (56) dla lat następnych po 2000 roku tj 2001ndash2011 oraz wzoru (57) dla lat poprzedzających 2000 rok tj 1993ndash1999 Indeks cen dla roku 2000 wynosi 1000 Następnie obliczono zgodnie ze wzorem (58) wartości realne wydatkoacutew konsumpcyjnych w cenach z 2000 roku Dla wydatkoacutew realnych obliczono następnie indeksy dynamiki o podsta-wie stałej z 1993 roku (It1993) według wzoru (53) oraz indeksy dynamiki o podstawie łańcuchowej (Itt-1) według wzoru (54)

Analizując wartości indeksoacutew o podstawie łańcuchowej możemy ocenić następujące z roku na rok zmiany w kształtowaniu się realnych wydatkoacutew konsumpcyjnych Zauważmy iż w latach 1994ndash1995 2000ndashndash2001 2006 oraz 2011 następował spadek poziomu wydatkoacutew realnych w stosunku do poziomu roku poprzedniego Indeksy dynamiki o podsta-wie łańcuchowej wskazują że okresowy wzrost poziomu wydatkoacutew real-nych następował w latach 1996ndash1999 2002ndash2004 oraz 2006ndash2010 przy czym ten ostatni okres charakteryzuje się spadkiem poziomu dynamiki Na podstawie indeksoacutew dynamiki o podstawie stałej (rok 1993=100) wydatkoacutew realnych można zauważyć że ich poziom był w poroacutewnaniu z rokiem wyjściowym wyższy w każdym roku począwszy od 1996 roku i w 2011 roku stanowił 1414 poziomu wydatkoacutew 1993 roku Grafi cz-ny obraz omawianych zmian w poziomie wydatkoacutew konsumpcyjnych (nominalnych i realnych) gospodarstw domowych zawiera wykres za-prezentowany na rys 51 Zaroacutewno wydatki nominalne jak i realne cha-

5749410004163

0416338971100 =sdotminus

=


rakteryzuje przemienny spadek oraz wzrost poziomu kształtujących się pod wpływem sytuacji rynkowych

Do opisu dynamiki wydatkoacutew gospodarstw domowych w latach 1993ndash2011 zastosowano funkcje trendu przedstawione w podrozdzia-le 51 Najlepsze rezultaty w sensie statystycznym przyniosło zastoso-wanie trendu liniowego (511) oraz trendu wykładniczego o postaci 512a do opisu kształtowania się w czasie zaroacutewno wydatkoacutew nominalnych jak i realnych Rezultaty przedstawione zostały w tabelach 52ndash55

Tabela 52 Oceny parametroacutew liniowej funkcji trendu wydatkoacutew nominalnych gospodarstw domowych w latach 1993ndash2011Wyszczegoacutelnienie A Bd st Poziom pWyraz wolny 1685156 194871 00000Czas t 425446 17091 00000R=0986 R2=0973 F(117)=61963 (plt00000)


Tabela 53 Oceny parametroacutew wykładniczej funkcji trendu wydatkoacutew nominalnych gospodarstw domowych w latach 1993ndash2011Wyszczegoacutelnienie A Bd st Poziom pWyraz wolny 54366 00868 00000Czas t 00846 00076 00000R=0937 R2=0879 F(117)=12359 (plt00000)


Tabela 54 Oceny parametroacutew liniowej funkcji trendu wydatkoacutew realnych gospodarstw domowych w latach 1993ndash2011Wyszczegoacutelnienie A Bd st Poziom pWyraz wolny 4621735 132994 00000Czas t 128360 11664 00000R=0936 R2=0877 F(117)=12110 (plt00000)


Tabela 55 Oceny parametroacutew wykładniczej funkcji trendu wydatkoacutew realnych gospodarstw domowych w latach 1993ndash2011

Wyszczegoacutelnienie A Bd st Poziom pWyraz wolny 61578 00212 00000Czas t 00215 00018 00000R=0942 R2=0888 F(117)=13428 (plt00000)



Rys 51 Wydatki konsumpcyjne nominalne oraz wydatki konsumpcyjne realne (w cenach z 2000 roku)1100

1000

900

800

700

600

500

400

300

200

1001993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011

wyd_kons_nomin wyd_kons_real

Poroacutewnując wyniki oszacowania parametroacutew funkcji trendu (tabela 52 i 53) można zauważyć że zaroacutewno postać liniowa jak i wykład-nicza dobrze opisują dynamikę wydatkoacutew nominalnych Niewielki błąd standardowy (Bd st) sprawia że istotność parametroacutew funkcji trendu zo-stała potwierdzona na dowolnie niskim poziomie istotności (poziom p) Z liniowego roacutewnania trendu wynika że dochody nominalne wzrastały średnio rocznie o 4254 zł Roacutewnanie to wyjaśniło ponad 97 zmien-ności wydatkoacutew nominalnych w badanym okresie (R2=0973) Liniowa funkcja trendu nieco lepiej opisuje dynamikę wydatkoacutew nominalnych od funkcji wykładniczej (R2=0879) Z tabeli 53 wynika że przeciętne roczne tempo wzrostu wydatkoacutew nominalnych wynosiło 88 bowiem (e00846-1)100=88

Oceny parametroacutew funkcji trendu wydatkoacutew realnych wskazują na dużo niższe tempo zmian (tabele 54 i 55) niż dochodoacutew w cenach bieżących Przeciętny wzrost realnych wydatkoacutew konsumpcyjnych go-spodarstw domowych wynosił rocznie tylko 1283 zł Z wykładniczej funkcji trendu wynika że tempo zmian w poziomie wydatkoacutew wynosi-ło z roku na rok (e00215-1)100=22 Obliczone na podstawie wzoru (55) przeciętne tempo zmian poziomu realnych wydatkoacutew konsumpcyj-nych wynosi IG=2

6 Analiza przestrzennego zroacuteżnicowania zjawisk społeczno-ekonomicznych

61 Zarys metod taksonomicznych

W badaniach zjawisk społeczno-ekonomicznych zachodzi niejednokrot-nie potrzeba uporządkowania zbioru obiektoacutew oraz przeprowadzenia ich klasyfi kacji z punktu widzenia przyjętych cech opisujących te obiekty O ile porządkowanie oraz podział zbioru obiektoacutew dokonany według jednej istotnej własności jest zabiegiem prostym to w przypadku zja-wisk złożonych trzeba sięgać do metod pozwalających na przeprowa-dzenie analizy struktury zbiorowości w wielowymiarowej przestrzeni cech Do takich metod należą metody taksonomiczne1

Metody taksonomiczne służą do podziału niejednolitego z punktu widzenia określonych i wymiernych cech zbioru obiektoacutew w zespoły wewnętrznie bardziej jednolite Jednym z proponowanych podziałoacutew metod taksonomicznych jest wyodrębnienie metod porządkujących podziałowych oraz metod wyboru reprezentantoacutew grup Metody tak-sonomiczne znajdują szerokie zastosowanie w analizach terytorialnego zroacuteżnicowania zjawisk społeczno-ekonomicznych min w badaniach warunkoacutew życia ludności

Warunki życia jako kategoria wielowymiarowa wymagają uwzględ-nienia wielu cech charakteryzujących bezpośrednio lub pośrednio roacuteżne aspekty tego zjawiska Należy wziąć pod uwagę że istnieje wiele czyn-nikoacutew wpływających na warunki życia i uwzględnienie w badaniu ich

1 Szerzej na temat taksonomii jako nauki o zasadach klasyfi kacji J Pociecha et al Metody taksonomiczne w badaniach społeczno-ekonomicznych Warsza-wa 1988 s 12 i dalsze

82 6 Analiza przestrzennego zroacuteżnicowania zjawisk społeczno-ekonomicznych

pełnej liczby jest niemożliwe Wynika to bądź z braku odpowiednich informacji statystycznych bądź jest niecelowe z punktu widzenia ich merytorycznej wartości

O doborze cech decydują w pierwszej kolejności kryteria meryto-ryczne Następnie dobiera się cechy ktoacutere posiadają w postępowaniu taksonomicznym własności diagnostyczne Należą do nich takie cechy ktoacutere2bull ujmują najbardziej istotne właściwości analizowanego zjawiskabull są proste jasno sprecyzowane i logicznie ze sobą powiązane bull są bezpośrednio lub pośrednio mierzalne oraz wyrażalne za pomocą

wielkości bezwzględnych lub względnychbull posiadają wysoką zmienność w klasyfi kowanym zbiorze obiektoacutew bull są niezależne od siebie ale jednocześnie charakteryzują się dużą

wspoacutełzmiennością z cechami nieuwzględnionymi procesie klasyfi -kacji

Jeżeli liczba m cech uwzględnionych w badaniu jest znaczna woacutew-czas podział zbioru n obiektoacutew może zostać przeprowadzony na podsta-wie mniejszej liczby cech-reprezentantoacutew Ich wyboru można dokonać przeprowadzając klasyfi kację cech Z każdego podzbioru cech należy wybrać cechę o znacznej zmienności przestrzennej a jednocześnie po-siadającą istotne znaczenie z merytorycznego punktu widzenia

Punktem wyjścia w wielowymiarowej klasyfi kacji obiektoacutew jest ma-cierz o postaci

⎥⎥⎥⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢⎢⎢⎢

⎣

⎡

=

mnnn

m

m

xxx

xxxxxx

X

L

MMMM

L

L

21

22212

12111

(61)

gdzie X oznacza macierz ntimesm zaobserwowanych wartości cech diagno-stycznych przy czym n jest liczbą obserwacji (obiektoacutew) m liczbą cech (ngtm) Jak widać każdemu elementowi przyporządkowany jest układ m liczb rzeczywistych Wartości zawarte w poszczegoacutelnych wierszach i kolumnach macierzy X charakteryzować mogą strukturę przestrzen-ną (gdy grupowaniu poddaje się np wojewoacutedztwa) rodzajową (jeżeli

2 Por B Podolec K Zając Ekonometryczne metody ustalania rejonoacutew kon-sumpcyjnych Warszawa 1978


przedmiotem klasyfi kacji jest zbioacuter cech) lub czasową (dla ustalenia jed-norodnych faz rozwojowych przy czym każda jednostka czasu t trakto-wana jest jako punkt w przestrzeni wielowymiarowej o wspoacutełrzędnych określonych przez zaobserwowane wartości cech)

Pierwotne informacje liczbowe wyrażone są zazwyczaj w jednost-kach absolutnych należy zatem przeprowadzić ich normalizację w celu usunięcia wpływu przypadkowych wag wynikających z roacuteżnych wiel-kości roacuteżnoimiennych cech co pozwoli doprowadzić je do wzajemnej poroacutewnywalności oraz umożliwi ich agregację Normalizacji dokonać można wieloma sposobami3 Najczęściej wykorzystywany jest wzoacuter po-zwalający na tzw standaryzację zero-jedynkową

j

jjiji s

xxz

minus= (62)

gdziexij ndash zaobserwowana i-ta wartość j-tej zmiennej (i=1 2 hellip n j=1 2

hellip m) x j ndash średnia arytmetyczna j-tej zmiennejsj ndash odchylenie standardowe j-tej zmiennej

Zestandaryzowane dla każdego obiektu wartości cech mogą stanowić podstawę do liniowego uporządkowania obiektoacutew Idea konstruowania cechy agregatowej jest prosta W metodzie standaryzowanych sum war-tości cecha syntetyczna ma postać4

sum=

lowast =m

jijii zwZ

1 (63)

gdzie i- numer obiektu wi ndash wagi m ndash liczba cech Przy obliczaniu war-tości wskaźnika syntetycznego należy wziąć pod uwagę czy wszystkie cechy mają ten sam charakter stymulant (bądź destymulant) W przy-padku stymulanty ndash wzrost jej wartości świadczy o wzroście poziomu

3 Zagadnieniu temu poświęcona jest monografi a B Pawełek Metody normali-zacji zmiennych w badaniach poroacutewnawczych złożonych zjawisk ekonomicz-nych Krakoacutew 2008

4 Szerzej na temat metod porządkowania liniowego J Pociecha et al Metody taksonomicznehellip op cit s 66 i dalsze


zjawiska złożonego Jeżeli cecha jest destymulantą woacutewczas wzrost jej wartości świadczy o spadku poziomu badanego zjawiska Gdy wśroacuted cech występują stymulanty i destymulanty należy zastosować odpo-wiednie przekształcenia nadając im taki sam kierunek powiązań z ba-danym zjawiskiem W metodzie rang zmienne składowe doprowadza się do poroacutewnywalności i addytywności przez rangowanie Jako formułę agregacji przyjmuje się zazwyczaj średnią arytmetyczną lub sumę rang

W większości metod taksonomicznych wyznacza się macierz odle-głości (dystansoacutew) D między wszystkimi klasyfi kowanymi punktami5 Najogoacutelniejszą metryką odległości jest metryka Minkowskiego ktoacutera dla i-tego i k-tego obiektu dana jest wzorem

pm

j

p

jkjipki zzd

1

1⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡minus= sum

=

(64)

gdzie p ndash liczba naturalna m ndash liczba cech diagnostycznych zij zkj ndash poddana normalizacji realizacja j-tej cechy w obiekcie i-tym oraz k-tym Jeżeli w metryce (63) p=1 to metryka di

1k jest nazywana odległością

miejską jeżeli p=2 to metryka di2k jest odległością euklidesową Otrzy-

mane sumaryczne (lub przeciętne) roacuteżnice występujące między każdą parą obiektoacutew ze względu na każdą cechę zestawia się w macierz o wy-miarach ntimesn zwaną macierzą odległości Jest to macierz symetryczna względem przekątnej ktoacuterej elementy są roacutewne zeru

⎥⎥⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢⎢⎢

⎣

⎡

=

0

00

21

212

121

L

MLMM

L

L

nn

n

n

dd

dddd

D (64)

Macierz odległości jest punktem wyjścia w taksonomicznych meto-dach hierarchicznych Na początku każdy obiekt traktuje się jako osobną podgrupę Na poszczegoacutelnych etapach aglomeracji łączy się pary naj-bliższych podgrup aż do uzyskania jednej grupy w ktoacuterej znajdują się wszystkie elementy badanego zbioru ΩW 6

5 Ibidem s 40 i dalsze6 Por J Pociecha et al op cit s 76ndash84 a także T Grabiński Metody takso-

nometrii Krakoacutew 1992 s 101ndash104


Roacuteżne wersje metod aglomeracyjnych wynikają z roacuteżnego sposobu defi niowania odległości między grupami

W metodzie najbliższego sąsiedztwa odległość między dwiema gru-pami defi niuje się jako najkroacutetszą spośroacuted odległości między obiektami nienależącymi do tej samej grupy Jeżeli przez dst oznaczymy minimalną odległość między podgrupami s oraz t wskazującą na możliwość ich połączenia w podgrupę r to jej odległość od pozostałych skupisk oblicza się według wzoru dri = 05dsi + 05dti ndash 05|dsi ndash dti| (65)

W metodzie Warda duże znaczenie ma zmienność wewnątrzgrupo-wa Odległość między grupami jest tu defi niowana jako moduł roacuteżni-cy między sumami kwadratoacutew odległości punktoacutew od środkoacutew grup do ktoacuterych punkty należą Grafi cznym obrazem przebiegu aglomeracji obiektoacutew jest dendrogram zbioru Zależnie od celu badania podział zbio-ru może nastąpić na dowolnym etapie aglomeracji

62 Proacuteba ustalenia rejonoacutew materialnej sfery warunkoacutew życia

Niniejszy podrozdział stanowi ilustrację wykorzystania metod taksono-micznych w badaniach przestrzennego zroacuteżnicowania zjawisk w wielo-wymiarowej przestrzeni cech Klasyfi kacji został poddany zbioacuter woje-woacutedztw opisanych cechami będącymi przeciętnymi wartościami zmien-nych określających bezpośrednio lub pośrednio materialną sferę warun-koacutew życia gospodarstw domowych w wojewoacutedztwach Dane liczbowe odnoszą się do sytuacji gospodarstw w 2011 roku i zostały zebrane z pu-blikacji GUS7 Do badania przyjęto na wstępie następujące zmienne do-choacuted rozporządzalny w zł na osobę udział wydatkoacutew na żywność w wy-datkach ogoacutełem wydatki na rekreację i kulturę odsetek gospodarstw posiadających laptop oraz przeciętną liczbę osoacuteb w rodzinie Ze względu na małą zmienność (Vslt10) wskaźnika udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem oraz liczby osoacuteb w gospodarstwie domowym do zbioru cech diagnostycznych weszły pozostałe zmienne Wszystkie trzy cechy mają charakter stymulant poziomu warunkoacutew życia W wyniku zastosowania metody Warda (odległości euklidesowe) otrzymano dia-gram drzewa połączeń (rys 61) ktoacutery rozpada się w sposoacuteb naturalny na cztery podzbiory wojewoacutedztw

7 Budżety gospodarstw domowych w 2011 roku op cit s 65 98 114 226


bull rejon pierwszy (I) jednoelementowy mazowieckiebull rejon drugi (II) dolnośląskie pomorskie lubuskie opolskie łoacutedzkie

śląskie podlaskie zachodnio-pomorskiebull rejon trzeci (III) kujawsko-pomorskie warmińsko-mazurskie mało-

polskie wielkopolskiebull rejon czwarty (IV) lubelskie świętokrzyskie podkarpackie

Otrzymane rejony materialnej sfery warunkoacutew życia ludności w Pol-sce ilustruje rys 62

Rys 61 Diagram drzewa połączeń Metoda Warda

Dolnośląskie Pomorskie

Lubuskie Łoacutedzkie

Opolskie Podlaskie

Zachodniopomorskie Śląskie

Mazowieckie Kujawsko-pomorskie

Warmińsko-mazurskie Małopolskie

Wielkopolskie Lubelskie

Świętkorzyskie Podkarpackie

Odległ euklidesowa

Odległość wiąz0 100 200 300 400 500 600 700 800 900

Aby można było nadać określoną kolejność otrzymanym podzbio-rom ze względu na poziom sytuacji materialnej gospodarstw domowych przeprowadzono porządkowanie liniowe wojewoacutedztw na podstawie przyjętych cech diagnostycznych Zastosowano w tym celu metodę rang (sumy rang) Kolejność uporządkowania wojewoacutedztw jest następująca

Mazowieckie1 Pomorskie2 Dolnośląskie 3 Opolskie4


Śląskie5 Zachodnio-pomorskie6 Małopolskie7 Łoacutedzkie8 Lubuskie9 Podlaskie10 Wielkopolskie11 Kujawsko-pomorskie12 Warmińsko-mazurskie13 Lubelskie14 Podkarpackie15 Świętokrzyskie16

Rys 62 Rejony materialnej sfery warunkoacutew życia ludności w Polsce

Rejon pierwszy (I)Rejon drugi (II)Rejon trzeci (III)Rejon czwarty (IV)

Jak wynika z otrzymanego uporządkowania wojewoacutedztw numeracja nadana podzbiorom jest zgodna z porządkiem wojewoacutedztw według ma-lejącego poziomu przeciętnej sytuacji materialnej gospodarstw domo-wych w wojewoacutedztwie

Weryfi kację poprawności podziału zbioru wojewoacutedztw przeprowa-dzono przy wykorzystaniu liniowego modelu regresji w ktoacuterym zmienną objaśnianą jest w pierwszym przypadku ndash przeciętny dochoacuted rozporzą-


dzalny gospodarstwa domowego w wojewoacutedztwie w drugim ndash wydatki na rekreację i kulturę a zmiennymi objaśniającymi w postaci zmiennych zero-jedynkowych określających przynależność wojewoacutedztwa do jedne-go z podzbioroacutew Są trzy takie zmienne Podstawę poroacutewnania stanowi rejon II Po selekcji zmiennych objaśniających metodą regresji krokowej oraz zastosowaniu MNK otrzymano wyniki przedstawione w tabelach 61ndash62

Tabela 61 Oceny parametroacutew liniowego modelu dochodoacutew rozporządzalnych w układzie wyodrębnionych rejonoacutew

Wyszczegoacutelnienie Alfa Bd st A t(12) Poziom pWyraz wolny 1 226750 825977 00000Mazowieckie 06627 00745 396250 88932 00000Rejon czwarty (IV) -05888 00767 -218083 -76683 00000Rejon trzeci (III) -03074 00770 -102750 -39942 00018R=0968 R2=0937 F(312)=59303 plt00000


Tabela 62 Oceny parametroacutew liniowego modelu wydatkoacutew na rekreację i kulturę w układzie wyodrębnionych rejonoacutew

Wyszczegoacutelnienie Alfa Bd st A t(12) Poziom pWyraz wolny 81000 267319 00000Mazowieckie 05956 01289 42000 46203 00006Rejon czwarty (IV) -05792 01327 -25333 -43662 00009Rejon trzeci (III) -02727 01313 -10750 -20483 00630R=0900 R2=0811 F(312)=17159 plt00001


W przypadku modelu pierwszego (tabela 61) terytorialne zroacuteżni-cowanie dochodu rozporządzalnego gospodarstw domowych zostało w 937 wyjaśnione przynależnością wojewoacutedztw do wyodrębnionych rejonoacutew Wszystkie zmienne statystycznie istotnie wpływają na przecięt-ny poziom dochodu w wojewoacutedztwach W wojewoacutedztwie mazowieckim (I) poziom dochodoacutew jest średnio wyższy o 39625 zł od przeciętnych dochodoacutew w rejonie II przy założeniu stałości pozostałych zmiennych W rejonie IV poziom przeciętnego dochodu jest niższy o 21808 zł a w rejonie III o 10275 zł od podstawy poroacutewnania Bezwzględne war-tości wspoacutełczynnika alfa wskazują kolejność siły oddziaływania po-szczegoacutelnych zmiennych objaśniających na kształtowanie się dochodu

Z tabeli 62 wynika że wydatki na kulturę i rekreację są także uwa-runkowane terytorialnie Najsilniej roacuteżnią się od podstawy poroacutewnania


wydatki w rejonie I oraz rejonie IV Przynależność do rejonu III ma słab-szy wpływ na kształtowanie się tych wydatkoacutew a istotność wpływu tej zmiennej może być potwierdzona przy poziomie pgt0063

63 Materialna sfera warunkoacutew życia w układzie regionalnym

Celem niniejszej części pracy jest poznanie prawidłowości w zakresie kształtowania się wybranych aspektoacutew warunkoacutew życia gospodarstw domowych w układzie regionalnym przy czym w tym przypadku wzię-to pod uwagę regiony administracyjne Z założeń polityki społeczno--ekonomicznej wynikają dążenia by historycznie uwarunkowane tery-torialne roacuteżnice w rozwoju gospodarczym i możliwościach zaspokojenia potrzeb ludności zacierały się Należy zatem podjąć proacutebę udzielenia odpowiedzi na pytanie czy na początku XXI wieku miejsce zamiesz-kania w określonym regionie Polski determinuje w sposoacuteb statystycznie istotny stopień zaspokojenia potrzeb przez wpływ na kształtowanie się wydatkoacutew konsumpcyjnych gospodarstw domowych

W niniejszej analizie przyjęto ustalone przez GUS na zasadzie zwar-tości terytorialnej regiony bull region centralny łoacutedzkie mazowieckiebull region południowy małopolskie śląskiebull region wschodni lubelskie podkarpackie podlaskie świętokrzyskiebull region poacutełnocno-zachodni lubuskie wielkopolskie zachodnio-

-pomorskiebull region południowo-zachodni dolnośląskie opolskiebull region poacutełnocny kujawsko-pomorskie pomorskie warmińsko-

-mazurskiePowyższy podział ilustruje rys 3 W badaniu wykorzystano informacje liczbowe o cechach gospo-

darstw domowych pochodzące z badań budżetoacutew domowych przeprowa-dzonych w 2007 roku przez GUS Pełny zbioacuter danych obejmuje 37 366 obserwacji indywidualnych gospodarstw domowych

Z dotychczasowych badań8 wynika że na kształtowanie się wydat-koacutew konsumpcyjnych ponoszonych w celu zaspokojenia roacuteżnorodnych potrzeb gospodarstw domowych ma wpływ oproacutecz dochodu rozporzą-dzalnego wiele innych ich cech ekonomiczno-społecznych i demogra-fi cznych

8 Por np B Podolec P Ulman A Wałęga Aktywność ekonomicznahellip op cit


Tabela 63 Wybrane charakterystyki gospodarstw domowych według regionoacutew w 2007 roku

WyszczegoacutelnienieRegion

Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni

Poacutełnocno--zachodni

Połudn-zachodni

Poacuteł-nocny

Przeciętna liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym

2834 2987 3183 3121 2821 3020


507 505 526 504 515 505


68 66 53 74 64 65


253 190 184 194 210 223

Wykształcenie wyższe () 189 138 114 128 134 143Przeciętna liczba osoacuteb pracujących w gospodarstwie domowym

1258 1211 1372 1288 1126 1205

Przeciętna liczba osoacuteb bezrobotnych w gospodar-stwie domowym

0092 0094 0096 0098 0119 0117


378 391 144 236 266 297


244 251 271 339 358 300

Wieś 378 358 585 425 376 403Sytuacja materialna bardzo dobra

21 20 14 17 19 16

Sytuacja materialna raczej dobra

184 202 162 193 196 198

Sytuacja materialna przeciętna

569 571 588 592 572 577

Sytuacja materialna raczej zła

147 145 159 124 126 143

Sytuacja materialna zła 79 62 77 74 86 66Procentowy udział wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem gospodarstwa

301 317 348 325 307 327

Procentowy udział gospodarstw domowych według klasy miejsca zamiesz-kania Procentowy udział gospodarstw domowych według oceny własnej sytuacji materialnej



W tabeli 63 przedstawiono niektoacutere z nich charakteryzując go-spodarstwa domowe w układzie regionalnym Zaprezentowano w niej przeciętną wielkość gospodarstwa domowego przeciętny wiek głowy gospodarstwa domowego frakcję gospodarstw według głoacutewnego źroacutedła utrzymania (pracujących na własny rachunek pracujących na stanowi-sku nierobotniczym) zapewniającego najwyższe średnio biorąc docho-dy frakcję gospodarstw ktoacuterych głowa posiada wykształcenie wyższe przeciętną liczbę osoacuteb pracujących oraz osoacuteb bezrobotnych w rodzinie frakcje gospodarstw według klasy miejsca zamieszkania oraz według oceny własnej sytuacji materialnej

Rys 63 Regiony Polski przyjęte przez GUS

Region centralnyRegion południowyRegion wschodniRegion poacutełnocno-zachodniRegion południowo-zachodniRegion poacutełnocny

Największa przeciętna liczba osoacuteb w rodzinie występuje w regionie wschodnim Tam także obserwuje się najwyższy przeciętny wiek głowy gospodarstwa domowego W regionie tym zamieszkuje najmniej rodzin ktoacuterych podstawowym źroacutedłem utrzymania jest praca na własny rachu-nek lub praca najemna na stanowisku nierobotniczym charakteryzują-cych się najwyższym dochodem z pracy W regionie wschodnim za pra-widłowość można uważać niskie wartości cech zaliczanych do stymulant rozwoju gospodarczego i poziomu życia (np wykształcenie wyższe sto-pień urbanizacji) oraz wysokie wartości destymulant (np frakcja ludno-ści wiejskiej udział wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem) Prze-ciwieństwem regionu wschodniego może wydawać się region centralny ale nie w przypadku wszystkich cech to spostrzeżenie się potwierdza


Tabela 64 Przeciętne miesięczne dochody i wydatki w złotych na gospodarstwo domowe w 2007 roku według regionoacutew


Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacutełnoc-ny

Dochoacuted rozporządzalny 3 00195 2 62779 2 42125 2 72193 2 57685 2 73700

Dochoacuted do dyspozycji 2 89261 2 52917 2 31263 2 63334 2 48870 2 64592

Wydatki ogoacutełem 2 57677 2 34074 2 15494 2 33627 2 31996 2 27510Wydatki konsumpcyjne 2 46744 2 24212 2 04632 2 24769 2 23182 2 18402


O fi nansowych możliwościach zaspokojenia potrzeb informują bez-pośrednio dane zawarte w tabeli 64 Najwyższy przeciętny poziom dochodoacutew obserwuje się w regionie centralnym poacutełnocnym i poacutełnoc-no-zachodnim najniższy w regionie wschodnim i południowo-zachod-nim W ślad za dochodami najwyższe przeciętne wydatki konsumpcyjne występują w regionie centralnym W tabeli 65 przedstawiono wybrane charakterystyki rozkładu wydatkoacutew ogoacutełem w gospodarstwach domo-wych według regionoacutew Wartości wszystkich miar położenia wskazują na najwyższy poziom wydatkoacutew konsumpcyjnych w rejonie centralnym i najniższy w rejonie wschodnim

Tabela 65 Wybrane charakterystyki rozkładu wydatkoacutew ogoacutełem w gospodarstwach domowych w 2007 roku według regionoacutew

RegionŚrednia arytme-tyczna

MedianaWspoacuteł-czynnik

zmienności

Decyl pierwszy

Decyl dziewiąty Asymetria

Centralny 2 57677 2 05850 8519 91471 4 61218 5772Południowy 2 34074 1 98119 6973 90950 4 11549 4672Wschodni 2 15494 1 81059 7254 81788 3 79894 4305Poacutełnocno--zachodni 2 33627 1 98922 7890 94025 4 03435 16174

Południowo--zachodni 2 31996 1 89967 7376 89667 4 09274 3858

Poacutełnocny 2 27510 1 85004 7374 86387 4 09370 3610



Tabela 66 Przeciętne miesięczne wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych w 2007 roku według regionoacutew (w złotych)


Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacuteł-nocny






Nieco inaczej w układzie regionalnym kształtuje się poziom przecięt-nych wydatkoacutew na poszczegoacutelne rodzaje doacutebr i usług konsumpcyjnych (tabela 66) Układ przeciwnych regionoacutew centralnego i wschodnie-go powtoacuterzył się tylko w przypadku wydatkoacutew na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe transport łączność rekreacja i kultura oraz eduka-cja Najwyższe przeciętne wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe przypadają na gospodarstwo w regionie poacutełnocno-zachodnim najniższe ndash w południowo-zachodnim Zaś na odzież i obuwie przeznacza się naj-więcej (średnio biorąc) w regionie centralnym a najmniej w południo-wo-zachodnim Użytkowanie mieszkania i nośniki energii najwięcej kosztują gospodarstwa regionu południowego najmniej ndash wschodniego Największe kwoty na wyposażenie mieszkania wydają gospodarstwa domowe w regionie centralnym zaś najmniej w regionie poacutełnocno-za-chodnim Podobny układ można zauważyć w przypadku wydatkoacutew na zdrowie Jak widać zroacuteżnicowanie wydatkoacutew na poszczegoacutelne rodzaje doacutebr i usług w układzie terytorialnym nie jest jednoznaczne i zależy od grupy wydatkowej

W tabelach 67ndash611 przedstawiono wartości wybranych charaktery-styk rozkładu wydatkoacutew na żywność użytkowanie mieszkania i nośni-ki energii zdrowie transport oraz rekreację i kulturę w gospodarstwach domowych według regionoacutew Mają one ważne znaczenie w budżecie


gospodarstwa domowego zaroacutewno z powodu ich znaczącego udziału w wydatkach ogoacutełem ale także z punktu widzenia zaspokajania podsta-wowych lub szczegoacutelnych potrzeb Zmienność poszczegoacutelnych rodza-joacutew wydatkoacutew jest zroacuteżnicowana najmniejsza w przypadku żywności największa zaś dotyczy wydatkoacutew na transport Te dwa rodzaje wydat-koacutew roacuteżnią się także krańcowo pod względem odchylenia rozkładu od symetrii

Tabela 67 Wybrane charakterystyki rozkładu wydatkoacutew na żywność w gospodarstwach domowych w 2007 roku według regionoacutew



zmienności

Decyl pierwszy


Centralny 63852 59225 5165 26715 1 05415 1195Południowy 64212 59942 4986 27185 1 05293 1101Wschodni 64402 59255 5057 27357 1 06992 1156Poacutełnocno--zachodni 65626 61130 4823 29275 1 06333 1206

Południowo--zachodni 60960 56385 5051 25035 1 02318 1012

Poacutełnocny 63510 58675 5144 27041 1 05904 1195


Tabela 68 Wybrane charakterystyki rozkładu wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania i nośniki energii w gospodarstwach domowych w 2007 roku według regionoacutew



zmienności

Decyl pierwszy


Centralny 43887 33908 10795 8839 81691 5114Południowy 45887 36001 10990 10310 83508 7836Wschodni 36989 26400 14041 4467 70444 9542Poacutełnocno--zachodni 41571 34061 9461 10000 75493 6748

Południowo--zachodni 44162 34487 12159 11575 78413 10907

Poacutełnocny 41430 32501 10418 9696 76465 5635



Tabela 69 Wybrane charakterystyki rozkładu wydatkoacutew na zdrowie w gospodarstwach domowych w 2007 roku według regionoacutew



zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 9624 4802 16059 000 23763 5645


Uważna analiza miar położenia może dostarczyć nam wielu cieka-wych informacji o roacuteżnych aspektach warunkoacutew życia ludności w po-szczegoacutelnych regionach kraju Biorąc pod uwagę zroacuteżnicowane wartości wspoacutełczynnika asymetrii istotną informację wnosi wartość mediany wskazując środkowe kwoty wydatkoacutew dla danych zbiorowości Podobną zaletę ma przedział utworzony z decyla pierwszego i dziewiątego Poza tym przedziałem w każdej zbiorowości znajduje się 10 gospodarstw o wydatkach nie wyższych od decyla pierwszego oraz 10 gospodarstw ponoszących wydatki na poziomie co najmniej roacutewnym decylowi dzie-wiątemu Wielkość rozstępu decylowego stanowi także cenną informację na temat zroacuteżnicowania określonej grupy wydatkoacutew danej zbiorowości

Tabela 610 Wybrane charakterystyki rozkładu wydatkoacutew na transport w gospodarstwach domowych w 2007 roku według regionoacutew



zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 21572 8114 33553 000 46000 16536



Tabela 611 Wybrane charakterystyki rozkładu wydatkoacutew na rekreację i kulturę w gospodarstwach domowych w 2007 roku według regionoacutew



zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 17565 7840 17818 1700 40000 5227


64 Regionalne uwarunkowanie kształtowania się wydatkoacutew konsumpcyjnych

Do opisu kształtowania się wydatkoacutew konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych pod wpływem zbioru zaproponowanych zmiennych objaśniają-cych oraz potwierdzenia istotności roacuteżnic występujących między ich po-ziomem w poszczegoacutelnych regionach Polski a regionem centralnym prze-prowadzono proacutebę skonstruowania regresyjnych modeli wydatkoacutew ze zmiennymi identyfi kującymi region zamieszkania rodziny Oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew dokonano metodą najmniejszych kwadra-toacutew na podstawie proacuteby obejmującej pełny zbioacuter 37 366 gospodarstw

Zbioacuter potencjalnych zmiennych objaśniających obejmuje zmienne opisujące gospodarstwo domowe (np dochoacuted rozporządzalny liczba osoacuteb w gospodarstwie przynależność do wybranych grup społeczno-ekonomicznych miejsce zamieszkania) oraz zmienne charakteryzujące głowę gospodarstwa domowego (np wiek wykształcenie)

Część zmiennych objaśniających w modelach wydatkoacutew wyrażono w postaci zmiennych zero-jedynkowych Należą do nich zmienne iden-tyfi kujące gospodarstwa domowe zaroacutewno ze względu na cechy jako-ściowe jak roacutewnież cechy typu ilościowego Do potencjalnego zbioru zmiennych objaśniających należąbull Przynależność do określonej grupy społeczno-ekonomicznej wska-

zująca jednocześnie na głoacutewne źroacutedło pochodzenia dochodoacutew Uwzględniono tu gospodarstwa pracownikoacutew ktoacuterych głowa pra-cuje na stanowisku nierobotniczym oraz gospodarstwa pracujących


na własny rachunek Podstawę poroacutewnania stanowią pozostałe grupy społeczno ekonomiczne gospodarstw

bull Klasa miejscowości zamieszkania Wyroacuteżniono trzy klasy miasta po-wyżej 100 tys mieszkańcoacutew miasta do 100 tys mieszkańcoacutew oraz wieś ndash stanowiącą podstawę poroacutewnania

bull Region zamieszkania Przyjęto R2 R3 R4 R5 R6 ndash odpowiednio dla regionoacutew południowego wschodniego poacutełnocno-zachodniego południowo-zachodniego oraz poacutełnocnego Region centralny R1 stanowi podstawę poroacutewnania Zmienne zero-jedynkowe przyjmują wartość jeden gdy rodzina mieszka w wyroacuteżnionym rejonie wartość zero w przypadku przeciwnym

bull Poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego Wyroacuteżnio-no wykształcenie wyższe Pozostałe przypadki znajdą się w wyrazie wolnym

bull Fakt posiadania pracy stałej przez głowę gospodarstwa domowegoW skład zbioru zmiennych objaśniających wchodzą także

bull wiek głowy gospodarstwa domowegobull liczba osoacuteb bezrobotnych

Doboacuter zmiennych objaśniających do określonego modelu przepro-wadzono metodą regresji krokowej Spośroacuted proponowanych postaci najlepsze w ndash sensie statystycznym ndash rezultaty dawało najczęściej za-stosowanie modeli potęgowo-wykładniczych Oszacowania parametroacutew modeli dokonano klasyczną MNK

W tabelach 612ndash614 zaprezentowano wyniki estymacji parametroacutew modelu wydatkoacutew konsumpcyjnych wydatkoacutew na żywność utrzymanie mieszkania i nośniki energii zdrowie transport oraz rekreacje i kulturę Dwie pierwsze tabele zawierają pełną informację na temat uzyskanych ocen szacowanych parametroacutew W tabeli 614 przedstawiono zbiorcze zestawienie wynikoacutew

Jak wskazują w tabeli 612 wartości ocen parametru alfa na zmien-ność wydatkoacutew konsumpcyjnych najsilniej oddziałują (według kolejno-ści) dochoacuted rozporządzalny liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym wykształcenie głowy gospodarstwa domowego głoacutewne źroacutedło utrzyma-nia z pracy najemnej na stanowisku nierobotniczym oraz pracy na wła-sny rachunek miejsce zamieszkania w dużym mieście oraz liczba pracu-jących w gospodarstwie domowym Wszystkie te zmienne są dodatnio skorelowane ze zmienną objaśnianą W następnej kolejności pojawiają się zmienne zero-jedynkowe potwierdzające występowanie roacuteżnic mię-dzy wydatkami konsumpcyjnymi gospodarstw domowych w regionie wschodnim poacutełnocnym poacutełnocno-zachodnim i południowym a regio-nem centralnym


Tabela 612 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczego modelu wydatkoacutew konsumpcyjnych gospodarstw domowych w układzie regionalnym

Wyszczegoacutelnienie Alfa Bd st A Bd st t(37115) Poziom pWyraz wolny 34666 00310 111665 00000Ln dochodu rozporządzalnego 05347 00045 04966 00042 118305 00000

Ln liczby osoacuteb 01995 00050 02197 00055 39790 00000Wykształcenie wyższe 00814 00039 01418 00067 21092 00000Gosp pracownikoacutew ndash nierobotnicze 00726 00041 01087 00061 17883 00000


Miasto powyżej 100 tys mieszk 00470 00041 00643 00054 11813 00000

Liczba pracujących 00607 00052 00367 00031 11710 00000Region wschodni -00377 00038 -00602 00062 -9780 00000Region poacutełnocny -00333 00037 -00580 00065 -8921 00000Wiek w latach -00350 00044 -00014 00002 -7860 00000Emeryci 00248 00046 00224 00042 5373 00000Liczba bezrobotnych -00185 00036 -00332 00064 -5192 00000Region poacutełnocno-zachodni -00223 00038 -00377 00064 -5934 00000Region południowy -00184 00038 -00278 00058 -4788 00000Miasto poniżej 100 tys mieszkańcoacutew 00077 00038 00104 00051 2017 00437

R=0765 R2=0585 F(15371)=3 4891 (plt00000)


Tabela 613 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczego modelu wydatkoacutew na żywność gospodarstw domowych w układzie regionalnym

Wyszczegoacutelnienie Alfa Bd st A Bd st t(37116) Poziom pWyraz wolny 38412 00291 131953 00000Ln liczby osoacuteb 05076 00054 04893 00052 94435 00000Ln dochodu rozporządzalnego 02872 00049 02334 00039 59140 00000

Wiek w latach 01104 00048 02334 00039 59140 00000Liczba pracujących 00756 00056 00400 00029 13588 00000Miasto poniżej 100 tys mieszkańcoacutew -00633 00041 -00747 00048 -15468 00000



Wykształcenie wyższe 00326 00041 00497 00063 7861 00000Emeryci 00411 00049 00325 00039 8309 00000Pracujący na własny rachunek 00329 00038 00712 00083 8616 00000

Liczba bezrobotnych -00267 00038 -0421 00060 -7004 00000Gosp pracownikoacutew ndash nierobotnicze 00147 00044 00193 00057 3383 00000

Region wschodni -00148 00038 -00207 00053 -3881 00001Region poacutełnocny -00113 00037 -00173 00057 -3040 00024Region południowo-zachodni -00089 00037 -00154 00064 -2394 00167

R=0722 R2=0521 F(14371)=2 8827 (plt00000)


Tabela 614 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczych modeli wydatkoacutew na wybrane rodzaje doacutebr i usług gospodarstw domowych w układzie regionalnym

Wyszczegoacutelnienie Utrzymanie mieszkania Zdrowie Transport Rekreacja

i kulturaWyraz wolny 24374 002917 01537 -14094Ln dochodu rozporządzalnego 03727 04227 06228 07381Ln liczby osoacuteb 01103 - 01970 02106Wiek w latach 00010 00155 -00097 -00059Wykształcenie wyższe - 02086 02988 04141Miasto powyżej 100 tys mieszk 04436 - -02519 04439Miasto poniżej 100 tys mieszk 03674 - -02729 02524Emeryci 00204 01986 00309 -00356Pracujący na własny rachunek 01014 01367 03023 03943Gosp pracownikoacutew ndash nierobotnicze 00627 01619 02299 02823

Liczb pracujących - -00648 01412 -01608Liczba bezrobotnych - -01407 -00992 -01608Region wschodni -01008 -00639 -01374 -00851Region południowy 00717 -01111 -00391 -00703Region poacutełnocny - -02304 -00609 -Region południowo-zachodni 00767 -009331 - 00503Region poacutełnocno-zachodni - -01916 - -Wspoacutełczynnik determinacji R2 0273 0217 0363 0410

Nie została potwierdzona istotność wyrazu wolnego



W wymienionych regionach poziom wydatkoacutew konsumpcyjnych jest statystycznie istotnie niższy od wydatkoacutew w regionie centralnym śred-nio o 584 w regionie wschodnim9 o 563 w regionie poacutełnocnym o 37 w poacutełnocno-zachodnim oraz o 22 w regionie południowym ndash przy założeniu stałości pozostałych zmiennych Wszystkie zmienne objaśniające wprowadzone do modelu statystycznie istotnie oddziałują na poziom wydatkoacutew konsumpcyjnych Zmienność wydatkoacutew została wyjaśniona w 585

Wydatki na żywność (tabela 613) zależą przede wszystkim od licz-by osoacuteb w rodzinie a następnie od poziomu dochodu rozporządzalnego Spośroacuted zaproponowanych zmiennych potwierdzono ndash w dalszej ko-lejności ndash wpływ wieku głowy gospodarstwa domowego liczby osoacuteb w rodzinie oraz klasy miejscowości zamieszkania Zweryfi kowano także hipotezę o istotności roacuteżnic regionalnych tych wydatkoacutew Wykazano że są one statystycznie istotnie niższe w regionie wschodnim poacutełnocnym i południowo-zachodnim od poziomu wydatkoacutew na żywność w regionie centralnym (ceteris paribus)

W tabeli 614 przedstawiono w formie skroacuteconej wyniki oszacowa-nia parametroacutew modeli wydatkoacutew ponoszonych na następujące grupy doacutebr i usług utrzymanie mieszkania i nośniki energii zdrowie transport oraz rekreacja i kultura Zmienność wydatkoacutew została wyjaśniona od 21 do 41 Ze względu na zbiorczy układ tabeli zmienne objaśniające przedstawiono w kolejności tematycznej a nie jak w przypadku tabeli poświęconej jednemu modelowi ndash w kolejności siły ich oddziaływania na kształtowanie się poziomu danego rodzaju wydatkoacutew W zależno-ści od rodzaju grupy doacutebr i usług zestaw tych zmiennych jest inny Na poziom wydatkoacutew związanych z utrzymaniem mieszkania i nośnikami energii najsilniej oddziałuje dochoacuted rozporządzalny oraz miejsce za-mieszkania w mieście (wydatki są wyższe średnio o 558 w dużym mieście i o 444 w małym mieście w poroacutewnaniu z wydatkami na wsi) Wydatki na zdrowie zależą przede wszystkim od dochodu wieku głowy gospodarstwa domowego oraz zmiennej zero-jedynkowej wskazującej emeryturę jako głoacutewne źroacutedło utrzymania rodziny W gospodarstwach emeryckich wydatki są średnio wyższe o 220 od gospodarstw stano-wiących podstawę poroacutewnania (pozostałych grup i podgrup społeczno-ekonomicznych ktoacutere nie weszły do modelu pracownikoacutew na stanowi-skach robotniczych rolnikoacutew rencistoacutew) przy założeniu stałości pozo-stałych zmiennych O poziomie wydatkoacutew na transport decyduje przede wszystkim poziom dochodu rozporządzalnego i liczba pracujących

9 Ponieważ a=-00602 zatem (e-00602-1)middot100=(09416-1)middot100=-584


w gospodarstwie domowym Kolejną zmienną w tym modelu jest wiek głowy gospodarstwa (związek ten jest ujemny) Wydatki na rekreację i kulturę w pierwszej kolejności kształtują się pod wpływem dochodu rozporządzalnego miejsca zamieszkania w dużym mieście (wydatki są średnio wyższe o 559 od gospodarstw wiejskich) oraz wykształcenia wyższego głowy gospodarstwa domowego (wydatki są wyższe średnio o 513 od podstawy poroacutewnania ktoacuterą w tym przypadku jest brak wyż-szego wykształcenia)

Na poziom wydatkoacutew każdego rodzaju opisywanych wyżej doacutebr i usług ma także wpływ miejsce zamieszkania W poroacutewnaniu z wydat-kami ponoszonymi przez gospodarstwa domowe w regionie centralnym ndash stanowiącym podstawę poroacutewnania ndash wydatki na mieszkanie i nośniki energii są statystycznie istotnie niższe o 96 w regionie wschodnim oraz wyższe o 70 w regionie południowym i o 74 w regionie po-łudniowo-zachodnim (ceteris paribus) Wydatki ponoszone na zdrowie są we wszystkich regionach statystycznie istotnie niższe od wydatkoacutew w regionie centralnym zakładając niezmienność pozostałych zmien-nych Największa roacuteżnica dotyczy regionu poacutełnocnego (niższe o 206) i poacutełnocno-zachodniego (174) w dalszej kolejności południowego (106) południowo-zachodniego (89) oraz wschodniego (62)

Statystycznie istotne roacuteżnice regionalne zostały potwierdzone także w kształtowaniu się poziomu wydatkoacutew na transport Tu do regionu cen-tralnego jako podstawy poroacutewnania dołączyły regiony południowo-za-chodni i poacutełnocno-zachodni ndash nie roacuteżniące się istotnie Od nich niższy jest poziom wydatkoacutew na transport w regionach wschodnim (o 13) poacutełnocnym (o 60) oraz południowym (o 39) Istotność roacuteżnic wy-datkoacutew na rekreację i kulturę została potwierdzona w trzech regionach dla ktoacuterych podstawę poroacutewnania stanowi region centralny z pozosta-łymi Od nich wydatkami wyższymi o 52 charakteryzuje się region południowo-zachodni natomiast wydatkami niższymi o 82 region wschodni oraz o 68 region południowy

7 Subiektywna ocena własnej sytuacji materialnej gospodarstw domowych

W niniejszym rozdziale przeprowadzono analizę kształtowania się do-chodoacutew i wydatkoacutew w podzbiorach gospodarstw domowych roacuteżnią-cych się oceną własnej sytuacji materialnej Zbioacuter 37 366 danych jed-nostkowych pochodzi z badań budżetoacutew domowych przeprowadzonych w 2007 roku Przedział ufności dla wartości przeciętnej dochodu roz-porządzalnego w populacji gospodarstw domowych ogoacutełem w Polsce (wzoacuter 311) wyznaczony przy wspoacutełczynniku ufności 1-α=095 jest wą-ski i wynosi 2 69505 zł 272015 zł

71 Dochody i wydatki gospodarstw domowych o odmiennej sytuacji materialnej

Analiza kształtowania się dochodoacutew i wydatkoacutew w podzbiorach go-spodarstw domowych zostanie przeprowadzona dwutorowo w pierw-szej kolejności wykorzystane zostaną charakterystyki rozkładu docho-doacutew i wydatkoacutew w podzbiorach gospodarstw domowych a następnie modelowanie regresyjne wydatkoacutew zależnie od ich sytuacji materialnej W tym celu wykorzystano miary pozycyjne zmienność oraz asymetrię rozkładu badanych cech (tabele 71ndash79)

Obliczony na podstawie proacuteby 37 366 gospodarstw przeciętny po-ziom miesięcznego dochodu rozporządzalnego w przeliczeniu na gospo-darstwo w 2007 roku wynosi 2 69505 zł przy czym 10 gospodarstw najuboższych ma dochoacuted nieprzekraczający 960 zł z kolei 10 gospo-darstw zamożniejszych ma dochoacuted rozporządzalny na poziomie co naj-mniej 4 72740 zł Rozkład dochodoacutew charakteryzuje się silną asymetrią prawostronną

104 7 Subiektywna ocena własnej sytuacji materialnej gospodarstw domowych

Tabela 71 Wybrane charakterystyki rozkładu dochodoacutew rozporządzalnych w gospodarstwach domowych o określonej sytuacji materialnej w 2007 roku

Sytuacja materialna

Średnia arytme-tyczna


zmienności

Decyl pierwszy


Bardzo dobra 6 25015 5 02092 9216 2 05087 11 34001 4521Raczej dobra 4 02929 3 40000 9101 1 68120 6 75029 14052Przeciętna 2 55649 2 26334 7199 1 09550 4 23758 10369Raczej zła 1 70927 1 53533 5753 75000 2 85015 2254Zła 1 39368 1 19235 6465 87778 1 92551 2169Gospodarstwa ogoacutełem 2 69505 2 23634 9183 96000 4 72740 13192


Poroacutewnując charakterystyki liczbowe rozkładu dochodoacutew obliczone na podstawie całej proacuteby z charakterystykami obliczonymi dla podzbio-ru gospodarstw oceniających swoją sytuację materialną jako przeciętną widzimy wyraźne podobieństwo wartości miar położenia Zmniejszył się natomiast w podzbiorze tych gospodarstw wspoacutełczynnik zmienno-ści rozstęp decylowy oraz stopień asymetrii rozkładu Przypomnijmy że gospodarstwa o przeciętnej sytuacji materialnej stanowią w proacutebie staty-stycznej podzbioacuter najliczniejszy Wynosi on 578 wszystkich badanych gospodarstw domowych

Przeciętny dochoacuted rozporządzalny gospodarstw domowych o bardzo dobrej sytuacji materialnej wynosi 6 25015 zł przy czym 50 gospo-darstw ma dochody wynoszące co najmniej 5 02092 zł Rozstęp de-cylowy dochodu rozporządzalnego jest w tym przypadku bardzo duży i wynosi 9 28914 zł Odmienna sytuacja dochodowa występuje w go-spodarstwach o złej sytuacji materialnej Średni poziom ich dochodu w jest prawie 45-krotnie niższy Zauważmy że 80 gospodarstw w tym podzbiorze ma dochoacuted rozporządzalny z przedziału od 87778 zł do 1 92551 zł zatem rozstęp decylowy wynosi 1 04773 zł Znacznie więk-szy obszar zmienności dochodoacutew ma 80 gospodarstw o raczej złej sy-tuacji materialnej Obejmuje on przedział od 750 zł do 285015 zł poza ktoacuterym znajduje się po 10 gospodarstw najuboższych i tych o najwyż-szych dochodach


Tabela 72 Wybrane charakterystyki rozkładu wydatkoacutew ogoacutełem w gospodarstwach domowych o określonej sytuacji materialnej w 2007 roku

Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy


Bardzo dobra 4 68467 3 72454 10562 1 54248 8 18961 8307Raczej dobra 3 29352 2 79427 7033 1 32062 5 61660 3769Przeciętna 2 25884 1 95251 6390 96606 3 82501 4372Raczej zła 1 63443 1 42473 5862 71455 2 78142 2561Zła 1 39050 1 15029 6778 54282 2 42520 2638Gospodarstwa ogoacutełem 2 34520 1 93888 7703 88465 413268 6873


Tabela 73 Wybrane charakterystyki rozkładu wydatkoacutew na żywność w gospodarstwach domowych o określonej sytuacji materialnej w 2007 roku

Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy


Bardzo dobra 76481 71703 5153 30512 1 29961 0951Raczej dobra 73007 68210 4787 32525 1 18239 1049Przeciętna 65165 60857 4805 29410 1 05225 1164Raczej zła 53973 49527 5072 23156 90218 1115Zła 47219 41901 5807 18550 82793 1447Gospodarstwa ogoacutełem 63939 59337 7719 27230 1 05536 7175


Tabela 74 Wybrane charakterystyki rozkładu dochodoacutew na utrzymanie mieszkania i nośniki energii w gospodarstwach domowych o określonej sytuacji materialnej w 2007 roku

Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy


Bardzo dobra 63388 44476 13118 17033 1 18028 8301Raczej dobra 51784 29270 11759 11798 94480 7111Przeciętna 41817 32965 10749 9000 76800 7473Raczej zła 35028 28000 9785 7000 65561 5442


Zła 31666 24976 11736 4600 60455 9985Gospodarstwa ogoacutełem 42375 32942 11319 8643 78205 7868


Tabela 75 Wybrane charakterystyki rozkładu wydatkoacutew na zdrowie w gospodarstwach domowych o określonej sytuacji materialnej w 2007 roku

Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy


Bardzo dobra 19401 9487 15511 000 48063 3782Raczej dobra 14112 8213 14085 000 34672 4991Przeciętna 11172 6428 15023 000 26667 5965Raczej zła 9072 4850 14379 000 23124 4082Zła 7707 3224 20935 000 19436 12265Gospodarstwa ogoacutełem 11322 6261 15329 000 27490 5965


Tabela 76 Wybrane charakterystyki rozkładu wydatkoacutew na transport w gospodarstwach domowych o określonej sytuacji materialnej w 2007 roku

Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Tabela 77 Wybrane charakterystyki rozkładu wydatkoacutew na łączność w gospodarstwach domowych o określonej sytuacji materialnej w 2007 roku

Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy




Tabela 78 Wybrane charakterystyki rozkładu wydatkoacutew na rekreację i kulturę w gospodarstwach domowych o określonej sytuacji materialnej w 2007 roku

Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy




Tabela 79 Wybrane charakterystyki rozkładu wydatkoacutew na edukację w gospodarstwach domowych o określonej sytuacji materialnej w 2007 roku

Sytuacja ma-terialna



zmienności

Decyl pierwszy


Bardzo dobra 10031 000 33708 000 32000 7898Raczej dobra 6061 000 41578 000 16000 9351Przeciętna 2689 000 51101 000 2400 11838Raczej zła 1444 000 60153 000 000 10341




W badaniach budżetoacutew gospodarstw domowych prowadzonych przez GUS od 1993 roku stosowana jest miesięczna rotacja gospodarstw Oznacza to że w każdym miesiącu podejmują badanie inne gospodar-stwa domowe1 Z doświadczenia wiadomo że w każdym gospodarstwie może mieć miejsce miesiąc nietypowy ze względu na przypływ docho-du lub poziom poniesionych wydatkoacutew Odnosi się to szczegoacutelnie do gospodarstw domowych rolnikoacutew Zauważmy bowiem że dochodem z indywidualnego gospodarstwa rolnego jest roacuteżnica między wartością produkcji rolnej (w tym spożyciem naturalnym) i dopłatami związanymi z użytkowaniem gospodarstwa rolnego a bieżącymi nakładami ponie-sionymi na produkcję rolną i podatkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego2 W zbiorach danych zdarzają się znaczne kwoty dochodoacutew ujemnych w gospodarstwach ktoacutere określają swoją sytuację materialną jako dobrą lub bardzo dobrą Takie wartości mogą zakłoacutecać rzeczywisty obraz kształtowania się dochodoacutew gospodarstw domowych Jedną z możliwości nieuwzględniania takich przypadkoacutew jest poddanie badaniu budżetoacutew domowych tych gospodarstw ktoacuterych dochody są większe lub roacutewne wartości decyla pierwszego i nie są wyższe od war-tości decyla dziewiątego Jeśli prześledzimy obszar zmienności dochodu rozporządzalnego 80 gospodarstw domowych w każdym podzbiorze wyodrębnionym ze względu na sytuację materialną po odrzuceniu 10 gospodarstw z najniższymi dochodami i 10 z najwyższymi woacutewczas zauważymy pewien obszar zmienności dochodu rozporządzalnego wspoacutelny dla gospodarstw o bardzo dobrej raczej dobrej przeciętnej oraz raczej złej sytuacji materialnej Dowodzi to istnienia innych poza do-chodem rozporządzalnym czynnikoacutew wpływających na ocenę własnej sytuacji materialnej

W tabeli 72 zestawiono wybrane charakterystyki rozkładu wydatkoacutew ogoacutełem pełnego zbioru gospodarstw domowych oraz poszczegoacutelnych podzbioroacutew roacuteżniących się sytuacją materialną W badaniach warunkoacutew życia przyjmuje się często poziom wydatkoacutew ogoacutełem jako tę zmienną ktoacutera dobrze opisuje sytuację fi nansową gospodarstw domowych Wyni-

1 Budżety gospodarstw domowych w 2007 roku op cit s 92 Ibidem s 14


ki obliczeń zawarte w tabeli 72 dostarczają wielu ważnych informacji o rozkładach wydatkoacutew i można je poddać analizie podobnie jak w przy-padku dochodu rozporządzalnego Zwroacutećmy jednak uwagę na warto-ści poszczegoacutelnych charakterystyk w odniesieniu do tabeli 71 bowiem dochoacuted rozporządzalny przeznaczany jest na wydatki oraz przyrost oszczędności3 Poroacutewnanie odpowiednich wartości średnich wskazuje że największa część dochodu przeznaczana jest na oszczędności w go-spodarstwach o bardzo dobrej i dobrej sytuacji materialnej Gospodar-stwa o niższej od przeciętnej sytuacji materialnej przeznaczają prawie cały dochoacuted rozporządzalny na wydatki Zroacuteżnicowanie wydatkoacutew jest niższe od zroacuteżnicowania dochodu rozporządzalnego w zbiorze gospo-darstw ogoacutełem oraz podzbiorach o dobrej i przeciętnej sytuacji mate-rialnej wyjątek stanowią wydatki gospodarstw o bardzo dobrej sytuacji materialnej

Średnie wydatki na żywność (tabela 73) stanowią 273 warto-ści średniej wydatkoacutew ogoacutełem w pełnym zbiorze gospodarstw domo-wych Stosunek ten w poszczegoacutelnych podzbiorach gospodarstw jest następujący 163 222 288 330 oraz 340 rozpoczynając od gospodarstw o bardzo dobrej i kończąc na złej sytuacji material-nej Wspoacutełczynniki zmienności oraz asymetrii wydatkoacutew na żywność w podzbiorach gospodarstw są mniejsze od odpowiednich wspoacutełczynni-koacutew obliczonych dla wydatkoacutew ogoacutełem oraz mniejsze niż wartości tych wspoacutełczynnikoacutew obliczone w ogoacutelnym zbiorze gospodarstw domowych Należy także zwroacutecić uwagę na niewielkie roacuteżnice między wartościami średnimi a medianą wydatkoacutew na żywność wskazujące na relatywnie niewielkie odchylenie od symetrii rozkładu w poroacutewnaniu z innymi gru-pami wydatkoacutew

Wydatki na utrzymanie mieszkania i nośniki energii (tabela 74) nale-żą do jednej z podstawowych grup wydatkoacutew zajmujących w budżetach gospodarstw domowych drugą pod względem wysokości ndash po wydat-kach na żywność ndash pozycję Wartość odchylenia standardowego tej gru-py wydatkowej jest z reguły wyższa od wartości średniej co świadczy o bardzo dużym jej zroacuteżnicowaniu Wysokie wartości wspoacutełczynnika asymetrii wskazują na silną prawostronną asymetrię rozkładu Najwyż-szym poziomem i największym zroacuteżnicowaniem charakteryzują się wydatki gospodarstw o bardzo dobrej sytuacji materialnej W tym pod-zbiorze jest 10 takich gospodarstw ktoacuterych wydatki nie przekraczają 17033 zł oraz 10 gospodarstw o wydatkach na poziomie co najmniej 1 18028 zł Zauważmy także że w obszarze zmienności od 17033 zł do

3 Ibidem s 13


60455 zł znajdują się wydatki na tę grupę doacuteb i usług bez względu na sytuację materialną podzbioroacutew gospodarstw domowych

Nie wszystkie gospodarstwa domowe ponoszą wydatki na zdrowie (tabela 75) W każdym rozpatrywanym podzbiorze przynajmniej 10 gospodarstw nie ma takich wydatkoacutew Ich zroacuteżnicowanie jest bardzo duże i wyrażone wspoacutełczynnikiem zmienności kształtuje się na poziomie 153 w całym zbiorze gospodarstw a w poszczegoacutelnych podzbiorach od 140 do 209 Świadczą o tym także wartości decyla dziewiątego i mediany

Wydatki na transport (tabela 76) należą grupy wydatkoacutew konsump-cyjnych charakteryzujących się największą zmiennością wzrastają-cą wraz z poziomem wydatkoacutew Wspoacutełczynnik zmienności przyjmuje wartości od 235 do 500 Interesujące ndash w kontekście zmienności ndash są wartości decyla dziewiątego w poszczegoacutelnych podzbiorach go-spodarstw Jeszcze wyższą zmienność mają wydatki na edukację (tabe-la 79) z tą roacuteżnicą że ich udział w wydatkach ogoacutełem jest niewielki a wspoacutełczynnik zmienności oraz asymetrii wzrasta wraz z pogarszaniem się sytuacji materialnej Co najmniej 50 gospodarstw domowych nie ponosi wydatkoacutew na edukację a wśroacuted najuboższych nawet więcej niż 90 gospodarstw Wyraźnie niższą zmienność mają wydatki na łącz-ność (tabela 77) Stanowią one około 5 wydatkoacutew ogoacutełem Średni po-ziom wydatkoacutew na łączność ponoszony miesięcznie przez gospodarstwa domowe w pełnym zbiorze gospodarstw wynosi 11681 zł Powyżej tej kwoty znajdują się wydatki gospodarstw o sytuacji materialnej powyżej przeciętnej poniżej ndash gospodarstwa o raczej złej i złej sytuacji material-nej W tych ostatnich podzbiorach 10 gospodarstw ma wydatki ndash od-powiednio ndash na poziomie co najmniej 165 zł i 150 zł

Poziom wydatkoacutew na rekreację i kulturę (tabela 78) oraz ich udział w wydatkach ogoacutełem zależy od sytuacji materialnej gospodarstwa do-mowego Im lepsza jest sytuacja tym wyższe są te wartości Średnia arytmetyczna wydatkoacutew w gospodarstwach o bardzo dobrej kondycji fi -nansowej wynosi 55560 zł i jest ponad ośmiokrotnie wyższa od średnich wydatkoacutew w gospodarstwach o złej sytuacji materialnej Udział tej grupy wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem wynosi odpowiednio 12 oraz 48 Zroacuteżnicowanie wydatkoacutew na rekreację i kulturę jest we wszystkich pod-zbiorach gospodarstw bardzo duże bowiem wspoacutełczynnik zmienności jest wyższy od 150


72 Modelowanie wydatkoacutew a sytuacja materialna gospodarstw domowych

Proacuteba określenia wpływu wybranych zmiennych na kształtowanie się wydatkoacutew konsumpcyjnych z uwzględnieniem sytuacji materialnej go-spodarstw domowych została przeprowadzona w dwoacutech wariantachbull wariant 1 dla pełnego zbioru gospodarstw domowych (37 366)bull wariant 2 w podzbiorach gospodarstw domowych utworzonych ze

względu na subiektywną ocenę własnej sytuacji materialnej Wyod-rębniono bardzo dobrą raczej dobrą przeciętną raczej złą złą i dla każdej z nich przeprowadzono analizę kształtowania się wydatkoacutew gospodarstw domowych

Analiza kształtowania się wydatkoacutew została przeprowadzona z wy-korzystaniem modeli ekonometrycznych o postaci liniowej potęgowej wykładniczej oraz potęgowo-wykładniczej4

Zmienną objaśnianą w powyższych modelach są wydatki ponoszo-ne przez gospodarstwo domowe na zakup doacutebr i usług konsumpcyjnych ogoacutełem lub na określony rodzaj doacutebr i usług

Zmienne objaśniające można podzielić na dwie grupy są to zmienne opisujące gospodarstwo domowe (np dochoacuted rozporządzalny liczba osoacuteb w gospodarstwie przynależność do wybranych grup społeczno--ekonomicznych miejsce zamieszkania) oraz zmienne charakteryzują-ce bezpośrednio głowę gospodarstwa domowego (np wiek wykształ-cenie)

Część potencjalnych zmiennych objaśniających w modelach wydat-koacutew wyrażono w postaci zmiennych zero-jedynkowych Należą do nich zmienne identyfi kujące gospodarstwa domowe zaroacutewno ze względu na cechy jakościowe jak roacutewnież cechy typu ilościowego Do potencjalne-go zbioru zmiennych objaśniających należąbull Przynależność do określonej grupy społeczno-ekonomicznej wska-

zująca jednocześnie na głoacutewne źroacutedło pochodzenia dochodoacutew Uwzględniono tu gospodarstwa pracownikoacutew ktoacuterych głowa pra-cuje na stanowisku nierobotniczym oraz gospodarstwa pracujących na własny rachunek Podstawę poroacutewnania stanowią pozostałe grupy społeczno-ekonomiczne gospodarstw


4 Por podrozdział 41



bull Fakt posiadania stałej pracy przez głowę gospodarstwa domowego

W skład zbioru zmiennych objaśniających wchodzą takżebull wiek głowy gospodarstwa domowegobull liczba osoacuteb bezrobotnych

Doboacuter zmiennych objaśniających do określonego modelu przepro-wadzono metodą regresji krokowej Spośroacuted proponowanych postaci najlepsze ndash w sensie statystycznym ndash rezultaty dawało najczęściej za-stosowanie modeli potęgowo-wykładniczych Oszacowania parametroacutew modeli dokonano klasyczną MNK

Tabela 710 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczego modelu wydatkoacutew konsumpcyjnych gospodarstwach domowych w Polsce w 2007 roku


Ln liczby osoacuteb 02146 00045 02364 00049 47980 00000Wykształcenie wyższe 00803 00038 01399 00067 20813 00000Pracujący na własny rachunek 00788 00036 01948 00088 22031 00000



Stała praca 00339 00042 00259 00032 7988 00000Wiek w latach -00274 00039 -00014 00002 -7049 00000Liczba bezrobotnych -00239 00035 -00429 00063 -6855 00000R=0763 R2=0583 F(9372)=5 7613 (plt00000)



Tabela 711 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczego modelu wydatkoacutew konsumpcyjnych gospodarstwach domowych o bardzo dobrej sytuacji materialnej w Polsce w 2007 roku

Wyszczegoacutelnienie Alfa Bd st A Bd st t(661) Poziom pWyraz wolny 34868 02321 15023 00000Ln dochodu rozporządzalnego 05260 00321 04924 00300 16409 00000Ln liczby osoacuteb 02494 00317 03159 00401 7873 00000Pracujący na własny rachunek 01469 00337 02328 00535 4351 00000Miasto powyżej 100 tys mieszk 01319 00370 01777 00499 3561 00003


Wykształcenie wyższe 00772 00302 01041 00408 2553 00109R=0757 R2=0573 F(9661)=98750 (plt00000)


Tabela 712 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczego modelu wydatkoacutew konsumpcyjnych gospodarstwach domowych o raczej dobrej sytuacji materialnej w Polsce w 2007 roku

Wyszczegoacutelnienie Alfa Bd st A Bd st t(6988) Poziom pWyraz wolny 38558 00785 49132 00000Ln dochodu rozporządzalnego 04528 00102 04491 00101 44265 00000Ln liczby osoacuteb 02364 00107 02790 00127 22001 00000Pracujący na własny rachunek 01224 00096 02169 00171 12681 00000Wykształcenie wyższe 00934 00100 01202 00113 9298 00000Gosp pracownikoacutew ndash nierobotnicze 00864 00116 01072 00143 7927 00000


Wiek w latach -00402 00097 -00016 00004 -4156 00000Stała praca 00378 00111 00257 00076 3393 00007R=00693 R2=0480 F(8699)=80644 (plt00000)



Tabela 713 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczego modelu wydatkoacutew konsumpcyjnych gospodarstwach domowych o przeciętnej sytuacji materialnej w Polsce w 2007 roku





Wiek w latach -00343 00056 -00012 00002 -6090 00000Stała praca 00333 00060 00226 00041 5555 00000Liczba bezrobotnych -00178 00050 -00319 00089 -3578 00003R=0705 R2=0497 F(10214)=21214 (plt00000)


Tabela 714 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczego modelu wydatkoacutew konsumpcyjnych gospodarstwach domowych o raczej złej sytuacji materialnej w Polsce w 2007 roku

Wyszczegoacutelnienie Alfa Bd st A Bd st t(5284) Poziom pWyraz wolny 32740 00787 41585 00000Ln dochodu rozporządzalnego 05289 00120 05090 00116 43993 00000Ln liczby osoacuteb 02571 00125 02256 00110 20566 00000Wykształcenie wyższe 00571 00097 01450 00247 5864 00000Gosp pracownikoacutew ndash nierobotnicze 00492 00102 00843 00174 4834 00000

Pracujący na własny rachunek 00432 00093 01518 00327 4646 00000Miasto powyżej 100 tys mieszk 00385 00105 00467 00128 3660 00002

Stała praca 00279 00109 00236 00092 2558 00105R=0744 R2=0553 F(9528)=72720 (plt00000)



Tabela 715 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczego modelu wydatkoacutew konsumpcyjnych gospodarstwach domowych o złej sytuacji materialnej w Polsce w 2007 roku




W tabelach 710ndash715 zestawiono wyniki oszacowania parame-troacutew modeli potęgowo-wykładniczych opisujących kształtowanie się wydatkoacutew konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych w Polsce w 2007 roku Pierwsza z tabel przedstawia oceny parametroacutew modeli wydatkoacutew obliczone z wykorzystaniem pełnego zbioru zmiennych bez względu na sytuację materialną gospodarstwa domowego Wyniki te stanowią pewien punkt odniesienia dla oszacowań parametroacutew modeli w podzbiorach gospodarstw utworzonych ze względu na ich sytuację materialną

Wszystkie zmienne wprowadzone do modeli (we wszystkich tabe-lach) istotnie wpływają na kształtowanie zmienności wydatkoacutew kon-sumpcyjnych gospodarstw domowych Kolejność siły oddziaływania na zroacuteżnicowanie wydatkoacutew określają wartości standaryzowanych ocen szacowanych parametroacutew (alfa) Zauważmy że w zależności od sytuacji materialnej określonego podzbioru gospodarstw zmienia się kolejność oddziaływania niektoacuterych zmiennych Z rezultatoacutew wynika że spośroacuted zmiennych objaśniających na poziom wydatkoacutew we wszystkich mode-lach najsilniej oddziałuje poziom dochodu rozporządzalnego oraz liczba osoacuteb w rodzinie

W dalszej kolejności ndash na poziom wydatkoacutew konsumpcyjnych do-datnio wpływa ndash wykształcenie wyższe głowy gospodarstwa domowe-go głoacutewne źroacutedło dochodoacutew pochodzących z pracy na własny rachu-nek oraz pracy najemnej (gospodarstwa pracownikoacutew zatrudnionych na stanowisku nierobotniczym) miejsce zamieszkania w dużym mie-ście oraz posiadanie stałej pracy Ujemny wpływ na poziom wydatkoacutew ma wiek i liczba bezrobotnych w gospodarstwie domowym Model taki


wyjaśnia 58 zmienności wydatkoacutew konsumpcyjnych ogoacutełu gospo-darstw domowych

Podobne rezultaty uzyskano z oszacowania parametroacutew modeli wy-datkoacutew w gospodarstwach domowych o przeciętnej sytuacji materialnej (tabela 713) Kolejność siły oddziaływania zmiennych jest w zasadni-czej części taka sama niewielkie tylko roacuteżnice wystąpiły na dalszych miejscach Niewiele także w większości przypadkoacutew roacuteżnią się war-tości ocen szacowanych parametroacutew Można zatem uznać że wyniki oszacowania modeli w podzbiorze gospodarstw o przeciętnej sytuacji materialnej do pewnego stopnia opisują kształtowanie się wydatkoacutew konsumpcyjnych w Polsce

W podzbiorze gospodarstw domowych o bardzo dobrej sytuacji mate-rialnej bdquoznalazło sięrdquo stosunkowo mało zmiennych objaśniających ktoacutere w sposoacuteb istotny oddziałują na kształtowanie się zmienności wydatkoacutew konsumpcyjnych Oproacutecz wymienionych wcześniej zmiennych (takich jak dochoacuted rozporządzalny liczba osoacuteb w gospodarstwie wykształce-nie wyższe oraz praca głowy gospodarstwa na stanowisku nierobotni-czym ndash stanowiących podstawowy zbioacuter zmiennych objaśniających) do modelu zakwalifi kowane jeszcze zostały (metodą regresji krokowej) zmienna identyfi kująca gospodarstwa pracujących na własny rachunek oraz miejsce zamieszkania w dużym mieście Nie został potwierdzony statystycznie istotnie wpływ wieku źroacutedła dochodoacutew z pracy na wła-sny rachunek oraz posiadania stałej pracy ndash ktoacutere znalazły swe miejsce w modelu dla gospodarstw domowych o raczej dobrej sytuacji material-nej (tabela 712)

W gospodarstwach domowych o sytuacji materialnej poniżej przecięt-nej (tabela 714 i 715) zmniejsza się liczba zmiennych objaśniających tak że w zbiorze gospodarstw oceniających swoją sytuację materialną jako złą zmienność wydatkoacutew konsumpcyjnych wyjaśniona jest w po-nad 60 roacutewnaniem ze zmiennymi objaśniającymi dochodem rozporzą-dzalnym liczbą osoacuteb wykształceniem wyższym głowy gospodarstwa źroacutedłem dochodoacutew z pracy na stanowisku nierobotniczym oraz posia-daniem stałej pracy Wszystkie zmienne wpływają dodatnio na poziom wydatkoacutew Elastyczność dochodowa wydatkoacutew jest najwyższa spośroacuted dotychczas omawianych modeli Jeżeli głowa gospodarstwa posiada wykształcenie wyższe woacutewczas wydatki konsumpcyjne tego gospodar-stwa są wyższe średnio o 26 od gospodarstw stanowiących podstawę poroacutewnania (nieposiadających wyższego wykształcenia) przy założeniu stałości pozostałych zmiennych5

5 Ponieważ a=02313 zatem (e02313ndash1)middot100=(12602-1)middot100=2602


W tabelach 716ndash717 zaprezentowano zbiorcze zestawienia warto-ści ocen szacowanych parametroacutew stojących przy określonych zmien-nych w modelach wydatkoacutew żywność oraz na mieszkanie gospodarstw domowych według ich sytuacji materialnej w 2007 roku Wszystkie zmienne w sposoacuteb statystycznie istotny wpływają na kształtowanie się opisywanych wydatkoacutew Przyjęto tu do analizy dwa podstawowe rodza-je wydatkoacutew obciążające w najwyższym stopniu budżet gospodarstwa domowego Wydatki na żywność oraz na mieszkanie stanowią łącznie od 30 wydatkoacutew ogoacutełem ndash w gospodarstwach o bardzo dobrej sytuacji materialnej do 60 ndash w gospodarstwach o złej sytuacji materialnej

Tabela 716 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczych modeli wydatkoacutew na żywność gospodarstw domowych według ich sytuacji materialnej w 2007 roku


Sytuacja materialna gospodarstwa domowego

Bardzo dobra

Raczej dobra Przeciętna Raczej

zła Zła

Wyraz wolny 38874 40332 39187 37814 35483Ln liczby osoacuteb 06248 05682 05094 04863 05070Ln dochodu rozporządzalnego 01890 01974 02281 02504 02790Wiek w latach 00071 00055 00041 00034 00028Pracujący na własny rachunek 01828 00797 00664 - -Gosp pracownikoacutew ndash nierobotnicze 01283 - - - -

Wykształcenie wyższe - 00387 00381 00888 01744Miasto powyżej 100 tys mieszk - -00467 -00637 -01285 -01629Miasto poniżej 100 tys mieszk - -00588 -00794 -01128 -01399Stała praca - - 00085 00227 00364Liczba bezrobotnych - - -00476 -00433 -00298Wspoacutełczynnik determinacji R2 0556 0449 0485 0524 0568


Modele o postaci potęgowo-wykładniczej dość dobrze opisują kształ-towanie się wydatkoacutew na żywność w poszczegoacutelnych podzbiorach go-spodarstw (tabela 716) Wspoacutełczynnik determinacji przyjmuje z reguły wartości od 045 do 056 Zespoacuteł zmiennych objaśniających we wszyst-kich podzbiorach zawiera liczbę osoacuteb w rodzinie dochoacuted rozporządzal-ny oraz wiek głowy gospodarstwa domowego Taka jest także kolejność siły oddziaływania tych zmiennych na poziom wydatkoacutew na żywność we wszystkich modelach przy czym związek ten jest dodatni Wartości


ocen elastyczności dochodowej wydatkoacutew ndash jakkolwiek niskie ndash wzra-stają wraz z przechodzeniem od gospodarstw w najlepszej sytuacji ma-terialnej ndash do najgorszej Z kolei dodatnie oddziaływanie wieku głowy gospodarstwa domowego obniża się Oproacutecz tego zbioru zmiennych ob-jaśniających na poziom wydatkoacutew żywnościowych w gospodarstwach o bardzo dobrej sytuacji materialnej dodatnio oddziałują dwie zmienne zero-jedynkowe wskazujące na źroacutedło pochodzenia dochodoacutew z pracy na własny rachunek lub pracy najemnej na stanowisku nierobotniczym W podzbiorze gospodarstw o raczej dobrej sytuacji materialnej pojawiły się dodatkowe zmienne wykształcenie wyższe głowy gospodarstwa do-mowego ndash dodatnio oddziałujące oraz miejsce zamieszkania w mieście ndash ujemnie wpływające na poziom wydatkoacutew żywnościowych w poroacutewna-niu do ludności wiejskiej Największy zbioacuter zmiennych objaśniających został wprowadzony do modelu w podzbiorze gospodarstw o przeciętnej sytuacji materialnej Fakt posiadania stałej pracy statystycznie istotnie wpływa na wzrost poziomu wydatkoacutew na żywność natomiast pojawie-nie się bezrobotnych w gospodarstwie domowym oddziałuje na obniże-nie ich poziomu przy założeniu niezmienności pozostałych zmiennych Ten sam zespoacuteł zmiennych występuje w modelach wydatkoacutew na żyw-ność w podzbiorach gospodarstw o raczej złej oraz złej sytuacji mate-rialnej W modelach tych nie występują natomiast w zbiorze zmiennych objaśniających zmienne zero-jedynkowe określające przynależność do gospodarstw utrzymujących się z pracy na własny rachunek oraz gospo-darstw pracowniczych nierobotniczych

Wydatki związane z użytkowaniem mieszkania (tabela 717) należą do grupy wydatkoacutew priorytetowych Oszacowania wartości parametroacutew modeli we wszystkich podzbiorach gospodarstw domowych wskazują że wartości wyrazu wolnego regularnie obniżają się wraz z pogarsza-niem się sytuacji materialnej gospodarstw W podstawowym zbiorze zmiennych objaśniających występujących w każdym modelu znajdują się (w kolejności siły oddziaływania na poziom wydatkoacutew na wyposa-żenie mieszkania) dochoacuted rozporządzalny oraz miejsce zamieszkania w dużym oraz małym mieście Elastyczność dochodowa wzrasta wraz z pogorszeniem sytuacji materialnej W gospodarstwach o bardzo dobrej sytuacji materialnej dodatni wpływ na poziom wydatkoacutew ma także wiek głowy gospodarstwa domowego i liczba osoacuteb w rodzinie W zbiorze gospodarstw o raczej dobrej sytuacji materialnej znalazły się ponadto zmienne zero-jedynkowe wskazujące na źroacutedło dochodoacutew z pracy na własny rachunek lub pracy na stanowisku nierobotniczym oraz posiada-nie stałej pracy Najmniejsza liczba zmiennych objaśniających wpływa


istotnie na poziom wydatkoacutew w gospodarstwach o złej sytuacji material-nej Oproacutecz podstawowego zbioru zmiennych występuje tylko zmienna wskazująca na posiadanie przez głowę gospodarstwa domowego pracy stałej

Tabela 717 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczych modeli wydatkoacutew na mieszkanie gospodarstw domowych według ich sytuacji materialnej w 2007 roku



Bardzo dobra


zła Zła

Wyraz wolny 34190 30148 26177 16064 12364Ln dochodu rozporządzalnego 02408 02933 03503 04806 05225Miasto powyżej 100 tys mieszk 04033 03859 04782 05093 05026Miasto poniżej 100 tys mieszk 03115 02524 03962 04162 04475Wiek w latach 00044 00020 00012 00022 -Ln liczby osoacuteb 01474 01432 00591 00624 -Pracujący na własny rachunek - 01952 00911 - -Stała praca - 00308 00385 - 06688Gosp pracownikoacutew ndash nierobotnicze - 00569 - - -

Wspoacutełczynnik determinacji R2 0129 0116 0379 0189 0229


8 Analiza kształtowania się wydatkoacutew gospodarstw domowych emerytoacutew oraz rencistoacutew

Cechą wspoacutelną gospodarstw emerytoacutew oraz rencistoacutew są dochody ze świadczeń społecznych stanowiące podstawowe źroacutedło utrzymania w postaci emerytury (w gospodarstwach emerytoacutew) lub renty (w go-spodarstwach rencistoacutew) Te dwa rodzaje świadczeń roacuteżnią się między sobą nie tylko warunkami ktoacutere muszą być spełnione w celu ich przy-znania ale także ndash najczęściej ndash wysokością świadczenia W niniejszej części opracowania wykorzystano jednostkowe dane pochodzące z ba-dań budżetoacutew gospodarstw domowych przeprowadzonych przez GUS w 2006 roku na proacutebie 37 508 gospodarstw Podzbioacuter gospodarstw eme-rytoacutew obejmuje 9 794 gospodarstwa natomiast podzbioacuter gospodarstw rencistoacutew wynosi 3 526 jednostek

Tabela 81 Wybrane charakterystyki rozkładu wydatkoacutew gospodarstw domowych emerytoacutew oraz rencistoacutew w 2006 roku (w zł na gospodarstwo)

WyszczegoacutelnienieGospodarstwa emerytoacutew Gospodarstwa rencistoacutewŚrednia arytm

Odchyl stand

Wspoacutełczasym

Średnia arytm

Odchyl stand

Wspoacutełcz asym




42336 45792 10830 34663 32833 3692

122 8 Analiza kształtowania się wydatkoacutew gospodarstw domowych emerytoacutew oraz rencistoacutew

Wyposażenie mieszkania 9214 21159 8382 6559 13151 5373

Zdrowie 14475 18949 7454 9439 12285 3662Transport 12238 36939 19265 8155 18733 8052Łączność 9139 7439 2130 7771 7061 2282Rekreacja i kultura 11156 19090 6428 8421 16185 7608Edukacja 1271 9795 14253 1237 7917 12178Wydatki ogoacutełem gospodarstw domowych

195019 119653 2844 155215 88191 1952


Tabela 82 Wybrane charakterystyki struktury wydatkoacutew gospodarstw domowych emerytoacutew w 2006 roku (w )

Wyszczegoacutelnienie Średnia arytmetyczna

Kwartyldolny Mediana Kwartyl

goacuternyDecyl

dziewiątyŻywność i napoje bezalkoholowe 331 238 316 407 504

Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 25 00 05 33 77

Odzież i obuwie 31 00 08 43 92Użytkowanie mieszkania i nośniki energii 230 125 206 312 426

Wyposażenie mieszkania 41 10 23 44 86Zdrowie 86 21 63 125 201Transport 44 00 16 65 122Łączność 49 26 44 66 93Rekreacja i kultura 50 17 35 64 107Edukacja 03 00 00 00 00


W celu zaobserwowania roacuteżnic między rozkładami wydatkoacutew obu grup społeczno-ekonomicznych w tabeli 81 przedstawiono wybrane cha-rakterystyki rozkładu wydatkoacutew gospodarstw emerytoacutew oraz rencistoacutew Gospodarstwa rencistoacutew należą do najuboższej grupy społeczno-ekono-micznej Z kolei gospodarstwa emerytoacutew są bardziej zroacuteżnicowane pod względem poziomu wydatkoacutew ndash w poroacutewnaniu z gospodarstwami ren-


cistoacutew Także wspoacutełczynnik asymetrii z reguły wskazuje na silniejszą prawostronną asymetrię rozkładu wydatkoacutew emerytoacutew

Tabela 83 Wybrane charakterystyki struktury wydatkoacutew gospodarstw domowych rencistoacutew w 2006 roku (w )



goacuternyDecyl



Odzież i obuwie 30 00 06 44 90Użytkowanie mieszkania i nośniki energii

236 122 215 325 441

Wyposażenie mieszkania 37 09 21 41 80

Zdrowie 73 08 48 108 184Transport 37 00 08 52 108Łączność 51 24 45 70 101Rekreacja i kultura 45 14 30 58 97Edukacja 04 00 00 00 00


W kolejnej proacutebie analizy poroacutewnawczej obu grup gospodarstw domowych (w tabelach 82 i 83) zestawiono charakterystyki liczbo-we kształtowania się wskaźnikoacutew struktury wydatkoacutew (średni poziom udziału określonej grupy wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem oraz kwan-tyle) Wartość mediany wskazuje że u 50 gospodarstw domowych emerytoacutew wydatki na żywność stanowią co najmniej 316 wydatkoacutew ogoacutełem 25 gospodarstw wydaje na żywność co najmniej 407 ogoacutełu wydatkoacutew a co dziesiąta rodzina przeznacza na zaspokojenie potrzeb żywnościowych więcej niż 504 wydatkoacutew Jeszcze gorzej przedsta-wia się sytuacja w gospodarstwach rencistoacutew Połowa gospodarstw do-mowych ma złą lub raczej złą sytuację materialną (mediana wskaźnika żywności wynosi 344) Niepokojący jest fakt że wydatki na alkohol i wyroby tytoniowe w co dziesiątej rodzinie stanowią co najmniej 98 wydatkoacutew ogoacutełem


W obu grupach społeczno-ekonomicznych wydatki na użytkowanie mieszkania i nośniki energii w 50 gospodarstw domowych przekra-czają 20 wydatkoacutew ogoacutełem a 25 gospodarstw przeznacza na ten cel więcej niż 30 Duży udział po stronie wydatkowej budżetoacutew mają wydatki na zdrowie przy czym zaroacutewno wartość średnia jak i miary pozycyjne wskazują na wyższy ich udział w gospodarstwach emerytoacutew mimo wyższego przeciętnego poziomu wydatkoacutew Wydatki na edukację ponoszone są przez nieliczną grupę gospodarstw domowych (wartość decyla dziewiątego wskazuje że 90 gospodarstw nie ponosi takich wydatkoacutew)

W dalszej kolejności do opisu kształtowania się wydatkoacutew gospo-darstw domowych emerytoacutew oraz gospodarstw domowych rencistoacutew zaproponowano modele regresyjne wydatkoacutew o postaci liniowej potę-gowej wykładniczej oraz potęgowo-wykładniczej1 Zmienną objaśnianą w powyższych modelach są wydatki ogoacutełem (w złotych na osobę) lub wydatki ponoszone przez gospodarstwo domowe na zakup określonego rodzaju doacutebr i usług Do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniają-cych zaliczono zmienne opisujące gospodarstwo domowe jego dochoacuted rozporządzalny (w modelu wydatkoacutew ogoacutełem) lub wydatki ogoacutełem (w modelach wydatkoacutew ponoszonych na zakup poszczegoacutelnych rodzajoacutew doacutebr i usług) ndash charakteryzujące zasoby fi nansowe rodziny liczbę osoacuteb w gospodarstwie liczbę pracujących osoacuteb liczbę osoacuteb bezrobotnych klasę miejscowości zamieszkania oraz zmienne charakteryzujące głowę gospodarstwa domowego wiek i wykształcenie

Część zmiennych objaśniających zaproponowanych do modeli wy-datkoacutew wyrażono w postaci zmiennych zero-jedynkowych Należą do nich zmienne identyfi kujące gospodarstwa domowe zaroacutewno ze względu na cechy jakościowe jak roacutewnież cechy typu ilościowego Są tobull Klasa miejscowości zamieszkania Wyroacuteżniono sześć klas miejsco-

wości przy czym podstawę poroacutewnania stanowią miasta małe do 20 tys mieszkańcoacutew

bull Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego Z pięciu wyroacuteżnio-nych poziomoacutew wykształcenie zasadnicze zawodowe stanowi pod-stawę poroacutewnania

bull Wiek głowy gospodarstwa domowego Podstawę poroacutewnania stano-wią gospodarstwa zaliczone do starszych w ktoacuterych wiek głowy go-spodarstwa należy do klasy 55 lat i więcej

1 Informacje na temat proponowanych postaci modeli wydatkoacutew można zna-leźć podrozdziale 41 Por także GS Maddala Ekonometria op cit


Doboacuter zmiennych objaśniających do określonego modelu przeprowa-dzono metodą regresji krokowej Spośroacuted proponowanych postaci naj-lepsze rezultaty ndash w sensie statystycznym ndash dawało najczęściej zastoso-wanie modeli potęgowo-wykładniczych Oszacowania parametroacutew mo-deli dokonano klasyczną MNK Modelowanie wydatkoacutew ponoszonych przez gospodarstwa domowe przeprowadzono dla każdego podzbioru gospodarstw oddzielnie

Tabela 84 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczego modelu wydatkoacutew ogoacutełem na osobę w gospodarstwach domowych emerytoacutew

Wyszczegoacutelnienie Alfa Bd st A Bd st t(9759) Poziom p

Wyraz wolny 20724 00738 28086 00000Ln liczby osoacuteb -08299 00110 -08858 00118 -75237 00000Ln dochodu rozporz 06585 00098 06908 00103 66832 00000Wykształcenie wyższe 00862 00085 01434 00141 10139 00000Wykszt gimn i niższe -00496 00093 -00555 00104 -5323 00000Wykszt średnie 00402 00090 00472 00106 4463 00000Pracujący 00329 00084 00240 00061 3927 00001Miasto pow 500 tys 00203 00077 00332 00126 2638 00084Miasto 100ndash500 tys -00175 00078 -00247 00110 -2251 00244Wieś 00178 00087 00196 00095 2052 00401Wiek 35-44 lata -00163 00071 -00624 00272 -2298 00216R=0742 R2=0551 F=99599 (plt0000)


Tabela 85 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczego modelu wydatkoacutew ogoacutełem na osobę w gospodarstwach domowych rencistoacutew


Wyraz wolny 23733 00997 23796 00000Ln liczby osoacuteb -08590 00157 -08512 00155 -54834 00000Ln dochodu rozporz 05651 00126 06487 00144 44875 00000Wykształcenie wyższe 00531 00182 01740 00355 4904 00000Wykszt gimn i niższe -00449 00126 -00523 00147 -3559 00004Wykszt średnie 00444 00124 00603 00168 3594 00003Pracujący 00282 00122 00218 00094 2313 00208Bezrobotny -00238 00115 -00316 00152 -2075 00381Wiek 35ndash44 lata -00240 00111 -00530 00245 -2162 00307R=0796 R2=0634 F=60641 (plt0000)



W tabelach 84 i 85 przedstawiono wyniki oszacowania parametroacutew potęgowo-wykładniczego modelu wydatkoacutew ogoacutełem w gospodarstwach domowych emerytoacutew (tabela 84) oraz gospodarstwach rencistoacutew (tabela 85) Wszystkie zmienne wprowadzone do modelu istotnie wpływają na kształtowanie zmienności wydatkoacutew w obu grupach gospodarstw domo-wych Kolejność siły oddziaływania na zroacuteżnicowanie wydatkoacutew okre-ślają wartości standaryzowanych ocen szacowanych parametroacutew (alfa)

Rezultaty wskazują że spośroacuted uwzględnionych zmiennych obja-śniających na poziom wydatkoacutew ogoacutełem najsilniej w obu grupach go-spodarstw oddziałują bull Liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym (alfa=-08299 w przypadku

gospodarstw emerytoacutew oraz alfa=-08590 w przypadku gospodarstw rencistoacutew) o ujemnym kierunku oddziaływania Wzrost liczby osoacuteb w gospodarstwie domowym wpływa średnio na obniżenie poziomu wydatkoacutew ogoacutełem przypadających na osobę Zauważmy że wspoacuteł-czynniki elastyczności są roacutewne odpowiednio -08858 oraz -08512

bull Zasoby fi nansowe gospodarstwa domowego (alfa=06585 w gospo-darstwach emerytoacutew oraz alfa=05651 w gospodarstwach rencistoacutew) wyrażone poziomem dochodu rozporządzalnego Wspoacutełczynniki ela-styczności dochodowej wskazują odpowiednio że jeżeli dochoacuted wzro-śnie o 1 to wydatki ogoacutełem na osobę wzrosną średnio o 06908 w gospodarstwach emerytoacutew natomiast w gospodarstwach rencistoacutew o 06487 przy założeniu niezmienności pozostałych zmiennych

W dalszej kolejności na poziom wydatkoacutew w obu grupach gospo-darstw domowych oddziałuje wykształcenie głowy gospodarstwa Do-datnio wpływa na poziom wydatkoacutew fakt posiadania wykształcenia wyż-szego ujemnie wykształcenia co najwyżej gimnazjalnego ndash w poroacutewna-niu z gospodarstwami w ktoacuterych głowa posiada wykształcenie zasadni-cze zawodowe Zwroacutećmy uwagę że siła oddziaływania tych zmiennych na poziom wydatkoacutew jest większa w przypadku gospodarstw rencistoacutew ndash jeżeli głowa posiada wyższe wykształcenie poziom wydatkoacutew ogoacutełem jest w tych gospodarstwach wyższy średnio o 19 od poziomu wydat-koacutew w gospodarstwach stanowiących podstawę poroacutewnania (wykształ-cenie zawodowe) przy założeniu stałości pozostałych zmiennych2 Przy wykształceniu co najwyżej gimnazjalnym poziom wydatkoacutew jest niższy średnio o 51 od wydatkoacutew gospodarstw ktoacuterych głowa ma wykształ-cenie zasadnicze zawodowe

2 Por (e0174-1)middot100=(11900556-1)middot100=190 ndash w gospodarstwach renci-stoacutew


W modelach wydatkoacutew obu grup gospodarstw domowych znalazły się zmienne liczba osoacuteb pracujących ndash o dodatnim wpływie na poziom wydatkoacutew oraz zmienna zero-jedynkowa określająca wiek głowy gospo-darstwa domowego 35ndash44 lat wskazująca na niższy poziom wydatkoacutew w poroacutewnaniu do gospodarstw stanowiących podstawę poroacutewnania Model wydatkoacutew gospodarstw emerytoacutew odroacuteżnia fakt statystycznie istotnego wpływu miejsca zamieszkania rodziny na poziom wydatkoacutew Dodajmy iż zmienność wydatkoacutew ogoacutełem została wyjaśniona przez za-prezentowany model w ponad 55 (R2=0551) dla gospodarstw emery-toacutew natomiast dla gospodarstw rencistoacutew w 634 (R2 =0634)

Tabela 86 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczego modelu wydatkoacutew na żywność w gospodarstwach domowych emerytoacutew


Wyraz wolny 24993 00503 49693 00000Ln wydatkoacutew ogos 05717 00089 04574 00071 63947 00000Ln liczby osoacuteb -01313 00106 -01121 00091 -12381 00000Wieś 00689 00087 00606 00076 7962 00000Bezrobotny -00623 00083 -008787 00117 -7513 00000Miasto pow 500 tys -00265 00082 -00348 00107 -3248 00012Wiek 35ndash44 lat -00209 00080 -00636 00244 -2602 00093Wiek do 34 lat -00169 00079 -00813 00379 -2147 00318Wiek 45ndash54 lat -00163 00081 -00294 00146 -2018 00436R=0648 R2=0420 F=70848 (plt0000)


Tabela 87 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczego modelu wydatkoacutew na żywność w gospodarstwach domowych rencistoacutew

Wyszczegoacutelnienie Alfa Bd st A Bd st t(3514) Poziom pWyraz wolny 23181 00887 26127 00000Ln wydatkoacutew ogos 05879 00154 04833 00127 38049 00000Ln liczby osoacuteb -01979 00180 -01612 00147 -10976 00000Wieś 01023 00133 00970 00126 7687 00000Wiek do 34 lat -00564 00121 -01489 00321 -4641 00000Pracujący 00477 00144 00302 00091 3316 00000Miasto pow 500 tys -00408 00124 -00728 00221 -3291 00010Wykszt średnie -00438 00140 -00488 00156 -3133 00017Wiek 45-54 lat -00422 00130 -00457 00141 -3244 00012Wiek 35-44 -00302 00129 -00547 00234 -2335 00196R=0712 R2=0507 F=32898 (plt0000)



Zbiory zmiennych objaśniających ktoacutere znalazły się modelach wy-datkoacutew ponoszonych na zakup żywności i napojoacutew bezalkoholowych obu grup gospodarstw domowych (emerytoacutew oraz rencistoacutew) są podob-ne (tabele 86 i 87) Należą do nich (według kolejności siły oddziaływa-nia na zmienna objaśnianą) bull sytuacja fi nansowa gospodarstwa wyrażona poziomem wydatkoacutew

ogoacutełem na osobębull liczba osoacuteb w rodziniebull miejsce zamieszkania na wsi oraz w mieście powyżej 500 tys miesz-

kańcoacutewbull klasy wieku do 34 lat 35ndash44 lat 45ndash54 lat

Elastyczność dochodowa (wydatkowa) jest wyższa w gospodar-stwach rencistoacutew niż emerytoacutew Podobnie liczba osoacuteb w rodzinie silniej oddziałuje na poziom wydatkoacutew przy czym kierunek oddziaływania jest ujemny Na wsi wydaje się relatywnie więcej na żywność (łącznie ze spożyciem naturalnym z gospodarstwa rolnego) natomiast w dużych miastach ndash mniej w poroacutewnaniu do rodzin zamieszkujących w miastach do 20 tys mieszkańcoacutew Zauważmy że na poziom wydatkoacutew na żyw-ność ma także wpływ fakt posiadania pracy (dodatni) oraz poszukiwania pracy (ujemny) Modele stosunkowo dobrze opisują kształtowanie się zmienności tej grupy wydatkoacutew 42 w gospodarstwach emerytoacutew oraz 507 w gospodarstwach rencistoacutew

Tabela 88 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczego modelu wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania i nośniki energii w gospodarstwach domowych emerytoacutew i rencistoacutew

WyszczegoacutelnienieGospodarstwa emerytoacutew Gospodarstwa rencistoacutew

A t(9572) Poziom p A t(3414) Poziom pWyraz wolny -07797 -6569 00000 -14549 -7648 00000Ln wydatkoacutew ogos 09126 54323 00000 10152 36872 00000Wieś -02694 -15705 00000 -03254 -12616 00000Ln liczby osoacuteb -02030 -10181 00000 -01209 -3898 00001Pracujący -00841 -6905 00000 -01184 -6014 00000Wykształcenie wyższe -01728 -6259 00000 - - -Bezrobotny 01358 5334 00000 00611 1979 00480Miasto pow 500 tys 00488 2089 00367 - - -Wykszt średnie -00411 -1968 00491 - - -R=0642 R2=0412 F=61013 (plt0000)

R= 0707 R2=0499 F=48644 (plt0000)



Tabela 89 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczego modelu wydatkoacutew na zdrowie w gospodarstwach domowych emerytoacutew i rencistoacutew


A t(8531) Poziom p A t(3414) Poziom pWyraz wolny -12727 -6900 00000 -14888 -4519 00000Ln wydatkoacutew ogos 08070 31043 00000 08604 18316 00000Ln liczby osoacuteb -03086 -10038 00000 -05245 -9420 00000Wiek 45-54 lat -04530 -9106 00000 -02413 -4709 00000Pracujący -01502 -8118 00000 -00708 -2226 00261Wykszt gimn i niższe 01623 5094 00000 - - -Bezrobotny -01978 -4847 00000 -01675 -3053 00023Wiek do 34 lat - - - -05351 -4438 00000Wiek 35ndash44 lat -02529 -3034 00024 -04548 -5070 00000Wykształcenie wyższe 01041 2477 00133 - - -Wieś 00754 2641 00083 - - -Miasto 100ndash500 tys - - - -01300 -2420 00156Miasto 500 tys i więcej 00920 2435 00149 - - -R= 0517 R2=0267F=25950 (plt0000)

R=0605 R2=0366 F=18216 (plt0000)


Tabela 810 Oceny parametroacutew potęgowo-wykładniczego modelu wydatkoacutew na rekreację i wypoczynek w gospodarstwach domowych emerytoacutew i rencistoacutew


A t(9308) Poziom p A t(3414) Poziom pWyraz wolny -28941 -18184 00000 -40893 -14270 00000Ln wydatkoacutew ogos 09350 41579 00000 11072 26782 00000Wieś -02772 -11279 00000 -02794 -6280 00000Wykształcenie wyższe 04838 13211 00000 03941 3805 00001Wykształcenie średnie 02035 7308 00000 - - -Wykszt gimn i niższe -00938 -3388 00007 - - -Ln liczby osoacuteb -006335 -2730 00064 01417 3093 00020Miasto 500 tys i więcej 01010 3049 00023 02011 2761 00058Wiek 45ndash54 lat 01044 2492 00127 - - -Miasto 100ndash500 tys 00637 2204 00276 - - -Pracujący - - - -01041 -3654 00003Bezrobotny - - - -01142 -2497 00126R= 0559 R2=0347F=49362 (plt0000)

R=0584 R2=0342 F=16458 (plt0000)



W tabelach 88ndash810 przedstawiono wyniki oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew na wybrane rodzaje doacutebr i usług Są w nich zawar-te oceny parametroacutew strukturalnych modeli wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania i nośniki energii wydatkoacutew na zdrowie oraz wydatkoacutew na re-kreację i wypoczynek w gospodarstwach emerytoacutew oraz gospodarstwach rencistoacutew Przedstawiono w nich także wartości statystyki t-Studenta oraz poziom prawdopodobieństwa testowego (p)3 Dla łatwego dokona-nia poroacutewnań między grupami gospodarstw emerytoacutew i rencistoacutew zesta-wiano dla nich w jednej tabeli wyniki oszacowania modeli ich wydatkoacutew na dany rodzaj doacutebr i usług Można zauważyć że zbiory zmiennych ob-jaśniających w modelach wydatkoacutew obu grup gospodarstw pokrywają się w znacznym stopniu przy czym zbiory zmiennych objaśniających w modelach wydatkoacutew gospodarstw rencistoacutew są mniej liczne Grupę tę cechuje większa siła oddziaływania sytuacji fi nansowej (wyższe wartości elastyczności dochodowej) i liczby osoacuteb (wyższe bezwzględne wartości ocen szacowanych parametroacutew) czy miejsca zamieszkania na wsi na poziom wydatkoacutew jakkolwiek zmienne te we wszystkich przypadkach mają statystycznie istotny wpływ na kształtowanie się wydatkoacutew

Poziom wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania i nośniki energii zale-ży od poziomu wydatkoacutew ogoacutełem miejsca zamieszkania na wsi liczby osoacuteb w rodzinie oraz liczby pracujących i bezrobotnych Ogoacutelna zmien-ność wydatkoacutew mieszkaniowych została wyjaśniona w 412 w gospo-darstwach emerytoacutew oraz w 499 gospodarstwach rencistoacutew W mniej-szym stopniu proponowane modele wyjaśniły zmienność wydatkoacutew na zdrowie oraz wydatkoacutew na rekreację i wypoczynek ndash w obu grupach gospodarstw domowych (267ndash366) Na kształtowanie się tych wy-datkoacutew ma statystycznie istotny wpływ wiele z proponowanego zbioru zmiennych objaśniających Najsilniej oddziałują zasoby fi nansowe przy czym elastyczność dochodowa wskazuje na luksusowy charakter potrze-by rekreacji i wypoczynku szczegoacutelnie w grupie gospodarstw rencistoacutew (a=11072) W przypadku tej grupy wydatkoacutew dużą siłą oddziaływania o kierunku ujemnym charakteryzuje się miejsce zamieszkania na wsi Gospodarstwa takie (zaroacutewno emerytoacutew jak i rencistoacutew) wydają na wy-poczynek i rekreację średnio mniej o około 25 w poroacutewnaniu z gospo-darstwami mieszkańcoacutew małych miasteczek (do 20 tys mieszkańcoacutew)

3 Biorąc pod uwagę fakt że najwyższa wartość prawdopodobieństwa testowe-go (poziom p) wynosi 00276 możemy wnioskować o statystycznie istotnym wpływie każdej ze zmiennych objaśniających na kształtowanie się wydatkoacutew na rekreację i wypoczynek na standardowo przyjmowanym poziomie istot-ności α=005 a nawet niższym (np α=003)


przy założeniu stałości pozostałych zmiennych Z kolei gospodarstwa w dużych miastach (powyżej 500 tys mieszkańcoacutew) mają wydatki prze-znaczone na ten cel wyższe średnio o 11 w gospodarstwach emerytoacutew oraz o 22 w gospodarstwach rencistoacutew Należy tu podkreślić wysoką istotność oddziaływania poziomu wykształcenia na wydatki na rekreację i wypoczynek Gospodarstwa emerytoacutew ktoacuterych głowa ma wykształce-nie wyższe wydają średnio o 62 więcej od tych ktoacuterych głowa ma wy-kształcenie zasadnicze zawodowe w przypadku gdy pozostałe zmienne są na tym samym poziomie4 W gospodarstwach rencistoacutew roacuteżnica ta wynosi 483

4 Por (e04838ndash1)middot100=622

Podsumowanie

Zaprezentowana w pracy analiza statystyczna pozwala na sformułowa-nie następujących wnioskoacutew bull Wykorzystane przez autorkę metody statystyczne stanowią ważne na-

rzędzie badawcze pozwalające na przeprowadzanie wielostronnych analiz roacuteżnych zjawisk w zakresie struktury zbiorowości związkoacutew między zmiennymi dynamiki zjawisk klasyfi kacji obiektoacutew w prze-strzeni wielowymiarowej

bull Budżety gospodarstw domowych zawierają wiele cennych infor-macji na temat kształtowania się materialnej sfery warunkoacutew życia ludności

bull Biorąc pod uwagę podstawowe źroacutedło utrzymania roacuteżnicujące zbioacuter gospodarstw domowych należy wskazać gospodarstwa pracujących na własny rachunek jako grupę o relatywnie najkorzystniejszej sy-tuacji fi nansowej charakteryzujące się najwyższym poziomem wy-datkoacutew ogoacutełem wyroacuteżniającą się spośroacuted innych grup gospodarstw strukturą wydatkoacutew wskazującą na najlepszą sytuację materialną Głowa gospodarstwa osoacuteb pracujących na własny rachunek charakte-ryzuje się relatywnie wysokim poziomem wykształcenia zaś struktu-ra członkoacutew gospodarstwa wskazuje na relatywnie wyższy ich udział w młodszych grupach wiekowych

bull Wyraźną roacuteżnicę ndash w przeciwieństwie do gospodarstw pracujących na własny rachunek ndash stanowią gospodarstwa rencistoacutew oraz gospodar-stwa emerytoacutew Roacuteżnią się one zasadniczo wieloma cechami od po-zostałych grup społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych sytuacją materialną strukturą według wieku wykształcenia a także liczby osoacuteb w rodzinie

bull Sformułowano wnioski na temat zroacuteżnicowania poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych roacuteżnych grup gospodarstw domowych w Polsce oraz zidentyfi kowano determinanty o charakterze demogra-

134 Podsumowanie

fi cznym oraz społeczno-ekonomicznym kształtowania się poziomu wydatkoacutew

bull Do zbioru zmiennych determinujących poziom wydatkoacutew konsump-cyjnych należą min dochoacuted rozporządzalny wielkość gospodarstwa domowego wykształcenie głowy gospodarstwa domowego głoacutewne źroacutedło dochodoacutew sytuacja na rynku pracy klasa miejscowości za-mieszkania

bull Subiektywna ocena własnej sytuacji materialnej gospodarstw domo-wych stanowi ważne kryterium klasyfi kacji gospodarstw z punktu widzenia kształtowania się ich warunkoacutew życia

bull W latach 2000ndash2010 następowała ndash według subiektywnej oceny ndash systematyczna poprawa sytuacji materialnej części badanych gospo-darstw proces ten cofnął się w 2011 roku

bull W pracy wykorzystano opinie gospodarstw domowych o ich własnej sytuacji materialnej oraz wskaźnik wydatkoacutew żywnościowych wyni-kający z prawa Engla Zaproponowany sposoacuteb postępowania pozwo-lił ocenić sytuację materialną wybranych grup gospodarstw domo-wych

bull Wykazano że zła lub raczej zła sytuacja materialna dotyka w znacz-nej mierze gospodarstwa rolnikoacutew wieloosobowe gospodarstwa ren-cistoacutew oraz emerytoacutew Potwierdzona została raczej dobra sytuacja gospodarstw pracujących na własny rachunek oraz co najwyżej dwu-osobowych gospodarstw pracownikoacutew

bull Gospodarstwa domowe roacuteżniące się sytuacją materialną charaktery-zuje odmienny mechanizm kształtowania się wydatkoacutew wyrażający się roacuteżnymi zbiorami zmiennych objaśniających oraz siłą ich oddzia-ływania na zmienną objaśnianą

bull Przeprowadzona roacuteżnymi metodami weryfi kacja sądu wydanego przez gospodarstwa domowe o ich własnej sytuacji materialnej po-twierdziła zasadność wydawanych opinii

bull Każdy rodzaj wydatkoacutew konsumpcyjnych charakteryzuje się pew-nym wspoacutelnym obszarem zmienności ndash bez względu na sytuację ma-terialną gospodarstw domowych

bull Badanie rozkładoacutew wydatkoacutew konsumpcyjnych w układzie regional-nym wskazuje na występowanie roacuteżnic między regionami w położe-niu zmienności i asymetrii rozkładu wydatkoacutew

bull Kształtowanie się wydatkoacutew ponoszonych na zakup doacutebr i usług kon-sumpcyjnych ogoacutełem oraz wydatkoacutew na poszczegoacutelne ich rodzaje jest uwarunkowane regionalnie

bull Statystycznie istotny wpływ zmiennych zero-jedynkowych określają-cych region położenia gospodarstwa domowego na kształtowanie się

135Podsumowanie

wydatkoacutew konsumpcyjnych ważnych z punktu widzenia podjętego celu badania świadczy o regionalnych roacuteżnicach w wybranych dzie-dzinach warunkoacutew życia

bull Analiza kształtowania się wydatkoacutew gospodarstw emerytoacutew oraz gospodarstw rencistoacutew wykazała że na poziom wydatkoacutew ogoacutełem oraz podstawowych grup wydatkoacutew konsumpcyjnych wpływ ma przede wszystkim sytuacja materialna oraz liczba osoacuteb w gospodar-stwie domowym Wykazano ponadto że zbiory zmiennych objaśnia-jących w modelach wydatkoacutew obu grup gospodarstw są podobne Należą do nich oproacutecz wspomnianych wyżej sytuacji materialnej i liczby osoacuteb w rodzinie także wykształcenie głowy gospodarstwa wiek klasa miejscowości zamieszkania oraz posiadanie pracy lub jej poszukiwanie W modelach znalazły się wyłącznie zmienne od-działujące w sposoacuteb statystycznie istotny na poziom wydatkoacutew Należy dodać iż z ocen parametroacutew strukturalnych modeli wynika że ndash generalnie ndash wydatki w gospodarstwach rencistoacutew są bardziej niż w gospodarstwach emerytoacutew wrażliwe na zmienność zmiennych objaśniających

Literatura

Budżety gospodarstw domowych w 1993 roku (do 2011 roku) Warszawa 1994 (do 2012)

Diagnoza społeczna 2009 Warunki i jakość życia Polakoacutew red J Cza-piński T Panek Warszawa 2009

Grabiński T Metody taksonometrii Krakoacutew 1992Maddala GS Ekonometria Warszawa 2007Metodologia badania budżetoacutew gospodarstw domowych Warszawa

2011Metodyka badania budżetoacutew gospodarstw domowych Warszawa 1999Pawełek B Metody normalizacji zmiennych w badaniach poroacutewnaw-

czych złożonych zjawisk ekonomicznych Krakoacutew 2008Pawłowski Z Modele ekonometryczne roacutewnań opisowych Warszawa

1971Pociecha J Podolec B Sokołowski A Zając K Metody taksonomicz-

ne w badaniach społeczno-ekonomicznych Warszawa 1988Podolec B Analiza kształtowania się dochodoacutew i wydatkoacutew ludności

w okresie transformacji gospodarczej Polsce WarszawandashKrakoacutew 2000

Podolec B Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania sytuacji material-nej gospodarstw domowych [w] Statystyka społeczna ndash dokonania szanse perspektywy red K Jakoacutebik Warszawa 2008 s 109ndash123

Podolec B Sytuacja materialna gospodarstw domowych a kształtowa-nie się wydatkoacutew w 2006 roku [w] Społeczno-ekonomiczne uwarun-kowania procesoacutew ludnościowych i kształtowania się potrzeb red J Kurkiewicz B Podolec Krakoacutew 2008 s 31ndash56

Podolec B Zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowych Ana-liza ekonometryczna bdquoZeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowierdquo Seria specjalna Monografi e nr 124 Krakoacutew 1995

Podolec B Ulman P Modele regresyjne w analizie wydatkoacutew gospo-

138 Literatura

darstw domowych bdquoZeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomiczne-go w Krakowierdquo nr 790 Krakoacutew 2008

Podolec B Ulman P Wałęga A Aktywność ekonomiczna a sytuacja materialna gospodarstw domowych Krakoacutew 2008

Podolec B Zając K Ekonometryczne metody ustalania rejonoacutew kon-sumpcyjnych Warszawa 1978

Słaby T Poziom i jakość życia [w] Statystyka społeczna red T Panek Warszawa 2007

Statystyka ogoacutelna red M Woźniak Krakoacutew 2002 Statystyka społeczna red T Panek Warszawa 2007Warunki życia ludności w 2000 roku Warszawa 2001Warunki życia ludności w 2004 roku Warszawa 2004Zeliaś A Pawełek B Wanat S Metody statystyczne Zadania i spraw-

dziany Warszawa 2002

Prace niepublikowanePodolec B Ekonomiczno-społeczne i demografi czne uwarunkowania

kształtowania się wydatkoacutew gospodarstw domowych w Polsce (wy-druk komputerowy) zadanie badawcze nr WEiZ1DS2008 Kra-kowska Szkoła Wyższa im Andrzeja Frycza Modrzewskiego Wy-dział Ekonomii i Zarządzania Krakoacutew 2008

Podolec B Analiza warunkoacutew życia ludności w Polsce Wybrane aspek-ty (wydruk komputerowy) zadanie badawcze nr WEiZ1DS2009 Krakowska Szkoła Wyższa im Andrzeja Frycza Modrzewskiego Wydział Ekonomii i Zarządzania Krakoacutew 2009

Wskaźniki cen towaroacutew i usług konsumpcyjnych wwwstatgovplgu-s5840_1634_PLK_HTMLhtm (stan na 24022014)

Barbara Podolec



Krakoacutew 2014





ISBN 978-83-7571-298-8



Na zlecenie






Spis treści

Wstęp 7






6 | Spis treści





Wstęp





8 Wstęp































cze

Rolni-koacutew


Emery-toacutew

Renci-stoacutew








23869 24322 25889 30862 27399 25413


8892 4193 12136 6883 4691 8181













sum=i

ii wwP min 2007200020072000




Gospodarstwa domowe



złą złą


260745

239138339

579632525

11716371

406120






bardzo dobrą



1521293142

214209227236264

565550537531508

139150151134121

6671566965

Wieś 12 173 596 152 67

















135 174 173 195 196 220 213 248 232 261



4 587985 37998

3 091023 99257

2 148782 75732

1 567741 97840

1 324051 67789











218 267 303 290 306 292 288 273 271 263


455 467 477 486 515 517 529 541 532 538


497 619 305 386 116 151 46 66 42 47


236 169 128 132 55 59 24 24 19 19


439 494 350 383 198 223 108 122 78 76


498 494 349 343 271 266 254 264 345 282


294 255 286 297 284 286 293 293 276 303

Wieś 208 254 365 359 445 449 453 442 379 416

























































8 Por ibidem s 43





















Gospodarstwa domowe


Liczba osoacuteb

w gosp


w zł na osobę




2011349331

82918124384

73202100605

255237


437408

6897598388

5737673602

352330


343331

110263149743

95526122152

226212


218203

94389129796

85353112491

289274


231198

6849596898

6597089786

318305


305287

84368122695

74481101512

271250



















119159

145194

3250

197235

101121

2839


2422

2824

1310

3027

2223

1515


205188

218189

180176

257229

198199

144143


9897

10199

5561

133113

9193

7580


278271

291271

341331

208221

229259

307314


6862

8075

9791

8770

2218

5851


200193

134143

271269

86101

317277

351337


0908

0305

1112

0205

2012

2220










sum=

=n

iix

nx

1

1

(31)





s

ssss

sss h

ffffffxoM sdot

minus+minusminus

+=+minus

minus

)()( 11

1 (32)




⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡minus+= sum

minus

=

1

1

s

ii

s

ssp fnp

fhxq (33)





summinus

=

1

1

s





minmax iiii

xxR minus= (34)



2

1

1 )(sum=

minus=n

ii xx

ns (35)



100sdot=

xsVs (36)



33


13

1 )(sum=

minus=n

ii xx

nM (37) i (38)


44

)(sMK = przy czym 4

14

1 )(sum=

minus=n

ii xx

nM (39) i (310)






nSuXm

nSuXP (311)


nsuxg







(312)


2

22

1

21

21

nS

nS

XXU+

minus=



2

22

1

21

21

ns

ns

xxu+

minus=

(312a)















Decyl pierwszy

Decyl dziewiąty As






59669 64989 1089 14400 1 12323 719

































1-oso-bowe

2-oso-bowe

3-oso-bowe

4-oso-bowe

5-oso-bowe












1-oso-bowe

2-oso-bowe

3-oso-bowe

4-oso-bowe

5-oso-bowe











































Y = f (X ε) (41)









ij exyk

jjii

εαα sdot= prod=1

0 (43)


sum=

++=k

jijiji xnlnlynl

10 εαα (44)








sum=

++++=5

2210









kis


=

6

2210

(48)


kissi


=

6

2210 βααα (49)






























H0 α1 = α2 = hellip = αk = 0


1971





ku) dane wzorem

kn

yys

n

iii

minus

minus=sum=1

2)ˆ(ε (410)


100sdot=

ysV ε

ε (411)


sum

sum

=

=

minus

minus= n

ii

i

n

ii

yy

yy

1

2

2

12

)(

)ˆ(ϕ (412)


ndash1



R2=1- φ2 (413)


































































R=0592 R2=0351 F(5107)=1 1605 (plt00000)





























0

00 y

yyw tt

minus= (51)



1

11

minus

minusminus

minus=

t

tttt y

yyw (52)



100

00 sdot=

yyI t

t (53)


100

11 sdot=

minusminus

t

ttt y

yI (54)




1

211

1

1

12

3

1

2 minus

=minusminusminus


n

tttn nn

n

nG I

yy

yy

yy

yyI (55)











100101

0minusminus sdot

= tttt

III (56)


100

1

010 sdot=

+

+

tt

tt I

II

(57)





100

0

sdot=t

tRt I

yy (58)


yt = f(t) + ut t=1 2 n (59)

lub






yt = a0 + a1t (511)




yt = eα + βt (512)

lub

yt = αβt (513)






yt = αtβ (514)







Rok(t)


konsumpcyjnych




konsumpcyjnych

Itt-1 It2000

Cenybieżące


Rok poprzedni=100

Rok 1993=100

1993 1353 3253 16340 50231 - 10001994 1322 4300 20933 48681 969 9691995 1278 5496 26413 48059 987 9571996 1199 6589 33555 50926 1060 10141997 1149 7571 40751 53825 1057 10721998 1118 8465 48356 57158 1062 10931999 1073 9083 53015 58367 1021 11622000 1101 10000 57762 57762 990 11502001 1055 10550 58572 55518 961 11052002 1019 10750 59920 55740 1004 11102003 1008 10836 61785 57018 1023 11352004 1035 11216 66563 59346 1041 11812005 1021 11451 66067 57695 972 11482006 1010 11566 71256 61608 1078 12262007 1025 11855 77558 65422 1062 13022008 1042 12353 86532 70049 1071 13942009 1035 12785 91386 71479 1020 14232010 1026 13118 94580 72099 1009 14352011 1043 13682 97183 71030 985 1414






1993

1993201119932011 sdot

minus=

yyywN




5749410004163

0416338971100 =sdotminus

=















1000

900

800

700

600

500

400

300

200

1001993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011

















⎥⎥⎥⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢⎢⎢⎢

⎣

⎡

=

mnnn

m

m

xxx

xxxxxx

X

L

MMMM

L

L

21

22212

12111

(61)






j

jjiji s

xxz

minus= (62)




sum=

lowast =m

jijii zwZ

1 (63)







pm

j

p

jkjipki zzd

1

1⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡minus= sum

=

(64)





⎥⎥⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢⎢⎢

⎣

⎡

=

0

00

21

212

121

L

MLMM

L

L

nn

n

n

dd

dddd

D (64)



















Opolskie Podlaskie






Odległ euklidesowa

Odległość wiąz0 100 200 300 400 500 600 700 800 900
































Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacuteł-nocny


2834 2987 3183 3121 2821 3020


507 505 526 504 515 505


68 66 53 74 64 65


253 190 184 194 210 223


1258 1211 1372 1288 1126 1205


0092 0094 0096 0098 0119 0117


378 391 144 236 266 297


244 251 271 339 358 300


21 20 14 17 19 16


184 202 162 193 196 198


569 571 588 592 572 577


147 145 159 124 126 143


301 317 348 325 307 327











Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacutełnoc-ny









zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 2 27510 1 85004 7374 86387 4 09370 3610





Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacuteł-nocny













zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 63510 58675 5144 27041 1 05904 1195





zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 41430 32501 10418 9696 76465 5635






zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 9624 4802 16059 000 23763 5645






zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 21572 8114 33553 000 46000 16536






zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 17565 7840 17818 1700 40000 5227
























R=0765 R2=0585 F(15371)=3 4891 (plt00000)










R=0722 R2=0521 F(14371)=2 8827 (plt00000)
























Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy








Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy







Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy






Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy








zmienności

Decyl pierwszy













3 Ibidem s 13








































































Bardzo dobra


zła Zła













Bardzo dobra


zła Zła








Odchyl stand

Wspoacutełczasym

Średnia arytm

Odchyl stand

Wspoacutełcz asym




42336 45792 10830 34663 32833 3692




195019 119653 2844 155215 88191 1952





goacuternyDecyl












goacuternyDecyl




236 122 215 325 441















































R= 0707 R2=0499 F=48644 (plt0000)






R=0605 R2=0366 F=18216 (plt0000)





R=0584 R2=0342 F=16458 (plt0000)









Podsumowanie







134 Podsumowanie













135Podsumowanie



Literatura













138 Literatura















ISBN 978-83-7571-298-8



Na zlecenie






Spis treści

Wstęp 7






6 | Spis treści





Wstęp





8 Wstęp































cze

Rolni-koacutew


Emery-toacutew

Renci-stoacutew








23869 24322 25889 30862 27399 25413


8892 4193 12136 6883 4691 8181













sum=i

ii wwP min 2007200020072000




Gospodarstwa domowe



złą złą


260745

239138339

579632525

11716371

406120






bardzo dobrą



1521293142

214209227236264

565550537531508

139150151134121

6671566965

Wieś 12 173 596 152 67

















135 174 173 195 196 220 213 248 232 261



4 587985 37998

3 091023 99257

2 148782 75732

1 567741 97840

1 324051 67789











218 267 303 290 306 292 288 273 271 263


455 467 477 486 515 517 529 541 532 538


497 619 305 386 116 151 46 66 42 47


236 169 128 132 55 59 24 24 19 19


439 494 350 383 198 223 108 122 78 76


498 494 349 343 271 266 254 264 345 282


294 255 286 297 284 286 293 293 276 303

Wieś 208 254 365 359 445 449 453 442 379 416

























































8 Por ibidem s 43





















Gospodarstwa domowe


Liczba osoacuteb

w gosp


w zł na osobę




2011349331

82918124384

73202100605

255237


437408

6897598388

5737673602

352330


343331

110263149743

95526122152

226212


218203

94389129796

85353112491

289274


231198

6849596898

6597089786

318305


305287

84368122695

74481101512

271250



















119159

145194

3250

197235

101121

2839


2422

2824

1310

3027

2223

1515


205188

218189

180176

257229

198199

144143


9897

10199

5561

133113

9193

7580


278271

291271

341331

208221

229259

307314


6862

8075

9791

8770

2218

5851


200193

134143

271269

86101

317277

351337


0908

0305

1112

0205

2012

2220










sum=

=n

iix

nx

1

1

(31)





s

ssss

sss h

ffffffxoM sdot

minus+minusminus

+=+minus

minus

)()( 11

1 (32)




⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡minus+= sum

minus

=

1

1

s

ii

s

ssp fnp

fhxq (33)





summinus

=

1

1

s





minmax iiii

xxR minus= (34)



2

1

1 )(sum=

minus=n

ii xx

ns (35)



100sdot=

xsVs (36)



33


13

1 )(sum=

minus=n

ii xx

nM (37) i (38)


44

)(sMK = przy czym 4

14

1 )(sum=

minus=n

ii xx

nM (39) i (310)






nSuXm

nSuXP (311)


nsuxg







(312)


2

22

1

21

21

nS

nS

XXU+

minus=



2

22

1

21

21

ns

ns

xxu+

minus=

(312a)















Decyl pierwszy

Decyl dziewiąty As






59669 64989 1089 14400 1 12323 719

































1-oso-bowe

2-oso-bowe

3-oso-bowe

4-oso-bowe

5-oso-bowe












1-oso-bowe

2-oso-bowe

3-oso-bowe

4-oso-bowe

5-oso-bowe











































Y = f (X ε) (41)









ij exyk

jjii

εαα sdot= prod=1

0 (43)


sum=

++=k

jijiji xnlnlynl

10 εαα (44)








sum=

++++=5

2210









kis


=

6

2210

(48)


kissi


=

6

2210 βααα (49)






























H0 α1 = α2 = hellip = αk = 0


1971





ku) dane wzorem

kn

yys

n

iii

minus

minus=sum=1

2)ˆ(ε (410)


100sdot=

ysV ε

ε (411)


sum

sum

=

=

minus

minus= n

ii

i

n

ii

yy

yy

1

2

2

12

)(

)ˆ(ϕ (412)


ndash1



R2=1- φ2 (413)


































































R=0592 R2=0351 F(5107)=1 1605 (plt00000)





























0

00 y

yyw tt

minus= (51)



1

11

minus

minusminus

minus=

t

tttt y

yyw (52)



100

00 sdot=

yyI t

t (53)


100

11 sdot=

minusminus

t

ttt y

yI (54)




1

211

1

1

12

3

1

2 minus

=minusminusminus


n

tttn nn

n

nG I

yy

yy

yy

yyI (55)











100101

0minusminus sdot

= tttt

III (56)


100

1

010 sdot=

+

+

tt

tt I

II

(57)





100

0

sdot=t

tRt I

yy (58)


yt = f(t) + ut t=1 2 n (59)

lub






yt = a0 + a1t (511)




yt = eα + βt (512)

lub

yt = αβt (513)






yt = αtβ (514)







Rok(t)


konsumpcyjnych




konsumpcyjnych

Itt-1 It2000

Cenybieżące


Rok poprzedni=100

Rok 1993=100

1993 1353 3253 16340 50231 - 10001994 1322 4300 20933 48681 969 9691995 1278 5496 26413 48059 987 9571996 1199 6589 33555 50926 1060 10141997 1149 7571 40751 53825 1057 10721998 1118 8465 48356 57158 1062 10931999 1073 9083 53015 58367 1021 11622000 1101 10000 57762 57762 990 11502001 1055 10550 58572 55518 961 11052002 1019 10750 59920 55740 1004 11102003 1008 10836 61785 57018 1023 11352004 1035 11216 66563 59346 1041 11812005 1021 11451 66067 57695 972 11482006 1010 11566 71256 61608 1078 12262007 1025 11855 77558 65422 1062 13022008 1042 12353 86532 70049 1071 13942009 1035 12785 91386 71479 1020 14232010 1026 13118 94580 72099 1009 14352011 1043 13682 97183 71030 985 1414






1993

1993201119932011 sdot

minus=

yyywN




5749410004163

0416338971100 =sdotminus

=















1000

900

800

700

600

500

400

300

200

1001993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011

















⎥⎥⎥⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢⎢⎢⎢

⎣

⎡

=

mnnn

m

m

xxx

xxxxxx

X

L

MMMM

L

L

21

22212

12111

(61)






j

jjiji s

xxz

minus= (62)




sum=

lowast =m

jijii zwZ

1 (63)







pm

j

p

jkjipki zzd

1

1⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡minus= sum

=

(64)





⎥⎥⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢⎢⎢

⎣

⎡

=

0

00

21

212

121

L

MLMM

L

L

nn

n

n

dd

dddd

D (64)



















Opolskie Podlaskie






Odległ euklidesowa

Odległość wiąz0 100 200 300 400 500 600 700 800 900
































Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacuteł-nocny


2834 2987 3183 3121 2821 3020


507 505 526 504 515 505


68 66 53 74 64 65


253 190 184 194 210 223


1258 1211 1372 1288 1126 1205


0092 0094 0096 0098 0119 0117


378 391 144 236 266 297


244 251 271 339 358 300


21 20 14 17 19 16


184 202 162 193 196 198


569 571 588 592 572 577


147 145 159 124 126 143


301 317 348 325 307 327











Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacutełnoc-ny









zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 2 27510 1 85004 7374 86387 4 09370 3610





Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacuteł-nocny













zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 63510 58675 5144 27041 1 05904 1195





zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 41430 32501 10418 9696 76465 5635






zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 9624 4802 16059 000 23763 5645






zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 21572 8114 33553 000 46000 16536






zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 17565 7840 17818 1700 40000 5227
























R=0765 R2=0585 F(15371)=3 4891 (plt00000)










R=0722 R2=0521 F(14371)=2 8827 (plt00000)
























Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy








Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy







Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy






Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy








zmienności

Decyl pierwszy













3 Ibidem s 13








































































Bardzo dobra


zła Zła













Bardzo dobra


zła Zła








Odchyl stand

Wspoacutełczasym

Średnia arytm

Odchyl stand

Wspoacutełcz asym




42336 45792 10830 34663 32833 3692




195019 119653 2844 155215 88191 1952





goacuternyDecyl












goacuternyDecyl




236 122 215 325 441















































R= 0707 R2=0499 F=48644 (plt0000)






R=0605 R2=0366 F=18216 (plt0000)





R=0584 R2=0342 F=16458 (plt0000)









Podsumowanie







134 Podsumowanie













135Podsumowanie



Literatura













138 Literatura











Spis treści

Wstęp 7






6 | Spis treści





Wstęp





8 Wstęp































cze

Rolni-koacutew


Emery-toacutew

Renci-stoacutew








23869 24322 25889 30862 27399 25413


8892 4193 12136 6883 4691 8181













sum=i

ii wwP min 2007200020072000




Gospodarstwa domowe



złą złą


260745

239138339

579632525

11716371

406120






bardzo dobrą



1521293142

214209227236264

565550537531508

139150151134121

6671566965

Wieś 12 173 596 152 67

















135 174 173 195 196 220 213 248 232 261



4 587985 37998

3 091023 99257

2 148782 75732

1 567741 97840

1 324051 67789











218 267 303 290 306 292 288 273 271 263


455 467 477 486 515 517 529 541 532 538


497 619 305 386 116 151 46 66 42 47


236 169 128 132 55 59 24 24 19 19


439 494 350 383 198 223 108 122 78 76


498 494 349 343 271 266 254 264 345 282


294 255 286 297 284 286 293 293 276 303

Wieś 208 254 365 359 445 449 453 442 379 416

























































8 Por ibidem s 43





















Gospodarstwa domowe


Liczba osoacuteb

w gosp


w zł na osobę




2011349331

82918124384

73202100605

255237


437408

6897598388

5737673602

352330


343331

110263149743

95526122152

226212


218203

94389129796

85353112491

289274


231198

6849596898

6597089786

318305


305287

84368122695

74481101512

271250



















119159

145194

3250

197235

101121

2839


2422

2824

1310

3027

2223

1515


205188

218189

180176

257229

198199

144143


9897

10199

5561

133113

9193

7580


278271

291271

341331

208221

229259

307314


6862

8075

9791

8770

2218

5851


200193

134143

271269

86101

317277

351337


0908

0305

1112

0205

2012

2220










sum=

=n

iix

nx

1

1

(31)





s

ssss

sss h

ffffffxoM sdot

minus+minusminus

+=+minus

minus

)()( 11

1 (32)




⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡minus+= sum

minus

=

1

1

s

ii

s

ssp fnp

fhxq (33)





summinus

=

1

1

s





minmax iiii

xxR minus= (34)



2

1

1 )(sum=

minus=n

ii xx

ns (35)



100sdot=

xsVs (36)



33


13

1 )(sum=

minus=n

ii xx

nM (37) i (38)


44

)(sMK = przy czym 4

14

1 )(sum=

minus=n

ii xx

nM (39) i (310)






nSuXm

nSuXP (311)


nsuxg







(312)


2

22

1

21

21

nS

nS

XXU+

minus=



2

22

1

21

21

ns

ns

xxu+

minus=

(312a)















Decyl pierwszy

Decyl dziewiąty As






59669 64989 1089 14400 1 12323 719

































1-oso-bowe

2-oso-bowe

3-oso-bowe

4-oso-bowe

5-oso-bowe












1-oso-bowe

2-oso-bowe

3-oso-bowe

4-oso-bowe

5-oso-bowe











































Y = f (X ε) (41)









ij exyk

jjii

εαα sdot= prod=1

0 (43)


sum=

++=k

jijiji xnlnlynl

10 εαα (44)








sum=

++++=5

2210









kis


=

6

2210

(48)


kissi


=

6

2210 βααα (49)






























H0 α1 = α2 = hellip = αk = 0


1971





ku) dane wzorem

kn

yys

n

iii

minus

minus=sum=1

2)ˆ(ε (410)


100sdot=

ysV ε

ε (411)


sum

sum

=

=

minus

minus= n

ii

i

n

ii

yy

yy

1

2

2

12

)(

)ˆ(ϕ (412)


ndash1



R2=1- φ2 (413)


































































R=0592 R2=0351 F(5107)=1 1605 (plt00000)





























0

00 y

yyw tt

minus= (51)



1

11

minus

minusminus

minus=

t

tttt y

yyw (52)



100

00 sdot=

yyI t

t (53)


100

11 sdot=

minusminus

t

ttt y

yI (54)




1

211

1

1

12

3

1

2 minus

=minusminusminus


n

tttn nn

n

nG I

yy

yy

yy

yyI (55)











100101

0minusminus sdot

= tttt

III (56)


100

1

010 sdot=

+

+

tt

tt I

II

(57)





100

0

sdot=t

tRt I

yy (58)


yt = f(t) + ut t=1 2 n (59)

lub






yt = a0 + a1t (511)




yt = eα + βt (512)

lub

yt = αβt (513)






yt = αtβ (514)







Rok(t)


konsumpcyjnych




konsumpcyjnych

Itt-1 It2000

Cenybieżące


Rok poprzedni=100

Rok 1993=100

1993 1353 3253 16340 50231 - 10001994 1322 4300 20933 48681 969 9691995 1278 5496 26413 48059 987 9571996 1199 6589 33555 50926 1060 10141997 1149 7571 40751 53825 1057 10721998 1118 8465 48356 57158 1062 10931999 1073 9083 53015 58367 1021 11622000 1101 10000 57762 57762 990 11502001 1055 10550 58572 55518 961 11052002 1019 10750 59920 55740 1004 11102003 1008 10836 61785 57018 1023 11352004 1035 11216 66563 59346 1041 11812005 1021 11451 66067 57695 972 11482006 1010 11566 71256 61608 1078 12262007 1025 11855 77558 65422 1062 13022008 1042 12353 86532 70049 1071 13942009 1035 12785 91386 71479 1020 14232010 1026 13118 94580 72099 1009 14352011 1043 13682 97183 71030 985 1414






1993

1993201119932011 sdot

minus=

yyywN




5749410004163

0416338971100 =sdotminus

=















1000

900

800

700

600

500

400

300

200

1001993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011

















⎥⎥⎥⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢⎢⎢⎢

⎣

⎡

=

mnnn

m

m

xxx

xxxxxx

X

L

MMMM

L

L

21

22212

12111

(61)






j

jjiji s

xxz

minus= (62)




sum=

lowast =m

jijii zwZ

1 (63)







pm

j

p

jkjipki zzd

1

1⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡minus= sum

=

(64)





⎥⎥⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢⎢⎢

⎣

⎡

=

0

00

21

212

121

L

MLMM

L

L

nn

n

n

dd

dddd

D (64)



















Opolskie Podlaskie






Odległ euklidesowa

Odległość wiąz0 100 200 300 400 500 600 700 800 900
































Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacuteł-nocny


2834 2987 3183 3121 2821 3020


507 505 526 504 515 505


68 66 53 74 64 65


253 190 184 194 210 223


1258 1211 1372 1288 1126 1205


0092 0094 0096 0098 0119 0117


378 391 144 236 266 297


244 251 271 339 358 300


21 20 14 17 19 16


184 202 162 193 196 198


569 571 588 592 572 577


147 145 159 124 126 143


301 317 348 325 307 327











Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacutełnoc-ny









zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 2 27510 1 85004 7374 86387 4 09370 3610





Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacuteł-nocny













zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 63510 58675 5144 27041 1 05904 1195





zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 41430 32501 10418 9696 76465 5635






zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 9624 4802 16059 000 23763 5645






zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 21572 8114 33553 000 46000 16536






zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 17565 7840 17818 1700 40000 5227
























R=0765 R2=0585 F(15371)=3 4891 (plt00000)










R=0722 R2=0521 F(14371)=2 8827 (plt00000)
























Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy








Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy







Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy






Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy








zmienności

Decyl pierwszy













3 Ibidem s 13








































































Bardzo dobra


zła Zła













Bardzo dobra


zła Zła








Odchyl stand

Wspoacutełczasym

Średnia arytm

Odchyl stand

Wspoacutełcz asym




42336 45792 10830 34663 32833 3692




195019 119653 2844 155215 88191 1952





goacuternyDecyl












goacuternyDecyl




236 122 215 325 441















































R= 0707 R2=0499 F=48644 (plt0000)






R=0605 R2=0366 F=18216 (plt0000)





R=0584 R2=0342 F=16458 (plt0000)









Podsumowanie







134 Podsumowanie













135Podsumowanie



Literatura













138 Literatura











6 | Spis treści





Wstęp





8 Wstęp































cze

Rolni-koacutew


Emery-toacutew

Renci-stoacutew








23869 24322 25889 30862 27399 25413


8892 4193 12136 6883 4691 8181













sum=i

ii wwP min 2007200020072000




Gospodarstwa domowe



złą złą


260745

239138339

579632525

11716371

406120






bardzo dobrą



1521293142

214209227236264

565550537531508

139150151134121

6671566965

Wieś 12 173 596 152 67

















135 174 173 195 196 220 213 248 232 261



4 587985 37998

3 091023 99257

2 148782 75732

1 567741 97840

1 324051 67789











218 267 303 290 306 292 288 273 271 263


455 467 477 486 515 517 529 541 532 538


497 619 305 386 116 151 46 66 42 47


236 169 128 132 55 59 24 24 19 19


439 494 350 383 198 223 108 122 78 76


498 494 349 343 271 266 254 264 345 282


294 255 286 297 284 286 293 293 276 303

Wieś 208 254 365 359 445 449 453 442 379 416

























































8 Por ibidem s 43





















Gospodarstwa domowe


Liczba osoacuteb

w gosp


w zł na osobę




2011349331

82918124384

73202100605

255237


437408

6897598388

5737673602

352330


343331

110263149743

95526122152

226212


218203

94389129796

85353112491

289274


231198

6849596898

6597089786

318305


305287

84368122695

74481101512

271250



















119159

145194

3250

197235

101121

2839


2422

2824

1310

3027

2223

1515


205188

218189

180176

257229

198199

144143


9897

10199

5561

133113

9193

7580


278271

291271

341331

208221

229259

307314


6862

8075

9791

8770

2218

5851


200193

134143

271269

86101

317277

351337


0908

0305

1112

0205

2012

2220










sum=

=n

iix

nx

1

1

(31)





s

ssss

sss h

ffffffxoM sdot

minus+minusminus

+=+minus

minus

)()( 11

1 (32)




⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡minus+= sum

minus

=

1

1

s

ii

s

ssp fnp

fhxq (33)





summinus

=

1

1

s





minmax iiii

xxR minus= (34)



2

1

1 )(sum=

minus=n

ii xx

ns (35)



100sdot=

xsVs (36)



33


13

1 )(sum=

minus=n

ii xx

nM (37) i (38)


44

)(sMK = przy czym 4

14

1 )(sum=

minus=n

ii xx

nM (39) i (310)






nSuXm

nSuXP (311)


nsuxg







(312)


2

22

1

21

21

nS

nS

XXU+

minus=



2

22

1

21

21

ns

ns

xxu+

minus=

(312a)















Decyl pierwszy

Decyl dziewiąty As






59669 64989 1089 14400 1 12323 719

































1-oso-bowe

2-oso-bowe

3-oso-bowe

4-oso-bowe

5-oso-bowe












1-oso-bowe

2-oso-bowe

3-oso-bowe

4-oso-bowe

5-oso-bowe











































Y = f (X ε) (41)









ij exyk

jjii

εαα sdot= prod=1

0 (43)


sum=

++=k

jijiji xnlnlynl

10 εαα (44)








sum=

++++=5

2210









kis


=

6

2210

(48)


kissi


=

6

2210 βααα (49)






























H0 α1 = α2 = hellip = αk = 0


1971





ku) dane wzorem

kn

yys

n

iii

minus

minus=sum=1

2)ˆ(ε (410)


100sdot=

ysV ε

ε (411)


sum

sum

=

=

minus

minus= n

ii

i

n

ii

yy

yy

1

2

2

12

)(

)ˆ(ϕ (412)


ndash1



R2=1- φ2 (413)


































































R=0592 R2=0351 F(5107)=1 1605 (plt00000)





























0

00 y

yyw tt

minus= (51)



1

11

minus

minusminus

minus=

t

tttt y

yyw (52)



100

00 sdot=

yyI t

t (53)


100

11 sdot=

minusminus

t

ttt y

yI (54)




1

211

1

1

12

3

1

2 minus

=minusminusminus


n

tttn nn

n

nG I

yy

yy

yy

yyI (55)











100101

0minusminus sdot

= tttt

III (56)


100

1

010 sdot=

+

+

tt

tt I

II

(57)





100

0

sdot=t

tRt I

yy (58)


yt = f(t) + ut t=1 2 n (59)

lub






yt = a0 + a1t (511)




yt = eα + βt (512)

lub

yt = αβt (513)






yt = αtβ (514)







Rok(t)


konsumpcyjnych




konsumpcyjnych

Itt-1 It2000

Cenybieżące


Rok poprzedni=100

Rok 1993=100

1993 1353 3253 16340 50231 - 10001994 1322 4300 20933 48681 969 9691995 1278 5496 26413 48059 987 9571996 1199 6589 33555 50926 1060 10141997 1149 7571 40751 53825 1057 10721998 1118 8465 48356 57158 1062 10931999 1073 9083 53015 58367 1021 11622000 1101 10000 57762 57762 990 11502001 1055 10550 58572 55518 961 11052002 1019 10750 59920 55740 1004 11102003 1008 10836 61785 57018 1023 11352004 1035 11216 66563 59346 1041 11812005 1021 11451 66067 57695 972 11482006 1010 11566 71256 61608 1078 12262007 1025 11855 77558 65422 1062 13022008 1042 12353 86532 70049 1071 13942009 1035 12785 91386 71479 1020 14232010 1026 13118 94580 72099 1009 14352011 1043 13682 97183 71030 985 1414






1993

1993201119932011 sdot

minus=

yyywN




5749410004163

0416338971100 =sdotminus

=















1000

900

800

700

600

500

400

300

200

1001993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011

















⎥⎥⎥⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢⎢⎢⎢

⎣

⎡

=

mnnn

m

m

xxx

xxxxxx

X

L

MMMM

L

L

21

22212

12111

(61)






j

jjiji s

xxz

minus= (62)




sum=

lowast =m

jijii zwZ

1 (63)







pm

j

p

jkjipki zzd

1

1⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡minus= sum

=

(64)





⎥⎥⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢⎢⎢

⎣

⎡

=

0

00

21

212

121

L

MLMM

L

L

nn

n

n

dd

dddd

D (64)



















Opolskie Podlaskie






Odległ euklidesowa

Odległość wiąz0 100 200 300 400 500 600 700 800 900
































Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacuteł-nocny


2834 2987 3183 3121 2821 3020


507 505 526 504 515 505


68 66 53 74 64 65


253 190 184 194 210 223


1258 1211 1372 1288 1126 1205


0092 0094 0096 0098 0119 0117


378 391 144 236 266 297


244 251 271 339 358 300


21 20 14 17 19 16


184 202 162 193 196 198


569 571 588 592 572 577


147 145 159 124 126 143


301 317 348 325 307 327











Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacutełnoc-ny









zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 2 27510 1 85004 7374 86387 4 09370 3610





Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacuteł-nocny













zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 63510 58675 5144 27041 1 05904 1195





zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 41430 32501 10418 9696 76465 5635






zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 9624 4802 16059 000 23763 5645






zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 21572 8114 33553 000 46000 16536






zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 17565 7840 17818 1700 40000 5227
























R=0765 R2=0585 F(15371)=3 4891 (plt00000)










R=0722 R2=0521 F(14371)=2 8827 (plt00000)
























Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy








Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy







Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy






Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy








zmienności

Decyl pierwszy













3 Ibidem s 13








































































Bardzo dobra


zła Zła













Bardzo dobra


zła Zła








Odchyl stand

Wspoacutełczasym

Średnia arytm

Odchyl stand

Wspoacutełcz asym




42336 45792 10830 34663 32833 3692




195019 119653 2844 155215 88191 1952





goacuternyDecyl












goacuternyDecyl




236 122 215 325 441















































R= 0707 R2=0499 F=48644 (plt0000)






R=0605 R2=0366 F=18216 (plt0000)





R=0584 R2=0342 F=16458 (plt0000)









Podsumowanie







134 Podsumowanie













135Podsumowanie



Literatura













138 Literatura











Wstęp





8 Wstęp































cze

Rolni-koacutew


Emery-toacutew

Renci-stoacutew








23869 24322 25889 30862 27399 25413


8892 4193 12136 6883 4691 8181













sum=i

ii wwP min 2007200020072000




Gospodarstwa domowe



złą złą


260745

239138339

579632525

11716371

406120






bardzo dobrą



1521293142

214209227236264

565550537531508

139150151134121

6671566965

Wieś 12 173 596 152 67

















135 174 173 195 196 220 213 248 232 261



4 587985 37998

3 091023 99257

2 148782 75732

1 567741 97840

1 324051 67789











218 267 303 290 306 292 288 273 271 263


455 467 477 486 515 517 529 541 532 538


497 619 305 386 116 151 46 66 42 47


236 169 128 132 55 59 24 24 19 19


439 494 350 383 198 223 108 122 78 76


498 494 349 343 271 266 254 264 345 282


294 255 286 297 284 286 293 293 276 303

Wieś 208 254 365 359 445 449 453 442 379 416

























































8 Por ibidem s 43





















Gospodarstwa domowe


Liczba osoacuteb

w gosp


w zł na osobę




2011349331

82918124384

73202100605

255237


437408

6897598388

5737673602

352330


343331

110263149743

95526122152

226212


218203

94389129796

85353112491

289274


231198

6849596898

6597089786

318305


305287

84368122695

74481101512

271250



















119159

145194

3250

197235

101121

2839


2422

2824

1310

3027

2223

1515


205188

218189

180176

257229

198199

144143


9897

10199

5561

133113

9193

7580


278271

291271

341331

208221

229259

307314


6862

8075

9791

8770

2218

5851


200193

134143

271269

86101

317277

351337


0908

0305

1112

0205

2012

2220










sum=

=n

iix

nx

1

1

(31)





s

ssss

sss h

ffffffxoM sdot

minus+minusminus

+=+minus

minus

)()( 11

1 (32)




⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡minus+= sum

minus

=

1

1

s

ii

s

ssp fnp

fhxq (33)





summinus

=

1

1

s





minmax iiii

xxR minus= (34)



2

1

1 )(sum=

minus=n

ii xx

ns (35)



100sdot=

xsVs (36)



33


13

1 )(sum=

minus=n

ii xx

nM (37) i (38)


44

)(sMK = przy czym 4

14

1 )(sum=

minus=n

ii xx

nM (39) i (310)






nSuXm

nSuXP (311)


nsuxg







(312)


2

22

1

21

21

nS

nS

XXU+

minus=



2

22

1

21

21

ns

ns

xxu+

minus=

(312a)















Decyl pierwszy

Decyl dziewiąty As






59669 64989 1089 14400 1 12323 719

































1-oso-bowe

2-oso-bowe

3-oso-bowe

4-oso-bowe

5-oso-bowe












1-oso-bowe

2-oso-bowe

3-oso-bowe

4-oso-bowe

5-oso-bowe











































Y = f (X ε) (41)









ij exyk

jjii

εαα sdot= prod=1

0 (43)


sum=

++=k

jijiji xnlnlynl

10 εαα (44)








sum=

++++=5

2210









kis


=

6

2210

(48)


kissi


=

6

2210 βααα (49)






























H0 α1 = α2 = hellip = αk = 0


1971





ku) dane wzorem

kn

yys

n

iii

minus

minus=sum=1

2)ˆ(ε (410)


100sdot=

ysV ε

ε (411)


sum

sum

=

=

minus

minus= n

ii

i

n

ii

yy

yy

1

2

2

12

)(

)ˆ(ϕ (412)


ndash1



R2=1- φ2 (413)


































































R=0592 R2=0351 F(5107)=1 1605 (plt00000)





























0

00 y

yyw tt

minus= (51)



1

11

minus

minusminus

minus=

t

tttt y

yyw (52)



100

00 sdot=

yyI t

t (53)


100

11 sdot=

minusminus

t

ttt y

yI (54)




1

211

1

1

12

3

1

2 minus

=minusminusminus


n

tttn nn

n

nG I

yy

yy

yy

yyI (55)











100101

0minusminus sdot

= tttt

III (56)


100

1

010 sdot=

+

+

tt

tt I

II

(57)





100

0

sdot=t

tRt I

yy (58)


yt = f(t) + ut t=1 2 n (59)

lub






yt = a0 + a1t (511)




yt = eα + βt (512)

lub

yt = αβt (513)






yt = αtβ (514)







Rok(t)


konsumpcyjnych




konsumpcyjnych

Itt-1 It2000

Cenybieżące


Rok poprzedni=100

Rok 1993=100

1993 1353 3253 16340 50231 - 10001994 1322 4300 20933 48681 969 9691995 1278 5496 26413 48059 987 9571996 1199 6589 33555 50926 1060 10141997 1149 7571 40751 53825 1057 10721998 1118 8465 48356 57158 1062 10931999 1073 9083 53015 58367 1021 11622000 1101 10000 57762 57762 990 11502001 1055 10550 58572 55518 961 11052002 1019 10750 59920 55740 1004 11102003 1008 10836 61785 57018 1023 11352004 1035 11216 66563 59346 1041 11812005 1021 11451 66067 57695 972 11482006 1010 11566 71256 61608 1078 12262007 1025 11855 77558 65422 1062 13022008 1042 12353 86532 70049 1071 13942009 1035 12785 91386 71479 1020 14232010 1026 13118 94580 72099 1009 14352011 1043 13682 97183 71030 985 1414






1993

1993201119932011 sdot

minus=

yyywN




5749410004163

0416338971100 =sdotminus

=















1000

900

800

700

600

500

400

300

200

1001993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011

















⎥⎥⎥⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢⎢⎢⎢

⎣

⎡

=

mnnn

m

m

xxx

xxxxxx

X

L

MMMM

L

L

21

22212

12111

(61)






j

jjiji s

xxz

minus= (62)




sum=

lowast =m

jijii zwZ

1 (63)







pm

j

p

jkjipki zzd

1

1⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡minus= sum

=

(64)





⎥⎥⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢⎢⎢

⎣

⎡

=

0

00

21

212

121

L

MLMM

L

L

nn

n

n

dd

dddd

D (64)



















Opolskie Podlaskie






Odległ euklidesowa

Odległość wiąz0 100 200 300 400 500 600 700 800 900
































Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacuteł-nocny


2834 2987 3183 3121 2821 3020


507 505 526 504 515 505


68 66 53 74 64 65


253 190 184 194 210 223


1258 1211 1372 1288 1126 1205


0092 0094 0096 0098 0119 0117


378 391 144 236 266 297


244 251 271 339 358 300


21 20 14 17 19 16


184 202 162 193 196 198


569 571 588 592 572 577


147 145 159 124 126 143


301 317 348 325 307 327











Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacutełnoc-ny









zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 2 27510 1 85004 7374 86387 4 09370 3610





Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacuteł-nocny













zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 63510 58675 5144 27041 1 05904 1195





zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 41430 32501 10418 9696 76465 5635






zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 9624 4802 16059 000 23763 5645






zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 21572 8114 33553 000 46000 16536






zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 17565 7840 17818 1700 40000 5227
























R=0765 R2=0585 F(15371)=3 4891 (plt00000)










R=0722 R2=0521 F(14371)=2 8827 (plt00000)
























Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy








Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy







Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy






Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy








zmienności

Decyl pierwszy













3 Ibidem s 13








































































Bardzo dobra


zła Zła













Bardzo dobra


zła Zła








Odchyl stand

Wspoacutełczasym

Średnia arytm

Odchyl stand

Wspoacutełcz asym




42336 45792 10830 34663 32833 3692




195019 119653 2844 155215 88191 1952





goacuternyDecyl












goacuternyDecyl




236 122 215 325 441















































R= 0707 R2=0499 F=48644 (plt0000)






R=0605 R2=0366 F=18216 (plt0000)





R=0584 R2=0342 F=16458 (plt0000)









Podsumowanie







134 Podsumowanie













135Podsumowanie



Literatura













138 Literatura











8 Wstęp































cze

Rolni-koacutew


Emery-toacutew

Renci-stoacutew








23869 24322 25889 30862 27399 25413


8892 4193 12136 6883 4691 8181













sum=i

ii wwP min 2007200020072000




Gospodarstwa domowe



złą złą


260745

239138339

579632525

11716371

406120






bardzo dobrą



1521293142

214209227236264

565550537531508

139150151134121

6671566965

Wieś 12 173 596 152 67

















135 174 173 195 196 220 213 248 232 261



4 587985 37998

3 091023 99257

2 148782 75732

1 567741 97840

1 324051 67789











218 267 303 290 306 292 288 273 271 263


455 467 477 486 515 517 529 541 532 538


497 619 305 386 116 151 46 66 42 47


236 169 128 132 55 59 24 24 19 19


439 494 350 383 198 223 108 122 78 76


498 494 349 343 271 266 254 264 345 282


294 255 286 297 284 286 293 293 276 303

Wieś 208 254 365 359 445 449 453 442 379 416

























































8 Por ibidem s 43





















Gospodarstwa domowe


Liczba osoacuteb

w gosp


w zł na osobę




2011349331

82918124384

73202100605

255237


437408

6897598388

5737673602

352330


343331

110263149743

95526122152

226212


218203

94389129796

85353112491

289274


231198

6849596898

6597089786

318305


305287

84368122695

74481101512

271250



















119159

145194

3250

197235

101121

2839


2422

2824

1310

3027

2223

1515


205188

218189

180176

257229

198199

144143


9897

10199

5561

133113

9193

7580


278271

291271

341331

208221

229259

307314


6862

8075

9791

8770

2218

5851


200193

134143

271269

86101

317277

351337


0908

0305

1112

0205

2012

2220










sum=

=n

iix

nx

1

1

(31)





s

ssss

sss h

ffffffxoM sdot

minus+minusminus

+=+minus

minus

)()( 11

1 (32)




⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡minus+= sum

minus

=

1

1

s

ii

s

ssp fnp

fhxq (33)





summinus

=

1

1

s





minmax iiii

xxR minus= (34)



2

1

1 )(sum=

minus=n

ii xx

ns (35)



100sdot=

xsVs (36)



33


13

1 )(sum=

minus=n

ii xx

nM (37) i (38)


44

)(sMK = przy czym 4

14

1 )(sum=

minus=n

ii xx

nM (39) i (310)






nSuXm

nSuXP (311)


nsuxg







(312)


2

22

1

21

21

nS

nS

XXU+

minus=



2

22

1

21

21

ns

ns

xxu+

minus=

(312a)















Decyl pierwszy

Decyl dziewiąty As






59669 64989 1089 14400 1 12323 719

































1-oso-bowe

2-oso-bowe

3-oso-bowe

4-oso-bowe

5-oso-bowe












1-oso-bowe

2-oso-bowe

3-oso-bowe

4-oso-bowe

5-oso-bowe











































Y = f (X ε) (41)









ij exyk

jjii

εαα sdot= prod=1

0 (43)


sum=

++=k

jijiji xnlnlynl

10 εαα (44)








sum=

++++=5

2210









kis


=

6

2210

(48)


kissi


=

6

2210 βααα (49)






























H0 α1 = α2 = hellip = αk = 0


1971





ku) dane wzorem

kn

yys

n

iii

minus

minus=sum=1

2)ˆ(ε (410)


100sdot=

ysV ε

ε (411)


sum

sum

=

=

minus

minus= n

ii

i

n

ii

yy

yy

1

2

2

12

)(

)ˆ(ϕ (412)


ndash1



R2=1- φ2 (413)


































































R=0592 R2=0351 F(5107)=1 1605 (plt00000)





























0

00 y

yyw tt

minus= (51)



1

11

minus

minusminus

minus=

t

tttt y

yyw (52)



100

00 sdot=

yyI t

t (53)


100

11 sdot=

minusminus

t

ttt y

yI (54)




1

211

1

1

12

3

1

2 minus

=minusminusminus


n

tttn nn

n

nG I

yy

yy

yy

yyI (55)











100101

0minusminus sdot

= tttt

III (56)


100

1

010 sdot=

+

+

tt

tt I

II

(57)





100

0

sdot=t

tRt I

yy (58)


yt = f(t) + ut t=1 2 n (59)

lub






yt = a0 + a1t (511)




yt = eα + βt (512)

lub

yt = αβt (513)






yt = αtβ (514)







Rok(t)


konsumpcyjnych




konsumpcyjnych

Itt-1 It2000

Cenybieżące


Rok poprzedni=100

Rok 1993=100

1993 1353 3253 16340 50231 - 10001994 1322 4300 20933 48681 969 9691995 1278 5496 26413 48059 987 9571996 1199 6589 33555 50926 1060 10141997 1149 7571 40751 53825 1057 10721998 1118 8465 48356 57158 1062 10931999 1073 9083 53015 58367 1021 11622000 1101 10000 57762 57762 990 11502001 1055 10550 58572 55518 961 11052002 1019 10750 59920 55740 1004 11102003 1008 10836 61785 57018 1023 11352004 1035 11216 66563 59346 1041 11812005 1021 11451 66067 57695 972 11482006 1010 11566 71256 61608 1078 12262007 1025 11855 77558 65422 1062 13022008 1042 12353 86532 70049 1071 13942009 1035 12785 91386 71479 1020 14232010 1026 13118 94580 72099 1009 14352011 1043 13682 97183 71030 985 1414






1993

1993201119932011 sdot

minus=

yyywN




5749410004163

0416338971100 =sdotminus

=















1000

900

800

700

600

500

400

300

200

1001993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011

















⎥⎥⎥⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢⎢⎢⎢

⎣

⎡

=

mnnn

m

m

xxx

xxxxxx

X

L

MMMM

L

L

21

22212

12111

(61)






j

jjiji s

xxz

minus= (62)




sum=

lowast =m

jijii zwZ

1 (63)







pm

j

p

jkjipki zzd

1

1⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡minus= sum

=

(64)





⎥⎥⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢⎢⎢

⎣

⎡

=

0

00

21

212

121

L

MLMM

L

L

nn

n

n

dd

dddd

D (64)



















Opolskie Podlaskie






Odległ euklidesowa

Odległość wiąz0 100 200 300 400 500 600 700 800 900
































Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacuteł-nocny


2834 2987 3183 3121 2821 3020


507 505 526 504 515 505


68 66 53 74 64 65


253 190 184 194 210 223


1258 1211 1372 1288 1126 1205


0092 0094 0096 0098 0119 0117


378 391 144 236 266 297


244 251 271 339 358 300


21 20 14 17 19 16


184 202 162 193 196 198


569 571 588 592 572 577


147 145 159 124 126 143


301 317 348 325 307 327











Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacutełnoc-ny









zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 2 27510 1 85004 7374 86387 4 09370 3610





Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacuteł-nocny













zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 63510 58675 5144 27041 1 05904 1195





zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 41430 32501 10418 9696 76465 5635






zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 9624 4802 16059 000 23763 5645






zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 21572 8114 33553 000 46000 16536






zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 17565 7840 17818 1700 40000 5227
























R=0765 R2=0585 F(15371)=3 4891 (plt00000)










R=0722 R2=0521 F(14371)=2 8827 (plt00000)
























Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy








Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy







Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy






Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy








zmienności

Decyl pierwszy













3 Ibidem s 13








































































Bardzo dobra


zła Zła













Bardzo dobra


zła Zła








Odchyl stand

Wspoacutełczasym

Średnia arytm

Odchyl stand

Wspoacutełcz asym




42336 45792 10830 34663 32833 3692




195019 119653 2844 155215 88191 1952





goacuternyDecyl












goacuternyDecyl




236 122 215 325 441















































R= 0707 R2=0499 F=48644 (plt0000)






R=0605 R2=0366 F=18216 (plt0000)





R=0584 R2=0342 F=16458 (plt0000)









Podsumowanie







134 Podsumowanie













135Podsumowanie



Literatura













138 Literatura







































cze

Rolni-koacutew


Emery-toacutew

Renci-stoacutew








23869 24322 25889 30862 27399 25413


8892 4193 12136 6883 4691 8181













sum=i

ii wwP min 2007200020072000




Gospodarstwa domowe



złą złą


260745

239138339

579632525

11716371

406120






bardzo dobrą



1521293142

214209227236264

565550537531508

139150151134121

6671566965

Wieś 12 173 596 152 67

















135 174 173 195 196 220 213 248 232 261



4 587985 37998

3 091023 99257

2 148782 75732

1 567741 97840

1 324051 67789











218 267 303 290 306 292 288 273 271 263


455 467 477 486 515 517 529 541 532 538


497 619 305 386 116 151 46 66 42 47


236 169 128 132 55 59 24 24 19 19


439 494 350 383 198 223 108 122 78 76


498 494 349 343 271 266 254 264 345 282


294 255 286 297 284 286 293 293 276 303

Wieś 208 254 365 359 445 449 453 442 379 416

























































8 Por ibidem s 43





















Gospodarstwa domowe


Liczba osoacuteb

w gosp


w zł na osobę




2011349331

82918124384

73202100605

255237


437408

6897598388

5737673602

352330


343331

110263149743

95526122152

226212


218203

94389129796

85353112491

289274


231198

6849596898

6597089786

318305


305287

84368122695

74481101512

271250



















119159

145194

3250

197235

101121

2839


2422

2824

1310

3027

2223

1515


205188

218189

180176

257229

198199

144143


9897

10199

5561

133113

9193

7580


278271

291271

341331

208221

229259

307314


6862

8075

9791

8770

2218

5851


200193

134143

271269

86101

317277

351337


0908

0305

1112

0205

2012

2220










sum=

=n

iix

nx

1

1

(31)





s

ssss

sss h

ffffffxoM sdot

minus+minusminus

+=+minus

minus

)()( 11

1 (32)




⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡minus+= sum

minus

=

1

1

s

ii

s

ssp fnp

fhxq (33)





summinus

=

1

1

s





minmax iiii

xxR minus= (34)



2

1

1 )(sum=

minus=n

ii xx

ns (35)



100sdot=

xsVs (36)



33


13

1 )(sum=

minus=n

ii xx

nM (37) i (38)


44

)(sMK = przy czym 4

14

1 )(sum=

minus=n

ii xx

nM (39) i (310)






nSuXm

nSuXP (311)


nsuxg







(312)


2

22

1

21

21

nS

nS

XXU+

minus=



2

22

1

21

21

ns

ns

xxu+

minus=

(312a)















Decyl pierwszy

Decyl dziewiąty As






59669 64989 1089 14400 1 12323 719

































1-oso-bowe

2-oso-bowe

3-oso-bowe

4-oso-bowe

5-oso-bowe












1-oso-bowe

2-oso-bowe

3-oso-bowe

4-oso-bowe

5-oso-bowe











































Y = f (X ε) (41)









ij exyk

jjii

εαα sdot= prod=1

0 (43)


sum=

++=k

jijiji xnlnlynl

10 εαα (44)








sum=

++++=5

2210









kis


=

6

2210

(48)


kissi


=

6

2210 βααα (49)






























H0 α1 = α2 = hellip = αk = 0


1971





ku) dane wzorem

kn

yys

n

iii

minus

minus=sum=1

2)ˆ(ε (410)


100sdot=

ysV ε

ε (411)


sum

sum

=

=

minus

minus= n

ii

i

n

ii

yy

yy

1

2

2

12

)(

)ˆ(ϕ (412)


ndash1



R2=1- φ2 (413)


































































R=0592 R2=0351 F(5107)=1 1605 (plt00000)





























0

00 y

yyw tt

minus= (51)



1

11

minus

minusminus

minus=

t

tttt y

yyw (52)



100

00 sdot=

yyI t

t (53)


100

11 sdot=

minusminus

t

ttt y

yI (54)




1

211

1

1

12

3

1

2 minus

=minusminusminus


n

tttn nn

n

nG I

yy

yy

yy

yyI (55)











100101

0minusminus sdot

= tttt

III (56)


100

1

010 sdot=

+

+

tt

tt I

II

(57)





100

0

sdot=t

tRt I

yy (58)


yt = f(t) + ut t=1 2 n (59)

lub






yt = a0 + a1t (511)




yt = eα + βt (512)

lub

yt = αβt (513)






yt = αtβ (514)







Rok(t)


konsumpcyjnych




konsumpcyjnych

Itt-1 It2000

Cenybieżące


Rok poprzedni=100

Rok 1993=100

1993 1353 3253 16340 50231 - 10001994 1322 4300 20933 48681 969 9691995 1278 5496 26413 48059 987 9571996 1199 6589 33555 50926 1060 10141997 1149 7571 40751 53825 1057 10721998 1118 8465 48356 57158 1062 10931999 1073 9083 53015 58367 1021 11622000 1101 10000 57762 57762 990 11502001 1055 10550 58572 55518 961 11052002 1019 10750 59920 55740 1004 11102003 1008 10836 61785 57018 1023 11352004 1035 11216 66563 59346 1041 11812005 1021 11451 66067 57695 972 11482006 1010 11566 71256 61608 1078 12262007 1025 11855 77558 65422 1062 13022008 1042 12353 86532 70049 1071 13942009 1035 12785 91386 71479 1020 14232010 1026 13118 94580 72099 1009 14352011 1043 13682 97183 71030 985 1414






1993

1993201119932011 sdot

minus=

yyywN




5749410004163

0416338971100 =sdotminus

=















1000

900

800

700

600

500

400

300

200

1001993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011

















⎥⎥⎥⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢⎢⎢⎢

⎣

⎡

=

mnnn

m

m

xxx

xxxxxx

X

L

MMMM

L

L

21

22212

12111

(61)






j

jjiji s

xxz

minus= (62)




sum=

lowast =m

jijii zwZ

1 (63)







pm

j

p

jkjipki zzd

1

1⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡minus= sum

=

(64)





⎥⎥⎥⎥

⎦

⎤

⎢⎢⎢⎢

⎣

⎡

=

0

00

21

212

121

L

MLMM

L

L

nn

n

n

dd

dddd

D (64)



















Opolskie Podlaskie






Odległ euklidesowa

Odległość wiąz0 100 200 300 400 500 600 700 800 900
































Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacuteł-nocny


2834 2987 3183 3121 2821 3020


507 505 526 504 515 505


68 66 53 74 64 65


253 190 184 194 210 223


1258 1211 1372 1288 1126 1205


0092 0094 0096 0098 0119 0117


378 391 144 236 266 297


244 251 271 339 358 300


21 20 14 17 19 16


184 202 162 193 196 198


569 571 588 592 572 577


147 145 159 124 126 143


301 317 348 325 307 327











Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacutełnoc-ny









zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 2 27510 1 85004 7374 86387 4 09370 3610





Cen-tralny

Połu-dniowy

Wschod-ni


Połudn-zachodni

Poacuteł-nocny













zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 63510 58675 5144 27041 1 05904 1195





zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 41430 32501 10418 9696 76465 5635






zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 9624 4802 16059 000 23763 5645






zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 21572 8114 33553 000 46000 16536






zmienności

Decyl pierwszy




Poacutełnocny 17565 7840 17818 1700 40000 5227
























R=0765 R2=0585 F(15371)=3 4891 (plt00000)










R=0722 R2=0521 F(14371)=2 8827 (plt00000)
























Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy








Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy







Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy






Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy





Sytuacja materialna



zmienności

Decyl pierwszy








zmienności

Decyl pierwszy













3 Ibidem s 13








































































Bardzo dobra


zła Zła













Bardzo dobra


zła Zła








Odchyl stand

Wspoacutełczasym

Średnia arytm

Odchyl stand

Wspoacutełcz asym




42336 45792 10830 34663 32833 3692




195019 119653 2844 155215 88191 1952





goacuternyDecyl












goacuternyDecyl




236 122 215 325 441















































R= 0707 R2=0499 F=48644 (plt0000)






R=0605 R2=0366 F=18216 (plt0000)





R=0584 R2=0342 F=16458 (plt0000)









Podsumowanie







134 Podsumowanie













135Podsumowanie



Literatura













138 Literatura











Documents

Barbara Podolec Wybrane aspekty analizy warunków życia