Bekim PhD temple, Faculty of Natural Sciences, Departamenti i

UNIVERSITETI I TIRANS FAKULTETI I SHKENCAVE NATYRORE

DEPARTAMENTI I BIOTEKNOLOGJIS Programi: Bioteknologji Bimore

Disertacioni i doktoraturs

"KARAKTERIZIMI BIOMORFOLOGJIK, FIZIOLOGJIK DHE

RUAJTJA EX SITU E GJERMOPLAZMS S SPECIEVE T

"RINGJALLJES" S GJINIS RAMONDA N KOSOV DHE N

MAQEDONI

Kandidati: Udhheqs shkencor:

Msc. Bekim GASHI Akad. As. Prof. Dr. Efigjeni KONGJIKA

Prof. Asoc. Dr. Kasamedin ABDULLAI

Tiran, 2013

Bekim Gashi Disertacioni i doktorats

ii

UNIVERSITETI I TIRANS FAKULTETI I SHKENCAVE NATYRORE

DEPARTAMENTI I BIOTEKNOLOGJIS Programi: Bioteknologji Bimore

Disertacioni i paraqitur nga:

Msc. Bekim Gashi

pr marrjen e grads shkencore

DOKTOR

TEMA: KARAKTERIZIMI BIOMORFOLOGJIK, FIZIOLOGJIK

DHE RUAJTJA EX SITU E GJERMOPLAZMS S SPECIEVE T

"RINGJALLJES" S GJINIS RAMONDA N KOSOV DHE N

MAQEDONI

Udhheqs shkencor:

Akad. As. Prof. Dr. Efigjeni KONGJIKA

Prof. Asoc. Dr. Kasamedin ABDULLAI

Mbrohet me dat_____________para juris:

1. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Kryetar

2. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Antar (Oponent)

3. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Antar (Oponent)

4. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Antar

5. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Antar

E = mc2

H2O

xdx


iii

N shenj respekti dhe mirnjohje, kt punim ia dedikoj msuesit dhe profesorit tim t prjetshm Prof.

Dr. Kasamedin Abdullai, tani m i ndjer.


iv

Mirnjohje Falnderimet dhe mirnjohjet m t sinqerta i shpreh t gjith stafit t Departamentit t

Bioteknologjis, q m pranuan n mesin e tyre dhe m ndihmuan n mnyr t pa

kursyer.

Deri vitet e fundit jam njohur dhe kam bashkpunuar me shum njerz, por t punosh me

Prof. Efigjenin dhe Prof. Kasamedinin pr mua vrtet ishte nj privilegj i madh. Nse

ndokush ndihet krenar me ndonj arritje n jet n sfera te ndryshme, pr mua nderi,

knaqsi dhe privilegji ishte n radhe t par q u njoha dhe pastaj dhe t jem student i

ktyre dy ikonave t shkencs.

Nuk gjej fjal t shpreh falnderimin tim m t thell pr udhheqsen time Akad. Prof.

Dr. Efigjeni Kongjika, q m ka prkrahur dhe sugjeruar n m mnyr t pakursyer

gjat gjith kohs s studimeve t doktorats.

T jesh student fillimisht, pastaj edhe asistent i Prof. Dr. Kasamedin Abdullai, pr mua

sht arritja m e madhe n karriern time. Prkrahja e profesorit tani m t ndjer ishte

nga punimi i diploms dhe ai master, si mentor i im, dhe tani s fundi, edhe n doktorat.

Prandaj, arritjet e mia shkencore jan t lidhura ngusht me emrin e ktij profesori shum

t respektuar. Sigurisht, falnderimi dhe prkujtimi pr mua do mbeten gjithmon n

zemrn time.

Pr ndihmn e pakursyer dhe n do koh pr punn gjat ekspeditave nga dita e par dhe

deri te dorshkrimi, nj falnderim i veant shkon edhe pr Prof. Dr. Fadil Millaku, pa

t cilin ndoshta edhe hulumtimet gjat ekspeditave, vshtir se do t realizoheshin.

Nj mirnjohje t veant i shpreh dhe dy personave tjer, t cilt m ndihmuan dhe

prkrahn gjat gjith kohs n punn eksperimentale, Dr. Valbona Sota dhe laborantja

Rita Dafa.

Prkrahja dhe sugjerimet pr kt studim ishin shum t mdha dhe t veanta edhe nga

ana e Prof. Dr. Isa Elezaj, i cili me kshillat dhe sugjerimet e vazhdueshme sht njeriu,

q kontribuoi shum n rritjen e cilsis s publikimeve t mija shkencore nga ky studim.

N kt studim m ndihmuan edhe shum njerz t tjer, ndr ta, veanrisht do t

falnderoj Prof. Dr. Ftabardha Babani, Prof. As. Dr. Elez Krasniqi, Prof. Dr. Zhaneta

Zekaj dhe prgjegjsen e departamentit Prof. Dr. Ariola Bacu.

Dhe n fund, por jo m pak t rndsishm ishin edhe familja ime, e cila m prkrahu

gjith kohn. N kt rast pr ndihmesn, mirkuptimin dhe motivin tim e falnderoj

shum edhe bashkshorten dhe njherazi kolegen time Msc. Mirsade Osmani dhe djalin

tim, Dalmatin.


v

Prmbajtja

Mirnjohje ....................................................................................................... iv

Prmbajtja ....................................................................................................... v

Hyrje ................................................................................................................. vii

Qllimi i studimit ............................................................................................. viii

1. KARAKTERISTIKAT BIOMORFOLOGJIKE DHE FIZIOLOGJIKE

T SPECIEVE T GJINIS RAMONDA .................................................... 1

1.1. Prhapja dhe karakteristikat biomorfologjike e specieve t familjes

Gesneriaceae ...................................................................................................... 1

1.1.1. Gjinia Ramonda prhapja n Gadishullin Ballkanik dhe karakteristikat

tjera t specieve ................................................................................................ 3

1.1.2. Fiziologjia e specieve t gjinis Ramonda ...................................................... 7

1.1.3. Prdorimi i bimve t ringjalljes ................................................................ 11

2. PRSHKRIMI DHE KATEGORIZIMI I SPECIEVE T

RREZIKUARA ................................................................................................ 12

2.1. Vlersimi i rrezikut (n pika t shkurtra) ...................................................... 12

2.2. Kategorizimi i species Ramonda serbica sipas IUCN-s ............................... 13

3. MIKROSHUMIMI DHE KONSERVIMI IN VITRO I BIMVE .............. 15

3.1. Shumimi i bimve in vivo dhe in vitro: Avantazhet dhe disavantazhet ....... 15

3.2. Shumimi in vitro Mikroshumimi .................................................................. 16

3.2.1. Stadet e mikroshumimit .................................................................................. 17

3.2.2. Metodat e mikroshumimit ............................................................................... 19

3.3. Realizimi i kulturs in vitro ............................................................................. 21

3.4. Ruajta ex situ e gjermoplazms s specieve bimore ...................................... 28

3.4.1. Konservimi in vitro ........................................................................................... 29

4. MATERIALI DHE METODAT .................................................................... 35

4.1. Materiali bimor ................................................................................................ 35

4.1.1. Eksplorimi i habitateve, prcaktimi i parametrave bio-morfologjik dhe

vlersimi rrezikut ............................................................................................ 35

4.2. Metodat e studimit t parametrave fiziologjik ............................................. 44

4.2.1. Prcaktimi sasior i klorofilit a, klorofilit b dhe karotenoideve me an t

spektrofotometris pa ndarje paraprake ....................................................... 44

4.2.2. Dehidrimi dhe rehidrimi n kushte laboratorike .......................................... 46


vi

4.3. Metodat e testimit t farave dhe kultivimi in vitro ....................................... 50

4.3.1. Testet e mbirjes s farave ................................................................................ 50

4.3.2. Kultivimi in vitro .............................................................................................. 53

4.3.3. Konservimi in vitro ........................................................................................... 56

4.4. Analiza statistikore e t dhnave .................................................................... 57

5. REZULTATET DHE DISKUTIMI ................................................................ 58

5.1. Biomorfologjia e specieve Ramonda nathaliae dhe Ramonda serbica .......... 58

5.1.1. Prhapja dhe eksplorimi i habitateve t specieve R. nathaliae dhe R.

serbica ................................................................................................................ 58

5.1.2. Morfologjia, fenologjia dhe ekologjia e specieve R. nathaliae dhe R.

serbica n lokalitete t ndryshme .................................................................... 65

5.1.3. Vlersimi i rrezikut i popullatave t species R. serbica n Kosov .............. 78

5.2. Fiziologjia e specieve t ringjalljes Ramonda nathaliae dhe Ramonda

serbica ................................................................................................................ 80

5.2.1. Variacioni i sasis s pigmenteve fotosintetike ndrmjet bimve t

lokaliteteve t ndryshme t R. nathaliae dhe R. serbica ................................ 80

5.2.2. Aktiviteti fiziologjik gjat periudhs s dehidrim-rehidrimit t bimve t

specieve t ringjalljes Ramonda nathaliae dhe R. serbica ......................... 86

5.3. Kultivimi dhe konservimi in vitro i specieve Ramonda nathaliae dhe

Ramonda serbica ............................................................................................... 110

5.3.1. Efekti i prqendrimeve t ndryshme t acidit giberelik (GA3) dhe nitratit

t potasiumit (KNO3) n mbirjen e farave t specieve R. nathaliae dhe R.

serbica ................................................................................................................ 110

5.3.2. Mikroshumimi me an t kulturs in vitro i specieve R. nathaliae dhe R.

serbica ................................................................................................................ 123

5.3.3. Ruajtja ex situ e gjermoplazmes s specieve R. nathaliae dhe R. serbica .... 160

5.3.4. Konservimi in vitro i R. nathaliae dhe R. serbica ........................................... 160

6. PRFUNDIME ................................................................................................. 169

7. REKOMANDIME ............................................................................................ 172

8. REFERENCAT ................................................................................................ 173

LISTA E SHKURTIMEVE ............................................................................ 195

LISTA E PUBLIKIMEVE NGA DOKTORATURA ................................... 197

Abstrakti; Absract ............................................................................................ 199


vii

HYRJE

Flora e Ballkanit pa dyshim sht m e pasura n Evrop, por q n t njjtn koh ka

edhe numrin m t madh t specieve endemike, relikte dhe t rralla. Nga pes specie t

familjes Gesneriaceae q rriten n Evrop, vetm n Ballkan rriten katr prej tyre.

Popullsia e bots sht n rritje t vazhdueshme, kjo ka gjasa t shkaktoj edhe dmtime

t resurseve natyrore dhe zvoglim t siprfaqeve t tokave pr kultivim. Nj nga arsyet e

zvoglimit t tokave t kultivuara sht edhe efekti ser, q koht e fundit sht br m

intensiv. Ky efekt negativ shkakton mot ekstrem n shum vende me klim t but, si

dhe, shpesh thatsira q zgjasin pr shum koh. Zvendsimi i thatsirave me ujitje, pr

fat t keq sht duke u br shum i vshtir, sepse rezervat e ujit nuk jan t

mjaftueshme. Shumica e bimve q jetojn n gjith botn nuk jan gjendje t tolerojn

stresin negativ ujor, por vetm rreth 0.2% e bimve angjiosperme e kan aftsin e

prballjes s deficitit ujor pr nj koh t gjat. Bimt e ndjeshme ndaj deficitit ujor mund

t mbijetojn vetm me nj rnie 10-15% t sasis s ujit nga prmbajtja e tyre dhe n

rast se mungesa e ujit sht m e fuqishme, ather ato ndrpresin t gjitha aktivitet

fiziologjike dhe vdesin. Megjithat, ekziston grupi i veant i bimve angjiosperme q

jan n gjendje t tolerojn kushte ekstreme t thatsirs. Kto bim mund t humbasin

deri 90-95% t ujit t tyre dhe pas ujitjes prsri t rikthehen n aktivitetin normal

fiziologjik. Kto bim ndryshe quhen si bim tolerante ndaj thatsirs apo bim t

ringjalljes. Dhe, pikrisht hulumtimi yn ka t bj me specie q i prkasin ksaj

kategorie e t cilat rriten n vendet tona. Prandaj, speciet Ramonda serbica dhe Ramonda

nathaliae shum autor i quajn edhe specie model fiziologjik. Bim tolerante ndaj

thatsirs apo thn ndryshe poikilohidrike, n baz t ktij tipari tregojn se jan shum

t lashta dhe me evolucion e kan trashguar kt tipar.

Rritja e popullsis, zhvillimi i industris, urbanizmit dhe turizmit gjithmon e m shum

sht krcnueshmri pr ruajtjen e ekosistemeve natyrore dhe t biodiversitetit.

Shfrytzimi i pa kontrolluar i resurseve natyrore nga ana e njerzve dhe ndryshimet

klimatike, q po shfaqen jan gjithashtu mjaft krcnuese pr zhdukjen e specieve bimore

natyrore, e n kt rast edhe t atyre t rralla dhe endemike. N Shqipri dhe n Kosov,

vitet e fundit, nj krcnim mjaft i lart kanoset edhe nga mbledhja e pashfrenuar e

bimve nga faktori antropogjen pr qllime ekonomike. Jo m pak i rrezikshm sht

edhe shkatrrimi i pyjeve nga prerjet, por edhe nga zjarret. T gjith kta faktor t

krcnueshmris nxitn shum autor npr bot t prshkruajn gjendjen e disa

specieve bimore n habitatet e tyre natyrale.

Rreth 1800 specie bimore jan t prfshira n Listn e Kuqe t Flors s Evrops n

shkall t ndryshme t krcnushmeris. Prandaj, thuajse pr shumicn e specieve

rekomandimet e tyre jan pr ruajtjen e gjermoplazms s ktyre specieve me konservim

ex situ dhe kultivimin e tyre n kopshte botanike.

Metodat in situ dhe ex situ t ruajtjes s gjermoplazms s bimve po prdoren gjersisht

n ditt e sotme pr t ruajtur popullatat e ndryshme bimore n rrezik zhdukjeje.

Shumimi i bimve me an t kulturs in vitro nga nj pjes e vogl e eksplantit sht

shum i rndsishm pr prodhimin e nj numri t madh t bimve pr konservimin in

vitro t gjermoplazms s tyre. Me an t konservimit in vitro gjermoplazma e bimve


viii

mund t ruhet pr nj koh t gjat, pa patur nevoj pr karantin gjat shkmbimeve, gj

q e ka br kt metod shum t aplikueshme pr speciet e rrezikuara. Materiali bimor

n kulturat indore me kt metod rritet me intensitet minimal n nj nivel optimal t

mbijetess. Kto metoda jan aplikuar gjersisht pr konservimin e nj numri t madh

speciesh n mnyr q t kufizohet numri i subkulturave dhe t ruhet qndrueshmria

gjenetike e specieve n kushte sterile.

Zhvillimi i ktyre metodave, por edhe marrja e masave t tjera jan imediate pr ruajtjen

e specieve n studim, por pse jo edhe pr speciet tjera q jan t rralla dhe rrezikuara.

QLLIMI I STUDIMIT

Eksplorimi i habitateve t Ramonda serbica dhe Ramonda nathaliae n Kosov dhe Maqedoni;

Paraqitja e gjendjes reale t popullatave t R. serbica n Kosov dhe prshkrimi i krcnueshmris eventuale pr kt specie;

Krahasimi i disa parametrave biomorfologjik dhe fiziologjik tek t dy speciet ndrmjet lokaliteteve t ndryshme t prhapjes s tyre n Kosov, Maqedoni dhe

krahasuar me ato t lokaliteteve n Shqipri;

Studimi i tolerancs ndaj thatsirs pr t dy speciet dhe monitorimi i aktivitetit t tyre fiziologjik gjat periudhs s dehidrimit dhe rehidrimit t induktuar;

Gjetja e metodave optimale dhe i popullatave me suksesin m t lart pr mikroshumimin e specieve n studim. Sigurimi i prodhimit t individve identik

nga ana gjenetike me paraardhsit e tyre nga secila popullat me an t shumimit

vegjetativ klonal (kultura in vitro);

Sigurimi i nj numri t madh t bimzave t prodhuara in vitro nga popullatat e ndryshme t specieve n studim pr krijimin e nj diversiteti n bankat konservimit in

vitro;

Ruajtja ex situ e gjermoplazms s gjinis Ramonda n Kosov, Maqedoni dhe Shqipri me metodat e konservimit in vitro. Aplikimi i metodave t ndryshme t

rritjes minimale pr konservimin in vitro (temperatura 4C dhe i modifikimit t

mjedisit ushqyes);

Aklimatizimi i bimzave t fituara pas shumimit in vitro.


1

1. KARAKTERISTIKAT BIOMORFOLOGJIKE DHE FIZIOLOGJIKE T SPECIEVE T GJINIS

RAMONDA

1.1. Prhapja dhe karakteristikat biomorfologjike e specieve t familjes Gesneriaceae

Familja Geseneriace i prket bimve Angjiosperme (farveshurave). N kt familje

bjn pjes mbi 150 gjini dhe m shum se 3200 specie me prhapje kryesisht n vendet

tropike dhe subtropike (Kubitzki & Kadereit, 2004). Shumica e specieve jan bim

barishtore shumvjeare, por familja prfshin gjithashtu shkurre drunore dhe epifite

njvjeare.

N Evrop, kjo familje sht e prfaqsuar vetm me tri gjini: Ramonda L.C.M. Richard,

Haberlea Friv. dhe Jankaea Boiss., dhe pes specie: Ramonda serbica Pan., Ramonda

nathaliae Pan. & Petrov., Ramonda myconi (L) Reichenb, Haberlea rhodopensis Friv.

dhe Jankaea heldreichii Boiss. (Tutin et al., 1972; Qosja et al., 1996; Karl Meyer, 1970).

N Evrop kto specie jan t prhapura n Gadishullin Ballkanik dhe at Iberik. Vetm

Ramonda myconi sht specie q i prket gadishullit Iberik (Franc dhe Spanj), ndrsa

speciet tjera Gadishullit Ballkanik. Gjinia Ramonda prfshin tri specie palaeoendemike

dhe relikte nga Periudha Terciare, t mbijetuara si bim t rralla t ringjalljes, t

ardhura nga habitatet e hemisfers veriore n Gadishullin Ballkanik (Ramonda serbica

dhe Ramonda nathaliae) dhe at Iberik (Ramonda myconi).

Ramonda serbica Pan. (Fig. 1.1. A) dhe Ramonda nathaliae Pan. & Petrov. (Fig. 1.1

B). Ramonda serbica sht bim barishtore shumvjeare me rozet bazale gjethesh me

bishta shum t shkurtr, 15-20 cm e lart, me diametr q shkon deri 20 cm. Gjethet jan

t zgjatura me dhmbza ansore t thella n dallim nga gjethet e R. nathaliae me

dhmbza m pak t thella dhe me maj. Ana e siprme e gjetheve ka qime t shkurtra, t

bardha, ndrsa n pjesn e poshtme dhe n bishtin e gjetheve, qimet jan t gjata dhe t

murrme. N dukje sht m qimeashpr, se kushrira e saj ballkanike R. nathaliae. Shtija

e gjat 6-8 cm prmban 1-3 lule n ngjyr lejla deri n manushaqe, zakonisht pes

petlshe (Qosja et al., 1996).

Nga studimet e hollsishme mbi morfologjin e ramondave ballkanike (Quezel, 1968)

rezulton se R. nathaliae ka lule katr petlshe, kurse R. serbica ka predominim t luleve

pes petlshe deri n 60%, 30 % katr petlshe dhe 10% gjasht petlshe. Mesi i lules

sht i verdh me pjalmore blu t thella me fije t shkurtra (Fig. 1.1. A), pr dallim nga R.

nathaliae me pjalmore t verdha (Fig. 1.1. A). Petalet bashkohen dukshem n baz duke i

dhn kurors formn e kups. Fruti sht kapsul septicide, m i gjat se kupa.

Ramonda myconi (L) Reichenb (Fig. 1.1.C) - n disa raste mund t haset edhe me emrin

Ramonda pyrenaica apo edhe me sinonime tjera. Sikurse edhe speciet tjera t

Gesneridave Evropiane, sht bim barishtore shumvjeare. Gjethet e saj rriten n trajt

rozete, ku pr do vit krijojn 2-3 gjethe t reja. Gjethet i ka 2-6x1-5 cm me form

romboide-t rrumbullakta deri form vezake. Numri i shtijave t lules varion nga 1-8 (5-

15 cm t larta) me nga 1-7 lule (2-3 cm diametr) pr shtij. Zakonisht lulet jan pes


2

petlshe me ngjyr manushaqe, ndrsa mesi i lules i verdh. Lulet jan hermafrodite, por

jo t afta pr vetpjalmim. Periudha e lulzimit mund t zgjas pr 2-3 muaj, nga maji

deri n korrik. Frutat e ksaj specie jan kapsoll q prmbajn fara shum t vogla, t

cilat maturohen nga fundi i vers (Pico & Riba, 2002). Zona kryesore e prhapjes s ksaj

specie sht n lindje t Pitineve, por mund t gjendet edhe n pjesn qendrore t

Katalonis (Veri-Lindje t Spanjs). Rritet n shkmbinj glqeror, nn hije n zonat

malore dhe n popullata mjaft t fragmentuara (Riba et al., 2002).

A B

C D E

Figura 1.1. Bimt me lule t specieve: A) Ramonda serbica,

B) Ramonda nathaliae,

C) Ramonda myconi,

D) Haberlea rhodopensis, dhe

E) Jankaea heldreichii.

Haberlea rhodopensis Friv. (Fig. 1.1 D) - sht specie endemike dhe relikte e Bullgaris

dhe e Greqis. Kjo bim m s shumti sht e prhapur n Bullgari dhe n Malet Rodope

dhe Ballkan, ndrsa m pak n Greqi, n verilindje t vendit (Menikion, Pangeon,

Falakron, Rodopi, Papikion dhe n grykn e lumit Nestos) (Bazos & Petrova, 2010).

Rritet kryesisht n shkmbinj glqeror dhe ndonjher edhe n ata serpentin

(vullkanik), n hije t zonave malore dhe me lagshti t bollshme. Kjo specie n

Bullgari ka popullata mjaft t qndrueshme dhe disa prej tyre jan shum t mdha dhe


3

zn siprfaqe deri 20 km2. Nj gjendje mjaft e mir prshkruhet edhe pr popullatat e

Greqis edhe pse n numr m t vogl.

Sipas t dhnave nga Lista e Kuqe e Flors s Evrops disa lokalitete t ksaj specie

mund t rrezikohen (n shkall t vogl) nga ndrtimi i rrugve, urbanizimi dhe shtimi i

turizmit n zonat ku rritet kjo bim. Mbledhja e ksaj specie prshkruhet se mund t bj

nj krcnim, por ende sht n shkall t ult (Bazos & Petrova, 2010).

Specia Haberlea rhodopensis sht e mbrojtur n Bullgari dhe e prfshir n Listn e

Kuqe t Bullgaris n kategorin Rrezik i ult (LR) (Petrova & Vladimirov, 2009). N

Greqi kjo specie sht e prfshir n Librin e Kuq t Greqis n kategorin E

prkeqsuar (VU) dhe gjithashtu sht e mbrojtur me ligj (Phitos et al., 2009). Haberlea

rhodopensis sht e prfshir edhe n Listn e Kuqe t Flors s Evrops n kategorin

Rrezik i ult (LR) (Bazos & Petrova, 2010).

Jankaea heldreichii Boiss. (Fig. 1.1. E) - sht specie stenoendemike e Maleve Olympos

t Greqis dhe prfaqsuesja e vetme e gjinis Jankaea. Kjo bim rritet n vende t

lagshta dhe t hijzuara, n t ara t shkmbinjve glqeror n ekspozicion verior, e

kryesisht pran rrjedhjeve t ujit. Mund t gjendet nga 400-2400 m lartsi mbidetare, por

kryesisht m e prhapur sht n mes 700-1400 m lartsi mbidetare (Vokou et al., 1990).

Nuk ka shum t dhna pr madhsin e popullatave, por deri m tani jan t prshkruara

pes lokalitete dhe dy deri n tre subpopullatave. sht raportuar se kjo bim sht e

sigurt n habitatin e saj edhe pse rritet n nj pjes mjaft t frekuentuar nga turistt

(Strid & Papanikolaou, 1985). Vokou et al., (1990) po ashtu thekson se tek kjo bim nuk

sht i pranishm rreziku pr zhdukje, sepse madhsia e popullatave t saj duket t jet e

mjaftueshme pr mbijetesn e saj. Jankaea heldreichii sht e prfshir n Listn e Kuqe

t Flors s Evrops dhe t Greqis, gjithashtu sht e mbrojtur me ligj (Delipetrou, 2011;

Phitos et al., 1995).

1.1.1. Gjinia Ramonda prhapja n Gadishullin Ballkanik dhe karakteristikat tjera t specieve

Shprndarja aktuale e Ramondave (R. serbica dhe R. nathaliae) sht e kufizuar n

shpatet e shkmbinjve n gryka e kanione me ekspozicion verior, kryesisht n ultsira,

ndonjher duke arritur n lartsira Alpine, nga 100-2400 m lartsi mbidetare (Kosanin,

1921; Meyer, 1970; Bolos et al. 1993; Good, 1964). Kto specie preferojn t rriten n

shkmbinj glqeror, ndrsa n disa raste R. nathaliae dhe R. serbica edhe n shkmbinj

serpentin (vullkanik) (Kosanin, 1921; Stevanovic & Stevanovic, 1985; Stevanovic &

Matevski, 2011).

T dhnat e literaturs (Kosanin, 1921; Ferns, 1979; Stevanovic et al., 1991; Quezel,

1968; Petkovic & Tatic, 1990; Rakic et al., 2009), n zona t ndryshme t rritjes s bims

s ramonds tregojn se kjo bim krkon kushte specifike t rritjes, si shkmbinj

glqeror me sasi toke minimale tek e cila jan t ndrthurura rrnjt e ramonds. Bimt

rriten n areale t ngushta, vetm n disa habitate, si n t ara t shkmbinjve glqeror,

n zona me hije, por n raste m t rralla edhe n zona t hapura. Bimt e ramonds rriten

t vetmuara ose n koloni. N rastin e fundit, ato rriten m shpesh n shtresa t trasha

myshqesh dhe likenesh, q krijojn kushte t prshtatshme t ushqimit dhe t furnizimit

me uj. N muajin prill-korrik sht faza e lulzimit t bimve dhe e frutifikimit t

kapsulave septicide. Duke pasur far t imt dhe oligotrofe, mendojm se kolonit


4

formohen nga mbirja e farave n shtres myshku dhe likenesh, ku gjejn kushte optimale

t rritjes dhe t zhvillimit.

Bimt q rriten n afrsi dhe pran R. sebica jan myshqet, fiernat dhe disa specie t tjera

bimore. Kto bim s bashku formojn asociacion bimor Ceteracho-Ramondetum

serbicae Jovanovic-Dunjic. Pran myshqeve, n afrsi t R. serbica rriten disa fierna

poikilohidrike si Asplenium ceterach, A. ruta-muraria dhe A. trichomanes, t cilat

shfaqin toleranc ndaj thatsirs n shkall t ndryshme pr seciln prej ktyre specieve.

Midis ktyre specieve, Asplenium ceterach si bim e ringjalljes duket t ket

performanc shum t ngjashme me R. serbica. Bimt e tjera t ktij komuniteti jan

homoihidrike kserofite, si: Sesleria fillifolia, Dianthus petraeus, Micromeria cristata dhe

Alyssum petreum (Rakic et al., 2009).

T dhnat e tjera mbi shoqrimet e R. serbica dhe R. nathalie n habitate t ndryshme

tregojn se, varsisht prej specieve q dominojn n habitatet prkatse ato mund t

formojn asociacione t ndryshme. N habitatet me shum lagshti dhe n pyjet me

specie higromezofite sht i pranishm asociacioni Valeriano officinale-Galio-

Ramondetum serbicae. Habitatet m shum t hapura karakterizohen me pranin e lart t

myshqeve dhe fiernave, t cilat formojn asociacionin Musco-Polypodio-Ramondetum

serbicae (Petkovic et al., 1988). N habitatet simpartike (sympartike) ku jetojn s

bashku R. serbica dhe R. nathaliae formojn subasociacionin Ceterachi-Ramondetum

serbicae, ramondetosum nathaliae (Stevanovic et al., 1987). N Malet e Sharrit, R.

serbica krijon asociacionin Musco-Ramondetum serbicae Jank. et Stev. (Jankovic &

Stevanovic, 1980). Nj asociacion kozmofit i R. serbica, n t cilin dominon elementi

mediteran dhe submediteran sht konstatuar n Malin e Zi, Geranio dalmatici-

Ramondetum serbicae Stev. et Bul. (Stevanovic & Bulic, 1992). Pr kto specie jan

prshkruar edhe shum asociacione tjera si psh: Cheilantho fragrantis-Ramondaetum

serbicae; Ramonda serbica-Silene scwarzenbergiana; Musco-Ramondaetum nathaliae;

Erysimo-Ramondaetum nathaliae; Cetereto-Ramondaetum nathaliae; Ramonda serbica-

Campanula formanekiana (Siljak-Yakovlev et al., 2007).

N baz t analizave t substratit ku rritet R. serbica del se substratet e favorshme jan

ato organo-mineral me pH 7.7. N indet e materialit bimor, fosfori sht gjetur n nj sasi

mjaft t vogl kshtu q raporti ndrmjet azotit dhe fosforit qndron 17:1, raport ky q

mund t merret edhe si tregues i mungess s fosforit n substrat. Raportet N/P ndrmjet

14:1 dhe 16:1 jan limitues pr fosforin (Raki et al., 2009).

T dhnat e literaturs flasin pr numr t ndryshm t kromozomeve, si 2n=48 (Siljak-

Yakovlev et al., 2007), 2n=96 (Tutin et al., 1972) dhe 2n= 72 (Meyer, 1955). Specia R.

serbica prbhet nga nj przierje formash poliploide 2n=96, 2n=108 dhe 2n=144

(Siljak-Yakovlev et al., 2007; Daskalova et al., 2012). Bazuar n diferencat taksonomike

q shfaqen me poliploidi, specia R. nathaliae sht m e vjetr, ndrsa R. serbica m e re

nga periudha Terciare (Stevanovic et al., 1991).

Dallimet strukturore midis specieve Ballkanike t Gesneriadeve konsiderohen si nj seri

sekondare e prshtatjeve eko-anatomike t ktyre specieve pr t jetuar n kushte t

ndryshme t habitatit t tyre. Diveregjencat ekologjike midis tyre jan konstatuar

kryesisht n baz t ndrtimit anatomik dhe morfologjik si dhe t habitatit t tyre, kshtu

Haberelea rhodopensis sht me veti pak kseromorfe apo m shum mezomorfe, R.

serbica sht mezo-kseromorfe, kurse R. nathaliae dhe Jankaea heldreichii jan dukshm

m kserofite (Stevanovic & Glisic, 1997).


5

Prhapja e specieve t Ramondave Ballkanike sht hulumtuar n fillim t shekullit 19

nga botanistt Panci dhe Petrovi. Pr speciet R. serbica dhe R. nathaliae ekzistojn

shum t dhna pr prhapjen e tyre n Gadishullin Ballkanik. Pas ekspeditave shkencore

t realizuara n vende t ndryshme t Gadishullit Ballkanik, shkenctart n at koh

krijuan hartat (Fig. 1.2.) e shtrirjes s specieve t ksaj gjinie n Gadishullin Ballkanik

(Kosanin, 1921; Turrill, 1929; Quezel, 1968; Meyer, 1970). Pothuajse t gjith kta

autor kan krijuar t dhna prafrsisht t ngjashme mbi prhapjen e ktyre dy specieve,

por vetm Quezel (1968), prshkruan nj lokalitet t R. nathaliae edhe n Shqipri,

prreth rrjedhs s lumit Drini. Autor t tjer t cilt kan hulumtuar florn shqiptare

asnjher nuk e kan gjetur R. nathaliae n Shqipri dhe ata raportuan vetm pr R.

serbica n disa lokalitete n Shqipri (Markgraf, 1932; Meyer, 1970; Qosja et al., 1996).

Sipas harts q sht publikuar n vitet e fundit nga Atllasi i Flors s Evrops pr

prhapjen e gjinis Ramonda n Evrop (Fig. 1.3.), R. nathaliae nuk sht konstatuar n

Shqipri (Kurtto et al., 2004).

Figura 1.2. Hartat e prhapjes s ramondave Ballkanike sipas: A - Kosanin (1921); B -

Turrill (1929); C Quezel (1968) dhe D Meyer (1970).

Ramonda serbica sht e prhapur n pjesn qendrore t Gadishullit Ballkanik, shtrihet

prej: pjess Veri-Perndimore t Bullgaris, Jug-Lindje dhe Jug-Perndim t Serbis,

Veri-Lindje dhe Jug-Lindje t Malit t Zi, Jug-Perndim dhe Jug-Lindje t Kosovs e deri

n Shqipri (prej Alpeve Shqiptare deri n Epir), n Perndim t Maqedonis dhe Veri-

Perndim t Greqis (Epir) (Fig. 1.3). Ndrsa R. nathaliae sht e limituar me shtrirje

vetm n Veri dhe n pjesn qendrore t Maqedonis dhe n Veri t Greqis dhe me nj

pjes t vogl n Jug-Lindje t Serbis (Kosanin, 1921; Meyer, 1970; Stevanovic et al.,

1986a,b, 1991).

Numri m i madh i habitateve t R. serbica n Shqipri, Greqi, Maqedoni dhe Kosov

haset n shpatet shkmbore prgjat rrjedhs s lumenjve q derdhen n Detin Adriatik

dhe m pak n rrjedhat e lumenjve t Detit Egje (habitatet e Maqedonis Perndimore

dhe Greqis Veriore) dhe Detit t Zi (habitatet e pjess lindore t Serbis dhe t

Sanxhakut). N dallim nga R. serbica, te R. nathaliae shumica e habitateve t saj gjinden

prreth rrjedhave t lumenjve, q derdhen n Detin Egje dhe m pak n ato t Detit t Zi

(Stevanovic et al., 1991).


6

Figura 1.3. Prhapja e gjinis Ramonda e paraqitur me rrjetat UTM 50 x 50 km (A).

*Shkurtesat pr vendet Evropiane jan dhn sipas Atllasit t Flors s Evrops 13

(Kurtto et al., 2004). Prhapja e prgjithshme e R. serbica (pikat e kuqe) dhe R. nathaliae

(pikat e gjelbrta) n Ballkan sht paraqitur me rrjetat UTM 10 x10 km (B).

*Duke prfshir edhe Republikn e Kosovs, sepse n at koh nuk ka qen i ndar si shtet n hartat ndrkombtare.


7

N Kosov, R. serbica sht e prhapur n Koprivnik sipr Pejs, Gryka e Rugovs,

Gryka e Sushics, Zhleb, Burimi i Drinit t Bardh sipr fshatit Radac, Kanjoni i Ibrit,

Koritnik, Gryka e Lumbardhit n Prizren, Gryka e degve veriore t Maleve t Sharrit

(Matos, Rusenica), n Oshllak dhe n Malin e Pashtrikut (Pancic, 1874).

R. nathaliae n Maqedoni sht e prhapur n shkmbinj prgjat lumit Vardar (Treska,

Babuna, Topolka, Cerna Reka etj.) dhe prreth maleve Jakupica, Kozjak, Nidze, Kozuf,

etj. (Petrovic, 1882).

1.1.2. Fiziologjia e specieve t gjinis Ramonda

N kushte t ashpra t mjedisit, t cilat tejzgjaten, bimt homoiohidrike ose jo tolerante

ndaj thatsis futen n procese t parikthyeshme t dmtimeve strukturore dhe

funksionale. M pak se 0.2% e bimve t Angjiospermave (bimt me lule) i prkasin nj

grupi t njohur si bim t ringjalljes (Porembski & Barthlott, 2001), t cilat jan n

gjendje t mbijetojn duke ruajtur funksionet metabolike n nj gjendje pothuajse

plotsisht t dehidruar (t thara), dhe pas rehidrimit t rimarrin t gjitha funksionet e tyre

(Gaff, 1989).

Ashtu si speciet e tjera evropiane t familjes Gesneriaceae, edhe R. serbica dhe R.

nathaliae njihen si bim t ringjalljes dhe poikilohidrike t larta, prderisa gjethet e

tyre prballojn tharjen pothuajse t plot dhe arrijn t riprtrihen me marrjen e sasive

t vogla t lagshtis (Stevanovic et al., 1998; Markovska et al., 1995). Ato mund t

mbijetoj n periudha t gjata t thatsirave, megjithat pas krijimit t kushteve t

favorshme t lagshtis ato shpejt kalojn nga gjendja anabiotike n aktivitet t plot

biologjik pr m pak se 8-10 or (Augusti et al., 2001; Quartacci et al., 2002, Sgherri et

al., 2004, Veljovic-Jovanoviq et al., 2006).

Gjethet e ramondave paraqesin veti kseromorfe duke u nisur nga ndrtimi anatomik i tyre

(Kosanin, 1938), si: degzimi i shumt i dejeve, lente t vogla n indin gjethor, numr t

lart gojzash n 1mm2, numr i madh gojzash n siprfaqen e siprme t gjethes, pak

hapsira ndrqelizore, trashsi m t madhe gjethesh dhe ind palisadik m t zhvilluar.

Bimt evropiane t familjes Gesneriaceae jan model i shklqyer pr studimin e

mekanizmave mbrojtse t bimve ndaj stresit t thatsirs. Sipas Oliver (1996), R.

serbica i prket grupit t bimve t ringjalljes, cilat jan n gjendje t prballojn tharjen

duke prdorur dy mekanizma, ata morfologjik dhe fiziologjik pr t ngadalsuar dhe pr

t kontrolluar pr nj koh shkalln e humbjes s ujit.

sht studiuar prgjigja e fotosintezs dhe e frymmarrjes s ktyre bimve gjat

dehidrimit dhe rihidrimit (Schwab et al., 1989) duke i krahasuar me bim mezofite si

spinaqi, t ndjeshme ndaj thatsirs. Kshtu, intensiteti i humbjes s ujit gjat venitjes s

gjetheve n t dy rastet sht i njjt. Kur gjethet e kserofiteve mesdhetare humbasin m

ngadal sasin e ujit, nn sasin minimale t ujit rreth 20%, gjethet e spinaqit nuk

rikuperojn turgorin gjat rihidrimit, ndrsa gjethet e poikilohidrikeve e arrijn kt

proces. Frymmarrja sht m pak e ndjeshme ndaj humbjes s ujit gjat venitjes n

bimt mesdhetare, ndjeshmria e fotosintezs ndaj dehidrimit sht e ngjashme n t dy

rastet, por nn humbjen 50% t sasis s ujit n gjethe, fotosinteza kufizohet nga mbyllja

e gojzave dhe jo nga frenimi i reaksioneve t aparatit fotosintetik; pas humbjes 80% t

ujit n gjethe, reaksionet e drits t membranave fotosintetike frenohen edhe gjat


8

rihidrimit t gjetheve t spinaqit, kur ato rikuperohen n bimt poikilohidrike, n gjethet e

thata t bimve t ringjalljes, rihidrimi i ngadalt riaktivizon reaksionet e mitokondrive

m shpejt se ato t fotosintezs.

Krahas ndryshimeve t tjera n ultrastrukturn dhe fiziologjin e gjetheve gjat stresit

ujor te R. serbica, edhe aktiviteti i saj fotosintetik pson ndryshime. Sipas DeglInnocenti

et al. (2008) me zvoglimin e sasis relative t ujit (RWC) n gjethe paralelisht

zvoglohet edhe asimilimi i CO2, kshtu kur sasia relative e ujit (RWC) bie n 7% n

kt rast edhe asimilimi i CO2 sht i barabart me zero. Kjo ndodh pr shkak se gjat

dehidrimit, kur sasia relative e ujit zvoglohet nn 50% arrin dhe mbyllja e gojzave dhe

ato pastaj nuk mund t hapen. Gjat ksaj kohe rritet prqendrimi interqelizor i CO2 dhe

shtohet aktiviteti i enzims PEP karboksilaza. Gjat dehidrimit, aktiviteti i PEP

karboksilazs rritet vazhdimisht me zvoglimin e sasis relative t ujit nga 80% deri 7%,

ndrsa zvoglohet aktiviteti i enzims s rndsishme t fotosintezs Rubisco deri n

zero. Nj moment shum i rndsishm sht gjat dehidrimit, kur PEP karboksilaza

shnon nj rritje maksimale gjat fazs s par t rehidrimit (RWC=36%) dhe pastaj

gradualisht zvoglohet. Koeficienti i shuarjes jo-fotokimike (qNP) n fazat e para t

dehidrimit fillon t rritet, por pastaj gradualisht bie deri n vlera afr zeros, m pas ky

koeficient rritet prsri gjat rehidrimit. Kjo rritje e fort n fazat e para t rehidrimit ka

nj rol shum t rndsishm n mekanizmin foto-mbrojts n shprndarjen e energjis s

eksitimit t elektroneve. N kt nivel, asimilimi i CO2 n prgjithsi mund t limitohet

nga gojzat e mbyllura, i cili prcakton prqendrimin e teprt t protoneve n lumen,

duke sinjalizuar se niveli i absorbimit t drits tejkalon kapacitetet e transportit t

elektroneve deri tek NADP+. Ky pH i ult aktivizon konvertimin e pigmentit

violoaksantin n zeaksantin dhe shuarjen jo-fotokimike.

Analizat e floureshencs s klorofilit n gjethet e R. serbica gjat dehidrimit tregojn nj

rnie t aktivitetit fotokimik. Raporti i Fv/Fm n fazat fillestare t dehidrimit nuk

ndryshon shum, por m von pas zvoglimit t sasis relative t ujit nn 50%, ky raport

pson nj rnie t shpejt, ndrsa raporti Fv/Fm rritet. N kt rast edhe efikasiteti i

fotosistemit PSII elektron transportues pson nj rnie deri n vlerat minimale dhe pas

fillimit t rehidrimit t gjetheve (kur RWC sht mbi 50-60%) rikthehet prsri n

aktivitet normal. Megjithat, ndryshimet e floureshencs s klorofilit i atribuohen rnies

s fort t vlerave t Fm e shoqruar me nj rnie t moderuar t vlerave t Fo (Augusti et

al., 2001).

Bazuar n reagimet e ndryshme t aparatit fotosintetik gjat dehidrimit t gjetheve, mund

t dallohen dy grupe t bimve tolerante ndaj tharjes: ato homoklorofilike

(homoichlorophyllous) dhe pikiloklorofilike (pikilochlorophyllous) (Bewley, 1979; Gaff,

1989; Navari-Izzo & Rascio, 1999). Te bimt homoklorofilike, gjat dehidrimit, sasit e

klorofilit jan t krahasueshme me ato t indeve t freskta (Navari-Izzo et al., 1995),

ribuloz-1,5-bifosfat karboksilaza-oksigjenaza (Rubisco) mund t gjendet aktive n

stadin e tharjes (dehidrimit) (Eickmeier, 1983), dhe fiksimi i CO2 mund t ndodh edhe

n nj potencial osmotik jashtzakonisht t ult (Dilks dhe Proctor, 1979). R. serbica

karakterizohet nga veti t larta poikilohidrike dhe si pasoj paraqitet si specie me

asimilim fotosintetik tipik t bimve C3, n bimt e ngopura me uj, ndrsa n bimt e

vyshkura shfaqet nj tip ndrmjets i metabolizmit, midis atij CAM dhe C3 (Markovska

et al., 1989). Meqense kjo specie ka kapacitet t ult pr ruajtjen e ujit n indet e saj,


9

prfshirja e hershme e riciklimit n vlera t larta t CO2 q ndjek thatsirn mund t jet

mekanizm i rndsishm pr ruajtjen potenciale t ujit (Markovska et al., 1997).

Nj avantazh q bimt homoklorofilike zotrojn sht aftsia q pas rehidrimit t

rifillojn menjher procesin e fotosintezs (Drazic et al., 1999). Te speicet

poikiloklorofilike, gjat dehidratimit t kloroplasteve kto bim humbasin menjher

klorofilin, sasin m t madhe t karotenoideve dhe tr sistemin e tilakoideve. N kt

mnyr, aparati fotosintetik duhet t rigjenerohet trsisht pas rehidrimit (Tuba et al.,

1993, 1994). Megjithse, humbja e pigmenteve dhe shkatrrimi i pigmenteve t tjera t

tilakoidit jan shum t organizuar n prgjigjeje ndaj tharjes, kjo realizohet nprmjet

nj rrug mir t prcaktuar metabolike (Tuba et al., 1998).

N eksperimente t tjera (Stevanovic et al., 1998) sht krahasuar fluksi i elektrolitve n

bimn homohidrike, Saintpaulia ionantha Wendl. (vjollca afrikane) me at t bimve

poikilohidrike Ramonda serbica dhe Ramonda nathaliae t t njjts familje me qllim t

vzhgohet toleranca membranore ndaj stresit ujor dhe aftsia e qelizave t stresuara pr t

riparuar membranat. Ndryshimet n prshkueshmrin e membrans qelizore q ojn n

shtimin e prueshmris s joneve jan indikacioni i par pr rregullimet n strukturn

protoplazmatike nn stresin ujor. Shkalla e lart e largimit t lndve pr qelizat e bims

s vjollcs afrikane, jotolerante ndaj thatsirs, flet pr humbjen e integritetit t strukturs

membranore nn stres, prkundrazi, t dy ramondat endemike ballkanike tregojn

rezistenc t lart, pasi kan indeks shum t ult dmtimi, stabilizim t largimit t

lndve dhe si pasoj, procese qelizore t rikuperimit.

Bima e R. serbica gjat periudhs s dehidrimit ka aftsi pr t ruajtur integritetin qelizor,

prbrjen lipidike t membrans citoplazmatike (Quartacci et al., 2002), gj q i

mundson q pas rehidrimit t rivendoset aktiviteti i plot fotosintetik (Augusti et al.,

2001). Te gjethet e ksaj specie, reduktimi i lipideve membranore mund t arrij deri n

75% gjat dehidrimit dhe rikthehet prsri pas rehidrimit. Gjithashtu edhe raporti

lipide/proteina zvoglohet gjat dehidrimit, por rivendoset pas ksaj faze. Ekstraktimi i

lipideve nga membranat e bimve intakte tregon nj nivel shum t lart t steroleve t

lira dhe nivel shum t ult t fosfolipideve. Nj rast i ngjashm haset edhe gjat

dehidrimit, kur sasia e steroleve t lira membranore ruhet, ndrsa reduktohet sasia e

fosfolipideve (Quartacci et al., 2002).

Nj tipar i zakonshm i bimve t ekspozuara ndaj thatsirs sht rritja e ndjeshme e

lirimit t radikaleve t lira t oksigjenit (ROS), t cilat e pengojn metabolizmin normal

(Navari-Izzo & Rascio, 1999) dhe u shkaktojn qelizave dhe indeve dme t rnda gjat

dehidrimit, q pastaj ato nuk mund t kthehen n jet prsri. Nj pjes thelbsore e

prshtatjes s bimve tolerante ndaj thatsirs sht rregullimi i reduktimit t aktivitetit

metabolik, zvoglimi i formimit t radikaleve t lira t oksigjenit (ROS) dhe rritja e

aktivitetit antioksidativ (Navari-Izzo et al., 1997; Sgherri et al., 1994a, 1994b, 2004).

Disa rezultate t kohve t fundit tregojn se bima e R. serbica ka aftsi pr t aktivizuar

mekanizmat mbrojtse, q ndikojn n rritjen e nivelit t zeaksantins dhe t sasis s

acidit askorbik dhe glutamik, t cilt jan vendimtar pr mbrojtjen gjat periudhs s

dehidrimit dhe rehidrimit (Augusti et al., 2001). Acidi askorbik dhe acidi glutamik

konsiderohen antioksidant kryesor n bim pr shkak se ndikojn drejtprdrejt n

largimin e radikaleve t oksigjenit me prfshirjen e tyre n ciklin e acidit askorbik dhe

glutamik. Megjithat, roli i antioksidantve fenolik nuk mund t neglizhohet (Sgherri et

al., 2004). Gjat fazs s dehidrimit, n gjethet e R. serbica sasia e acideve fenolike


10

pson nj rnie, por ajo rikthehet menjher pas ors s pest t rehidrimit n sasi shum

t lart. Te R. serbica, prmbajtja e acideve fenolike sht jashtzakonisht e madhe n

krahasim me bim t tjera (Booker & Miller, 1998; Sgherri et al., 2004). Toleranca ndaj

tharjes te gjethet e R. serbica shoqrohet me rritjen e aktivitetit t enzimave peroksidaz

dhe superoksid dismutaz. Kto enzima mund t konsiderohen si pjes e mbrojtjes

antioksidative gjat kushteve t tilla (Veljovic-Jovanovic et al., 2006; Sgherri et al.,

2004). Krahasimi i izoperoksidazave dhe peptideve me gjethet n dehidrim dhe n plakje

me gjethet matur (turgeshente), mbshtet opinionin se plakja dhe dehidrimi n gjethe

zhvillojn mekanizma t ndryshm n mbrojtjen e proteinave, kur metabolizmi sht n

rnie. Mendohet q format e ndryshme t peroksidazs gjat dehidrimit mund t ken

efekte t ndryshme fiziologjike, anionet n linjifikimin e murit qelizor induktojn plakjen

dhe kationet n ruajtjen e prbrsve qelizor n tharje, oksidimin e fenolve, q jan n

vlera t larta n gjethet e Ramondave (Veljovic-Jovanovic et al., 2006).

Hulumtime t ngjashme gjat periudhs s dehidrim-rehidrimit laboratorik jan br edhe

te R. nathaliae. Kshtu, Jovanovic et al. (2011) n hulumtimet e bra n gjethet e ksaj

bime konstatoi se faz kritike ishte dita e 7-10 t e dehidrimit dhe 12 orshi i par i

rehidrimit. Pikrisht gjat ktyre fazave edhe sasia e grumbulluar e peroksidit t

hidrogjenit (H2O2) sht shum e lart, por edhe aktiviteti i enzimave tjera antioksidative.

Sasia relative e ujit (RWC) varion nga 94% te bimt hidratuara deri n 3.6% te bimt e

dehidratuara plotsisht. Gjat ksaj periudhe edhe gjethet ndryshojn formn dhe ngjyrn

e tyre.

N gjendjen anabiotike, qelizat e mezofilit t bimve t R. serbica dhe t Haberlea

rhodopensis jan t mbushura me vakuola, kloroplastet jan t rrumbullakta dhe pa

mbshtjelljen e jashtme. Gjat periudhs 8-ditore t rehidrimit, deficiti i ngopjes me uj

t qelizs ulet vazhdimisht, forma eliptike e kloroplasteve rivendoset, rikuperohet

membrana e jashtme, granat rriten dhe vendosen n rregull, stroma dendsohet dhe

kokrrizat e niseshtes rishfaqen. Kto procese jan m t shpejta tek R. serbica dhe

Haberlea rhodopensis (Markovska et al., 1995). Sasia e klorofilit a, klorofilit b dhe

karotenoideve gjat periudhs s dehidrimit te R. nathalie zvoglohet deri n 36%

krahasuar me bimt n gjendje normale (t hidratuara), ndrsa ajo gradualisht rritet deri

n gjendjen normale pas rehidrimit t tyre (Jovanovic et al., 2011).

Toleranca ndaj thatsirs te speciet e gjinis Ramonda dhe Haberlea shoqrohet me

ndryshime t sasis s karbohidrateve, me shtim 2-10% t saharozs n gjethe, niseshteja

zhduket brenda 8 ditsh t tharjes, kurse rafinoza grumbullohet n sasi 1-2.5%, gj q

konsiderohet si paraprshtatje, meqense ky sheqer parandalon kristalizimin e saharozs

gjat tharjes (Muller et al., 1997). Toleranca shoqrohet edhe me ndryshime t lipideve

(Stefanovi et al., 1992). Prbrja e lipideve dhe e steroleve ndryshon n mnyr drastike

n 50% deficit ujor, kurse n 87% deficit, kjo prbrje sht e ngjashme me at t bimve

t freskta, gj q tregon se ka prshtatje t ktyre bimve n stadet e anabiozs.

Rezultate t ngjashme ka raportuar edhe Zivkovic et al. (2005). Rregullimi osmotik te

bimt e R. serbica gjat periudhs s dehidrimit rezulton kryesisht me grumbullimin e

joneve inorganike dhe n nj mas t vogl edhe nga nj shtim i prmbajtjes s saharozs.

N vazhdn e ciklit t dehidrim-rehidrimit, prqendrimi i joneve t K+ n gjethe tejkalon

t gjitha jonet tjera inorganike (Na+ dhe Cl

-). Ky shtim i sasis s joneve t K

+ vazhdon

edhe m tej gjat orve t para t rehidrimit (kur RWC n gjethe sht mbi 23%) e q n

kt moment kto jone kan nj rndsi t jashtzakonshme n hapjen e gojzave me an


11

t cilave mundsohet futja e CO2 brenda. Zvoglimi i sasis s glukozs dhe fruktozs

gjat dehidrimit te R. serbica, R. nathaliae dhe R. myconi mund t ket efekt pozitiv n

tolerancn ndaj tharjes, sepse nj prqendrim i lart i tyre sht i dmshm pr qelizn

kryesisht pr shkak se ato ndryshojn strukturn e proteinave, rrisin frymmarrjen dhe

transportin e elektroneve n mitokondri (Zivkovic et al., 2005; Muller et al., 1997). N

ann tjetr, rritja e prqendrimit t saharozs gjat periudhs s dehidrimit sht

karakteristike edhe pr speciet e tjera t ringjalljes dhe luan nj rol themelor n

procesin e osmorregullimit dhe stabilizimit t membrans (Zivkovic et al., 2005;

Williams & Leopold, 1989; Crowe & Crowe, 1986). N t vrtet, gjat deficit ujor n

bim, saharoza ndrvepron me kokat polare t fosfolipideve membranore duke ruajtur

strukturn natyrale membranore t tyre dhe parandalimin e proceseve tjera shprbrse t

membrans gjat ksaj faze t tranzicionit.

Sipas Stefanovic et al., (1992) te t dy ramondat ballkanike vrehet se n kushte

anabioze, sasia totale e lipideve dhe e glikolipideve q jan t varfra me acid linolenik,

bie shum, por rikuperohet shum shpejt n rast t rihidrimit.

1.1.3. Prdorimi i bimve t ringjalljes

Toleranca ndaj thatsirs te bimt e ringjalljes sht nj proces shum kompleks

multigjenik dhe multifaktorial q involvon disa mekanizma gjenetik, metabolik dhe

sistemin antioksidativ si dhe proceset stabilizuese makromolekulare dhe strukturale

(Moore et al., 2009). Ndryshimet q shfaqen gjat periudhs s dehidrimit dhe rehidrimit

te bimt e ringjalljes i bjn kto bim sisteme model bimor pr hulumtimit e

mekanizmave gjenetik dhe metabolik q jan prgjegjse pr kt dukuri (Dinakar et al.,

2012). Gjenet me rol potencial q ndikojn n tolerancn ndaj thatsirs mund t

identifikohen me analizn e proteomeve dhe transkriptomeve (Toldi et al., 2009).

Hulumtimet n nivelin molekular t ktyre bimve jan t domosdoshme n t ardhmen,

deri m tani jan izoluar disa gjene q kan lidhshmri me mekanizmat rezistencs ndaj

thatsirs dhe se ekspresioni i tyre ishte rritur gjat ksaj periudhe (Ingram & Bartels,

1996; Piatkowski et al., 1990; Frank et al., 1998; Blomstedt et al., 1998).

Toleranca ekstreme ndaj thatsirs dhe izolimi gjeografik bjn q kto specie t jen

kandidate t shklqyera pr izolimin e gjeneve t prfshira n mekanizmin e rezistencs

thatsirs. N t ardhmen, cADN-t e przgjedhur do t prdoren pr prodhimin e

kulturave t modifikuara bujqsore pr t prmirsuar rezistencn ndaj stresit t ktyre

bimve (Minkov, 2009). Prpunim i kulturs indore dhe sistemit gjenetik transformimit

me Agrobacterium tumefaciens t ktyre bimve ka hapur mundsin pr analizn

funksionale t gjeneve t izoluara nga bimt tolerante ndaj thatsirs (Toth et al., 2006,

2009;. Toldi et al., 2009,. 2010).

Duke pasur parasysh mekanizmat e ndryshm pr mbijetesn n kushte mjaft t ashpra

t specieve t gjinis ramonda, ather kto specie jan mjaft t prshtatshme t

kultivohen edhe si bim dekorative npr kopshte. N kt shtje sipas Vangjeli et al.

(1995), rekomandon q kjo specie t mbrohet prmes kultivimit si bim zbukuruese. Pr

prdorimin e ktyre specieve si bim zbukuruese sht punuar edhe n prfitimin e

bimve hibride me an t hibridizimit konvencional ndrgjinor (Bacon, 1981; Halda, 1989; Byrne, 2007).


12

Nj vend t rndsishm zn edhe prdorimi i ekstraktit t gjetheve t Haberlea

rhodopensis n kozmetik pr trajtimet e lkurs (DellAcqua & Schweikert, 2012).

Prodhimi i disa metebolitve sekondar t ksaj bim gjithashtu mund t ket rndsi t

madhe pr industrin kozmetike dhe farmaceutike. Aktiviteti antimikrobial, antioksidativ

dhe citotoksik i ekstraktit t tyre e bn me rndsi pr aplikimin e saj n shkencat

mjeksore (Radev et al., 2009; Berkov et al., 2011).

2. PRSHKRIMI DHE KATEGORIZIMI I SPECIEVE T RREZIKUARA

2.1. Vlersimi i rrezikut (n pika t shkurtra)

Vlersimi i rrezikut pr zhdukje sht nj shtje themelore n biologjin e ruajtjes s

specieve. Struktura e specieve bimore sht shum e ndrlikuar dhe me shum nivele t

organizimit: individt, subpopullatat, popullatat, metapopullatat, nnspeciet, etj. Kjo

sht arsyeja pse ajo sht e rndsishme pr ta zhvilluar sistemin e vlersimit t rrezikut

n shkall t ndryshme ekologjike.

Ekzistojn shum metoda pr kategorizimin e llojeve t rrezikuara sipas literaturs

shkencore. Disa prej tyre jan rezultat i puns s gjat q ka br nj grup i madh i

ekspertve, t cilat jan prdorur gjersisht n vlersimin e specieve t rrezikuara.

Ndoshta, njra prej metodave q zbatohet m s shumti pr vlersimin e rrezikut t

specieve sht ajo e Bashksis Ndrkombtare pr Ruajtjen e Natyrs (IUCN), Lista e

Kuqe e Specieve t Rrezikuara (IUCN 2001) (Mace 2000; Mace et al., 2008). Ajo

prfshin kategorit e mposhtme t specieve (Fig. 2.1.):

E zhdukur (EX) - Asnj individ i mbetur; E zhdukur si gjendje spontane ose e egr (EW) - E zhdukur n t egr, por e

njohur vetm pr t mbijetuar me kultivim, n popullata t natyralizuara dhe

jasht vargut t kaluar;

E rrezikuar n mnyr kritike (CR) - Rreziku i zhdukjes jashtzakonisht i lart n t egr;

E rrezikuar (EN) - Rrezik i zhdukjes n t egr; E prkeqsuar (VU) - Rreziku i lart i zhdukjes n t egr; Pran krcnimit (NT) - Ka gjasa t rrezikohet n t ardhmen e afrt; Rrezik i ult (LR) - Rrezik i ult. Nuk kualifikohet n kategorit e

krcnueshmris;

T dhna t pamjaftueshme (DD) - T dhnat jo t mjaftueshme pr t br nj vlersim t krcnueshmris pr zhdukje, dhe

Jo e vlersuar (NE) - Ende nuk sht vlersuar sipas kritereve t krcnueshmris.

Speciet konsiderohen n rrezik vetm n qoft se i plotsojn kriteret pr tu klasifikuar

me ndonjrn prej ktyre kategorive: E rrezikuar n mnyr kritike (CR), E rrezikuar


13

(EN) dhe E prkeqsuar (VU). Sipas sistemit t IUCN-s, nj takson mund t klasifikohet

n ndonjrn prej ktyre tre kategorive vetm n qoft se i prmbush kriteret e m

poshtme (IUCN 2001):

Reduktimi i madhsis s popullats: 90% (CR), 70% (EN) ose 50% (VU) mbi 10 vitet e fundit apo n tri gjenerata;

Shtrirje gjeografike m pak se: 100 km2 (CR), 5000 km2 (EN), ose 20.000 km2 (VU);

Rnie e madhsis s popullats, t paktn: 25% brenda nj gjenerate (CR), 20% brenda dy gjeneratave (EN), ose 10% brenda tri gjeneratave (VU);

Madhsia e popullats vlersohet, kur numri i individve t maturuar sht m pak se: 50 (CR), 250 (EN) ose 1000 (VU);

Analizat kuantitative tregojn mundsin e zhdukjes n t egr, t paktn: 50% brenda 10 viteve ose tri gjeneratave (CR), 20% brenda 20 viteve ose pes

gjeneratave (EN) ose 10% brenda 100 viteve (VU).

Kto kritere mund t aplikohet pr do njsi taksonomike n ose nn nivelin e specieve.

Figura 2.1. Struktura e kategorive sipas Lists s Kuqe t IUCN-s.

2.2. Kategorizimi i species Ramonda serbica sipas IUCN-s

Ramonda serbica sht e prfshir n Listn e Kuqe t Flors s Evrops. Kjo specie

sht vlersuar n kategorin Rrezik i ult (LR) pr Evropn, por masat mbrojtse n

nivel kombtar jan akoma t nevojshme. Habitatet e saj t banimit jan t shprndara n


14

siprfaqe prej 500-750 km2. Popullatat n numr m t madh jan n Shqipri, ndrsa m

s paku n Bullgari, ku madhsia e popullatave sht n rnie. N Shqipri, specia sht e

prhapur n t gjith vendin dhe jan regjistruar 38 pika me nga 10x10 km (Marku,

2007). N Bullgari, kjo specie sht gjetur n nj siprfaqe t vogl (nn 500 km2) n

pjesn veriperndimore t vendit. Ngjashm me Bullgarin edhe n Greqi sht raportuar

q kjo specie t ket siprfaqe t vogl me disa popullata. N Serbi, gjithashtu sht

regjistruar nj numr i popullatave t ksaj specie. N Mal t Zi dhe Maqedoni jan

raportuar gjasht pika me nga 10x10 km2.

Numri i individve t maturuar t R. serbica n Greqi sht vlersuar t jet nga 8000-

10000 bim pr popullat, Bullgaria me nj numr shum m t vogl nga disa dhjetra

deri n disa qindra individ bimor pr lokalitet. Numri i bimve matur n Mal t Zi

sht nga 500-3000 pr lokalitet, edhe pse me popullsi mjaft t vogl, kjo specie sht

raportuar t jet e qndrueshme. Nj rast i prafrt sht edhe pr Maqedonin, numri i

bimve matur varion nga 1000-5000 pr lokalitet. N Serbi, numri i bimve matur

sht vlersuar t jet nga 100-20000 pr lokalitet.

Ndryshimet n regjimet hidrologjike nga ndrtimi i digave mund t ket nj ndikim n

rrezikun e zhdukjes s species. N popullatat shqiptare t R. serbica tashm jan

prmbytur disa lokalitete nga ndrtimi i nj dige mbi lumin Drin. Tharjet e shkaktuara

nga ndrtimi i digave jan nj krcenim m i vogl, sepse bimt mund t mbijetojn n

koh n thatsir. Gjithashtu mbledhja e bimve pr qllime shkencore apo dekorative

mund t prbj nj krcnim.

N vende t ndryshme t Ballkanit ku gjendet kjo specie sht listuar n Librat e Kuq t

vendeve prkatse. N Shqipri, Greqi dhe Serbi sht vlersuar n kategorin E

prkeqsuar (VU) dhe n Bullgari n kategorin E rrezikuar (EN). N Malin e Zi dhe

Maqedoni kjo bim gjendet n disa parqe kombtare, t cilat jan t mbrojtura me ligj.

Gjithnj sipas Lists s Kuqe t Flors s Evrops, pr kt specie duhen m shum t

dhna pr numrin e popullatave dhe monitorimin e popullatave t przgjedhura koh pas

kohe. Ruajtja e ksaj specie duhet t bhet me konservim ex situ dhe kultivim n kopshte

botanike (Bilz et al., 2011).


15

3. MIKROSHUMIMI DHE KONSERVIMI IN VITRO I BIMVE

3.1. Shumimi i bimve in vivo dhe in vitro: Avantazhet dhe

disavantazhet

N kushte natyrore, bimt shumohen n mnyr seksuale ose aseksuale apo n mnyr

vegjetative. Krijimi i bimve n mnyr aseksuale zakonisht quhet klonim. Farat jan

produkt i shumimit seksual t bimve dhe kan disa avantazhe, por edhe mangsi ndaj

shumimit vegjetativ:

Farat prodhohen zakonisht n numr shum t madh; Ato mund t ruhen pr nj koh m t gjat, n t vrtet deri sa nuk e humbin

aftsin mbirse t tyre;

Shprndarja e tyre sht e leht; Prodhimi i individve bimor uniform gjenetik nuk sht i pamundur, por i

vshtir;

Disa specie bimore nuk prodhojn fara me aftsi mbirse ose prodhojn fara t zbrazta. Shum bim tropikale barishtore dhe drunore, disa drur frutor dhe disa

kultura t rndsishme bujqsore si patatja dhe panxhari shumohen me organe

vegjetative;

Shumimi in vivo me far apo ai vegjetativ sht i varur nga sezonet.

- Avantazhet e mikroshumimit ose shumimit in vitro

Mikroshumimi ka disa avantazhe ndaj teknikave tradicionale t shumimit t bimve:

Avantazhi kryesor i mikroshumimit sht krijimi i nj numri shum t madh t bimve, q jan identike me njra tjetrn;

Krijimi i nj numri shum t madh t bimve pr nj koh t shkurtr dhe me nj hapsir shum t vogl dhe shum her me kosto m t ult;

Mikroshumimi mund t prdoret pr krijimin e bimve t pa infektuara (pa viruse); Shumohen specie bimore q rriten shum ngadal dhe q shumohen me vshtirsi

me ndonj metod tjetr;

Mikroshumimi mund t kryhet gjat gjith stinve; Kjo sht e vetmja metod praktike pr rigjenerimin e qelizave t modifikuara

gjenetikisht ose kulturave t protoplastit;

Mikroshumimi sht shum i dobishm pr shumimin e specieve bimore, q prodhojn fara t vogla me aftsi mbirse t ult, apo numr t vogl t farave, fara

sterile apo fara t cilat nuk e ruajn aftsin mbirse t tyre;

Mikroshumimi shpesh prodhon bim m t fuqishme dhe me prodhimtari m t lart krahasuar me bimt e shumuara me metoda konvencionale n saj t kushteve

sterile t prodhimit t tyre dhe juvenilitetit.


16

- Disavantazhet e mikroshumimit

Mikroshumimi nuk sht gjithmon metod e prsosur n shumimin e bimve. Kushtet

q kufizojn prdorimin e saj prfshijn:

Ngritja e laboratorve dhe mbajtja e tyre kan fillimisht nj kosto t lart; Krkohen puntor t kualifikuar; Humbja e bimve si rezultat i paraqitjes s ndonj infeksioni gjat mikroshumimit

apo transferimit n tok sht mjaft evidente;

Pas mikroshumimit formohen bim nga nj monokultur, t cilat e humbin aftsin e rezistencs ndaj agjentve specifik dhe kshtu mund t jen t ndjeshme ndaj t

njjtit infeksion;

Disa specie bimore nuk mund t shumohen me kt metod pr shkak t pamundsis pr dezinfektimin e materialit bimor apo sepse prodhojn ndonj

metabolit sekondar q sht toksik pr vet bimn.

3.2. Shumimi in vitro - Mikroshumimi

Teknikat e kulturs s indeve bimore prdoren pr rritjen e qelizave t veuara bimore,

indeve dhe organeve sipas kushteve in vitro pr t rigjeneruara dhe krijuar bimn e plot.

Termi kultura indore shpesh sht prdorur si nj term mbules pr t prshkruar t

gjitha llojet e kulturave bimore, do t thot pr kulturat kallusore, qelizore, t

protoplasteve, pjalmoreve, meristemave, embrioneve dhe organeve (Dirr & Heuser,

1987). Ajo mbshtetet mbi dukurin e totipotencs qelizore, duke qen e aft q nj

qeliz e vetme t ndahet dhe t krijoj t gjitha karakteristikat e qelizave t diferencuara

t organeve, si dhe t rikrijoj bimn e plot. Teknikat e kulturave t ndryshme t indeve

bimore mund t ofrojn disa avantazhe ndaj metodave tradicionale t shumimit. Rritja e

bimve in vitro n nj mjedis t kontrolluar, mbshtetur n njohjen e thell t kushteve t

kulturs dhe natyrs s materialit bimor, siguron shumimin klonal efektiv t gjenotipeve

gjenetikisht superiore dhe t bimve shum t rndsishme n aspektin ekonomik (Iliev et

al., 2010). Kulturat indore prfaqsojn sisteme t mdha eksperimentale, q prdoren

pr inxhinierin gjenetike bimore, si dhe pr studimin e rregullimit t rritjes dhe t

zhvillimit t organizuar nprmjet ekzaminimit t bazave strukturore, fiziologjike,

biokimike dhe atyre molekulare si themele t proceseve t zhvillimit.

Mikroshumimi sht br pjes e rndsishme pr shumimin tregtar t shum bimve

(Dirr & Heuser, 1987; George & Sherrington, 1984; Zimmerman et al., 1986; Stimart,

1986; Fiorino & Loreti, 1987) pr shkak t avantazheve t tij si nj sistem i shumimit

(Debergh, 1987; Pierik, 1997; Razdan, 2003).

Krahasuar me metodat tradicionale t shumimit vegjetativ t bimve, mikroshumimi

mundson prfitimin e nj numri shum t madh t bimve nga nj eksplant i vetm

bimor pr nj periudh relativisht t shkurtr dhe m e rndsishmja n t gjitha stint

(Fig. 3.1). Bimt e fituara nga mikroshumimi n aspektin fitosanitar jan t shndetshme

dhe uniforme. Pr m tepr, teknikat e mikroshumimit nuk varen nga kushtet klimatike

dhe jan veanrisht t dobishme pr speciet q kan fara rekalitrante, t cilat me

shpejtsi e humbin aftsin mbirse, si n rastin e disa specieve bimore tropikale


17

shumvjeare. Mikroshumimi sht gjithashtu shum i rndsishm pr konservimin in

vitro t specieve t rralla dhe t rrezikuara bimore (Siddique et al., 2003; Preil et al.,

1988; Sota, 2012).

N fushn e bimve dekorative, kultura e indeve ka mundsuar n mas t madhe

prhapjen e gjenotipeve superiore dhe prmirsimin e bimve, duke mundsuar tregtimin

e materialit fidanor t shndetshm dhe uniform (Winkelmann et al., 2006; Nhut et al.,

2006).

Suksesi i metods s mikroshumimit varet nga disa faktor si gjenotipi, terreni ushqyes,

rregullatort e rritjes dhe eksplanti bimor, t cilt duhet q me kujdes t zgjidhen gjat

ksaj procedure (Pati et al., 2005; Nhut et al, 2010).

Figura 3.1. Mikroshumimi i bimve me an t kulturs in vitro nga nj eksplant fillestar.

3.2.1. Stadet e mikroshumimit

Mikroshumimi sht nj proces shum kompleks dhe n t vrtet konsiderohet si version

n miniatur i shumimit konvencional, por q realizohet n kushte aseptike. Momenti prej

marrjes s eksplantit bimor e deri te zhvillimi i plot i bimve dhe aklimatizimi i tyre,

kalon npr disa stade (George & Debergh, 2008; Iliev et al., 2010):

Stadi O: Zgjedhja e eksplantit bimor prfshin stadin e marrjes s eksplantit nga bimt n natyr. Para se t fillohet me mikroshumimin, duhet t pasur kujdes t

veant q t merret eksplanti m i mir bimor. Eksplanti q duhet t jet nga bimt

tipike t species apo t varietetit.


18

Stadi I: Ngritja e kulturs aseptike inokulimi n kultur i materialit bimor t dezinfektuar, duke filluar formimin e bisqeve. Objektivi i ksaj faze sht

inokulimi i eksplantit bimor n kultur, duke shmangur kontaminimin e tij dhe

duke siguruar nj mjedis q t nxis formimin e bisqeve (McCown, 1986).

Varsisht nga lloji i eksplantit, formimi i bisqeve mund t filloj nga sythet apikale

dhe sqetullore, nga meristemat, embrionet (organogjeneza direkte) ose nga

kallumet, q zhvillohen n siprfaqet e prera t eksplanteve (organogjeneza

indirekte). Zakonisht pr kt faz duhen 4-6 jav pr t krijuar eksplantet e

gatshme pr fazn e dyt t mikroshumimit (Hartmann et al., 2002).

Stadi II: Mikrocoptimi (Shumimi) formimi i bisqeve dhe i bimzave t shumta. N kt faz, secili bisk jep nj grup t madh t bisqeve t vogla. Bisqet ndahen

dhe vendosen n terren ushqyes t freskt me shtesa t fitohormoneve dhe t

rregullatorve t tjer t rritjes. Materiali i fituar gjat ksaj faze mund t kalohet

n subkultur do 2-8 jav (Hartmann et al., 2002).

Stadi III: Rrnjzimi zgjatja e bisqeve dhe rrnjzimi i tyre. Faza e rrnjzimit prgatit bimt e fituara in vitro pr transferimin n kushte t kontrolluara ex vitro

n dhom vegjetative, pastaj n ser dhe m von n vendin e tyre prfundimtar (n

kushte natyrale). Kjo faz mund t prfshij jo vetm rrnjzimin e bimzave, por

gjithashtu edhe ambientimin e bimve pr rritjen e potencialit pr aklimatizim dhe

mbijetes t tyre gjat transferimit. Induksioni i rrnjve adventive (shtes) mund

t realizohet n kushte in vitro apo ex vitro n varsi t pranis s fitohormoneve

auksinik (Ostrolucka et al., 2007; Gajdosova et al., 2007). Avantazhi kryesor i

rrnjzimit ex vitro ndaj atij in vitro, sht se dmtimet e rrnjve gjat transferimit

n tok jan m t vogla. N kushte ex vitro, formimi i rrnjve sht m i madh

dhe m cilsor (Bonga & Aderkas, 1992; De Klerk et al., 1997, 1999; De Klerk,

2001).

Stadi IV: Aklimatizimi transferimi i bimve n tok n kushtet natyrore t mjedisit. Shpeshher ky transferim shoqrohet me nj mbijetes t ult t bimve.

Para se bimt t transferohen n tok, ato duhet q paraprakisht t prshtaten pr

nj koh t caktuar n dhom vegjetative dhe pastaj n ser, n fund mund t

transferohen n mjedis natyror. Bimt e transferuara nga kushtet in vitro n ex vitro

i nnshtrohen nj modifikimi gradual t anatomis dhe morfologjis s gjetheve

dhe fillimit t funksionimit normal t gojzave. Gjithashtu ato formojn nj shtres

t holl epikutikulare t dyllit n siprfaqen gjethore. Pas ktyre modifikimeve,

bimt prshtaten pr t jetuar n kushtet e mjedisit natyror (Donelly & Tisdall,

1993).


19

3.2.2. Metodat e mikroshumimit

N mikroshumim prdoren pjes t ndryshme bimsh ose eksplante si: copa krcelli me

nj nyje, bisqe ansore, bishta gjethesh, copa gjethesh, rrnjsh, sythe, fara etj. (Fig. 3.2.).

Figura 3.2. Metodat kryesore t mikroshumimit

- Mikroshumimi me organogjenez direkte

N kt metod, bisqet adventive mund t zhvillohen direkt nga indet e eksplantit pa

kaluar fare npr kallusogjenez dhe konsiderohet njra ndr metodat m t besueshme t

mikroshumimit. Megjithat, induksioni i rigjenerimit t drejtprdrejt t bisqeve varet

nga natyra e organit nga i cili sht marr eksplanti dhe sht shum i varur nga gjenotipi

i bims. N kt rast, prekursor kryesor n krijimin e organeve t reja jan qelizat e vet

eksplantit. Prdorimi ekzogjen i fitohormoneve n kt proces mund t ndikoj, por nuk

jan absolutisht t nevojshm. N disa specie, bisqet adventive mund t formohen prej

pjesve t indit me prejardhje nga organet e ndryshme (p.sh. gjethet, krcelli, petalet ose

rrnjt), n t tjera specie kjo mund t ndodh vetm tek nj gam e kufizuar e indeve si

sht rasti te bulbet, embrionet e farave ose indet e bimve t reja.

Disa bim dekorative shumohen in vitro me rigjenerimin e drejtprdrejt t bisqeve.

Kryesoret ndr kto jan disa bim t familjes Gesneriaceae (duke prfshir Achimenes,

Saintpaulia, Sinningia dhe Streptocarpus), ku bisqet ansore mund t formohen lirisht

nga eksplante gjethesh fare t pa prera dhe pa kaluar n fazn e kallusimit. Shum bim

dekorative t tjera dhe disa bim t kulturave bujqsore mund t shumohen shum mir

me kt metod, p.sh., begonia, Epiphyllum, kaktuset, Gerbera, Hosta dhe Lilium

(George & Debergh, 2008). Bimt e krijuara prej bisqeve adventive jan zakonisht tipe t


20

kulturave t vrteta dhe veanrisht pr ato specie q shumohen n rrug vegjetative edhe

n natyr (Jha & Ghosh, 2005).

Kjo metod prdoret zakonisht pr speciet q me meristema apikale apo sqetullore jan t

vshtira t stabilizohen in vitro apo t dezinfektohen.

- Mikroshumimi me an t organogjenezs indirekte

Shumimi me t gjitha metodat indirekte mbart nj rrezik n vete pr t krijuar bim q

ndryshojn gjenetikisht nga njra tjetra dhe nga bima mm. Quhet organogjenez

indirekte pr shkak se bimt e formuara nuk krijohen nga indi origjinal bimor mm,

bisqet e formuara gjat ksaj metode krijohen nga kalluse t paorganizuara apo kultura

qelizore. Me kt metod t shumimit in vitro kultivohen pjesza bimore t cilat m pas

formojn agregate qelizore, t cilat nuk kan ndonj struktur t qart dhe kan nj numr

t kufizuar qelizash t specializuara dhe t diferencuara. Nj qeliz e specializuar sht

ajo q ka nj form (morfologji) dhe/ose funksion t specializuar (fiziologji). N praktik

m t njohura jan kto lloje t kulturave (George et al., 2008):

Kultura e kallusit - sht rritja dhe ruajtja e sasive t mdha t qelizave t

paorganizuara, q rrjedhin nga nj rritje e pakoordinuar dhe e paorganizuar e pjeszave t

vogla t organeve apo indeve bimore. Kjo form e kulturs realizohet me eksplante t

ndryshme bimore (si bishta dhe copa gjethesh, ndrnyje, etj.) dhe duke manipuluar me

prbrsit e terrenit, e sidomos me raportin auksin/citokinin. Nga kjo form e parregullt

e mass kallusore m von formohen organe de novo si rrnj, sythe ose embrione

(Kongjika et al., 2002, 2010; Neuman et al., 2009).

Kultura e qelizave n suspension - konsistojn n rritjen e popullatave qelizore t

veuara apo t grupuara n grumbuj t vegjl, t cilat kultivohen n mjedis t lngt me

lvizje dhe ajrosje t vazhdueshme. Kultura n suspension prdoret n veanti pr

prodhimin e metaboliteve sekondar.

Kultura e protoplasteve - konsiston n kultivimin e qelizave bimore pa mur qelizor,

sepse muri qelizor i jashtm mund t largohet me metoda mekanike ose enzimatike.

Protoplastet e izoluara, t pajisura vetm me plazmalem jan shum t favorshme pr

manipulime t ndryshme (Dodds & Roberts, 1995; Pierik, 1988; Neuman et al., 2009).

Kultura e anterave - sht ajo teknik n t ciln kultivohet e gjith antera s bashku me

mikrosporet e pjalmit. Objektivi sht formimi i bimve haploide me an t formimit t

embrioneve somatik direkt nga pjalmi, ose ndonjher me an t organogjenezs

indirekte. Haploidet kan prparsi t veant n sigurimin e shpejt t homozigotis dhe

sht rruga e vetme e fitimit t saj pr disa specie (Reinert et al., 1977; Mogensen, 1982;

Dunwell, 1985; Neuman et al., 2009).


21

3.3. Realizimi i kulturs in vitro te speciet e familjes Gesneriaceae

- Materiali bimor - farat dhe gjethet

Materiali bimor q prdoret n kultur in vitro duhet t jet i shndetshm dhe aktiv n

rritje. Eksplantet q prdoren n kultura jan t llojeve t ndryshme, prandaj duhet pasur

parasysh se mund t jen edhe burim i infeksionit. Paraprakisht, nse materiali bimor q

prdoret n kultur sht dezinfektuar apo sterilizuar, ather edhe inokulimi i tyre duhet

kryer n kushte aseptike. Terrenet ushqyese prve mikro- dhe makroelementeve

prmbajn edhe lnd t tjera organike dhe vitamina, q e bjn terrenin shum t

favorshm pr rritjen e mikroorganizmave, prandaj ato duhet paraprakisht t sterilizohen.

Farat jan material i leht pr tu dezinfektuar dhe sterilizuar, prandaj prej tyre mund t

prodhohen bim t shndetshme. Pr dezinfektimin dhe sterilizimin e materialit bimor,

prkatsisht t farave prdoren agjent t ndryshm kimik.

Si material fillestar bimor pr kulturn in vitro t specieve t familjes Gesneriaceae dhe

bimve tjera t ringjalljes mund t prdoren pjes t ndryshme t organeve bimore.

Vshtir sht t arrihet sukses n sterilizimin e gjetheve apo t rrnjve t

Geseneriadeve Evropiane, sepse morfologjia e tyre sht specifike (Djilianov et al.,

2005). Prfundimisht, material m i mir bimor pr ngritjen aseptike t kulturs in vitro

pr kto specie jan farat. Rezultate shum t mira n ngritje e kulturs aseptike treguan

farat e Haberlea rhodopensis q u sterilizuan me etanol 70% pr 1 min, ndjekur nga

trajtimi me disa zbardhues tregtar pr 6-10 min dhe me tretsir 0.1% biklorur mrkuri

HgCl2 pr 3-5 min (Djilianov et al., 2005). Pr kt specie bimore, autor t tjer

prdorn forma t tjera t sterilizimit t farave, kshtu Daskalova et al. (2010), zhvilluan

nj protokoll t tyre pr sterilizimin e farave, ku prdoren hipokloritin e natriumit dhe

acidin klorhidrik. Nj protokoll i ngjashm u prdor edhe te farat e R. serbica (Dontcheva

et al., 2009). Rezultate t mira pr farat e R. serbica dhe R. nathaliae tregoi edhe

sterilizimi me etanol 70% pr 3 min (Kongjika et al., 2002, 2010; Daskalova et al.,

2012). Toth et al. (2004; 2006) sterilizuan farat e R. myconi me etanol 70% pr 1 min,

ndjekur me trajtim me tretsir Domestos 30-50% pr 20 min.

Pr speciet tjera t ksaj familje, por jo atyre Evropiane, si eksplante fillestare mund t

prdoren edhe pjes t tjera. Gjethet e freskta t Saintpaulia ionantha u prdorn si

eksplante fillestare t kulturs in vitro. Sterilizimi i tyre me 0.5% hipoklorit natriumi pr

20 min dhe shplarja tri her me uj t distiluar dhe steril tregoi rezultate t knaqshme

(Khan et al., 2007).

Sterilizimi i gjetheve t reja t bims tjetr t ringjalljes Craterostigma plantagineum

me etanol 70% dhe me tretsira zbardhuese tregtare 30% pr 20 min tregoi rezultate t

larta n ngritjen e kulturs aseptike (Toldi et al., 2002). Pr fillimin e kulturs in vitro t

Haberlea rhodopensis si material fillestar u prdorn gjethet e reja, t cilat u sterilizuan

me 70% etanol pr 1 min dhe 0.1% HgCl2 pr 3-7 min (Petrova et al., 2010).

Te speciet e ndryshme bimore pr sterilizimin e farave jan prdorur agjent t ndryshm

kimik me prqendrim dhe kohzgjatje t ndryshme t trajtimit. Kshtu, Haggman et al.

(2009) sterilizuan farat e Pinus sylvestris me etanol 70% n kohzgjatje prej 1 min. Farat

e Vaccinium myrtillus u sterilizuan me hipokloritin e natriumit 3% pr 10 min (Jaakola et

al., 2009). Nj pqendrim m i lart i etanolit sht prdorur pr sterilizimin e farave t


22

vaniljes, farat jan kaluar n etanol 95% (Divakaran & Babu, 2009). Arya et al. (1999)

sterilizoi farat e Dendrocalamus asper me tretsir 4% t hipokloritit t natriumit pr 20

min. Balaraju et al., (2009) prdori nj prqendrim shum t ult t hipokloritit t

natiumit me vetm 0.63% dhe pr nj koh prej 8 min, me kt trajtim arriti t sterilizoj

farat e Swertia chirata. Nj tjetr agjent kimik sht prdorur pr sterilizimin e farave t

Ruta graveolens, hipokloriti i kalciumit 7% pr 5 min (Lievre et al., 2009).

Sterilizimi i farave n kombinim t metanolit dhe ndonj reagjent tjetr kimik tregon

rezultate mjaft t mira. Kshtu, Liu & Saxena (2009) n eksperimentet e tyre me farat e

Saussurea medusa prdoren etanolin 70% pr 30 sek, pastaj hipokloritin e natriumit 5%

pr 20 min. Sterilizim i ngjashm i siprfaqes s farave u prdor edhe te Rehmannia

glutinosa (70% etanol pr 5 min dhe 1% hipoklorit i natriumit pr 10 min) (Hwang,

2009). Abrie & Staden (2001) realizuan sterilizimin e farave t Aloe polyphylla me 70%

etanol pr 5 min, ndjekur me hipokloritin e natriumit 1% pr 10 min. Farat e Sinningia

speciosa u sterilizuan me 70% etanol pr 1 min dhe me hipokloritin e natriumit 2% pr

10 min (Park et al., 2012). Sterilizim i dyfisht u prdor edhe te farat e Taxus baccata,

farat paraprakisht u kaluan n etanol 70% pr 5 min, pastaj n 1% HgCl2 pr 15 min

(Brunakova & Kosuth, 2009). Procedur t ngjashme kan ndjekur edhe Baskaran &

Krishnan, (2011) te farat e Garcinia indica, fillimisht u sterilizuan me etanol 70% pr 2

min, pastaj me 1% HgCl2 pr 1 min. Sterilizimi i farave t Ranunculus kazusensis me

70% etanol pr 1 min dhe i ndjekur me Twen 20 pr 20 min dha rezultate t mira t

sterilizimit (Kim & Oh, 2009). Farat e disa specieve mjeksore t gjinis Scutellaria jan

sterilizuar me etanol 95%, ndjekur me Twen 20 pr 18 min (Cole et al., 2009).

Prdorimi i biklorurit t mrkurit n kombinim me etanolin pr sterilizimin e farave ka

treguar rezultate mjaft t mira edhe pr farat e orkideve. N kt rast, Bhadra & Hossain

(2003) sterilizuan farat e Geodorum densiflorum me 0.2% HgCl2 pr 10 min dhe pastaj

me etanol absolut pr 12-15 sek.

- Prbrsit e terreneve ushqyese

Zhvillimi i kulturs in vitro, prve llojit t eksplantit bimor, n mas t madhe varet

edhe nga tipi apo lloji i terrenit ushqyes q prdoret. Przgjedhja e terreneve ushqyese

bhet n varsi t llojit t eksplantit dhe t species, q shumohet. Pr rritjen optimale t

bimve krkohet prania n terren e sasive relativisht t mdha t makroelementeve (N, P,

K, Ca, S dhe Mg) dhe e sasive t vogla t mikroelementeve (Fe, Ni, Cl, Mn, Zn, B, Cu

dhe Mo). Prve elementeve t lartshnuara n sasira m t mdha prfshihen C, H dhe

O, t cilat sigurohen edhe n forma t tjera n terrene ushqyese. Kshtu s bashku t

gjitha elementet ushqyese prbjn 17 elementet esenciale pr rritjen dhe zhvillimin

normal t bimve. Elementet e tjera si, Co, Al, Na dhe I jan t domosdoshme apo t

dobishme varsisht nga specia bimore, e cila shumohet (George et al., 2008). Secila

specie bimore ka karakteristikat e veta t elementeve ushqyese, kjo sht prdorur nga

autor t shumt q kan eksperimentuar me tretsira minerale (makro dhe

mikroelementsh) t ndryshme, t cilat kan dallime cilsore dhe sasiore n prmbajtjen e

tyre. Krijimi i ktyre terreneve ushqyese n shumicn e rasteve tregoi rezultate shum t

mira n rritjen e bimve n kulturn indore (Rugini, 1984; El Badaoui et al., 1996;

Pullman et al., 2003; Bouman & Tiekstra, 2005; Nas & Read, 2004; Gonalves et al.,

2005). Pr zhvillimin e suksesshm t kulturave indore, prve tretsirs minerale, shpesh


23

krkohet kombinimi n raporte t ndryshme (n varsi t stadit t kulturs) i

fitohormoneve apo rregullatorve t rritjes (Fig. 3.3).

Figura 3.3. Efekti i raportit t auksinave dhe citokininave n zhvillimin e kulturs indore.

N terrene ushqyese, prve elementeve minerale shtohen edhe aminoacidet,

karbohidratet, vitaminat dhe veanrisht fitohormonet apo rregullatort e rritjes.

Aminoacidet si shtesa organike t terreneve ushqyese nuk jan t domosdoshme, por n

disa raste t dobishme pr terrenet ushqyese. Prej aminoacideve q m shpesh shtohen n

terrene ushqyese jan: arginina, asparagina, glutamina, prolina, etj. (George et al., 2008).

Karbohidratet luajn nj rol t rndsishm n kultur in vitro, si nj burim i energjis

dhe i karbonit, por edhe si rregullator osmotik. Disa kultura indore nuk jan

fotosintetikisht aktive prandaj shtesa e karbohidrateve (zakonisht e saharozs) e

zvendson karbonin, q bimt normalisht n kushte natyrore e sigurojn nga atmosfera

me fiksim gjat fotosintezs. Disa karbohidrate tjera (si, glukoza, maltoza, galaktoza dhe

sorbitoli) mund t jen specifike pr kulturat e caktuara indore.

Vitaminat q m shpesh prdoren n kulturat indore jan: tiamina (Vitamina B1), acidi

nikotinik (niacina) dhe piridoksina (Vitamina B6), prve ktyre tre lndve edhe mio-

inozitoli ka nj prdorim dhe rol t veant n kulturn indore. Vitaminat tjera q

prdoren n kultur in vitro jan: acidi pantoteinik, acidi askorbik (Vitamina C),

Vitamina D, E, acidi folik, riboflavina, etj. (George et al., 2008).

Rregullatort e rritjes s bimve n terrene ushqyese kan nj rol kritik n zhvillimin e

rrugs s kulturs in vitro t bimve. Kto lnd prdoren n prqendrime shum t vogla

dhe zakonisht jan fitohormonet sintetike (Tech & Seiler, 2004; Satyavathi et al., 2004;

Cutler et al., 2009). Termi fitohormon rezervohet pr hormonet bimore natyrale.

Rregullator t rritjes quhen ato sintetike si 2,4-D (acidi diklor fenoksiacetik) ose kinetina

(Salisbury et al., 1992).

Shum aspekte t diferencimit qelizor dhe t organogjenezs n kulturn e indeve dhe t

organeve kontrollohen nga nj ndrveprim midis prqendrimeve t auksins dhe t

citokinins (Fig. 3.4). Ekuilibri midis tyre shpesh sht i nevojshm pr formimin e

sythave ansore dhe t meristemave t rrnjve (Mante et al., 1982). Prqendrimi i duhur

i secilit hormon sht gjithmon n varsi t llojit t bims q do t kultivohet, t

kushteve t kulturs dhe t lnds s prdorur. Ndrveprimet midis ktyre dy klasave t

rregullatorve t rritjes jan shum komplekse.

http://www.vt.edu/http://www.fw.vt.edu/forestry/faculty/seiler.html


24

Figura 3.4. Efekti i prqendrimeve t ndryshme t auksins (AIA) dhe citokinins (BAP)

n zhvillimin e kulturs indore.

N kulturn in vitro jan tri klasa t hormoneve bimore q prdorn m shum:

Auksinat,

Citokininat dhe

Giberelinat

Auksinat prdoren gjersisht n kultur in vitro dhe jan pjes integrale e terreneve

ushqyese. Auksinat ndikojn n ndarjen e qelizave dhe zgjatjen e tyre, por kan edhe

efekte tjera si n rritjen e rrnjve, n diferencim dhe degzim, zhvillimin e frutave,

ruajn dominancn apikale, ndikojn n prgjigjen ndaj fototropizmit dhe gjeotropizmit.

Auksinat me prdorim m t shpesht n kultur jan: AIA (acidi-3-indolacetik), AIB

(acidi-3-indobutirik), ANA (acidi naftalenacetik), 2,4 D (acidi 2,4-diklorfenoksi acetik),

picloram, etj.

Auksinat zakonisht prdoren n kombinim me citokininat, t cilat gjithashtu ndikojn n

ndarjen qelizore. Citokininat me prdorim m t shpesht n kultur jan: kinetina,

zeatina, benzilaminopurina (BAP) ose benziladenina (BA), 2-isopentiladenina (2iP).

Giberelinat jan grup i madh i lndve, q prfshijn m shum se 135 komponime t

njohura deri m tani (Thomas et al., 2005). Jan t lidhura shpesh me

Documents

Bekim PhD temple, Faculty of Natural Sciences, Departamenti i