Bezpieczeństwo żywnościowe-koncepcje teoretyczne

i instytucjonalne warunki realizacji

Jerzy WilkinUniwersytet Warszawski

oraz Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN

Znaczenie żywności

• Żywność – najważniejszy produkt ludzkości!• Food first! - najpierw żywność!• Podstawa egzystencji człowieka• Na zdobywaniu (zaopatrywaniu się) żywności

skoncentrowana jest większość uwagi większości ludzi na świecie;

• W większości krajów wydatki na żywność stanowią ponad połowę wydatków gospodarstw domowych. W Polsce wskaźnik ten wynosi 26%.

Żywność – produkt wielofunkcyjny

„Żywność jest dobrem szczególnym, gdyż zaspokaja nie tylko najbardziej elementarną spośród fizjologicznych potrzeb człowieka, ale zarazem służy zaspokojeniu różnorodnych potrzeb indywidualnych i społecznych, materialnych i duchowych.” (Prof. J. Małysz: Bezpieczeństwo żywnościowe – strategiczna potrzebą ludzkości)

Żywność, sposoby wytwarzania i konsumpcja żywności są ważnymi składnikami kultury każdego społeczeństwa

Potrzeby żywnościowe świata

• Obecnie jest na świecie prawie 1 miliard głodujących ludzi, a 2,1 miliarda ludzi żyje za mniej niż 2$ dziennie, a więc jest stale niedożywiona;

• Do roku 2050 ludność świata zwiększy się z obecnych 6,5 miliarda do ok. 9 miliardów;

• Biorąc pod uwagę przyrost demograficzny i wzrost dochodów w największych krajach (Indie, Chiny i Brazylia, zapotrzebowanie na żywność do roku 2050 wzrośnie o 70-100%

Marnotrawstwo żywności(w przeliczeniu na osobę, w kilogramach na rok)

„Bieda jest jak upał. Nie możesz go zobaczyć, więc żeby go poznać,

musisz przez niego przejść”

Stwierdzenie kobiety z Ghany, żyjącej w ubóstwie (z badań Banku Światowego)

„Syty głodnego nie zrozumie”Polskie przysłowie

Bezpieczeństwo żywnościowe a bezpieczna żywność

• Bezpieczeństwo żywnościowe – Food security: stworzenie warunków do zapewnienia ludności danego kraju (czy innej jednostki terytorialnej, np. UE) dostarczenia odpowiedniej ilości i jakości produktów żywnościowych

• Bezpieczna żywność – Food safety: zapewnienie, że konsumowana żywność nie zawiera substancji szkodliwych dla zdrowia człowieka (pozostałości DDT, dioksyn, antybiotyków, szkodliwych barwników itp.)

Niebezpieczna żywność

• Kilka przykładów:

- Odkładanie się DDT w żywności, co doprowadziło do zakazu używnania tej substancji;

- Zawartość melatoniny w mleku i jego przetworach w Chinach;

- Zatrute hamburgery w USA i Kanadzie;

- Wołowina i BSE

Bezpieczeństwo żywnościowe- ewolucja pojęcia (1)

• Ludzie zawsze starali się mieć źródła zaopatrzenia w żywność stosunkowo blisko siebie i zapewnić sobie dostęp do tej żywności. Żywność należy do kategorii potrzeb podstawowych czy egzystencjalnych i w piramidzie potrzeb wg Maslowa znajdują się na dole, czyli u podstaw tej piramidy;

• Bezpieczeństwo żywnościowe, jako wysoki stopień samowystarczalności żywnościowej (food self – sufficiency)

Bezpieczeństwo żywnościowe- ewolucja pojęcia (2)

• Bezpieczeństwo żywnościowe, jako składnik bezpieczeństwa ekonomicznego: dostęp do dochodów rozwiązuje problem bezpieczeństwa żywnościowego

• Swoboda handlu i szybki wzrost produkcji żywności w skali globalnej pozwalały krajom mającym stosunkowo niekorzystne warunki dla rozwoju produkcji rolnej kupować bez większych przeszkód potrzebne ilości żywności na rynku światowym. Czynnikiem decydującym o dostępie do żywności stała się nie własna produkcja ale posiadane dochody.

Bezpieczeństwo żywnościowe- ewolucja pojęcia (3)

• Nowe podejście do kwestii bezpieczeństwa żywnościowego: połączenie trzech wymiarów tego bezpieczeństwa:

1. Bezpieczeństwo żywnościowe (food security) – dostępność odpowiedniej dawki żywności dla każdego (zwłaszcza w wymiarze kalorycznym)

2. Bezpieczeństwo żywności (food safety) – żywność jest zdrowa i nie zawiera niepożądanych składników

3. Bezpieczna dieta (nutritional security) – zapewnienie właściwej struktury spożywanej żywności (odpowiednia ilość białka, witamin i innych składników)

„The wind of change”

• Globalny kryzys żywnościowy z lat 2006-2007 skłonił do zmiany poglądów w tej dziedzinie i ożywił dyskusje dotyczące problemu bezpieczeństwa żywnościowego w skali jednostek, krajów, ugrupowań regionalnych i gospodarki światowej.

• „Żywność nie jest takim samym towarem jak inne. Powinniśmy wrócić do polityki wysokiej samowystarczalności żywnościowej. Szaleństwem jest myślenie, że różne kraje na świecie mogą się rozwinąć bez możliwości samodzielnego wyżywienia się.” (Bill Clinton, 2008)

Liczba osób niedożywionychna świecie 1990-2007

Materialno-niematerialne„Koło biedy” (wg. Ruth Lister)

Materialny rdzeń:„nie dający się zaakceptować niedostatek”

Aspekty relacyjno-symboliczne:-brak szacunku-upokorzenie-wstyd i napiętnowanie-zamach na godność i poczucie własnej wartości-traktowanie w kategoriach Innego-odmowa praw człowieka-osłabienie obywatelstwa-brak głosu-bezsilność

Ewolucja łańcuchów żywnościowych

Faza przedprodukcyjna-przemysłyzaopatrujące rolnictwo

RolnictwoPrzetwórstwo

żywnościDystrybucja

żywności

Koncentracja produkcji, własności i władzy

• W ostatnich kilkunastu latach następuje bardzo szybki proces koncentracji ekonomicznej, obejmującej również gospodarkę żywnościową;

• Na liście obejmującej największe jednostki gospodarcze świata (jednostką mogła być cała gospodarka narodowa lub korporacja ponadnarodowa) aż 49 to korporacje (WB 2007)

• Na tej liście Polska gospodarka znalazła się na 21 miejscu (dochód narodowy brutto GNI $ 374,6 mld) a Wal-Mart, największa korporacja na świecie, na 26 miejscu (GNI $ 351,1 mld)

Dynamika produkcji i upowszechniania

• Połowa lat 1990. – początek komercjalizacji GMOs• W latach 1996-2001 wzrost 30-krotny powierzchni upraw

GMO• 2001 r. – 52 mln ha pod uprawami GMO (powierzchnia

Wielkiej Brytanii lub 3-krotna powierzchnia użytków rolnych w Polsce)

• Kukurydza, soja i bawełna produkowane na świecie są prawie w 100% genetycznie zmodyfikowane

• Najważniejszą uprawą GM na świecie jest soja (63% całości GMO)- główny produkt paszowy

Rozpowszechnianie GMOUSA – 72% upraw jest genetycznie modyfikowanych

Argentyna – 17%

Kanada – 10%

Główne zalety GMO dla krajów rozwijających się wg FAO

• Wyraźny wzrost produktywności• Większe ilości taniej i lepszej żywności• Zwiększone możliwości wyżywienia

ludności naszego globu• Oszczędności zasobów i możliwość

wykorzystania ziem marginalnych• Więcej lepszych, nieżywnościowych

produktów rolnych (np. dla alternatywnej energii)

Problemy i zagrożenia• Zagrożenia dla biologicznej różnorodności

terenów rolniczych;

• Koncentracja produkcji i kontroli rynku przez firmy nasienne (np. jedna firma kontroluje ponad 80% zmodyfikowanej genetycznie bawełny, a 35 firm kontroluje 60% światowej produkcji rynku nasion GM

• Przestrzeganie własności intelektualnej

Inne zagrożenia• Biosecurity – bezpieczeństwo biologiczne (tylko

1% środków na badania GMO jest przeznaczone na badanie ryzyka tych organizmów)

• Przenoszenie genów do niespodziewanych miejsc

• Mutacja genów• Aktywizacja genów w szczególnych warunkach• Alergie spowodowane GMO

Nowe zjawiska zagrażające bezpieczeństwu żywnościowemu

• Zmiany klimatyczne;• Niedostatek wody i groźba wojny o wodę;• Wzrost konkurencji o zasoby produkcyjne

rolnictwa: produkcja żywności versus produkcja biopaliw;

• Rosnąca niestabilność na globalnym rynku żywnościowym;

• Wzrost spekulacji na tym rynku;• Presja popytu ze strony dużych, szybko

rozwijających się gospodarek (Chiny, Indie, Brazylia)

Bieda wśród obfitości

• We współczesnym świecie są wystarczające zasoby produkcyjne: ziemi, pracy i kapitału oraz odpowiednia wiedza i technologie aby zlikwidować skrajną nędzę i masowy głód;

• Jedna piąta ludności świata je za dużo żywności (chorobliwa otyłość), a jedna piąta głoduje;

• Marnowana żywność wystarczyłaby na wykarmienie głodujących;

• Czego więc brakuje, aby bieda i niedożywienie przestały być problemem setek milionów ludzi?

Czy bezpieczeństwo żywnościowe świata jest w zasięgu ręki?

• Bezpieczeństwo żywnościowe jest przede wszystkim efektem odpowiednich rozwiązań systemowo-instytucjonalnych w sferze politycznej, gospodarczej i społecznej;

• Amartya Sen (Noblista z Ekonomii) – w krajach demokratycznych nie występują na ogół zjawiska masowego głodu; upowszechnianie demokracji redukuje zakres zjawiska głodu!

• Dlaczego „zielona rewolucja” nie rozwiązała problemu głodu i niedożywienia na świecie?

Instytucjonalne podstawy bezpieczeństwa żywnościowego

• Instytucjonalne ramy zaspokajania potrzeb ludzi – zaniedbany element analizy;

• To nie technologie, osiągnięcia biotechnologiczne, informatyczne czy agronomiczne, ale odpowiednie rozwiązania instytucjonalne mają największe znaczenie dla rozwiązania problemu bezpieczeństwa żywnościowego;

• Konieczność zapewnienia powszechnego dostępu do zatrudnienia, własności i świadczeń społecznych;

• Bezpieczeństwo żywnościowe jest częścią bezpieczeństwa ekonomicznego człowieka.

Rola nauk społecznych

• Banalne, ale przerażająco prawdziwe jest stwierdzenie, że przyszły los naszej cywilizacji zależy nie od dalszego rozwoju nauk przyrodniczych, ale od rozwiązania pewnych ważnych problemów intelektualnych w naukach społecznych (Keneth Boulding: „Czy ekonomia jest niezbędna?)

Kilka konkluzji

• Bezpieczeństwo żywnościowe jest jednym z najważniejszych składników bezpieczeństwa człowieka w ogólności;

• Bezpieczeństwo żywnościowe nie może być sprowadzone tylko do bezpieczeństwa dochodów;

• Odpowiednio wysoki wskaźnik samowystarczalności żywnościowej na poziomie kraju i UE jest podstawą bezpieczeństwa żywnościowego;

• Różnorodne i zrównoważone rolnictwo jest nadal fundamentem bezpieczeństwa żywnościowego;

Dziękuję Państwu za uwagę!