Beynimiz ve Biz -7 (Neden Merak Ederiz?)

7/30/2019 Beynimiz ve Biz -7 (Neden Merak Ederiz?)

1/26

Beynimiz ve Biz -7 (Neden Merak Ederiz?)

Dncelerim, beynimde gerekleen kimyasal ilemlerin sonucuysa, mantn deil,kimyann kurallarna gre belirlenmi olmaldr.

- J.B.S Haldane (Genetiki ve Evrim Biyolou. 1892-1964)

Telefonumuz veya kap zilimiz aldnda, kimolduunu merak ederiz. Bir itfaiyenin siren sesiniduyduumuzda veya itfaiye aracn nmzden hzl

bir ekilde geerken grdmzde; yangnn neredeolduunu, yangna maruz kalanlarn durumlarn

dnrz. Daha dorusu merak ederiz. Meraknedir? diye sorarak merakn ne olduunu merakederiz.

Merak bir duygu mudur? Bir igd mdr? Genler

vastasylaatalarmzdan bize miras m kalmaktadr?

renilen bir ey midir? Akl yrtmenin,muhakemenin, zeknn bir rn mdr? Sadece

insanlara m mahsustur? Hayvanlar da merak eder mi? Bize faydas var m? Merak olmadan

da yaayabilir miyiz?

DOANIN RADESMerakla ilgili bir eyler yazmadan nce, eer okumakla canmz sklmayacaksa, lisedekifizik/kimya bilgilerimizden biraz da olsa bahsetmenin konuya yardmc olacandnyorum.

O halde deneyimize balayabiliriz. Bir miktar sofra tuzunu alp, bir kaba koyduumuzu vezerine de kuvvetli bir asit olan slfrik asitten bir miktar dktmz varsayalm. Slfrikasit, yemek tuzunu etkileyecek ve deney ncesi maddeler, deneyin sonundabaka maddelere

dnecektir. Bu deneyle ilgili kimyasal denklemi aadaki gibi yazalm.

NaCl + H(2)SO(4) NaHSO(4) + HCl

(Not: Blogda, indisli gsterim mmkn olmad iin, bileiklerdeki atom saylar parantez

iinde gsterilmitir)

Burada deney ncesi maddelerimiz; NaCl yani bildiimiz yemek tuzu, H(2)SO(4) diye

gsterilen ey de slfrik asittir. Bu iki maddenin bir birine etkimesi sonucu ortaya kan yenimaddeler (bileikler) de saa doru ok () iaretinden sonra gsterilmitir. Bunlar da,NaHSO(4) olarak gsterilen sodyum bislfat ve HCl olarak gsterilen ve gaz halinde olan

hidrojen klorrdr.
http://oktayaydin.com.tr/2011/11/08/neden-merak-ederiz/281bu-ha97999-44/


2/26

imdi, bizi burada ilgilendiren, iki maddenin birbirine kimyasal etkimesi sonucu ortaya kaniki yeni maddenin (bileik) ne ie yarayaca veya zellikleri deildir. Ya nedir? Slfrik

asidi, yemek tuzunun zerine dkmeyi, yani slfrik asidini, benim iradem ile yemek

tuzunun zerine dkme dncesini bir kenara brakalm ve u soruyu soralm. Budeneyin sonucunda hidrojen klorr gaznn olumasnda benim irademin ne derece bir etkisiolmutur? Deney, benim irademle balatlmtr ama deney sonras, hidrojen (H) atomununklor (Cl) atomunu seerek (aslnda biri dierini semiyor, ikisi de ayn anda birbirlerini

seiyor demek daha doru), hidrojen klorr gazn oluturmas benim irademin deil, doannyasasgereidir. nk, byle bir yasa olmasayd, deney artlarn bozmadm halde, deneyiher tekrarlaymda, deney sonrasnda farkl bileikler meydana gelirdi.

Baka bir rnee bakalm. Lise kimyasndan hatrlarz ki, atom ekirdeklerinin etrafndaelektronlar dner. Elektronlar, ayn, gezegenlerin gne etrafnda dndkleri yrngeler gibi

yrngelerde dnerler. Teknik detaylar bir kenara brakacak olursak, gne etrafndaki herbir yrngede bir adet gezegen varken, a tomlardaki her bir yrngede birden fazla elektronbulunabilir. Mesela oksijen atomunu ele alalm. Oksijen atomunun, atom ekirdeindenuzakta olan ikinci ve son yrngesinde alt adet elektron dnmektedir. Hangi atom olursa

olsun doann yle bir yasas vardr ki, bir atomun ekirdeinden uzakta olan ikinci

yrngesinde, en fazla sekiz adet elektron bulunabilir. Yasa, daha az sayda elektronbulunmasna izin verir (oksijende alt adet) ama fazlasna izin vermez. Oksijen atomu buikinci yrngesine iki elektron daha alp elektron saysn, yrngede bulundurabilecei en stsay olan sekiz adet elektrona tamamlamak ister. Tamamlayamad mddete, kendisini

huzurlu hissetmez. Oksijen, bu yrngesinde, yasann izin verdii miktar olan sekiz elektronbulunsun ister, bunun iin kendisini zorlar, mecbur klar ve bunun iin aba gsterir .Bu da doann bir yasasdr. Byle olunca da, oksijen, kendisi gibi, d yrngelerindeki

eksiklerini gidermek isteyen baka cins atomlar ile elektronlarn paylama derdine der.Kendisine uygun ve yanndan geen atom veya atomlarn elektronlar ile bu paylam yapar.Atomlar arasndaki bu elektron paylam yle bir olur ki, birbirlerinin elektronlarn koparp

kendilerine mal etmezler. Ya ne yaparlar? Szgelimi buradaki konumuz oksijen atomuolduuna gre, oksijen, kendi elektronlarn, yanna gelen dier atomun (veya atomlarn)

eksiklerini tamamlamak iin kullanrken, oksijen atomunun yanna gelen atom da (veyaatomlar) kendi elektronunu (veya elektronlarn) oksijene vererek eksiklerini tamamlarlar.

Peki, bu eksik nasl tamamlanr, mekanizmas nedir diye sorabiliriz. Oksijen atomu, yannagelen atomlardan, kendi yrngesindeki eksii kadar (2 adet), elektronu alr kendisine aitatom ekirdeindeki yrngede dndrdkten sonra, tekrar dn ald atoma iade eder. ade

edilen elektron bu defa sahibinin ekirdei etrafnda dner, sonra tekrar oksijeninekirdeinin etrafnda dnmesi iin, oksijene gider. Bu byle devam eder. Keza, oksijeninyanna gelen ve elektronu eksik olan atomlar da, eksiklerini, benzer metotla oksijenden

salarlar. Bylece, eksikleri tamamlanan atomlar mutlu olurlar. Buna gre eksiklerinitamamlamak iin yan yana gelen bir adet oksijen atomu ile iki adet hidrojen atomu, bildiimizsuyu yani H(2)O olutururlar. Aslnda bu ksm uzatmakla beraber, ilgilendiimiz konu,

elektronlarn ne yapt bilgisi deildir. Bizi esas ilgilendiren ksm, doann, kendisini


3/26

zorladbe lirli bir (ok) yasasnnolduudur. Siz isterseniz, buna dengeye ulamak veyabaka bir ey de diyebilirsiniz. Bu yasa, irademizin dnda gerekleir.

u halde, merak konumuz iin bize lazm olan iki ana unsuru biz yine doadan elde ediyoruz.

1-Bu ve benzeri olaylar, benim iradem dnda gerekleiyor. (rnek: HClnin meydanagelmesi)

2-Doann bir zorlama abas var. (rnek: Oksijenin, d yrngesini sekiz elektronatamamlama abas)

Peki, merak kavramn aklamak iin, neden fizik/kimya bilimi veya benzeri kavramlar

zerinden gidiyoruz diye sorulabilir. O zaman unu dile getirmek gerekir. Merak, beynimizdeolan bir olaydr. Beynimiz de nihayetinde karbon, oksijen, azot, hidrojen ve eser miktarda

(ok az miktarda) dier bilindik maddelerden (elementlerden, bileiklerden) yaplmtr.

Acaba, beynimiz, doann yasalarna tabi olan bu atom, atom alt parack veya bileiklerinuyduu kurallar bozar m? Bu mmkn mdr? Beynimiz, doadaki bilindik maddelerdenyapld diye atomlarn davranlar baka trl m olacaktr? Beynimizin dndaki, szgelimiatmosferdeki oksijen hangi doal yasaya gre davranyorsa, beynimizin yapsn oluturan

oksijen de ayn yasaya tabi olmayacak mdr? Yani, bu oksijen, srf bizim beynimizi oluturanmaddelerden biri olduu ve biz de insan olduumuz ve de daha iyi dnelim diye dyrngesindeki elektron saysn, fazla mal gz karmaz dncesiyle dokuza m

kartacaktr? Elbette ki hayr. te zihinsel faaliyetlerimiz, bu temel yasalarn zerine inaedilmi ve sonsuz kombinasyonel ilikilerle zenginleen ve bugn hala aratrdmz doann

yaratt bir organizasyondur.

DOANIN YASALARI ve SINIRLANMI DNCELERMZN SONSUZLUU Bunu, u ekilde de syleyebiliriz. Atom alt paracklarnn oluturduu yasalar, atomlarndavranlarnn yasalarn belirler. Atomlarn tabi olduu yasalar, atomlardan oluan

bileiklerin yasalarn, bileiklerin tabi olduubu yasalar, bileiklerden oluan hcrelerin,benzer ekilde devam ederek, dokularn, nihayetinde beynimizin nronlarnn almayasalarn belirleyecektir. Yani zihinsel faaliyetlerimizin snrlar (ki bu snr, sonsuz gibi

grnyor) taaaa en altlardan, atom alt paracklarndan gelmektedir. Zihinselfaaliyetlerimizin yasas, aadan yukarya dorudur. Tabii ki bu iliki silsilesinden hareket

eden bir bak as, o zaman irade diye bir ey yok mu? veya dnebileceklerimizinsays snrl m? gibi benzeri onlarca soru sorabilir. Bunun byle olmad, hemenyukardaki satrlarda verilmitir. Beyin gibi byk bir organizasyonun, iradi zihinle ilgili

yaratabilecei varyasyonlarn sonsuz olabileceini ifade etmitik. Tabii ki bu da, yz milyarnronun birbirleriyle olan balantsnn ok daha byk saylara ulamasndankaynaklanmaktadr. Ancak, son sz, beynimizin almasnn ve konumuz olan merak

mekanizmasnn da doann yasalarna bal olduudur.

OCUK VE LEGOLAR

Biz yine de byle bir snr olup olmadn modellemeye alalm. Bir an iindnebileceklerimizin snr olduunu varsayalm ve bu snr da, ocuklarn oynad Lego


4/26

paralar ile anlatmaya alalm. Bir ocuuneline, bin paradanoluan bir Lego seti verelim.ocuun bununla iki eit ev, eit kamyon

yapabildiini ve bunlarn o Lego setinden

yaplabilecek en fazla eit olduunu, yani binpara ile retebileceklerinin bir snr olduunudnelim. imdi de ocua iki bin paradanoluan bir Lego seti verelim. Bu durumda, ocuk,

yapabildiklerine ilave olarak, uak, masa, araba, dolap vb model eitlerini de ekleyecektir.

ocuun elde edebilecei model eitlilii artt gibi (ev, uak, masa, gemi vb.) ayn eyinvaryasyonlarnn says da artacaktr. Yani, bin adet Lego paras ile sadece iki eit ev,

eit kamyon yapabiliyorsa, iki bin para Lego ile yedi eit ev, on bir eit kamyonyapabilecektir. Peki, bu ocua bir milyon ve sonra yz milyon daha sonra bir milyar vegiderek yz milyar (beyindeki yaklak nron says) para versek ne olur? Burada

dnlecek ey udur. Legolarn says snrldr. Hatta teorik olarak bu Lego paralarndankacak ekillerin says snrl olsa bile (beyindeki nronlarn birbirleri ile balants), ocuk,kendisini bu Legolar denizinde, sonsuz retken biri o larak grecektir. Bir baka deyile, artanLego paras (nron says) ile ocuk, daha fazla sayda eit retebilecektir.

Baka bir rnek verelim. Bilindii zere Saysal Loto, 49 say (top) iinden, rastgele ekililegelebilecek 6 adet sayy bilmek zere kurgulanm bir ans oyunudur. 49 adet saydan alt

tane sayy bilmek iin 14 milyon (13,983,816) kadar kolon oynamak gerekir. Bu defa 49saysna (topa) 6 say (top) daha ilave edip toplarn saysn 55 e karttmz dnelim. Bu

durumda, ekiliteki 6 adet tesadfi sayy bilmek iin 29 milyona (28,989,675) yakn kolonoynamamz gerekir. Grld gibi, sisteme sadece 6 yeni top ilavesi ile retebileceimizaltl says yaklak 2 katna kt. Buradaki her bir topu birer nron, 6 saysn da (alt adet

topun yan yana gelmesi) herhangi bir nronun, dier 5 nronla (kendisiyle beraber 6 adet)

balant kurmas olarak dnebiliriz. Artan toplarla (nronlarla) artan 6l says (nronlararasndaki balant) gndeme gelmekte, bu da eitlilii (retilebilecek dnce saysn)

arttrmaktadr. Kald ki, makaleler, bir nronun dier on bin nronla balants olduu ifadeetmektedir. Grlyor ki, snrl bir durumda dahi, hayal gcmz bu snrlara

yetiemeyebilir. (Tabii k i imdilik.) Dolaysyla, zihnimizin byle bir snr olsa bile henz busnrn neresinde olduunu bilemediimizden, retebileceklerimiz bizim iin hala sonsuzdur.

BEYNMZ ve BLGLERBu kadar uzun, belki de adal bir anlatmdan sonra merak kavramna girebiliriz. Peki, beyin

nasl oluyor da iradem dnda, merak denen bu kavram bende uyandryor? Bu itkiyibende nasl salyor? Bacaklarm uzatp televizyonumu seyrederken, nasl oluyor da benidurduk yerde rahatsz ediyor ve beni yerimden kaldrp, aklma bir eyler takp, hareketesevk ediyor? Sz gelimi, geenlerde kafama taklan birkelime iin b ir szle ap bakmamaneden olabiliyor veya uzun zaman nce evin iinde kaybettiimi dndm, bana hediyeedilen zel kalemi, bilmem hangi dolaplarn iinde, ekmecelerde aramaya tevik ediyor.

Beni, o eyi yapmaya nasl zorluyor.


5/26

Merak kavramna temel tekil eden bilgikavram hakknda da bir eyler sylemek gerekir.

yle ya, bilgi denen ey olmasa biz neyi merak ederdik ki? Eer size, plaj kelimesi verilse

ve sonra da, bu kelime ile ilikili olarak aklnza neler geliyor diye sorulsa, neler sylerdiniz?Muhtemel ki biroumuz gne, kum, deniz, ezlong ve benzeri eyler sylerdi. (Tabii ki bu,yaanlan corafya veya kltre gre deiecektir.) Peki, bu ortak armlar byk birtesadfn eseri mi? Elbette ki hayr. Eer bu bir tesadf deilse, beynimizde bunu dzen leyen

bir mekanizma olmaldr. Bu dnceden hareketle, d dnyamza ait b ilgiler (grdklerimiz,duyduklarmz, rendiklerimiz vb.) beynimizde yer ederken, beynimde daha nce var olandier bilgilerle ilikilendirilerekbeynimize yerlemektedir. Szgelimi, plaj ile ilgili bilgiler,kum, gne, ezlong vb. gibi bilgilerle ilikilendirilerek beynimizde konumlandrlr. Bir

baka deyile, bilgilerin snflandrlmayaihtiyac vardr. Daha da doru sylemek gerekirse,snflandrlmaya ihtiyac olan bilgiler deildir, snflandrlm bu bilgileri kendi yararna

kullanacak olan beyindir. Bilgileri ilikilendirip snflandrdktan sonra, neyi neredebulacan neyin ne ile ilikili olduunu kullanacak olan beyindir. Ayakkab bann,ayakkabmzla ilikili olduunu, bu ban, yrrken, ayakkabmzn ayamzdan frlaypgitmemesi iin ie yaradn beynimiz bir ekilde ilikilendirir. Eer bu ilikilendirme

olmasayd, her defasnda yeniden renmek durumundakalr, aba sarf ederdik. Byle olunca da her seferindeyeniden balamak ile, hayata adapte olamazdk. Bir an

iin beynimizde, byle bir ilikilendirme vesnflandrmann kalc olmadn varsayalm. Bu

durumda, her gece yattmzda, harflerin, kelimelerinanlamlarnn birbirleriyle olan ilikilerini unutup ertesign bir gazeteyi okumak iin nce harfleri yan yanagetirip hangi harflerin hangi kelimeleri, hangi

kelimelerin dierleri ile bir anlam oluturduunu hatta okumay yeniden renmek,gnmzn yarsnalrd. Her gn, u kiinin benim babam, dier kiinin benim kardeim ve

dierinin de arkadam olduunu renmem gerekirdi.

Bu kelimeler ve kavramlar beynimizde ylesine mi bulunmaktadrlar? Yani beynimizibo bircam kavanoz gibi dndmzde, be duyumuz vastasyla beynimizin iine giren d

dnyaya ait bilgiler, iine flenmi ve sonra da kapa kapatlm, iinde rastgele dolanansigara dumannn olduu bir kap gibi midir? Eer yle olsayd, beynimizdeki yz milyarayakn nron ve gri madde (gliyal hcre) bo yere arlk yapyor olurdu. O halde, bu bilgileri

birbirleri ile ilikilendirmek, snflandrmak; bir yerde barndrmak iin maddeye (atomlara,elementlere, bileiklere) ihtiya olduunu syleyebiliriz.


6/26

Bir ey daha var. Bir iee baktmzda, iektengzmze k paracklar (fotonlar) vastasyla gelengrntnn, gz merceimizden getikten sonra retinada

(grntnn optik olarak dt yer) olutuunu

biliyoruz. imdi de unu soralm, retinada, k paracklarile oluan bu grnt, gz sinirleri vastasyla beynimizinarka tarafna, grntnn deerlendirilecei ve esas grmeileminin yaplaca oksipital loba giderken, yine k

paracklar olarak m gideceklerdir? Tabii ki hayr.iein grntsn tayan k paracklar, gzde, retina

denen yere arptklar anda orada elektrik atnmlarna-sinyallerine (impuls) dnecek,

beynimizin arka ksmna nronlar vastasyla tanacaklardr. iee ait bu bilgi, beyinde,eitli mekanizmalar vastasyla deerlendirildikten sonra, kendisiyle ilikili ne kadar baka

bilgi varsa (rengi, yaprann ekli, dikeni, sapnn uzun veya ksa oluu, hangi mevsimde

yetitii, zehirli mi deil mi, baka ieklerden daha m ksa, baka iee gre rengi daha mkoyu vb.) bu bilgilerle ba kuracak ekilde beynimizde yer edecektir. Baka bir yazdatartmak zere hemen sylemek isteriz ki, beynimize giren ve bilgi dediimiz ey,

beynimizdeki atom veya atom alt ve bileikler vastasylabelirlenmektedir. Bir baka deyile,

bilgi dediimiz ey, beynimizde bu bilgiyi tayacak ekilde konfigre olmu (dzenlenmi)kodlanm, ilikilendirilmi maddelerdir. Hatta hemen syleyelim ki, bilgiler, nronlararasnda tanrken, bildiimiz yemek tuzundaki sodyum (Na) iyonlarn, mermeri oluturankalsiyum (Ca) iyonlarn keza muzdaki potasyum (K) iyonlarnve nrotransmitter denenkimyasallar kullanmaktadr. yle ya, nronlarn kendisi bilgiyi tayan deil; dzenleyen,

bilgi tayclar ynlendiren ilikilendirenmekanizmalardr. Bir baka deyile, nronun kendisi,bilgiyi tamak iin beynimizin bir tarafndan dier tarafna

gitmez. (Beynin oluumu esnasndaki nron hareketlerinikastetmiyoruz.) Bahsettiimiz gibi sodyum, kalsiyum gibiiyonlarbu bilgileri tarlar. Keza, bilgi tanmas, sinapslar

(beyindeki sinir hcreleri arasndaki balant noktalar) arasnda da yukarda ifade edildiigibi nrotransmitterdenen kimyasallar vastasyla olmaktadr. Sz gelimi, bu nrotransmitterdenen kimyasallardan biri de bize heyecan veren motive eden, beklentiye girmemizde rol

oynayan, cinsel doyumumuzda nemli olan hidrojen, oksijen, azot ve karbondan oluan

dopamin isimli kimyasaldr. Btn bunlarn olmadn dnseydik, yukarda da dediimizgibi, bo kavanoz misali, bilgiler, b ir s igara duman gibi kendi bana dolanrd. Bunca maddekarmaklna da gerek kalmazd.

te merak kavramna yava yava burada girmeye balyoruz. Be duyumuz vastasyla ddnyaya a it elde ettiimiz bilgiler, zihnimize yerlemek iin, nce, kklmzden itibaren

(hatta anne karnnda duyduumuz sesler vb. dahil) bilinli bilinsiz tm deneyimlerimiz,

yaantmz, kltrmzle elde ettiimiz bilgilerle karlatrlr, iliki kurulmaya allr.

Hatta, atalarmzdan bize miras kalan, genler vastasyla gelen igdlerimiz, motivasyonel

unsurlarmz, korkularmz, kayglarmz, sevinlerimiz gibi mekanizmalarla da karlatrlr.nk, beynimize intikal eden bilgiler ancak bu ekilde bizim iin anlamdediimiz sreci


7/26

oluturacaktr. Zaten, baka trls de olamaz. Bu karlatrma, bu anlam retebilmek iinoksijenin, yrngesindeki eksii elektronlarla sekize tamamlama zorunluluu ne kadarsa,ilikilendirilme zorunluluu da en az o kadardr. Byle bir zorunluluk olmayacaksa, byle bir

mekanizmaya ne gerek olduu sorulabilir. Tabii ki bu karlatrma da neyin neyle

karlatrlaca konusunda tesadflk kavramn bir kenara itmiyoruz. Diyelim ki, elimizdebir tarih kitab (edindiimiz yeni bir bilgi) var ve bunu tarih kitaplarnn olduu rafa koymakistiyoruz (likilendirme.) Bu durumda raflarn zerinde o rafn hangi tr kitaplara ai tolduuna dair genel olarak isim verilmi etiketlere (tarih, roman, felsefe vb.) bakarz. Bylebir etiket yoksa, kitaplarn srtlarndaki yazlarabakarz. Kitap srtlarnda da bir bilgi yoksa budefa da raflardan rastgele bir kitap alr, tarih kitab olup olmadna bakar, bir tarih kitab

bulana kadar raflara tek tek bakar ve bir tarih kitab bulduumuzda (hatta kendimizi

dorulamak iin birka tane tarih kitabna daha bakp), elimizdekini o rafa koyarz. Muhtemelki beynimiz bunca evrimsel srete byle uzun ve dolayl bir yolu izlemeyecek kadar

akllanm ve kolay bir adresleme sistemi gelitirmitir. Yoksa, sokakta grdmz kiinin

bizim en yakn arkadamz olduunu anlayana kadar kim bilir ne kadar vakit geerdi.

Eer beynimiz, yeni gelen bilgiyi, referans olarak grd eski bilgilerle mukayese edemezise o bilgiyi alglayamayacak, anlamlandramayacaktr.

Bylece o eyin bir tehdit unsuru mu olaca ve buna

bal olarak oradan kamak veya savamak m gerektiiveya tersine, yaklalmas ve haz alnmas gereken bir

ey mi olduu yoksa ntr m olduu konusundakararsz kalacaktr. Grlyor ki, beyin yeni bilgiyi,

eskisiyle uyumlu olanlarla ilikilendirip snflandrmaihtiyacn, kendi varln koruma ve devam ettirmekiin ihtiya duymaktadr. (duymaya zorunluhissetmektedir.) Bu snflandrmay yapamad

mddete, insan, harekete geemeyecek tedirgin olacaktr. (Burada da, tedirginlik, kaygkorku ve benzeri eylemler iin ekilde krmz ile gsterilen ve amigdalaad verilen iki kk

ksmn devreye girdii biliniyor) Grlyor ki, beyne giren her bilgi bir ekildeilikilendirilmeye mecburdur. Aynsyla, oksijen atomunun ikinci yrngesindeki alt adet

elektronunu sekize tamamlama zorunluluu gibi.

MERAK: HENZ LKLENDRLMEM, SINIFLANDIRILMAMI BLG. Buradan itibaren artk unu syleyebiliriz. Edindiimizher yeni bilgi veya daha evvel beynimize girip ama hala

beynimizdeki yerleik eski bilgilerimizle tam olarak

ilikilendirilmedii mddete merak denen ve bizi birazda huzursuz eden bu duyguyu yaayacaz. Merak

duygusunu yaatan bir unsurun da belirsizlik, kayg gibinedenlerle bal olarak amigdala olduu sylenebilir.

Yine, merakmz sonucu oluan duyguya neden olan bir

baka yerin de, beklentilerimizle ilikili olan nucleus accumbens olduunu syleyebiliriz.Eer sevgiliniz size falanca yerde bulumak zere randevu verdiinde, sevgilinizin gelip


8/26

gelmeyecei konusunda sizi beklentiye sokuyorsa ve

geldii zaman da sizi sevince bouyorsa bu yer; nucleusaccumbenstir. Tabii ki, nucleus accumbens ve amigdalann

grevlerini sadece yukarda bahsettiklerimizle

snrlandrmak doru olmayacaktr. Peki, beyindebahsedilen blgelerin hangi davranlarmzda tepkiverdiklerini nasl anlyorlar diye hakl olarak soracakolursanz, fonksiyonel manyetik rezonans grntleme

(fMRI) cihazlar ile yaplan almalar bu konuda belirleyici olmaktadr. Sz gelimi korkanbir kiinin amigdalalar ekilde de grld gibi daha faal (bu blgeye daha fazla kan akm sonucu, daha fazla oksijen ve glikoz tketimi ve scaklk art) olmakta bu da ekrana

yansmaktadr.Yukarda da ifade edildii gibi, kendimizde eksik olduunu hissettiimiz veona eritiimizde huzur bulacamz bilgi nedeniylebizi araya iten merak mekanizmasnn

bizde yaratt duygu, tedirginlik olabilecei (amigdala) gibi bizi beklentiye sokan (nucleus

accumbens) bir duygu da olabilmektedir. Sz gelimi,burs kazanmak iin girdiimiz birsnavdan, belirlenen puann zerinde not alp almadmz hem merak edip hem deyaadmz kaygy rnek gsterebiliriz.

Bu aamada, merak ile ilgili uzunca bir tanm yaparsakunu syleyebiliriz. Merak dediimiz ey, beynimizdeilikilendirilemeyen, snflandrlmayan bilginin bu ilikiyi

salamamz veya snflandrmamz iin bizi dnmeyesevk eden veya bu ilikilendirme, snflandrma iin hala

ilave bir bilgiye ihtiya varsa bu defa da biziaratrmaya-dnmeye sevk eden motivasyonel birunsurdur. Motivasyonel unsur ifadesinin kendisi bile bu

tanmda gizemini korumaktadr. Bu, gizem olarak grneneyin de, nihayetinde fiziksel ve kimyasal sreler

olduunu syleyelim ve bu gizemden kurtulalm. Bir kimyasal olay bizi nasl harekete

geirebilir diye sorabiliriz. Nasl ki gzme doru hzla bir cisim yaklarken gzm irademdnda kapatyorsam (refleks), nasl kibir snava girdiimde bbrekst bezimin salgladadrenalin, kalbimizin pat pat atmasna neden olabiliyorsa, merak mekanizmasn tetikleyenkimyasallar da bizi harekete geirir. Aslnda bizim, bu ve benzeri konularda gizem

aramamzn nedeni, bir iradeye sahip olan biz insanolunun, kendisini evrende ycelterek(sblimasyon) irademiz dnda b ir harekete zorlanyor o lmamz kabullenemiyor olmamzdr.zetle, bu motivasyonel unsur, canly harekete geirmeye zorlar (oksijende d yrngesinisekiz elektrona tamamlama rnei) bunun iin aba gsterir, eylemde bulunur. Baka birtanmla, merak; snflandrlmam- ilikilendirilmemi bilgiyi, gerekli ilikilendirme modelinisalamak iin, eitli enzimler, nrotransmitterler, iyonlar vastasyla irademiz dnda bizeilk itkiyi (motivasyon) vererek harekete geirme mekanizmasdr. Bu itkiyi aldktan ksa bir

beyinsel toparlanma ile ayn andalkl olarak, dnen beynimizi, (neyi arayacaksak) yani

bilisel sreci devreye sokmaktadr. (Ayaklarmz uzatm TV seyrederken, kaybolan

kalemimin aklma gelmesi yani zihnin, kaybolan kalemle ilgili snflama yapma istei ve


9/26

bunun sonucu olarak ayaklarmz toparlayp, kaybolan kalemimizi aramaya karar verme

rneindeki gibi)

Evet, rahatlkla syleyebiliriz ki, merak; cinsellik, alk gibi b ir igd olup ayn zamanda bir

motivasyon kaynadr. nk, bilindii zere motivasyon, sadece bizi heyecanlandran,anlamnda deildir. Motivasyonun anlamnn da Latincede harekete geiren olarakanlamlandrlm olmas merak konusuna da uymaktadr. Televizyon seyrederken bizi,aklmza taklan bir nedenle ekmeceleri dolaplar aramaya sevk eden bu unsurdur.

Demek ki belirsizlik denen ey bir anlamda merak ile ilgilidir. Beynimizin iinde olup dailikilendirilmemi bilgi(ler) varsa, bu durum bizi, ilikilendirme olana kadar (belki bir mrboyu) rahatsz edecektir. (Amigdala). Beyin, kendisine dhil ettii bilgiyi babo

brakmamaktadr. Snflandrmak istemektedir. Beynimize giren bilginin, irademiz dndaolmak zere, beynimizde daha evvel var olan bilgilerle ilikilendirilip dngy tamam lamaya

ynelik zihinsel faaliyetlerin zorunluluunu bu dizimizde yer alan Beynimiz ve Biz -2

(Zeigarnik Etkisi) ile de gstermeye almtk. Merakn, kiide yaratt ve mr boyudevam eden huzursuzluk ve beklenti rnei olarak 1963 ylnda balayan, on sene kadar

devam eden Vietnam savanda kaybolan Amerikan askerlerinin, bir gn sa olarak dnpdnmeyecekleri beklentisinin, askerlerin ebeveynleri veya elerinin yllar boyu sren zihinsel

mcadelelerini gsterebiliriz. Ebeveynler veya sevenleri iin kaybolan bu kiilerle ilgiliolarak, zihinde bir snflandrma, ilikilendirme yaplmamtr.(Akibeti belli deildir) Hatta,en azndan kaybolan askerlerin ldne dair haberlerini almak bile ve biliniyorsa gml

olduu yerleri ile ilgili bilgi sahibi olmak, ilgili kiileri rahatlatacak, meraklarn giderecektir.(likilendirme, snflandrmann tamamlanmas). lgintir ki, ebeveynler veya sevenleri,

kaybolan askerlerin lm haberine sahip olmay, o askerin, zihinlerinde kayp olarakkalmasna tercih etmektedirler. Kkken bir ekilde kaybolan, alnan ocuklarn, zellikleannenin zihnindeki bu travmann etkisi byk olsa gerek.

MERAK NEDEN VARDIR?

imdi aadaki trden baz sorular soralm.

Uzayl diye bir ey var mdr?Gelecek yzylda dnyada neler olacak?

nsann nlanmas mmkn olabilecek mi?

Anahtarm nereye koydum?

Kardan gelen adamn ad nedir?

Evde akam iin ne yemek var?Naslsn?

imdi de unu soralm. Yukardaki soru cmlelerinden hangisi merak kavram ile ilgilidir?

Cevap, hepsi olacaktr. Yolda giderken, karmzdan bize doru gelen kiinin sal, ruhhali bir nebze de olsa b izi ilgilendiriyorsa (yani laf olsun diye sormayacaksak) o tandmza

naslsn? diye sormak bile merak mekanizmasyla ilgilidir. Bazen karmzdakine konumaesnasnda sen nerelisin? diye sorarz. Kiinin nereli olduuna bakarak (empati belki deduruma gre sempati), kalp yarglarmz (sterotip) devreye girecek, akl yrtmelerimiz

balayacak, kiiye daha salkl bilgiler vereceimize inanacaz (yardm etme duygusu.zgecilik, altruizm.) Belki de nereli olduu bilgisine bal olarak dncelerimizdeki
http://tanrivarmi.blogspot.com/2012/10/beynimiz-ve-biz-2-zeigarnik-etkisi.htmlhttp://tanrivarmi.blogspot.com/2012/10/beynimiz-ve-biz-2-zeigarnik-etkisi.htmlhttp://tanrivarmi.blogspot.com/2012/10/beynimiz-ve-biz-2-zeigarnik-etkisi.htmlhttp://tanrivarmi.blogspot.com/2012/10/beynimiz-ve-biz-2-zeigarnik-etkisi.html


10/26

tahminlerimizin o tarafl bir kiiyle ne derece rteceini grecek ve kendimize dnp, nekadar da doru biliyormuum, bravo bana diyeceiz. (Kendimizi yceltmeduygusu/sblimasyon). Belki de o kiinin nereli olduunu rendiimizde, yine kalpyarglarmza bal olarak, kendimizi tehdit altnda hissedecek, o kii ile daha fazlaoyalanmadan oradan uzaklaacaz (gvende hissetme duygusu). Yoksa kiinin nereli

olduu bizi bu kadar neden ilgilendirsin ki? Adam ne soruyorsa, ona gre cevap verir veoradan uzaklardk. Anlatmak istediimiz, merak duygusu, bizi gvende tutmak, huzurluolmamz, beklentiden kurtarmak gibi ve akl srecinin de devreye girdii ama sonunda tekrar

duygusal bir mekanizma ile ilikilendirilen bir ateleyici, bir itki, bir mo tivasyon unsuru

olduudur. Merakn kendisi irade deildir. rade, akl yrtme, bu atelemeden, itkiden sonradevreye girmekted ir.

MERAKIN SAFHALARI

Merak ile ilgili olarak u sreten bahsedebiliriz. 1. Kuluka safhas/eik deer: Beynimizdeki snflandrlmam/ilikilendirilmemi bir

bilgiye ait gerek elektrik, gerekse kimyasal sreler yle bir eik deeriaar ki, bilincimizitetikler, bizi motive eder, harekete geirir. Byle bir eik deer olmasayd, zihnimizde,snflanmam her bilgi bizi merak ettirirdi. Zihnimizi karmaaya iterdi, gnlk hayatmzda

bizi huzursuz klabilirdi. Belki de, takntl olmak, bu mekanizmann fonksiyonundaki birskntdan ileri gelebiliyor olabilir.

Eik deer kavram ile ilgili u rnei verebiliriz. Bilindii gibi, kulamzn, bir sesiduyabilmesi iin, o eyin saniyede 20den fazla titremesi gerekir. Szgelimi, bir yeresabitlenmi ve saniyede 15 defa titreen bir telin havada yaratt ses dalgasn duyamayz.


11/26

Duyabilmemiz iin saniyedeki titreim says olan 20 eik deerini amaldr. Saniyedeki 15titreimi duymuyor olmamz, bu titreimin havada ses dalgas yaratmad anlamna gelmez.Kulamz bunu duyacak kadar hassas deildir. Keza, saniyedeki titreimi 20 binden fazla

olan ses dalgalarn da ortalama bir insan kula duyamaz. (Bu frekanstaki sesi de duyan

istisna kulaklarn olmas bizi artmamaldr. Ancak biz burada ortalama bir kulaktanbahsediyoruz.). Ama kulaklar bizden daha hassas olan kpekler, bu sesi duyarlar. Bir bakadeyile, kpeklerin duyduu ama artk bizim duyabileceimiz son snr yani st eik deer 20bindir. Bu rnekle, beynimizdeki bilginin ilikilendirme, snflandrma ihtiyacn hissettirme

ile eik deerlerin (enerjilerin) olabileceini anlatmak istiyoruz. Eik deeri aan bu enerjinereden geliyor diye sorulabilir. Elbette ki bu enerjinin de nihayetinde, beyinin kendi

kimyasal reaksiyonlarnn ve elektrik akmndan salandn, bunun da yediimiz yiyecekler

soluduumuz hava vesaire temin edildiini unutmamak gerek.

Bu safhadaki olaylardan bilincin henz haberi yoktur. Dolaysyla bu safha, beynimizin,

bilgileri snflandrma ihtiyacn duyduu, ancak, merak mekanizmas tarafndan bilincinhenz tetiklenmedii, bilincin henz devreye girmedii, merak mekanizmasnnyaptklarndan bilincimizin haberdar olmad hazrlk safhasdr. (Belki bu ksm sezgidediimiz unsurla da balantl olabilir)Eik deerin almas ile (motivasyon) bilin bundanhaberdar olur.

2. Uyarlma/merak duygusu/bilin (Aratrma safhas): Eik deer aldnda, artk,merak mekanizmasna bilin de elik etmeye balar. Nasl ki heyecan eitlerinden olansevin, znt, tiksinti, fke, korku gibi duygusal srelerde farkl duygular hissediyorsak,

bilincimiz tetiklendii andan itibaren, merakn kendine has duygusunuhissetmeye balarz.Ayaklarmz uzatm televizyon seyrederken, birden, zihnimizin bizi, uzun zamandrkaybettiimiz kalemimizi ekmecelerde aratmaya balatma sreci, eiin ald ve

bilincimizin de merak eylemine elik ettii (hangi ekmecelerde arayacamz) andr. Bu

merak duygusu bizi, yaratt etki kuvvetinde harekete geirir.Dier bir ifade ile, her merakduygusunun, bizi etkileme sreci, o bilginin zihinde kendisini snflandrma ihtiyacnn

yaratt itki enerjisi kadar olacaktr. Bu motivasyonel etki, bizi bilgi toplamaya, aratrmayaiter. Bu safhada, bilin ile merak ayn anda egdml olarak bu srecin parasdrlar. Merak mekanizmas, bilinci tetikledikten sonra, grevini bitirmez. nk merak bittii anda,

bilin de aratrma safhasn, sonuca ulamadan yarm brakr. (Aada aklanan problem

zme rnei.) Bu safha, bilin vastasyla, dardan alnan ila ve yeni bilgi(ler)in

deerlendirmeye katld, ilikilendirme varyasyonlarnn denendii safhadr. Elbette ki, bumerak giderme safhasna, illaki bilim insan edas ile bakmak doru olmaz. Kar tarafa

sorduumuz, naslsn? sorusu karlnda aldmzcevap da merakmz gidererek merakmekanizmasnn bir paras olacaktr.

3. Merakn snmlenmesi/Tatmin olma duygusu: Bu safha, merak edilen eyle ilgilisonuca ulald safhadr. Bu safha, merak ile ilgili duygunun snmlendii, sreten

ayrld safhadr. Bu safhada bilin hala devrededir. Elde edilen sonuca gre, bilginin

faydaya evrilmesi, ihtiyacn giderilmesi iin karar verme sreci balar. Faydaya evirmeilemi, elde edilen sonula ilgili olarak, ya o eye yaklalacak veya o ey tehdit uns uru


12/26

olduu iin o eyden uzaklalacaktr. Bu dnceden hareketle, bilinle beraber, amigdala venucleus accumbens devrede olmaldr. Sonu olarak bu safha, bilinle beraber, yaklama, hazalma veya uzaklama, kama safhasdr.

Bu safhada merak duygusu snmlenmitir. nk gerekli ilikilendirme veya snflandrma

yaplmtr. Ancak, zihnin bu abas sonucu ya bir haz alma ya da bir ac ekme safhasnagirilecektir. Yani mutlaka bir duygu safhasna balanacaktr. En basitinden, kar tarafasorulan naslsn? ifadesinden sonra alacamz cevaba gre memnuniyet veya zntduyabiliriz. (arabiliriz)

Bu safhada, bilin vastasyla yeni bilgilerin gerekli ilikilendirme, snflandrma ilemitamamlanmtr. Veya, yaplan aratrmalarla o bilginin beni merak ettirmeyecek ntr bir b ilgi

olduu anlalm, ilikilendirme, snflandrma ihtiyac kalmamtr. Dier bir ifade ilebeyinde fazlalktr. Bu, merak duygusunun snmlendii safhadr. Ancak, bu snmlenme,

bilinci ateleyen merak duygusunun snmlenmesidir. Bunun anlam, 3. Safhada elde edilen

sonu, yeni bir merak duygusunun unsuru haline de gelebilir. Bylece, bilin, yeni bir merakunsurunun tetikleyicilii ile i birliini devam ettirerek, aratrmaya ynelir, nihayetinde yeni

bir merak dngsne girilebilir. Edindiimiz her yeni bilginin, bize, merak edilecek yeniortamlar yaratmasn bu ekilde ifade edebiliriz.

Belki de, sezgilerimiz erevesinde gerek amigdala gerekse dier haz mekanizmalarmz,birinci safhadan itibaren devreye giriyor olabilir.

MERAK OLMASAYDI

Eer merak mekanizmas olmasayd, soru sormazdk. Hatta daha da ileri giderek, soru denen

bir kavramn ne olduu hakknda bir algmz olmazd. Eer soru soruyorsak, daha dorusumerak mekanizmas tarafndan sorduruluyorsak (sormak iin mot ive ediliyorsak) bununnedeni, ifade edildii gibi, henz ilikilendirilmemi, snflandrlmam bilginin, var olan

bilgilerle, kavramlarla ilikilendirme, snflandrma zorunluluundan kaynaklanmaktadr.(Oksijeni hatrlayalm)

Evet, soru sormak, merakmekanizmasnn bir rndr. Sorusorduka ve cevaplarn bulduka merakmza neden olan

belirsizlikler ortadan kalkacak, biz de evremizde kendimizitehdit altnda olmadan, daha uyum salam olarak gnlk

yaammza devam edeceiz. Sz gelimi, karmzdakine

naslsn? diye sorduumuzu ve karmzdakinin de hicevap vermediini dnelim. Neler hissederdik?

Aalanma m, tehdit mi, arma m, belirsizlik mi? Merak

duygusu bizebaka hangi sorular sordururdu?

Yukarda da ifade ettiimiz gibi, merak mekanizmas, aklyrtmeyle egdml alyor olmaldr. Yani merak, bize,

soru sordurmakla ilgili ateleyicidir. Hatta unu iddia etmek mmkndr. rademiz

erevesinde akl yrttmz bir durumda, merak mekanizmas bir an iin devre d kalsa,akl yrtme srecimiz de o an bitecektir. Bir an iin havuz problemi zyor olduumuzu


13/26

dnelim. Sonuca da be safhada eriebileceimizi varsayalm. Kt kalemle zmsrecinde, her bir safhay bitirirken, zihnimiz bir sonraki safhay merak ediyor olacaktr.(Aksini syleyebilir miyiz?) Tam bu anda merak mekanizmas devre d kalsa, o duygu yok

olsa, akl yrtmeyi hala srdrr mydk, problemi zme isteimiz hala olur muydu?

Diyelim ki evdeyiz. Be safhalk bir problem zyor olalm. (Problemin ka safha olduunemli deil, nemli olan aklamamza kolaylk getirmesi.) Problemin daha ncsafhasnda iken sonucun ne olduunu zihnimizden bulduumuzu varsayalm. Geri kalansafhalara devam eder miydiniz, yoksa sadece sonucu yazp kalemi bir kenara atar mydnz?

Merak, canllar, aratrmaya sevk edip, trn var olmas, dln devam ettirmesianlamnda, cinsellik, aidiyet, alk, evreye uyum salama, evre imknlarn kendivarln devam ettirmek iin faydayaevirmeye yarayan bir igddr.

Peki, kar tarafa sorduumuz, naslsn? sorusu karlndaki aldmz bir cevap bize ne

tr fayda salayabilir ki? Kar taraf, sevdiimiz bir kii ise, onun iyi olduunu renmek,bizi sevindirir, o kii iin endie duymayz. O kiinin iyi olmas ve varl bizi motiveetmektedir. (Fayda.) Eerbu kiipatronumuz ise, aldmz cevaba gre (mimikler, ses tonu,vcut dili), patronun bizim ile ilgili dncesini kendimize gre deerlendirdiimizde; i

gvenliimiz, zam alp alamayacamz hakknda yorum ans elde etmeye bir kanaate

varmaya alrz. Bylece kendimizi gvende hissedecek bir anlam fayda olarak grrrz. Enazndan, merak ettiimiz konu hakkndaki o ey ntr bile olsa, o konu artk bizim

gndemimizden km ve zihnimizi rahatsz etmeyecektir. Sonuta, merak mekanizmasvastasylaelde edilen bilgi bir ekilde faydaya evrilecektir

MERAK EDYORUMu cmleye cevap arayalm. Zaman zaman, bugn canm ders almak istemiyor gibi

dncelerimiz olmutur. Bir irade beyan gibi grnen bu cmleyi analiz edelim. Buradasorulacak soru, ben istemediim iin mi canm istemiyor, yoksa canm istemedii iin mi

benim istemediimdir. radeye bal olan sylem birincisidir. u halde Canm istemiyor

diye iradeye bal sylenen bir cmle, doru olamaz. Doru olsayd, canmn iradesiolduunu sylememiz gerekirdi. Yapmakta olduumuz veya yapacamz dndmz eylem (ders almak) iimizdeki motivasyonel unsurlar (adrenalin, dopamin vb. aklagelebilecek hepsi veya bir ka), o an devre d kald iin, benim, isteme yani akl yrtmeeylemimi o konuda sekteye uratmaktadr. Kald ki, motivasyonel unsurlar, i radeden

bamsz, canlya balang eylemini veren mekanizmalar olduunu ifade etmitik. yle ya,ismi zerinde, motivasyon, movere kelimesinden gelip de anlam harekete geirendeilmidir? Bu durumda beni, kendi aklmdan bala kim harekete geirebilir ki, o zaman benim

iradem yok mudur? gibi sorulara da cevap vermek gerekir. Sonu olarak o an canmnistememesi benim elimde deildir. Aslnda, ruh hali dediimiz ey de tam olarak budur.

Doru sylem yle olmaldr. bugn canm yani motivasyonel unsurlarma ait dzenlemeler

(dopamin, adrenalin, serotonin vb. ) yeterli ve uygun olmad iin ders alamyorum. u

halde, benzer bir akl yrtme ile baktmzda Merak ediyorum cmlesi ne kadar doru bir

sylem olabilir? Dolaysyla, Merak ediyorum cmlesi de benzer ekilde irdelenmelidir.Dier taraftan, byle bir durumda, irademizin tamamen devre d kaldn syleyemeyiz.


14/26

Ders almakla ilgili bir sonucu, iradem vastasyla duyguma balamam gerekir. Eer, dersalmazsam, snfta kalacam, bu da bana zaman kaybettirecek, para kaybettirecek, mezunolamayacam, alp eve para getiremeyeceim eklindeki rneklerde olduu gibi, acdan

kanma duygusuna balanacaktr. Veya, ders alrsak, alacamz bir dl, babamzn

sinemaya gitmek iin bize verecei para vb. rneklerde grld gibi, durumu yine birduygu mekanizmasna balayacaz. Bu durumda, o eyi yapmazsak ortaya kacaksonularn baland duygu baskn kacaktr. Bu da tekrar, zayf anlamda da olsa merakmekanizmasn balatacaktr. Byle bir durumda, almazsak bizi bekleyen muhtemel

sonulara baladmz baskn duygu eliinde, merak ve bilincin ayn anda alyorolduunu syleyebiliriz.

MERAK ETMEDEN YAAMAKMerak mekanizmas olmasayd ne olurdu. Merak bir ihtiya mdr? Bir zorunluluk mudur?Hayvanlar lemine, hayvanlarn avlanma esnasnda, avn kollamasna bir gz atalm. Sz

gelimi bir aslan, pusuya yatm, bir ceylann davranlarnn ne olacan kestirmeyealmaktadr. nk aslann, gemi dnem tecrbelerinden dolay ceylann muhtemelhzn, kaabilecei alanlar, hatta aradaki engelleri (kaya, al rp, dere vb .) naslaabileceine dair referanslar tamamdr. Ancak, bilmedii ey, ceylann nasl davranaca

yani aslann deneyimle elde ettii referanslarla uygun bir konumda olup olmayacadr.

Ceylan, aslann referanslarna uygun davranrsa, aslan ceylan avlayacaktr. Aslan, sindiiyerden ceylan gzlemekte ancak ceylana saldraca an henz bilmemektedir, bir baka

deyile merak etmektedir. Tam bu anda, aslann zihnindeki bilgiler devinim iindedir.nk ceylann bulunduu pozisyona, vcut durumuna, uzaklagre, aslann zihnindeki bu

referans bilgileri de devaml olarak birbirleri ile ilikidedir ama henz snflanmamtr. Aslaniin merak sreci devam etmektedir. Bu merak sreci, aslan, hem huzursuz ederken(amigdala), hem de beklentiye sokmaktadr. Eer, ceylan, aslann uygun referanslarna gre

hareket etmi ve aslan ceylan avlamsa, avlanmaya ilikin tm bilgiler ilikilendirilmitiryani snflandrlmtr. Merak olay snmlenmitir. Buna karlk, ceylan, aslann avreferanslarna uymam, tehlikenin farkna varm ve oradan uzaklam ise, aslann

zihnindeki merak sreci yine snmlenmitir. nk aslannn beynindeki, ceylan avlamayailikin tm bilgiler, potansiyel avn avlanamad bilgisi olarak snflandrlmtr. unutekrar etmekte yarar var. Aslann, bu av iin (avlanmsa da, avlanamamsa da) merakduygusu snmlenmitir. Her halkarda merak mekanizmas, grevini tamamlamtr. Buna

karlk, aslan, karn hala a olduu iin, bir baka potansiyel avn nerede, ne zaman, hangidurumda bulup bulamayaca ile ilgili yeni bir merak srecinin de arifesindedir. Ancak,merak, tek bana sreci devam ettiren bir unsur olarak grlmemelidir. Nasl ki, insan bir

konu hakknda ateledikten (motive ettikten) sonra, akl yrtme ile egdml bir almamekanizmasndan sz edebiliyorsak, aslan iin de, merak ile beraber, avn avlayabilecekzihin dinamikleri ile egdml alan bir mekanizmadan bahsedebiliriz. Bu cmleye

bakarak, rtk olarak, aslann da belli bir yere kadar karar mekanizmasnn o lduunu da iddiaetmi olduk. Tabii ki, hayvanlarla yaplan deneysel almalar ve serbest ortamdaki gzlemler

de onlarn beyinlerinin pek de bo olmad, kendi zeklar erevesinde karar verme

mekanizmalarnn olduunu gstermektedir. Yine bu rnee bakarak, aslann avn avlamasile mutluluk, avlayamad zaman da mutsuzluk, huzursuzluk duygular hakim olacaktr.


15/26

Aslan, avlanm da olsa, avlanamam da olsa, srecin sonunda merak duygususnmlenecek, buna karlk, yaplan eylemim sonucuna bal olarak baka bir duygumekanizmas devreye girecektir.

Buradaki olayn bir merak deil, karar verme sreci olduu sylenebilir. O zaman, kararanndan bir adm nce hissettiiniz duygu ne idi diye sormak gerekir. Ayaklarmz uzatmTV seyrederken, bizi aniden ekmecelerdeki kalemi arattran birinci ate leyicinin karar vermeolduunu syleyemeyiz. Karar verme, merakn giderildii, bilginin, ilikilendirilerek yeni

(veya bilinen) bir kt (karar) elde edilmesi halidir. Halbuki, bizi, ayaklarmz uzatm TVseyrederken kaybolan kalemimizi aramak zere yerimizden sratan, merak eyleminin eikdeeri aarak bilincimizi de bu srece dhil etmesidir. Buna gre karar anndan nceki an,

merak ve akl yrtmek birlikte ilemektedir. Bir havuz problemini zme safhasndayken,daha henz, sonucun ne olduunu bilmediimiz, ama ilemlere devam ettiimiz safha(lar)da,

hem akl yrtr hem de ayn anda merak ederiz.

Anlatlmak istenen, merak denen kavramn; cinsellik, alk vb. gibi igdler gibi biziharekete geiren motivasyonel unsurlardan biri olduu, iradem dnda balad;bilincime, karar vermeme, akl yrtmeme elik eden zorlayc bir mekanizmaolduudur. Merak, dier igdler gibi, doyurulma, tatmin olma ihtiyacndankaynaklanr. Merakta da bilgiye olan ihtiya n plana kar.

Burada tartmak yeri midir bilmiyorum ama, aslnda hangi igd olup da bilgiye ihtiyaduymaz ki? Bilgi derken, sadece bizim anladmz anlamdaki b ilgiyi mi kastediyoruz? Sonu

olarak, bilgi, ilgili mekanizmay uyaracak olan kodlardan oluan uyaranlardr.

Merak, ayn zamanda dikkatsrecimizi de tetiklemektedir. (Nucleus accumbens)

u halde sadece insanlarda deil, hayvanlar leminde de olan merak; hayvann evreye uyumsalamasn, hayatta kalabilmesini, dln devam ettirebilmesini ve bunun iin de hayvann

karar verebilme mekanizmasnn izin verdii lde aratrmaya sevkini salamaktadr.nsanda ise, son bir ka yz bin senedeki geliimi ile prefrontal korteksin (karar verme

mekanizmas) devreye girmesiyle merak mekanizmas, bizi daha ileriye gtrm, kendimizitekrarlamayan, zenginleen bir kltrn nedeni olmutur.

Merak, mekanizmasnn sebep olduu belirsizlik ile bizi harekete geiren, aratrmaya,bilgi toplamaya sevk eden motivasyonel ve kendimizden emin olma durumu ile bu

belirsizliin giderildii bir duygu, bir i gd mekanizmasdr. Tabii ki burada, bilgitoplamak derken, illaki bilim adam edasyla bir b ilgi toplamay kastetmiyoruz. En basitinden,

bir kedinin bir p tenekesindeki gazete kdnn altn patisi ile kartrarak, bir yiyecek olup

olmadna bakmak da bir b ilgi toplamadr.

Acaba merak etmeden de yaayabilir miyiz? Bence bu mmkn grnmemektedir.

Yukardaki bilgilerden yapacamz dier bir karm da, merakn, bilincimizi o konuyla ilgiliateliyor, motive ediyor olmasdr. Aksi halde evremizdeki tehditleri bilincimize


16/26

tayamayacak, bundan kaamayacaktk. Peki hayvanlar da merak ediyorsa, onlarn bilinciyoksa tehditlerden nasl saknyorlar eklinde bir soru sorulabilir. Hayvanlarla aramzdaki

bilin fark, b izleri bu tehditlerden kamak iin alternatifler reterek (saklanlacak iyi bir yer

bulmak, bir eyi alet olarak kullanarak tehdidi durdurmak/uzaklatrmak, silah yapmak, tank,

tfek yapmak vb) veya stratejiler gelitirmek, planlar yapmak eklinde farkl klmaktadr.Hayvanlarda ise, igdleri ile gelen ve beyninin kapasitesi erevesinde doadan edindiitecrbeleri kullanmalar ile snrl kalmalardr. Hayvanlarn da, yaamlar boyu elde ettiitecrbeleri ve genlerle geen korunma, var olma, varln srdrme mekanizmalarn kendi

lsnde karar mekanizmasolarak kullandn syleyebiliriz.

Merak mekanizmasnn, canllarn doaya uyumlu olmasn, varln srdrebilmesi iin

aratrma yapmasn salayan motivasyonel bir ateleyici bir balatc olduunu syleyebiliriz.Merak, elbette ki kiiden kiiye deiecektir. Hi merak etmeyen insan var mdr? Sanrm,

bunu tam karl olmasa da duyarszolmakla e anlaml grebiliriz. Ancak, burada merak

etmeme eylemini, o kii iin tm srelerde bu mekanizmasnn almad varsaymak olarakdnyoruz. Bu da pek mmkn deildir. En azndan karn acktnda, yiyeceinin neredearanmas gerektiini merak edecektir. Sanrm ki, merak etmeyen bir kii yoktur. Merakunsurunun olmad bu durumlarda, elbette ki bu fertler evre ile uyumluluklarn

salayamazlar, varlklarn srdremezler ve nihayetinde bu kiilerin uyumlarnn salanmasda bir lde evresindeki dier kiilere dyor diyebiliriz.

Dier taraftan, merak mekanizmas, sadece bir tehdit ortamndan kurtarmaya ynelik aklmekanizmasn motive eden bir unsur olarak da dnmek kstl bir dnce olabilir. Sezgisel

olarak, honut olabilecei bir konuda beklentisi olan bir kiide de merak mekanizmasalacaktr. (Nucleus accumbens)

MERAK ETMEMZ N LKLENDRLECEK/SINIFLANDIRILACAK HERYEN BLG DORU MU OLMALIDIR?

Zihnimize giren her yeni bilgi veya zihnimizde uzun sreden beri dolaan bir bilginin, dierbilgilerle ilikilenip snflandrma abasnn ilk adm olan merak itkisinin balamas iin

doru olmas zorunluluu var mdr? Byle bir zorunluluk elbette ki yoktur. nk, yanlbilgileri de zihnimiz ilikilendirme-snflandrma abas iine girer ve merak, bir motivasyon

unsuru olarak akl srecini etkiler. Bunu, yanl iliklenmi bir gmlek dmesinin, gerikalanlarnn da yanl iliklenmesi gibi ifade edebiliriz. Tabii ki bu yanl ilikilendirme,zihinde var olan bilgilerin azl ve doann o gerei ile ilgili yeterli gzlemlerin

yaplmamas nedenidir.

rnek olarak gemi dnemde dnyann dz olduu dncesini gsterebiliriz. nk ozamanlar, dnyann bykl nedeniyle, erilii yeterince idrak edilememekte idi.Hatrladm kadaryla ilkokulda (imdi, ilkretim deniyor) bizlere, Dnyann eriliinin bir

ispat olarak, ufuktaki geminin nce bacas sonra gvdesi grnr gibi bilgiler alanmsa da,

Dnyann dz olduuna inanld zamanlar, ne gnmzdeki gibi byk gemiler veyayelkenliler ne de bunu grecek drbn vard. Kald ki, plak gzle, okyanusta, Dnyann


17/26

eriliinden dolay, ufkun altnda kalp da bir geminin nce bacasn grmek, bizim

gzmzn ayrt etme as dhilinde deildir.Dnyann dz olduuna inanld o zamankiolanaklarla kantlar koysanz, onlar da size eer dnya kre biimde ise alt taraftaki insanlar

nasl olur da dmezler? veya denizler aa doru akp gitmez? eklindeki sorular

yneltirdi. Bu ve benzeri kurgu gibi gelen bu dnceler ile ilgili olarak (Newtonun yerekim kanununu bulmas ile kendisine yaplan saldrlarn anlatld, Jean-Marie

Vigoureuxsun Newtonun Elmalar kitab bu sreci ok gzel anlatmaktadr.

Grld gibi, yanl bilgiler de doru olarak ilikilendirilebilir. Zaten her eyi doruilikilendirmi olsaydk, herkes ayn dnyor olmaz myd? Doada, sana gre doru, banagre doru diye bir ey yoktur. Eer byle bir dnceye sahipsek, bu olsa olsa

karlarmzdan kaynaklanmaktadr. Aslnda deimez ve dogmatik dncelerimizinbenzer bir srecin sonunda o lutuunu syleyebiliriz. Byle bir durumda, daha evvel eksik

gzlem ve gzlem aralarnn, modellemenin, gzlem anlaynn henz tam gelimedii ve

keza o zamanki dinsel inanlara bal olarakDnyann dz olduu bilgisi beyne yerlemise,dzlk anlayna uyan her yeni bilgi, snflandrmaihtiyac douracak, merak mekanizmasn

altracaktr. Buna karlk, Dnyann kreolduuna dair bir bilgi, kiide merakuyandrmayacak, bir safsata olarak grlecektir.

nk beyinde,bunu snflandracak- ilikilendirecekreferans alnacak bilginin olmas gereken bir raf

henz botur. Hatta kii byle bir rafn varlndan bile habersizdir. u halde, yanl bilgi desnflandrlmak zere bizde merak motivasyonunu salayabilir. Kald ki, beyin, hcrelerimiz,neyin doru neyin yanl olduu hakknda bir yorum yapmazlar. Onlar sadece ve sadecekendilerine gelen bilgileri birbirileriyle uyumlu bulduklar ulardan yakalayp ilikilendirmeve snflandrma grevlerini yaparlar. Bunu u ekilde rneklendirebiliriz. Bilindii gibi,yapboz (puzzle) ad verilen ve yzlerce (bazen birka bin) paracktan oluan ekilleri yan

yana getirip, bu paralarn birletirilmesiyle ortaya bir resmin kt oyun vardr. Yapboz ileilgilenenler bilirler ki, zaman zaman, bu paralar yan yana birletirirken, iki para, girintisive kntsyla ve hatta zerindeki deseniyle birbirleri ile yle bir uyum salarlar ki, bu

birletirmenin doru olduuna kanaat getiririz. Byle durumlar daha ok, yapbozda, resmin

gkyz veya deniz gibi ayn renkte olan ksmlarnda grlr. Ancak, bu iki parannoluturduu girinti ve kntya ve tabii ki parann zerindeki desene, onca dier paraydenedikten sonra uygun dier bir para bulamazsak, bu durumda, son eklenen parann oraya

ait olmadn dnr ve onu alr, doru olan (veya doru olduunu sandmz) ekleriz.Bunu, var olan dncemizin yanl olan bir parasn deitirmek gibi dnebiliriz. Eeryapboza ait bir tek bir parann drt bir tarafndaki paralar da bulunup yerine konduu

zaman, o parann doru yerde olduunu anlarz. nk, yapboza ait parann drt biryanndaki kenar kvrmlar, bu uyumluluu salayan tekargman deildir. Ayn zamanda, bu

yapboza ait parann zerindeki desenin, dier yapbozlardaki devamll da bir argmandr.

u halde, yapboza ait tek bir para ile balantl dier bilgiler arttka (tek bir parannetrafnda 4 adet dier paralarn olmas gerektii, bu parann her bir kenarndaki kvrmlarla


18/26

dierlerinin uyumlu olmas, parann zerindeki desenin, evresindeki dier paralarda dasrekliliin salanmas ile) parann doru yerde olduuna dair doruluundan eminolabiliriz. Hatta, yapboz rneimizde ortadaki ve evredeki bu paralar birer nron (sinir

hcresi) ve anlan zelliklerle birbirlerine bal olmasn da nronlar aras bilgi transferi

olarak dnebiliriz. Buna gre, bizi hataya gtrecek etkenler olarak, eksik bilgiye ramendier bilgilerin birbiri ile uyum salamas, hatta zaman zaman dnlen modele ait olmayanancak modele uyum salayan bilgilerin bile tuzana debiliriz. Bir benzetme yapacakolursak, her bir nron, dncenin tamamna ait bilgiye (yapbozda, resmin tamamna ait bilgi)

sahip olamad iin, sadece ve sadece kendi bilgi kapasitesi erevesindeki bilgileri doruolarak ilikilendirebilir. Bu ilikilendirme kapasitesi, dier nronlarla olan iletiimierevesinde artar. Ba kurduu dier nronlardaki bilgilerden haberdar olarak, kendi

balantlarnn doruluunu test eder. Bu anlamda, nronlarmz arasndaki balanma saysne kadar oksa, doru dnceye ulama ansmzdaha fazla olacaktr. Ola ki, Dnyann dz

olduuna inanld zamanlarda, o kiiyi alp, uzay geminize koyup Dnyadan uzaklamaya

balayp da Dnyann kre olduu ortaya knca (resmin btnn grmek), kiinin ozamana kadar olan gzlem ve model kurmasndaki aldanmas ortaya kacak ve eski bilgisinideitirmeye balayacaktr. (Dncesini deitirip deitirmeyecei, kiinin ne derecedogmatik bilgilerle bezendii konusuyla da ilgili olacaktr. Belki o kii iin sihir yapan, gz

boyayan biri olarak da grlebilirsiniz. Belki de sizi Tanr olarak grr. Kim bilir?)

Nasl ki o zamanlar,dnyann dz olduuna dair inanca sahip olanlarn byk bir ounluu

oluturmas bir tesadf deilse, zamanmzda, dnyann yuvarlak olduuna dair inanca sahipinsanlarn ok olmas da bir tesadf deildir. Gnmzde, dnyann yuvarlak olduuna dair

inantaki insanlar oktur. Bu okluk, onlarn doruyu bildiklerinden dolay deildir. nkdaha kkken, ilkokulda hatta anaokulunda bu kavram (buna kavram denemez, dogmatikreti demek daha doru olur) bize, byklerimiz tarafndan retilmektedir. Bizler, bu

inanla bytlrz. Dolaysyla, dnyann yuvarlakl ile uygun olan ilave bilgiler bizeeliki olarak gelmez. Dnyann dz olduuna dair bilginin olduu zamanlardaki insanlarnakl yrtme kapasitelerinin bugnknden daha az olduunu syleyemeyiz. Eer bugnk

ocuklar, o zamanki ocuklardan daha iyi akl yrtyor eklinde bir iddiamz varsa, bu,amzdaki ocuklarn daha akll olduundan ok, teknolojik donanmn sunduu ve beynehitap eden birok kolaylatrc cihazn hayatmza girmi olmasdr. Hayali olabilecek bir

varsaym u ekilde yapabiliriz.. zole edilmi bir blgeye bir grup ocuu brakalm. Bunlar

besleyelim ada dnyaya ait her ne varsa bu bilgileri onlara aktarmayalm. Hatta eski

insanlarn dnya dzdr eklindeki inancn bile aktarmayalm. Zamanla ocuklarevrelerini gzleyerek bysnler. evrelerini gzledikleri ve elde ettikleri bilgileri yle bir

birletirecekler ve snflayacaklardr, hatta aralarndan bilgin ve felsefeciler kacaktr ki(Dnyann dz olduuna dair inancn olduu antik a bilginlerinin olduunu unutmayalm)siz onlara, hibir belge ve ara (Dnyann uzaydan ekilmi resim vb.) gstermediiniz

mddete Dnyann dz olduuna dair inan zihinlerine yerleecektir. nk, Dnyannerilii, gzle kolay alglanmayacak kadar azdr. Kald ki, bu byyen kiilere, Dnyann

dier tarafndaki insanlarn aaya dmediini nasl anlatrsnz? (ada bir bilgi

aktarlmadn varsayyoruz) nk yanl bilgi, var olan dar bilgi ile ilikilendirilmi, merakgiderilmi ve Dnyann dzl konusunda inan yaratlmtr artk. Bir daha dnp dnp


19/26

sorgulamayacaklardr. Buradaki temel felsefe, grdme inanrm dncesidir. nk,amza ait bilimsel sorgulama sistemleri ve buna kolaylk salayan cihaz ve birok tarihseldeneylerden yoksundurlar. Ayrca birbirleri ile elikili gibi grnse de, baskn inan, dier

doruyu grmezden gelecektir. nk, bir kiinin ufka bakp da, Dnyaya ait erilii

grdnde, bu gzlem sonucu ortaya kacak Dnya yuvarlaktr inanc, eer Dnyayuvarlak olsayd dier taraftaki insanlar derdi eklindeki, baskn inancn karsnda zayfkalacakt. Kald ki, dme ile Dnyann merkezine ekilme, gnmzde bizim iin ayneyler olduunu bildiimiz anlaml ve basit iki kavram olarak gelirken, yerekiminin

bilinmedii bir zamanda bunu anlatmak mmkn deildi. Ve yine kald k i, yerekiminin neolduunu bugn hala bilmiyoruz. Afrikann bat sahillerinde yaayan ve Dnyann dzolduunu dnen bir kiiyi ele alalm. Bu kiiye gre Gne, kara (Afrika taraf)

istikametinden domakta olup, okyanus zerinde batmaktadr. Bu kii iin, Dnyann dzoluu, zihnine yle bir yerlemitir ki, ok uzaklardan ve karalarn (dalarn) iinden doar

gibi grnen Gne, akam olduunda da, okyanusun iine batarak snmektedir. Ancak, nasl

olup da, akam, okyanusun iine batan ve sularn sndrm o lmas gereken bir Gne, ertesign tekrar ayn parlaklk ve scaklkta doabilmektedir. Zihninde bir zm bulup merakngidermeli ve rahatlamaldr. Bu gzlemini, ya gizem ieren atflarda bulunarak tanr veyatanrlarla ya da benzetme yolu ile etrafnda grdkleri ile ilikilendirecektir. Sz gelimi,

Gnein, okyanus zerinde batn ve batarken de k ve scakln kaybetmesini, yanan birdal parasnn, suya sokulduunda snmesini referans alacak; karann iinden domasn da,yanardalarn karalardan pskrmesi benzetmesini yapacak, yani, Gnein doarken,

scaklk ve parlaklk gcn, zerinde bulunduu ve dz olduuna inand karann iindekiateten aldn dnecektir. Ve bu dnce, o zamanki bilgiler iin son derece makuldr.

nk bu dnce, evveli dncelerini bir uyumu sonucu ortaya kmtr. Peki, nasl olur dabu zihin, Gnein douu ve bat iin bunca benzetmeye ve gizemli duygulara ihtiyaduymas yerine, yaad ortamn bir kre olduunu dnmemektedir. Bylece, en azndan

Dnyann Gnein etrafnda dnd dncesine eriemese bile, Gnein Dnyannetrafnda dndn dnecek, Gne batarken okyanusta snmesi ve doarken devolkanlardan tekrar g almas modeline ihtiya duymayacaktr. Bu mmkn

grnmemektedir. nk, zerinde yaad kara parasnn, kendi gzlem imkanlarna gre,dz olduuna dair o kadar ok kant vardr ki (ovalar, okyanusun yzeyinin yatay oluu,

kaptaki suyun dklmeden durmas ve havayla temas eden ksmnn yatay oluu, her gngezindii topran dz oluu, ufkun dz oluu vb.) bunca kant, sadece istisna bir veya bir

ka olayn (Gnein douu, bat) bozmas mmkn grnmemektedir. Bu elikiler,kantlarn ok olduu dnceler lehine zlmelidir. O halde Gnein, Ayn douu, batgibi olaylar, olsa olsa o kiinin bildikleri ile aklanabilmesi daha kolay ve akla yakndr.

Burada sorulacak soru, peki o zaman biz, Dnyann kre (daha dorusu geoid) olduununasl biliyoruz? olabilir. Biliyoruz nk, insanln kendini bildii andan itibarengelitirdii ara, yeni dnme ve aratrma yntemleri, elde edilen yeni bilgilerle var olanlar

karlatrmas sonucu bugne geldik. Bunu, yapbozda, o zamana kadar doru yerde olduunudndmz ve dier paralarla ilikisi uyumluolan parann, elimizdeki baka bir paray

(bilgiyi) resmin bu ksmn tamamlamak zere eklemeye alrken, eski parann doru yerde

olmadn grp yenisiyle deitirmek olarak dnebiliriz. Ve bu kolay olmad. Peki,deneyimizdeki izole edilmi topluluk, bizim bugnk gereimize varabilir mi? Bunun iin


20/26

bir tahminde bulunmak zor. Sadece ama bir ihtimal varabilir diyebiliriz. nk, yaadklarcorafya, sosyal yaps, avc toplayclktan yerleik dzene gemek, su basan ekin alanlarnntekrar belirlenmesi iin matematik kullanlmas (Nil Deltas) vb binlerce neden, bizim

bugnk bilgilerimize ulamasn etkileyecektir. nk, Maya Medeniyeti, Msr Medeniyeti

gibi takvimlerini o zamandan hazrlayan medeniyetlere karlk, hala, bir topluluk olarakyaayan ilkel kabilelerin kendi balarna, bugn bizim sahip olduumuz bilgilere niin sahipolamadklarn da sormak gerekir. Bununla ilgili gzel bir kaynak, Jared Diamondun TfekMikrop ve elik isimli kitabdr. Szgelimi, Neden Avrupallar Amerikay kefetti de,

Amerikal Kzlderililer, Avrupay kefetmedi? ve benzeri birok sorulara cevap

aramaktadr.

u halde tekrar edecek olursak, ,b ilgileri birbirleri ile ilikilendirirken, her iki bilginin doruolduunu varsaymaktan nce zihin, bu iki bilginin bir biri ile uyumluolup olmadna bakar.

Aynen, yapbozda, birbirinin girinti ve kntlarna, hatta stndeki desenlerine kadar birbirine

uyan iki parann, aslnda, birbiri iin doru iki para olmad rneindeki gibi. Eer iki bilgibirbirine uyumlu ise, zihin iin o iki bilginin ikisi de doru olup (doru olduunu zannedip),bu iki bilgiden yaplan yeni karm da doru olacaktr. (Doru olduunu zannedecektir.)Daha doru ifade etmek gerekirse, beynimize yeni giren bir bilgi, beynimizdekilerle uyum

iinde ise, bize gre o bilgi dorudur. (Doru olmayabilir de). Veya mevcut iki bilgi, birbiriile uyumlu ise, bu iki bilgiyi doru kabul ederiz.ki ayr bilginin, bir biri ile uyumunu gstermek iin u rnei irdeleyelim. Bilindii zere

Ay, Dnyann etrafnda bir yrngede dolanmaktadr. Ve yine bilindii zere Ayn,dolunaydan, hilale kadar birden fazla safhas vardr. Ayn belirlediimiz bir safhasndan, ayn

safha grnene (diyelim ki dolunay safhasndan, tekrar dolunay safhasna veya hilalsafhasndan tekrar hilalsafhasna) kadar geen sre 29 gn, 12 saat, 44 dakika ve 2,78 saniye;yani ksaca sylersek 29,53 gndr. imdi bu bilgiyi verdikten sonra sorumuzu soralm.Sorumuz u: Ayn, Dnya etrafndaki bir tam dn ka gndr? Byle bir soru, garipgrnebilir. nk bu sorunun cevab, bir evvelki bilgi ile ayn ey olduu yani 29,53 gnolarak dnlecektir. Ama yle deil. nk, Ayn, Dnya etrafndaki bir tam dn 27

gn, 7 saat, 43 dakika ve 11,47 saniye veya ksaca 27,32 gndr. nk, ilgilenen kiigrecektir ki, Ayn ayn safhasnn tekrar grnmesi ile Ayn bir tam dn iin geen

zaman farkl eylerdir. Buradaki zihinsel yanlsama, aslnda evvelki bilgilerimizdenkaynaklanmaktadr. nk, zihnimizdeki eski bir bilgi bize yle demektedir. Eerbir ey,

var olduu safhadan balayp, baka safhalardan geip ve en sonunda balad safhayageliyorsa, bizler, yaplan ilemlerin tam bir dng, tam bir periyot, tam bir devir yaptndnrz. Szgelimi, saatin yelkovan, 12 saysnn zerinden balayp, tekrar 12 saysnn

zerine geliyorsa, tam bir devir yapmtr. Benzer ekilde, ilkbahardan sonra, mevsimler srasile geip, tekrar ilkbahar geldii zaman mevsimlere ait dngnn tamamlandn, bir tamdevir yaptn dnrz. Dolaysyla, bu bilgi kanksandktan sonra, zihin benzer btn

olaylar bu bazda deerlendirir.

ANALOJ HER ZAMAN DORU DELDR

Bu konuya bir deneyle devam edelim.


21/26

Bir metre boyunda (boyunun ne olduu o kadar nemli deil), camdan yaplm (iinigrmemiz iin) az yukarda, dibinde kk bir delik olan iki adet boru (cam tp) alalm. Bu

iki cam tp, altlarndaki delikler vastasyla bir lastik boru ile birletirel im. Lastik borunun

amac, cam tplerden birine yukardan ( tpn azndan ieriye ) dklen suyun, dier tpegemesini salamaktr. imdi, iki tp dik vaziyette ve tplerin azlar ayn seviyede olacakekilde tutalm. ki tp arasndaki lastik boruyu da elimizle skalm ki, cam tplerden birinekonan su, dier tpe gitmesin. Bylece, tpn sadece bir tanesini azna kadar su ile

dolduralm. Sonra, parmamzla bastrp, suyun gemesini nlediimiz borunun zerindenparmamz kaldralm. Su, bir tptenbo olanna doru akmaya balar. Bir iki salnmdansonra, her iki tpteki su, eit seviyede olacak ekilde durur. Bu bilginin bir ortaretim bilgisi

olduunu ve bunun da bileik kaplar deneyi olduunu biliriz.

imdi de bu deneyi zde olan iki balonla yapalm. Balonlardan bir tanesini, varsayalm ki,

iebilecek miktarn yarsndan biraz fazla iirelim. Yani balon, iine 6 litre havaflediimizde patlyorsa, biz 4 litre hava fleyip, balonun azn, hava kamayacak ekildetutalm. Sonra, zde olan dier balonu alalm ve bu balonun iine de 2 litre hava fleyelim.Yani, dier balona gre daha az iirmi olalm. imdi de, bu iki balonu, azlarndan bir boru

vastasyla bir birleri ile irtibatlandralm. Bylece, aradaki boru vastasyla, balonlar arasndahava akm olacak, yani bir balondaki havann dierine gemesi salanacaktr. imdi buradasoracamz soru, balonlar arasndaki hava birbirlerine getikten, her iki balondaki hava

basnc dengeye ulatktan sonra balonlarn son durumunun ne olacadr. te doann cilvesiburada balyor. Nasl ki, yukardaki cam tplerdeki suyun tplerde eit seviyede olacak

ekilde her bir tpte eit miktarda su olacan dnyorsak, balonlardaki havann dabirbirilerine gei yaparak, her bir balonda eit miktarda hava olacan yani balonlarn eitmiktarda ikin olacan sylerdik. Ama yle deil. Ya nasl? Balonlar, yap olarak zde

olduklar halde, az iik balondaki havann bir miktar, daha fazla iik olan balonun iinegeerek, daha fazla iik olan balonu daha da iirir. Sonu olarak, balangtaki durumlamukayese edildiinde, iik balonun daha da itiini, daha az iik olan balonun da daha da

az iik hale geldiini grrz.

Grlyor ki, cam tplerle yaplan deneyden edindiimiz bilgilere bakarak, balonlarla yaplandeneyde de, sanki cam tplerle yaplana benzer argmanlar alacak ve sonuta

beklediimizden bambaka bir durum ile karlayoruz. nk, her iki deneyde farklparametreler deneyi etkilemektedir.

Buna gre, eer sadece cam tp deneyindeki bilgileri ve parametre benzerliklerinikullandmz ve daha sonra ift balon deneyini yapmaya karar verdiimizi ama deney ncesi(apriori), balonlarn birbirlerine hava transferi yaptktan sonra son durumunun ne olacana

karar vermek zere masa bana oturduumuzu dnelim. Acaba kamz deneyin yukardakigibi sonulanacan dnrz? Ta ki, bakalarnn grmedii parametreleri ve deikenleri

de grebilen bir kii, deneyin sonucunun ne olabileceine vakf olana kadar. Bu kii de,

dierlerine deney sonucunun ne olabileceini sylediinde, dier kiilerin deney sonucunu


22/26

doru tahmin eden bu kii iin ne samalyor bu byle? dediini sizler de duyar gibisiniz,deil mi?

Balon deneyini aadaki linkten izleyebilirsiniz.

********************************************************

http://www.youtube.com/watch?v=yURomiwg9PE

********************************************************

Hele b ir de, bu yanl ilikilendirilmi bilgilerin zerine, uyumlu (fakat doru olmayan) bakabilgiler de eklenirse vay bizim halimize. Bu saatten sonra, bakas gelip de bizim bu

dncelerimizin doru olmadn deitirene kadar can kacaktr. Benze tme yaparsak,gmlek dmelerinden biri yanl iliklendii zaman dierlerinin de yanl iliklenmesine neden

olacaktr. Gmleimizi yanl iliklediimizi, ancak, son dmeyi iliklediimiz zaman fark

ederiz. Bazen fark etmeyiz bile, b irileri uyarrsa yanll grrz. Hele bir de, gmleimizinbin adet dmeden oluan uzun bir gmlek olduunu hayal edersek, yanll, ancak veancak en son dmeyi iliklediimiz zaman fark edeceksek ve gmleimizin bin adetdmesinin tamamn deil de, yz adedini iliklemenin bizim iin yeterli olduunu,

gmlein geri kalan ksmn da, pantolonun veya etein iine soktuumda kimse grmezhesabn yaparsak, bu yanllkla gnmz (mrmz) geecektir. Baka deyile, edindiimiz

bilgiyi, sorgulamaktan vazgeersek, zihnimizdeki inanlar da yanl olacaktr. in ilgin

taraf, zihnin bu ksa kestirimleri, bizim faydamz iindir. Muhtemel ki, eski zamanlarda,zihnimiz, hangi doru bilgileri birletirelim, kaalm m, saklanalm m diye dnrken, bir

aslan tarafndan avlanr, ona yem olurduk. Evet, bu ksa kestirme balantlar, aslnda bizi(doru veya yanl) karar verip hayatta kalmamz salamak iindir. Eh tabii ki,nyarglarmzn nasl olup ortaya ktnn ufak da olsa ip ularn burada vermi oluyoruz.Bu paragrafn son cmlesi olarak diyebiliriz ki; birbiri ile ilikilendirilmi ve uyumlu olanher bilgi, birbiri iin doru bilgi deildir, ancak bir biri ile doru ilikilendirilmi herbilgi, birbiri ile uyumludur. Tabii ki bu tanm, beynimiz iin geerlidir. nk doann

kendisi iin eliki, uyumsuzluk, doru olmayan ilikilendirme gibi kavramlardan szedemeyiz. nk doa (evren) bizim iin yegane referanstr.

Tekrar konumuza gelip, Dnyann dz olduuna inanlan zaman iin dnrsek, bu

anlamdaki yanl bilgileri (onlar iin doru) kendi ocuklarna aktaracak, bylece, o zamaniin, dnyann dz olduuna inananlarn says oalacaktr. Dolaysyla, gnmzde Dnyann yuvarlak olduuna dair bilgiye sahip ocuklarn da saysnn ok olmas, doru

bilgiye sahip o lduklar iin deil, byklerin, onlara bu bilgiyi aktarmasndan kaynaklanyor.Ama bize aktarlan bu bilgileri teknik bazda anlayana kadar bunlar bizim inanlarmz,dogmalarmz olacaktr. Dolaysyla, yukarda ifade edildii gibi, gerek eskiden gerekse

gnmzde kendi dorularna inand bilgiye sahip bu kadar kiinin olmas tesadf deildir.Bunun da, bilginin doru veya yanll ile bir ilgisi yoktur. Merak konusundan epey

uzaklam gibi grnrken aslnda anlatmaya altmz kavram olarak diyebiliriz ki:

Doru olmayan bilgi de bizleri meraklandrr.


23/26

Grlyor ki, merakn giderilmesi iin, ilikilendirilecek her bilginin doru olmasgerekmiyor. Kk ocuklarda da merak kavram (artk buna motivasyonel faktr diyebiliriz)olduunu dnrsek, onlarn bilgi daarcklar az olduu iin, bir anlamda bu bilgi

daarcna uyan her bilgi (yalan bile olsa) onlarn merakn giderecektir. Zaten, ocukken

masallara inanmamz da, dnyaya ait gerekleri henz bilmiyor olmamzdan kaynaklanmyormu?

MERAKIN GDERLMES, BLGNN DEERSZLEMES Biliriz ki, merak ettiimiz bir eye ait bilgiye sahipsek, bir baka deyile merak ettiimiz ey,bizim iin artk merak unsuru deilse, o eyle ilgili merakmz giderilmise, o bilgi, bilgininnemine gre bize belli bir sre haz verebilir ve biz ona yaklarz veya o bilgi bizi tedirgin

etmise, ondan uzaklar bylece belli bir sre sonra tedirginlik geer. Nihayetinde ister hazmekanizmas, ister kayg mekanizmasn altrsn, merak sonucu elde edilen bilgi,

istenilen/aranlan (doru veya yanl) bilgi ise, bir mddet sonra o bilgi deersizleir. Zaten

onun iindir ki, kutsal eylere ait kavramlarn deersizlemesinden korkulduu iin, herdefasnda daha te kavramlar atfederiz. Ve keza, kendimizi, bakalarna gre deerli klmann

bir yolu da, kendimizle ilgili tm bilgileri paylamayp, baz dncelerimiz ile giz ortam(meraklandrma) yaratmay severiz.

Merak sonucunda elde edilen yeni bilgi, aklmzn da elik ettii ve sebep sonu ilikilerinizihnimizde tamamladka bu bilgi deersizleir. Dier bir ifade ile, bu bilgiye ait merak

unsuru ortadan kalkar. Bilginin deersizlemesi ile ifade edilmek istenen ey, o bilgininkullansz olmas demek deildir. Aksine o bilginin sunaca imknlar, dndmzden

daha fazla fayda salyor olabilir. Ancak, merakn sebep olduu deer snmlenmitir.Hayatmzdaki rutinin bir paras olmutur. Aklmza daha fazla getirmeyiz. Bazengzmzn nnde de olsa grmeyiz.

BLNEN, MERAK EDLEBLR M?Bilinen ve zerinde bir phenin olmad bir bilgi, merak konusu olabilir mi? Yeni gelen

bilgi, ilikilendirilmi bilgilerin, birbiriler i ile olan elikilerini gstermeye baladnda, eskibilgiler, bu ilikilerinin uyumluluklarn sorgularlar ve yeni bilgiyi referans alarak, yeniden

ilikilendirilme ve snflandrlma ihtiyac doar. rnek olarak, tarih kitaplarmzdan oluanktphane raflarndaki kitaplarn hepsinin ayn boyda olduunu dnelim. Yeni aldmz

kitap, bu standart boyda deil ve daha bykse, o rafa uymad iin, bu defa o yeni kitab yanyatrmak durumunda kalrz. Sonradan aldmz kitaplarn boyu byk ise ve says arttka,nce bizi yeni kitaplar yan yatrmaya, dier standart boydaki kitaplar da benzer ekilde,

byk kitaplarn zerine yan yatrmaya itebilir. Hatta yle bir zaman gelir ki, tm tarihkitaplarn, byk kitaba gre ayarlanm daha byk raflara tama ihtiyac doar. Bunagzel bir rnei, yerleik ve sarslmaz bir bilgi olarak grlen Newton mekaniinin, yeni bir

bilginin ithal edilmesiyle sorgulanmasn gsterebiliriz. Bu yeni bilgi, Ik hznndeimezliidir.

Bunu karikatrize ederek u ekilde aklayalm. Oturduumuz yerden bir deneyi izliyorolalm. Deney u ekilde. Bir kiinin, durduu yerden, elindeki ta saniyede 10 metre hzla


24/26

ileriye attn dnelim. Bize, tan hz nedir diye sorulduunda, elbette ki saniyede 10

metre olduunu syleriz. Daha sonra, ayn kiinin, saniyede 5 metre hzla giden bir bisikletebindiini, hareket halindeki bisiklet zerinden, ayn ta ileriye doru, saniyede 10 metre hzla

attn dnelim. Bu durumda tan son hznn ne olduu bizesorulduunda, bisikletin hz

olan saniyede 5 metre ile, tan, bisikleti kullanann elinden kt hz olan saniyede 10metrenin toplam olduunu, yani son hznn saniyede 15 metre olduunu syleriz. imdi budeneye k hzn dahil edelim. Deneyi basitletirmek iin k yerine yine tamzkullanalm. Yine kiinin, ayakta durduu yerden, elindeki ta k hz ile frlattn

varsayalm. Bu, saniyede 300.000 km. veya saniyede 300.000.000 metre yol alyor demektir.Buraya kadar bir gariplik yok. Bu defa da, kii, saniyede 5 metre hzla giden bir bisikletinzerinde iken, elindeki ta k hz ile frlattnda, tan son hznn ne olduu bize sorulsun.

Biz, bir evvelki mantmz yrterek, bisikletin hz ile tan hznn (k hz) toplamolmasn beklerken yle olmad grrz. Sanki bisikletin hz hi yokmu gibi tan hznn

yine, saniyede 300.000.000 metre olduu dikkatimizi eker. Bisikletin saniyedeki 5 metrelik

hz nasl olmutu da k hzna eklenmemiti? Hatta, bisikletin hzn ne kadar arttrrsamarttraym, bisikletin hz, tan hz olan k hzna ilave olmamaktayd. te, bu yeni bilgi,350 yl evvel Newton tarafndan ortaya konan prensibi, yeniden snflandrlmak zereraflarndan indirdi. Bu da, Einsteinn merak mekanizmasn altrmt. Artk, bu konuda

bilinen tm bilgiler yeniden snflanmaya ihtiya duymaktayd.

Ik hznn bu deimez zellii, Albert Michelson ve Edward Morley tarafndan, uzay

kapladna inanlan ve esir (ether) denen bir maddenin varl ispat edilmeye alrken 1887ylnda yaptklar deney sonucunda, tesadfen bulundu. Einstein bu kavram dikkate alarak,

1905 ylnda zel zafiyet teorisini ortaya koydu. Peki nasl oluyordu da, k hznn buzelliinin bulunduu 1887den itibaren bir kii hari hi kimse 18 yl boyunca bu elikiyifark etmedi? Bunca yl kiilerin gz nnde olduu halde n hznn bu deimezlii ile

bilinenler arasndaki bu elikiyi grmek bir kiiye nasip o ldu. Grlyor k i, bilinenlerin de

merak edilebilecei, doru olmayan bilgileri de zihnimizin ilikilendirecei ve kenarndankesinden dogmatik bilgilerin bizi nasl egemenlii altna aldn gstermesi asndan gzel

bir rnektir sanrm. Byle olunca da, yeni bilgi, gzlem ve lme aralar ve yeni dnmesistematikleri dahil olana dek, insanlarn uzun bir zaman boyunca Dnyann dz olduuna

inanmalarna amamak hatta makul kar lamamz gerekir. Kald ki, bizler de o zamandayaasaydk, biz de onlar gibi dnrdk.

BLMEDMZN FARKINDA OLMAKBir yerde merak,bilmediimizin farknda olmaktr diye bir ifade okumutum. lk etapta

ok doru bir tanm gibi geliyor. Ama pek de yle deil. Bunu da, bugn, canm dersalmak istemiyor cmlesine benzer ekilde irdelemeye alalm. Eer bu tanm doruolarak kabul edersek, merakn, irade dhilinde bir kavram olduunu kabul etmemiz gerekir.

nk, merak, bilmediimizin farknda olmak ifadesi bize, irademiz dhilinde bir eylemigstermektedir. Hlbuki, merakn kendisi motivasyonel bir unsur, bir ateleyici, bir

balatandr. Merak, kendi iinde irade kavramn barndrmaz. Byle olunca, merak,

bilmediimizin farknda olmamz salayan bir unsur veya bilmediimizi fark ettireney demek daha doru olur. Buradaki ince noktann, ilk itki, ateleme srecinin merak


25/26

mekanizmas tarafndan gndeme gelmesi, daha sonraki zamanda ise, irdeleme, akl yrtme,usa vurma her ne isim verilirse verilsin akl ile ilgili srete beraber grev almann inceayrtn gnlk hayatn iinde fark edemiyor olmamzdan kaynaklanyor olabilir. Belki de

farkndalkdenen kavram buraya yakan bir anlam iin retilmi bir kelime olabilir.

Deneyimlerimiz, merakmz bir devinim halinde tutabilir mi? Evet tutabilir. Her yeni bilgi,mevcutbilgilerimiz arasndaki elikiyi, gsterdike, zihnimizin raflarndaki bilgilerin tozunualp, tekrar ilikilendirmek zere, sreci akl unsuruna emanet etmek (ve ona elik etmek)

zere merak unsurunu devinim halinde tutabilir. Yeni meraklara yol aabilir. Aabilirdiyoruz, nk dogma haline gelmi bilgiler, kii tarafndan sorgulanmaz ekildesahiplenilmi ise, her yeni gelen bilgi bu kiinin zihninde yeniden ilikilendirilmez. Ancak

bunu sylerken, daha ok yerleik ve deimez olarak kanksanm bilgileri kastediyoruz.Elbette ki, dogmatik bir dnceye sahip olsa da bir insann, yarn hava nasl olacak?,

kardan gelen yakkl adam kim acaba? gibi merak unsurlar her zaman olacaktr.

Buradan da, merak denen unsurun, illa ki bilimsel olmasnn gerekmedii tekrar ortaya kar.

SON CMLELERMerak, benim iradem dnda bir d veya i

etkenle atelenen ancak daha sonra bu merakgidermek zere akln/zeknn da beraberalt bir sretir. Mesele u ki, akl, zek

gibi eylerin retimleri muhakkak duygusalbir sisteme bir haz mekanizmasna bal

olmaldr. Neden mi? yle dnelim,diyelim ki, kaybettiiniz ve akbetini merakettiiniz kaleminizi bir gn bir ekmecede

buldunuz. O an ne hissederdiniz? Sevin mi,mutluluk mu? Yine varsayalm ki, yeni tanan komunuzun baz halleri sizi tedirgin diyor, nei yaptn, iyi biri mi olduunu merak ediyorsunuz. Ve bir gn dnya tatls bir insan

olduunu rendiniz. Ne hissederdiniz? O tedirginliin kalkmas, bir rahatlama, kendinizidaha bir gven de hissetme ve hatta sosyal ilikinizin zenginlemesinden dolay bir

memnuniyet, yle deil mi? Veya tam tersini dnelim. Komunuzun birka karanlk adamlailiki de olduuna ahit oldunuz. Ne hissederdiniz? Kendinizi daha fazla tedirgin, o kiiye

kar daha dikkatli olmak, kendinizi gven altnda tutmak iin baz ilave saknmadavranlarna girmez miydiniz? Hatta bir havuz problemi zdnz varsayalm. Diyelimki problemi zdnz. zm karnzda, kt zerinde duruyor. Siz ona, o size bakyor.Sonra ne olacak? Ne iin zdnz onu? zdnz de ne oldu? u oldu ki, siz, eer bu

problemi zebiliyorsanz, niversiteye girebilmek iin bir adm daha gittiniz, kendinize olangveniniz artt, mutlu oldunuz ve hatta bir sonraki problemi zmek iin sizi heyecanlandrd.

Peki, durduk yerde bir havuz problemini meraknzdan zmek gibi bir durum olmaz m hi?Elbette ki olur. Peki, byle bir durumda, havuz problemini zdnzde, zm ne iinize

yarayacak ki diye sorulabilir. O zaman cevap verelim. u ie yarayacaktr. Havuz problemini

zdnzde vay be, kafam hala alyor, ben neymiim! diyecek, kendinizi motive


26/26

edeceksiniz. Havuz problemini zdnzde kimseyle paylamasanz da, kendinizezgveniniz artacaktr.

zetle unu syleyebiliriz ki, merakmz giderdiimiz ve akln, zeknn, akl yrtmenin, usavurmann, muhakeme etmenin vb. nihayetinde ne isim verirsek verelim, srecin son halkas

duygularmz, haz mekanizmamzdr.Merak; evrimsel srecin yeni icatlar yapmak zere bize(beynimize) sunduu bir dl deildir. Merak; henz akln (n beyin/prefrontal korteks)

devreye girmedii yzbinlerce yl evvelinden balayarak, insanolunun iinde bulunduuortamn kendi varl iin tehdit oluturup oluturmadn igdsel olarak analizini yapmayaynelikbir mekanizmadr.

Peki, s iz neleri merak ediyorsunuz?

Erol

tanrivarmi.blogspot.com

Documents

Beynimiz ve Biz -7 (Neden Merak Ederiz?)