Bildiri kitabını buradan indirebilirsiniz

UTES16 ICES16

10. ULUSLARARASI TEMZ ENERJ

SEMPOZYUMU 10TH INTERNATIONAL CLEAN ENERGY

SYMPOSIUM

24-26 EKM/OCTOBER 2016

STANBUL

BLDRLER KTABI

PROCEEDINGS

EDTRLER/EDITORS

AHMET DURAN AHN

BHTER DURNA

YAVUZ SELM GL

UTES16 / ICES16 10. Uluslararas Temiz Enerji Sempozyumu

10th International Clean Energy Symposium

24-26 Ekim/October 2016 STANBUL

BLDRLER KTABI PROCEEDINGS

ISBN: 978-605-62559-1-5

EDTRLER/EDITORS

AHMET DURAN AHN BHTER DURNA

YAVUZ SELM GL

KURULLAR / COMMITTEES

ONUR KURULU / HONORARY COMMITTEE

Binali YILDIRIM (Babakan/Turkish Prime Minister) Berat ALBAYRAK (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan/Turkish Energy and Natural

Resources Minister) Veysel EROLU (Orman ve Su leri Bakan/Turkish Forestry and Water Affairs Minister)

Mehmet KARACA (T Rektr/ITU Rector) Ouz CAN (Yenilenebilir Enerji Genel Mdr/Renewable Energy General Director)

Zekai EN (Su Vakf & UTES Kurucu Bakan/Turkish Water Foundation & the Founding Chairman of ICES)

YRTME KURULU BAKANI / THE EXECUTIVE CHAIRMAN

Ahmet Duran AHN (stanbul Teknik niversitesi, Su Vakf)

YRTME KURULU / EXECUTIVE COMMITTEE

Ahmet Duran AHN (stanbul Teknik niversitesi, Su Vakf) Ahmet ZTOPAL (stanbul Teknik niversitesi, Su Vakf)

Ali UYUMAZ (stanbul Teknik niversitesi, Su Vakf) Bihter DURNA (stanbul Teknik niversitesi, Su Vakf)

Yavuz Selim GL (stanbul Teknik niversitesi, Su Vakf) Muhiddin YENGN (Su Vakf)

BLM KURULU / SCIENTIFIC COMMITTEE

A. Beril TURUL (stanbul Teknik niversitesi) A. Burak ETEMOLU (Uluda niversitesi) A. Korhan BNARK (Marmara niversitesi)

Abdulvahap YT (Uluda niversitesi) Adel MELLIT (Jijel University, Algeria)

Adnan MDLL (Recep Tayyip Erdoan niversitesi) Ahmet Duran AHN (stanbul Teknik niversitesi, Su Vakf)

Ahmet ZTOPAL (stanbul Teknik niversitesi, Su Vakf) Ali ATA (Gebze Yksek Teknoloji Enstits)

Ali BERKTAY (Uak niversitesi) Ali SRMEN (Bursa Teknik niversitesi)

Ali UYUMAZ (stanbul Teknik niversitesi, Su Vakf) Arif HEPBALI (Yaar niversitesi)

Awf Al-KASSIR (University of Extremadura, Spain)

Ayhan DEMRBA (King Abdulaziz University, KSA) Bar ZERDEM (Baheehir niversitesi)

Cahit KURBANOLU (stanbul Medeniyet niversitesi) Deniz YILDIRIM (stanbul Teknik niversitesi)

Engin ORAKDEN (stanbul Teknik niversitesi) Engin TRE (Hali niversitesi-Emekli)

Filiz KARAOSMANOLU (stanbul Teknik niversitesi) Galip AKAY (Newcastle University, UK)

Gl Kolar ORAL (stanbul Teknik niversitesi) Gnnur KOAR (Ege niversitesi)

Grbz ATAGNDZ (zmir Yksek Teknoloji Enstits Emekli) Halime . PAKSOY (ukurova niversitesi) Haluk GRGN (Yldz Teknik niversitesi)

Hasan Hseyin ZTRK (ukurova niversitesi) Hasan Seluk SELEK (Hasan Kalyoncu niversitesi)

Hasan TOSUN (Osman Gazi niversitesi) Hayati OLGUN (Ege niversitesi)

Hidayet OUZ (Necmettin Erbakan niversitesi) Hikmet KARAKO (Anadolu niversitesi)

brahim DNER (Ontario University, Canada) nci EROLU (Orta Dou Teknik niversitesi) smail EKMEK (stanbul Ticaret niversitesi) M. hsan KARAMANGL (Uluda niversitesi)

Mahmut F. AKT (Sabanc niversitesi) Marc Rosen (UOIT, Canada)

Mehmet KARAKILIK (ukurova niversitesi) Mehmet . KAVSAOLU (Anadolu niversitesi)

Mete EN (stanbul Teknik niversitesi) Muhiddin CAN (Uluda niversitesi)

Mustafa ACAROLU (Seluk niversitesi) Mustafa ANAKI (Kocaeli niv ersitesi) Nalan AKGN (Bursa Teknik niversitesi) Necdet ALTINTOP (Erciyes niversitesi)

Necdet ZBALTA (Ege niversitesi) Nedim SARAOLU (Bartn niversitesi)

Orhan MERTOLU (ORME Jeotermal A..) mer AHN (Siirt niversitesi)

nder GLER (stanbul Teknik niversitesi) Qassem TARAWNEH (King Saud University, KSA)

Ramazan KSE (Dumlupnar niversitesi) Sema TOPU (stanbul Teknik niversitesi)

Sema Z. BAYKARA (Yldz Teknik niversitesi) Sibel MENTE (stanbul Teknik niversitesi)

T. Nejat VEZROLU (Miami University, USA) mit D. ARIN (FSM Vakf niversitesi) Vildan OK (stanbul Teknik niversitesi)

Viorel BADESCU (PUB, Romania)

Yunus A. ENGEL (Adnan Menderes niversitesi) Zafer ASLAN (stanbul Aydn niversitesi)

Zekai EN (Su Vakf) Zerrin YILMAZ (stanbul Teknik niversitesi)

NSZ Hayatn yaratc tarafndan bahedildii dnya gezegeninde canllarn srdrlebilirlii iin su, hava, gda asndan toprak ile deiik insan faaliyetleri iin bugn her geen gnden daha fazla nem kazanan ve gemiteki atein yerini alan enerji nemini hi kaybetmeden gndemde kalmaktadr. Bunlardan ilk unsur yenilenemedii iin sanki fazlaca nemi yokmu gibi davranlmaktadr ama enerji konusu yenilenemez ve zellikle de yenilenebilir kaynaklarn bugn iin ortak gdm ile insanlarn eitli faaliyetlerine katk salamaktadr. Enerjinin yenilenebilirlii iin son yllarda zellikle su gc (hidro-elektrik) gne, rzgr, yer ss (geotermal), dalga, gelgit, vb. Kaynaklarn zerinde aratrma, gelitirme ve uygulama almalar ivme kazanarak devam etmektedir. Bu tr enerjilerin sadece retilmesi deil ayn zamanda uzak mesafelere tanmas dnya siyasetin de gndemine oturan konular arasnda bulunmaktadr. Yukarda sylenenleri esas alacak olursak sadece lkemiz deil her topluluun hayatlarn srdrebilmeleri ve refaha kavuabilmeleri iin enerji kullanmna dikkat etmesi gerekir. Hatta bir topluluun gelimilik dzeyinde eitim, d ticaret, vb. konular arasnda belki de en nemlilerden birisi de kii bana yllk o olarak kullanlan enerji miktar gelmektedir. Gerek enerji kaynaklarnn aratrlmas, gelitirilmesi, verimliliinin artrlmas, iktisatl kullanlmas gerekse uzun mesafeler boyunca ieride veya dar topluluklara tanarak iletilmesi asndan lkemiz kilit konumunda bir yerde bulunmaktadr. lkeler arasnda enerji tanmas politik bir duruma bal olmasna karlk bilimsel ve teknolojik gelimelerin yaylarak daha verimli almalarnn nnn almas iin sempozyum, kongre ve konferanslarn dzenlenmesinde yarar vardr. Bu sene 10. defa yaplacak olan Uluslararas Temiz Enerji Sempozyumu (UTES) lke iinde her trl enerji konusunda bir temel tekil edecek biimde ilk olarak 1993 ylnda yaplan ilk toplant ile hayata geirilmi ve artk bugn tannan UTES simgesi ile bir marka haline gelebilmitir. Bu sempozyuma bildirileri ile katlanlarn bundan sonraki almalarnda daha verimli bilimsel aratrmalara hz vererek zellikle lke iindeki enerji sorunlarnn stesinden gelebilecek zmlere ulamalarn hepimiz can- gnlden arzu ederiz.

Zekai EN UTES Kurucu Bakan

Su Vakf Bakan

DESTEKLEYENLER / SUPPORTERS

BASIN SPONSORLARI / MEDIA SUPPORTERS

1 10th International Clean Energy Symposium, 24-26 October 2016, Istanbul, Turkey

NDEKLER / CONTENTS

ARILI BLDR / INVITED PAPER

ENERJ TEKNOLOJLERNDE YEN GELMELER VE NOVASYONDA GLOBALLEME ............ 8

BYOYAKITLAR / BIOFUELS

ATIKLARDAN ENERJ VE KOMPOST ELDE ETME YOLLARI ............................................................. 24

COMMON-RAIL YAKIT SSTEMNE SAHP BR MOTORDA, BYODZEL-EURODESEL KARIIMLARININ MOTOR PERFORMANSINA VE EMSYONLARA ETKSNN ARATIRILMASI

............................................................................................................................................................................... 41

BR JENERATR MOTORUNUN FT YAKITA DNTRLEREK ANA YAKIT OLARAK BYOGAZIN KULLANIMININ DENEYSEL OLARAK NCELENMES .................................................. 50

TCAR LEKTE BYOKMR RETM VE UYGULAMALARI...................................................... 60

DZEL JENERATRDE ETANOL RCCI UYGULAMASININ ETKLER ............................................... 67

AZOT KISITLAMASININ CHLORELLA VARIABILIS TR MKROALGN YASENTEZNE ETKS .................................................................................................................................................................. 75

JENERATRL BR DZEL MOTORUNDA MKROALG BYOYAKITININ EGZOZ EMSYONLARINA ETKS .............................................................................................................................. 79

EFFECTS OF DME ON PERFORMANCE AND EMISSIONS OF BIODIESEL IN A DIESEL ENGINE POWERED GENERATOR ................................................................................................................................ 86

COMBUSTION BEHAVIOR OF DME WITH BIODIESEL USAGE IN A DIESEL ENGINE POWERED

GENERATOR AT IDLE AND MEDIUM LOADS .......................................................................................... 92

PELET YAKITLI KAZANLARDA YANMANIN FARKLI YKLEME KOULLARINDA NMERK NCELENMES ................................................................................................................................................... 98

DRYING AND GASIFICATION OF A BIOMASS RESIDUES FOR RENEWABLE COMBUSTIBLES PRODUCTION .................................................................................................................................................. 108

VEGETAL DERIVED BIOMASS POTENTIAL OF THE MARMARA REGION ................................... 115

COMBINED BIOHEAT AND BIOPOWER PRODUCTION AND FOREST BIOMASS ......................... 120

DEVELOPMENT OF A COMPOSITE MATERIAL FOR FUEL BIOADDITIVE SYNTHESIS: ENVIRONMENT - FRIENDLY CATALYTIC MEMBRANE ..................................................................... 132

AYDIN LNDE ZEYTNYAI RETM ATIKLARININ ENERJ RETM AMACIYLA DEERLENDRLMES.................................................................................................................................. 137


BYOGAZ RETMN ARTIRMADA N LEM OLARAK SES DALGALARI UYGULAMALARI ............................................................................................................................................ 146

SENTEZ GAZI TEMEL KRLETCS TAR BLEENLERNN ARITIM TEKNOLOJLER ZERNE DERLEME ...................................................................................................................................... 151

MARMARA BLGESNN HAYVANSAL BYOKTLE DAILIMI...................................................... 158

KEMK YAI KKENL HAYVANSAL BYODZELN KULLANILABLRLNN

ARATIRILMASI VE EVRE KRLL AISINDAN BTKSEL BYODZEL LE

KARILATIRILMASI.................................................................................................................................... 164

ANTBYOTK EREN TAVUK ATIKLARININ HAVASIZ ARITIMINDA YENLENEBLR ENERJ

POTANSYEL .................................................................................................................................................. 172

KARAYOSUNUNDAN BYOYAKIT PL TASARIMI ............................................................................... 182

MICROALGAE BIOMASS AS A SUSTAINABLE RENEWABLE ENERGY RESOURCE USING LANDFILL LEACHATE .................................................................................................................................. 193

BIOFUEL PRODUCTION FROM CO2 IN GEBZE POLLUTED INDUSTRIAL DISTRICT ................. 202

OXIDATIVE DESULFURIZATION METHOD APPLIED TO DIESEL LIKE FUEL PYROLYZED

FROM WASTE TIRES ..................................................................................................................................... 208

VERML VE EVREC YEN NESL GEM DZEL MOTORLARIN GELTRLMESNN ALTERNATF BR YOLU ............................................................................................................................... 218

ALTERNATF YAKIT OLARAK ALKOL KULLANAN BUJ ATELEMEL BR MOTORDA ATELEME ZAMANININ EGZOZ EMSYONLARINA ETKS ............................................................. 229

FT YAKIT (ETANOL+DZEL) LE ALIAN BR DZEL MOTORDA YAKIT PSKRTME AVANSININ EGZOZ EMSYONLARA ETKS .......................................................................................... 237

SYNTHESIS OF TRIMETHYLOLPROPANE ESTERS FROM WASTE EDIBLE OIL FREE FATTY

ACIDS ................................................................................................................................................................. 245

PELET YAKITLI KAZANLARDA YANMANIN MODELLENMESNDE FARKLI TRBLANS MODELLERNN ETKSNN NCELENMES .......................................................................................... 250

ENERJ POLTKALARI VE EKONOMS / ENERGY POLICIES AND ECONOMY

ULUSLARARASI DZEYDE EVRENN KORUNMASI ......................................................................... 261

TRKYENN ENERJ HTYACI VE HAZAR DENZ .......................................................................... 268

YENLENEBLR ENERJ KAYNAKLARI GELMNDE POLTK YAKLAIMLARDA

SORUNLAR VE ZM NERLER ......................................................................................................... 275

GLOBAL ENERJ POLTKALARINDAK ELMLER......................................................................... 287

ANA BLEENLER ZMLEMES LE YAZ SAAT/KI SAAT UYGULAMALARINDA ETKL DEKENLERN ELDE EDLMES ........................................................................................................... 296


KSU/YSU SRELERNDE METEOROLOJK DEKENLERLE ELEKTRK TKETM ARASINDAK LKNN DORUSAL OKLU REGRESYON YNTEMYLE ANALZ ............... 305

TRKYE ELEKTRK TKETMNDE VE KSU/YSU SRELERNDE PUANT DEERLERN DETAYLI NCELENMES .............................................................................................................................. 313

DNYADA KI SAAT VE YAZ SAAT UYGULAMALARI VE TRKYE LE KARILATIRILMASI ............................................................................................................................................................................. 319

KSU/YSU ELEKTRK TKETMLERNN BELRLENMES N GELTRLEN SAAT

DEKL NDEKS VE UYGULAMALARI ......................................................................................... 328

TRKYE GENEL KSU-YSU YAKLAIMLARINDA GN UZUNLUUNA BALI UYKU VE MESA

DEERLENDRMELER ................................................................................................................................ 336

YAZ SAAT -KI SAAT UYGULAMASININ TARHSEL-SOSYOLOJK GELM VE ETKS .... 344

YAZ/KI SAAT UYGULAMASININ PSKOLOJK TEMELLER VE ETKLER .............................. 358

KSU VE YSU ELEKTRK TKETM FARKLARININ EKONOMK ANALZ .................................... 372

ENERJ VERMLL, EVRE VE KLM / ENERGY EFFICIENCY,

ENVIRONMENT AND CLIMATE

EN UYGUN YENLENEBLR ENERJ KAYNAININ ANALTK A SREC LE BELRLENMES

............................................................................................................................................................................. 376

MEKNLARDA ISIL KONFOR YNETMNN ENERJ VERMLLNE ETKS ................... 385

NANOFLTRASYON YNTEMYLE TEKSTL ENDSTRS ATIKSUYUNDAN RENK GDERM.......................................................................................................................................................... 393

EKER ENDSTRS ATIKSUYUNDAN NANOFLTRASYON MEMBRANI KULLANILARAK KO GDERM.......................................................................................................................................................... 398

HETEROJEN FENTON YNTEM LE ACID BLACK 194 BOYARMADDE GDERM ................... 402

MENTO SEKTRNDE SRDRLEBLR ENERJ N MRN TAMAMLAMI

LASTKLERN ALTERNATF YAKIT OLARAK KULLANILMASI ...................................................... 405

KLM DEKLNN ENERJ TKETMNE ETKS ..................................................................... 415

KLM DEMNN BYOKTLEYE ETKLERNN ANALZ ......................................................... 427

HATAY LNN ENERJ POTANSYEL VE TRKYENN ELEKTRK RETMNDEK YER .. 433

KAHRAMANMARAIN GELENEKSEL VE YENLENEBLR KAYNAKLI ELEKTRK

RETMNDE TRKYEDEK ROL ........................................................................................................ 443

SKDAR BELEDYESNN GER DNMDEK ENERJ AYAK Z............................................ 453

BO KON TP YAKIT DEMETNN FARKLI ORTAM SICAKLIK VE BASINLARINDAK KARAKTERSTKLERNN NMERK NCELENMES ......................................................................... 461


YENLENEBLR ENERJ KAYNAI KULLANIMININ BELRLEYCLER: PANEL VER ANALZ ............................................................................................................................................................................. 469

ATIK STREN (C8H8) BUHARINDAN ENERJ RETMNN TERMOEKONOMK MODELLENMES ............................................................................................................................................................................. 478

YENLENEBLR ENERJ LE ISITILAN BNALARDA DI DUVAR VE PENCERELERE BALI YAKIT TKETM ........................................................................................................................................... 486

ISITMA VE SOUTMA UYGULAMALARINDA OPTMUM YALITIM KALINLII VE ENERJ

TASARRUFU ANALZ ................................................................................................................................... 496

BENCHMARK ON AIR POLLUTION REDUCTION OF PIPE INSULATION USING EXERGY

ANALYSIS ......................................................................................................................................................... 507

GNE ENERJS / SOLAR ENERGY

GNEYDOU ANADOLU BLGES N WRF KISA VADEL GNE RADYASYONU TAHMNLERNN YAPAY SNR ALARI LE YLETRLMES .................................................... 518

CEYLANPINAR N SAM SMULASYON PROGRAMI LE GNE KULES TASARIMI ............. 531

TOPLAM GNE RADYASYONUNUN DESTEK VEKTR REGRESYONU LE TAHMN ............ 541

LONG-TERM TRENDS OF SUNSHINE DURATIONS IN RELATION WITH CLOUDINESS AND

RELATIVE HUMIDITY IN GAP AREA, SE TURKEY ............................................................................... 552

YANSITICI YALITIMLI KAPAKLI MODEL BR GNE HAVUZU PERFORMANSININ ARATIRILMASI ............................................................................................................................................. 561

TRKYEDE GNE ENERJSNDEN ELEKTRK RETMNN MEVCUT DURUMU VE BEKLENTLER................................................................................................................................................. 574

ORGANK RANKINE EVRML TRJENERASYON UYGULAYARAK GNE ENERJSYLE SERA KLMLENDRME ............................................................................................................................... 584

TEG TEMELL ELEKTRK RETECNN KAVRAMSAL TASARIMI ................................................. 591

AHAP KURUTMADA TEMZ ENERJ KULLANIMI RNEKLER..................................................... 595

GNE ENERJL TERMOELEKTRK JENERATRDE ISI BORULU SOUTUCUNUN SSTEM ZERNE ETKSNN DENEYSEL NCELENMES .................................................................................. 605

BR FOTOVOLTAK PANELN ENERJ VE EKSERJ ANALZ: STANBUL RNE ................... 613

GNE ENERJSNDEN ELEKTRK RETEN POLKRSTAL FOTOVOLTAK MODL VERMNN BELRLENMES ZERNE BR ARATIRMA ................................................................... 620

THE USE OF GEOINFORMATION TECHNOLOGY FOR SOLAR ENERGY MANAGEMENT........ 626

COMPARISON STRUCTURAL AND OPTICAL PROPERTIES OF SB2S3 THIN FILMS ..................... 634

MULTI-OBJECTIVE OPTIMIZATION OF BUCK CONVERTER USING ARTIFICIAL BEE COLONY ALGORITHM FOR EFFICIENT PV MAXIMUM POWER POINT TRACKING ................................... 641


ADVANCED ABSORPTION COOLING AND MED DESALINATION FOR MEDITERRANEAN COUNTRIES USING CONCENTRATING SOLAR PTCS ........................................................................ 650

BNALAR N SRDRLEBLR ENERJ OPSYONLARI ................................................................ 662

EXERGY ANALYSIS OF SOLAR RADIATION ENERGY HITTING TURKEY .................................... 670

EXERGETIC PERFORMANCE EVALUATION OF A SOLAR-ASSISTED HEAT PUMP SYSTEM .. 677

13.8KWP/H' LK GNE ENERJ SANTRAL 2015 YILI ERSNDEK HAREKETL VE SABT SSTEMN RETM VE VERMLER KARILATIRILMASI ............................................................. 688

YOUNLATIRILMI GNE TERMAL ENERJ SSTEMLER .......................................................... 697

GNE IINIMI TAHMN N YEN BR YAKLAIM: ORTLN MODEL ..................................... 705

KIYASLAMALI YENLK ELM ZMLEMES YNTEM ...................................................... 715

OKUL ATISINA FOTOVOLTAK SSTEM KURULUMU, SARIYER RNE ................................. 722

ORTAM SICAKLIININ GNE PL VERMNE ETKSNN NCELENMES ................................ 732

HDROELEKTRK ENERJ / HYDROELECTRIC ENERGY

SRDRLEBLRLK BALAMINDA ENERJ KAYNAI OLARAK SU: BIR RETE BALIKLI

PATENT ............................................................................................................................................................. 737

DK AKIMLARIN ANALZ: ORUH NEHR RNE .................................................................... 744

COMPUTER SIMULATION OF DEVELOPING TURBULENT FLOW IN CIRCULAR-SECTIONED PIPES .................................................................................................................................................................. 752

AREAL GROSS HYDROPOWER ENERGY CALCULATION.................................................................. 764

ENDSTRYEL TP GNE PANEL LE ALIAN SOLAR INVERTORLER VE SU POMPASININ ENERJS N KULLANILMASI ................................................................................................................. 771

HDROJEN / HYDROGEN

A NICKEL MESH CATALYST FOR HYDROGEN PRODUCTION ......................................................... 776

SODYUM BOR HDRRDEN HDROJEN RETMNDE FE(0) KATALZRNN

KULLANILMASI .............................................................................................................................................. 783

SODYUM BOR HDRRDEN HDROJEN RETM N KATALTK AKTVTES ARTIRILAN CO-T-B KATALZRNN RETM VE GELTRLMES ............................................................. 789

CO-CU-B KATALZR KULLANILARAK SODYUM BORHDRRDEN HDROJEN RETM VE PEM YAKIT PL UYGULAMALARI ........................................................................................................... 801


YKSEK SICAKLIK YAKIT HCRELERNDE ELEKTROT YAPISININ HCRE PERFORMANSINA ETKSNN NCELENMES ........................................................................................................................... 807

MODELING AND SENSITIVTY ANALYSIS OF HIGH TEMPERATURE PEM FUEL CELLS MESH CONVERGENCE STUDY ................................................................................................................................ 814

PREPARATION AND ANALYSIS OF MIXED MATRIX GAS SEPARATION MEMBRANE FOR HYDROGEN REMOVAL FROM WASTE GAS ........................................................................................... 821

THE DE-OXYGENATION OF SYNGAS AND DIRECT NON-OXIDATIVE CONVERSION OF

METHANE TO HYDROGEN AND HIGHER HYDROCARBONS BY DIELECTRIC BARRIER DISCHARGE PLASMA .................................................................................................................................... 827

THE ELECTROCHEMICAL PREPARATION OF T/NV AND INVESTIGATION OF ITS

PERFORMANCE FOR HYDROGEN EVOLUTION ................................................................................... 835

JEOTERMAL ENERJ / GEOTHERMAL ENERGY

SRDRLEBLR KALKINMA AISINDAN JEOTERMAL ENERJNN DEERLENDRLMES:

VAN L (TRKYE) RNE ....................................................................................................................... 840

TRKYEDEK JEOTERMAL UYGULAMALAR .................................................................................... 850

JEOTERMAL ALIMALARDA CBS UYGULAMALARININ NEM (ARCGIS 10.1) ...................... 855

OK ELEKTROTLU REZSTVTE YNTEM LE SEVDN (KIREHR) VE EVRESNDEK

JEOTERMAL SAHALARIN BELRLENMES ............................................................................................ 865

BNALAR N SRDRLEBLR ENERJ OPSYONLARI ................................................................ 874

RZGAR ENERJS / WIND ENERGY

RZGR ENERJS ALIMALARINDA KAMU RNE OLARAK KOSK GENEL MDRL ............................................................................................................................................................................. 882

MERRA VERLER KULLANILARAK STANBUL ATALCA BLGESNDE RZGAR ENERJS

POTANSYEL N RZGAR KARAKTERSTNN DEERLENDRLMES ............................. 889

MUT VE HARMANLIK RZGR ENERJ SANTRALLERNN RZGR YNLERNE GRE TRBN VERMLLKLERNN KARILATIRILMASI, METEOROLOJK PARAMETRELERE

DAYALI TRBN MRLERNN DEERLENDRLMES .................................................................. 897

RZGAR TARLASI VERS KULLANILARAK ANALTK RZGAR TRBN Z MODELLERNN PERFORMANSLARININ DEERLENDRLMES ................................................................................... 908

TRKYE ZERNDE 2071-2100 DNEM RZGAR HIZI VE RZGAR ENERJS POTANSYELNN WASP MODEL LE SEL BLGE N DEERLENDRLMES ................. 919

SAATLK VE GNLK RZGR HIZINI TAHMN N YEN BR ANALTK YNTEM YAKLAIMI VE YAPAY SNR ALARI LE KARILATIRMASI ..................................................... 929


SAYISAL HAVA DURUMU VERLER LE U RENME MAKNES TABANLI RZGR HIZI TAHMN ........................................................................................................................................................... 939

SELEN K PLOT ALAN N WRF MODEL LE RZGAR POTANSYELNN TAHMN VE DUYARLILIK ANALZ .................................................................................................................................. 946

SELEN K PLOT ALANDAK RZGAR POTANSYELNN TAHMN N MEZO VE MKRO LEK MODEL ZNCRLERNE AT SMLASYONLARIN GZLEM DEERLER LE

KARILATIRILMASI.................................................................................................................................... 954

G SSTEMLERNDE RZGAR TRBNN STATK GERLM KARARLILII ZERNDEK ETKLER .......................................................................................................................................................... 965

ATMOSFERK SAYISAL MODELDE YZEY DEMNN METEOROLOJK PARAMETRELERE

ETKS: STANBUL RNE ........................................................................................................................ 972

DARREUS TP BR RZGAR TRBNNDE KANAT UCU HIZI ORANININ ART ZNE ETKS ................................................................................................................................................................ 979

HBRT JENERATR SSTEMLERNN TASARIMI VE ANALZ ....................................................... 987

PREFABRK BETONARME RZGR TRBN KULES TASARIMI .................................................. 999

RZGAR ELEKTRK SANTRAL (RES) PROJES VE METEOROLOJ MHENDSL .............. 1007

TRKYEDE RZGAR ENERJS SANTRALLARININ FARKLI FNANSMAN SENARYOLARIYLA NCELENMES ............................................................................................................................................... 1011


ENERJ TEKNOLOJLERNDE YEN GELMELER VE NOVASYONDA

GLOBALLEME

Prof. Dr. Yunus engel

Adnan Menderes niversitesi, Aydn

Giri

Dnya, enerji ihtiyacn byk etapta kmr, petrol ve doal gazdan oluan ve bitince yerine yenisi gelmiyecek

olan ve kullanldka evre kirliliini arttran ve iklim deiikliine sebep olan fosil yaktlarndan karlamaktadr.

2014de dnyada toplam enerjinin %81i (%29 kmr + %31 petrol + %21 doalgaz) fosil yaktlarndan gelmi,

elektriin %67si (%41 kmr + %4 petrol + %22 doalgaz) de fosil yaktlarndan retilmitir. Dnya enerjisinin

%5i ve elektrik retiminin de %11i nkleer enerji kaynakldr. Enerjinin geriye kalan %14lk ksm ve elektriin

de %23 (2005de %18 idi) evre dostu olan ve yerine yenisi gelen bata hidroelektrik (%16) olmak zere

yenilenebilir enerji kaynaklarndan gelmitir.1,2 1971de %86 olan fosil yakt oran, 2014de %81e gerilemitir

ama hala ok yksektir (ekil 1).

ekil 1. Dnya birincil enerji tedariki (Kaynak: International Energy Agency)

Fosil yaktlar 1700lerden beri dnyada endstriyel geliim ve yksek yaam kalitesi iin gerekli olan enerjiyi salamaktadr. Ama bu, istenmiyen yan etkilerden uzak kalarak olmamtr. Fosil yaktlarn yanma yoluyla termal

enerjiye dnm, evreyi ve soluduumuz havay olumsuz etkiler. Yanma sonucu evreye verilen atklar hava

kirlilii, asit yamuru ve kresel iklim deiikliine sebep olmaktadr. evre kirlilii, bitki rts, doal hayat ve

insan salna ciddi bir tehdit oluturacak bir boyuta ulamtr. O yzden fosil-d enerji kaynaklarna gei

kanlmazdr ve enerji politiklar dk-karbonlu ekonomiye gei zerine oluturulmaktadr. Bunun doal bir

sonucu olarak, enerji teknolojilerindeki gelimeler de bu politikalra dorultusunda karbonsuz enerji alanlarna

younlamaktadr.

12 Aralk 2015de Pariste imzalanan ve Paris Mutabakat olarak bilinen anlama ile, global apta karbonsuz

enerji hedefine doru yeni bir sre balatld. Anlamann hedefi, bu asrn sonuna yani 2100 ylna kadar global

ortalama scaklk artn endstri a ncesine gre 2Cnin olduka altna tutmak ve bu art 1.5C ile

snrlamak iin gayret sarfetmek. 5 Ekim 2016 itibaryla, anlamaya taraf 197 lkeden 79u Paris anlamasn

onaylad. Bylelikle, anlamann hayata eirilmesi iin gerekli bir art olan toplam sera gazlar emisyonunun en

1 http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/KeyWorldEnergyTrends.pdf 2 http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/KeyElectricityTrends.pdf


az %55inden sorumlu olan en az 55 lkeninin bu anlamay onaylamas art salanm oldu. Anlama, 4 Kasm

2016 tarihi itibariyle uygulamaya girmi olacak ve 2020de Kyoto Protokolnn yerini alacak. 2023ten itibaren

lkelerin ulusal beyanlar (INDC) her be ylda bir gzden geirilecek.

Avrupa Birliinin 2030 iklim ve enerji ereve program, 2030 yl iin 3 temel hedef koymutur: 1. Sera gaz

emisyonlarnda 1990 seviyelerine gre en az %40 d, 2. Yenilenebilir enerji orannn en az %27ye kmas ve

3. Enerji verimliliinde en az %27 iyiletirme. Uzun vadede ise emisyonlarn 2050 ylna kadar %80-95 orannda

azalttlmas hedefleniyor. Elde edilecek faydalar ise yle ngrlyor: 1. Tm tketicilerin iin makul maliyette

enerjinin temini, 2. ABnin enerji tedarik gvenliinin arttrlmas, 3. Enerji ithalatna bamlln azaltlmas ve

4. Byme ve istihdam iin frsatlar yaratmas. Azalan hava kirlilii, ek olarak evre ve salk faydalar salyor.

Trkiye, %73.5 ithal birincil enerji oran ile enerjide da bal bir lkedir. 2015de $39 milyar olan ve 2012de

yksek petrol fiatlar nedeniyle $60 milyar bulan yllk enerji ithalat, cari an en byk sebebidir. Trkiyenin

kresel emisyonlardaki pay %1.24dr. TK verilerine gre, 2013de 459 milyon ton olan Trkiye emisyonlar,

2014de 468 milyon tona ktr. Emisyon kaynaklarnda en yksek oran, %72.5lik pay ile enerjiye aittir. 10 yl

kadar nce Trkiyede rzgar ve jeotermal enerjiden elektrik retimi yok denecek kadar az iken, 2015de 262

milyar kWh olan toplam elektrik retimin yaklak %6snn rzgar ve jeotermalden gelmesi lke iin iyi bir

gelimedir.

Enerji Teknolojilerinde Yeni Gelimeler

Baarl ilk ticari buhar makinasnn 1712de Thomas Newcomen tarafndan yaplmas (patenti 1698de Thomas

Savory tarafndan alnmt) el emeinden makina gcne geiin dnm noktasn tekil etti ve dnyada sanayi

devrimi ve bilimsel devrim olarak bilinen sreci balatt. Bu sre, ayn zamanda enerji teknolojilerinin geliim srecidir. 1775de James Wattin kmr kullanmn drtte bire indiren yksek verimli buhar makinas bu geliimi

hzlandrd. Robert Trevithickin 1801de baarl buhar lokomotifi denemesi, Michael Faradayn 1821de elektrik

motorlarnda kullanlan elektromanyetik dnmeyi kefi ve Etienne Lenoirun 1859da benzinli motor yapmn

baarmas ile sanayileme, toplumun her kesimine nfuz etmeye balad.

Bilimsel aratrmalar ve teknolojik gelimeler gnmzde de artan bir hzla devam etmektedir ve 2013de global Ar-Ge harcamalar $1.67 trilyona ulamtr. OECD lkeleri, milli gelirin %2.5ini Ar-Ge faaliyetlerine

harcamaktadr ve bu oran Gney Korede %4 amaktadr. Avrupa birlii, dnyann en byk aratrma ve

inovasyon program olan 7 yllk (2014-2020) Horizon 2020 program iin 80 milyar euro bte ayrmtr.

Enerji teknolojilerindeki gelimeler, enerji verinliliini arttrmaktan nkleer fzyon teknolojisi ile alan ticari

nkleer santrallarn gelititilmesine kadar geni bir alan kapsamaktadr. Avrupa Komisyonu, 1 milyar euroluk

bte ile 2020ye kadar nkleer fzyon teknolojisini gelitirmeyi amalamaktadr. Almanya, 2016da Max Planck Institutede Wendelstein 7-X fzyon aleti ile 80 milyon derecede hidrojen plamas elde etmitir.3 ABDde

Lockheed Martin firmas 2025 ylna kadar bir TIRn arkasna sabilecek bir fzyon reaktr gelitirmeyi

amalamaktadr. Mevcut fizyon teknolojisine dayal kk nkleer santrallerin yapmas ve modler bir yaklam

kullanlmas almalar devam etmektedir.

Enerji teknolojilerinde en dikkat eken gelimeler, kresel iklim deiikliini yavalatmak ve karbonsuz enerjiye

gemek hedefleri dorultusunda yenilenebiir enerji alanndaki aratrma ve inovasyonlardr. Yapay yaprak aratrmalar, havadaki karbondioksiti azaltarak gne enerjisini kimyasal enerjiye ve yakta evirme potansiyeli

sebebiyle, bilhassa heyecan yaratmaktadr. ABD Enerji bakanlnn $122 milyonluk bir bte ile destekledii ve

Lawrance Berkeley ve Califormia Institute of Technology nclndeki aratrmalar devam etmektedir.4

Photovoltoic (PV) teknolojilerindeki gelimeler ve maliyetlerdeki d, gne pilinin yaygnlamasna ivme

kazandrmaya devam etmektedir. 2015de global toplam kurulu gne PV kapasitesi %29 artla 229 GW olmutur

3 http://www.ipp.mpg.de/4010154/02_16 4 http://www.mercurynews.com/breaking-news/ci_15587962?nclick_check=1 (San Jose Mercury News, 23 July 2010)

http://www.mercurynews.com/breaking-news/ci_15587962?nclick_check=1


(ekil 2).5 Toplam kurulu PV gcnn 2005de adece 5 GW olduu ve 10 ylda 45 kat artt dikkate alnrsa,

PVdeki yaygnlamann nemi daha iyi anlalr. Sadece 2015 ylnda 51 GWlk yeni PV sistemleri kurulmutur.

ekil 2. Toplam global gne PV kurulu gc, 2000-2015 (Kaynak: Solar Poser Europe, Global Market Outluk

for Solar PV, 2016-2020)

Son yllarda PV verimlerinde de ciddi ilerlemeler kaydedilmitir. Verimi modl baznda %24 geen silicon

tabanl PVler gelitirilmitir. Mevcut PV sistemlerinin veriminin %16 cvarnda olduu dikkate alnrsa, bu

gelime ayn byklkteki PV sisteminden ayn gne artlarnda %50 daha fazla elektrik elde edilmesi demektir.

Buna parallel olarak ince film teknolojilerinde de ciddi gelimeler olmu ve 2015 yl verimlilikte rekorlarn

krld bir yl olmutur. rnein verimi ticari boyutta %16y geen sistemler gelitirilmi ve bylelikle seri

retimde standart silicon PV verimlilii yakalanmtr.

Tm bu gelimelerle birlikte, yenilenebilir enerji ve enerji verimliliinde maliyetler de dmeye devam etmektedir.

rnein ekil 3den grlecei gibi, 2008e kyasla LED aydnlatma maliyetei %95 azalmtr. ABD Enerji

Bakanl verilerine gre, bu maliyet azalmas PVlerde %64, rzgar trbinlerinde ise %41 olmutur. 6

5

http://www.solarpowereurope.org/index.php?eID=tx_nawsecuredl&u=0&g=0&t=1476943589&hash=4f3d25c469b734ea06bb1a4fab28a579d25a4338&file=fileadmin/user_upload/images/GMO/SPE_GMO2016_full_version.pdf 6 DOE ve http://www.vox.com/energy-and-environment/2016/9/30/13111088/cleantech-costs-falling-one-chart


ekil 3. 2008 ylna kyasla, enerji verimlilii ve yenilenebilir enerjide maliyet d (Kaynak: ABD Enerji

Bakanl)

Elektrikli aralarn gittike yaygnlayor olmas ve otomotiv irketlerinin bu alanda rekabetiliklerini koruyup

avantaj yakalama arzusu, ak veya batarya teknolojilerinin geliimine olan ilgiyi arttrmtr. Sektr nclerinden

Tesla firmasna ek olarak birok otomotiv firmas bu alanda multi-milyar dolarlk Ar-Ge almalarna devam

etmektedirler. Pralel bir gelime hidrojenli aralarda da yaanmaktadr ve birok firma ilk hidrojenli ara

modellerini piyasaya srmeye hazr hazr haldedir. Bu da yakt pilleri alanndaki aratrmalarn youn olarak

devam edeceini gstermektedir.

Tatlarda enerji tketimi tat arlyla orantldr ve ayn miktar enerji ile daha uzun mesafe gitmenin en etkin

yollarndan biri, aracn arln azaltmaktr. Bu da elektrikli aralarda ayn miktar arj iin batarya arlnn

azaltlmasn gerektirir. Bu prensipten hareketle ABD Enerji Bakanl PNNL (Pacific Northwest National

Laboratory] liderliinde 5 ulusal laboratuvar ve 5 niversitenin de dahil olduu ve Tesla Motors ve IBMin de

danma kurulunda yer ald bir konsorsiyumla 5 yl sreli ve toplam $50 milyon bteli Battery500 projesini

balatt. Projenin hedefi, bataryalarn kilogram bana zgl enerjisini imdiki 170-200 Wh/kg deerinden 500

Wh/kga karmak yani neredeyse 3 katna karmak ve daha kk, daha hafif, daha ucuz ($100/kWhn altnda)

batarya paketlerinin yaplmasn mmkn klmak. Buna paralel olarak geni katlml benzer bir konsorsiyum da

360-km kapasiteli bir bataryann 10 dakikadan az bir zamanda doldurulmasn mmkn klacak 350-kWlk doru

akm hzl-arj projesi de devam ediyor.7

Enerji Kayna Olarak Enerji Verimlilii

Enerji kayna denince akla ilk gelen eyler, enerjiye deiik ekillerde depoluk eden kmr, petrol, ve doal gaz

gibi evreyi kirleten ve bir gn tkenecek olan fosil yakt havzalar, nkleer enerjiye dnen uranyum yataklar,

veya gne, rzgar, ve jeotermal gibi temiz ve yenilenebilir kaynaklardr. Halbuki en byk enerji kayna,

dnyann 1973 petrol ambargosu ile kefettii ve binalar dahil her yerde olan sanal bir kaynaktr. O kadar ki,

enerjiyi youn olarak kullanan - ABD gibi ekonomi devleri dahil - lkeler toplam yeni enerji ihtiyalarnn yaklak

yarsn bu kaynaktan salyorlar. Yani bu kaynaktan salanan enerji, neredeyse kmr, petrol, doal gaz, nkleer ve yenilenebilir kaynaklarddan elde edilen enerjiye edeer. Dahas, bu enerji evreyi kirletmiyor, hatta aksine

evre kirliliini gideriyor. Ve de hi yer tutmuyor, hi tkenmiyor, aksine kullandka artyor. Bu kaynan ad

tasarruf. Bu sanal enerji kaynana abone olup balandnz zaman, kullandnz enerjinin bir ksm, bazan da

ou, bu santralden bedava olarak geliyor.

nce tuhaf gelen enerji kayna olarak yksek verimlilik veya tasarruf fikri son derece nemlidir. nk ekonomik faaliyetlerde enerji maliyeti ciddi bir oran tutabilir ve bir lkenin ve lkedeki kurulularn rekabet gc enerji

maliyeti ile yakndan ilgilidir. Biz nedense daha ziyade enerjinin birim fiat ile ilgileniyoruz. Halbuki bir

7 http://www.hybridcars.com/federal-government-aims-to-develop-a-500-whkg-battery-350-kw-charging-

system/


kuruluun toplam enerji maliyeti enerji verimliliine endekslidir ve basit ve ispatlanm tasarruf tedbirleriyle

toplam enerji maliyeti %50ye varan oranlarda drlebilir. Ve bu gayet ekonomik olarak yaplabilir.

Kalknmakta olan bir lkenin artan enerji ihtiyac elbette yeni santrallarla giderilebilir. Fakat enerji maliyetinin

drlmesi ve rekabet gcnn arttrlmasnn yolu, tasarruftan geer. Tasarruf tedbirleri sonucu konutlarn enerji

maliyetinin dmesi, piyasada harcanabilecek para miktarn arttrr ve bu da ekonomik canll ve istihdam

artn beraberinde getirir.

Ev ve iyerlerinde arzu edilen konfor seviyesini ve sanayide retim kalitesini daha az enerji tketerek salamay

amalyan enerji verimlilii kmr, petrol, doal gaz, nkleer enerji ve yenilenebilir enerji (hidroelektrik, rzgar,

gne, jeotermal, vs)den sonra 6. yakt olarak enerji kaynaklar arasnda yerini almtr. stelik enerji

verimlilii, en ucuz kaynaklardan biridir: Enerji verimlilii tedbirleriyle tketilmekten kurtarlarak baka bir yerde

kullanma sunulan elektriin maliyeti kilovatsaat (kWh) bana genellikle 1 ile 5 kuru arasndadr. Ayrca, enerji

verimlilii yerel ve emek-youn bir kaynaktr ve kirlilii nlyerek evreye ve istihdam yaratarak da ekonomiye

olumlu katk yapmaktadr. Son yllarda enerji verimliliine yaplan vurguya ve yasal dzenlemelere ramen enerji

verimlilii konusundaki bilinlenme seviyesi olmas gerekenin altndadr. Bu bilin seviyenin ykseltilmesinde baaryla hayata geirilen enerji verimli teknoloji ve uygulamalar konusunda kii ve firmalarn bilgilendirilmesinin

nemli bir yeri vardr.

Yenilenebilir enerji kaynaklar denince akla bata gne olmak zere akarsular ve gller (hidroelektrik), rzgar,

jeotermal, biyoktle enerjisi (odun, etanol, biyogaz, vb),dalga, gel-git, ve byk su akntlar gibi bitmesi

szkonusu olmayan kaynaklardan elde edilen ve evreye zararl etkisi son derece az olan temiz enerji kaynaklar

gelir. Yenilenebilir enerji ve enerji verimlilii kavramlar aslnda birbirinden bamsz deil i iedir. Esmekte olan rzgarn enerjisi bir trbinle yakalanp elektrie evrilmezse veya yere den gne nlar gne kollektrleri

veya pilleriyle alnp faydal hale evrilmezse boa gidecek ve kresel snmaya katk yapacaktr. Rzgar veya

gne nlarndan ekilebilecek olan enerjinin doal gaz yakarak elde edilmesi, doal gazn israf edilmesidir. O

yzden yenilenebilir enerji kullanmnn arttrlmas, en etkin enerji tasarrufu tedbirlerinden biridir.

Enerji teknolojilerindeki srekli gelimeler sonucu birok rn gibi buzdolaplarnn enerji verimlilii son 40 ylda ciddi olarak artmtr ve bu trend tm beyaz eya ve klimalarda devam etmektedir. rnein ABDde 1974de tipik

bir buzdolab ylda 1800 kWh elektrik tketiyordu. Bu rakam 2000li yllarn banda motor ve kompresr

sistemlerindeki verimlilik artlar, daha etkin izolasyon ve iyiletirilmi control sistemleri sayesinde %75 azalarak

ortalama 450 kWhe yani drtte bire inmitir ve ylda ortalama 1350 kWh elektrik tasarrufu saglanmtr.

Buzdolaplarndaki verimlik art ABDye ylda 189 milyar kWh tasarruf salamakta ve her yl $20 milyar elektrik

faturalar yerine halkn cebinde kalmaktadr. Ayrca, ABDde kWh elektrik bana evreye salnan ortalama

karbondioksit miktarnn 0.713 kg olduu dikkate alnrsa, tasarruf edilen 189 milyar kWh elektrik ylda 135

milyon ton CO2in atmosfere salnmasn nlemektedir. Dolayesiyle tasarruf edilen energy, kresel snmann

nlenmesi gayretlerine de ciddi katk yapmaktadr.

ABDdeki buzdolaplar eer 1974 seviyesinde elektrik tketiyor olsayd, ABDnin bu ilave talebi karlamak iin

en az 30 bin MWlk ilave kurulu gce ihtiyac olacakt. Bu da herbiri 500 MWlk 60 kmr veya doalgaz

santrali veya herbiri 1000 MWlk 30 nkleer santralin kurulmas demektir. Birim kurulum maliyetini $2.5

milyon/MW birim fiat alacak olursak, buzdolaplarnn verimsizlik yznden israf ettikleri elekrii retmek iin

kurulmas gereken santrallarn toplam kurulum maliyeti 75 milyar dolar olacakt. Yakt ve dier iletme

maliyetlerini kWh bana 0.065 dolar alacak olursak, bu ilave sanrallerinin yllk iletim maliyeti 12 milyar dolar

olacakt. O yzden, enerji verimlilii tedbirlerini hayata geirmenin maliyeti, kaldrlan bu tr maliyetlerle

karlatrlmaldr.

Tasarruf tedbirlerinin etkisinin gayet arpc olarak grld dier bir saha da ABDde iptal edilen nkleer

santrallerdir. ABD tasarrufu kefettii 1973 Arap petrol ambargosundan nce byyen ekonomisinin elektrik

ihtiyacn nkleer santrallerle karlamay planlyordu ve 1970li yllarda onlarca nkleer santraln inasna

balanmt. Ancak tasarruf tedbirleri byyen ekonominin enerji ihtiyacn karlamaya yeterli gelince toplam

107,000 MW kapasiteli deiik yapm aamalarndaki 97 nkleer santral iptal edildi ve harcanan milyarlarca dolar

boa gitti.8

8 DOE/EIA Commercial Nuclear Power 1991 (DOE/EIA-0438 (9.1)), Appendix E (page 105) and Nuclear Regulatory Commission


ABDde uygulamaya konan tasarruf tedbirleri sonucu ekonomideki byme devam ederken enerji kullanm 1975

ve 1985 yllar arasnda ekil 4de grld gibi sabit kalmtr. 9 Yani ekonomideki bymenin ihtiya duyduu

ek enerji, tasarruf ile salanmtr ve bu, hayat standardn drmeden yaplmtr. 1973 ile 2000 yllar arasnda

ise ABD ekonomisi %126 byrken enerji kullanmndaki art %30da kalmtr yani ekonomideki byme

hznn bete birinde. Keza, 1990-2000 yllar arasnda sanayi retimi %41 artarken sanayide elektrik kullanm

sadece %11 artmtr.10

ekil 4. ABDde 1970lerde uygulamaya konan tasarruf tedbirleri sonucu toplam enerji tketimindeki azalma.

(Kaynak: California Energy Commission).

Eer ABDnin enerji kullanm 1973 ncesi olduu gibi ekonominim byme orannda artyor olsayd, ABD imdi

enerjiye her gn $2 milyar dolar daha fazla dyor olacakt. Enerji tketimi de yaklak 2 kat olacakt. ABD bugn

enerjiye her yl yaklak $700 milyar daha az harcamaktadr, ve bunu byk lde 1970li yllarda ciddiyetle balayp uygulad s yaltm gibi tasarruf tedbirlerine borludur. Bu tasarrufun evreye katks 1 milyar arabann

yollardan ekilmesine edeerdir. yle grlyor ki eer enerji verimli teknolojilere yaplan yatrm, kendini

tasarruf ettii enerjiyle kat kat geri demektedir.

novasyonda Globalleme ve Yerli Tanmnda Paradigma Deiiklii

On dokuzuncu yzylda balayp yirminci yzyln ortalarna kadar devam eden ve baka lkelere stnlk

kurmaya dayal devlet merkezli ve ie kapanmac negatif milliyetiliin ne kt zamanlarda, girdi-odakl yerli

rn anlay hkim idi. Bu anlay, yerini 1950lerden itibaren biliim ve iletiim teknolojilerinin geliimi ve

koruyucu gmrk duvarlarnn inmesi sonucu ekonominin globallemesi ve dnyann adeta tek bir pazar haline

gelmesiyle da ak kt-odakl bir yaklama brakmtr. Eskiden yerli mal denince, lke iinde yerli para

kullanarak yerli ii ve mhendislerle retilen rn akla gelirdi. Yerli firmalar da mmkn olduunca yerli para

ve iilik kullanarak lkede retim yapan firmalard. Bunlar en yksek oranda gerekletiren, en yerli rn veya

firma olurdu.

9 http://www.energy.ca.gov/commission/commissioners/rosenfeld.html 10 National Energy Policy, Report of the National Energy Policy Development Group, May 2001, U.S Government Printing Office, Washington, DC, ISBN 0-16-050814-2

Energy Consumption in the United States 1949 - 2005

0

25

50

75

100

125

150

175

200

1949

1951

1953

1955

1957

1959

1961

1963

1965

1967

1969

1971

1973

1975

1977

1979

1981

1983

1985

1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

2005

Qu

ad

s/Y

ea

r

$ 1.7

Trillion

$ 1.0

Trillion

New Physical Supply = 25 Q

Avoided Supply = 70 Quads in 2005

If E/GDP had dropped 0.4% per year

Actual (E/GDP drops 2.1% per year)

70 Quads per year saved or avoided

corresponds to 1 Billion cars off the

road


Ancak Apple firmas ve iPhone rneinden de grlecei gibi, globallemenin yaygnlamasyla yerli mal ve yerli

firma tanmlarnda paradigma kaymalar yaanmtr. Artk firmalar tm dnyaya potansiyel retim alanlar,

tedarikileri ve pazarlar olarak bakmakta, genel ynetim merkezlerini bile farkl bir lkede kurabilmektedir.

Dnyann her yerinden insanlar, halka ak firmalardan hisse senedi almakta ve dnya devi firmalarn ortaklar

olmaktadr. Bugn bir lkenin milli bir firmas, yarn baka bir lkeden bir firmann paras oluvermektedir. Byk

firmalar, sklkla irketler satn almakta, teknoloji lisanslamakta ve hatta baka lkelerden firmalarla

evlenmektedir. Rakip irketler bile birlikte Ar-Ge programlar kurup teknoloji geliiminin maliyetini drerek

kresel lekteki rekabette avantaj yakalamaya almaktadrlar.

Byle hzl deien ve rekabeti bir ortamda yerli rn veya firma tanmnn kkl bir deiime uramas

kanlmazdr. Artk bir lke iin en yerli veya milli rn, yerli para kullanm oran ve geliim/retim lkesine

baklmakszn, o lkeye ait bir firma tarafndan retilip ktlar itibariyle o lke halkna en yksek fayday

salayan rndr. Benzer ekilde, en yerli veya milli firma da kulland yerli para oranna veya retim

tesisleriyle aratrma merkezlerinin hangi lkede olduuna baklmakszn, o lkeye ait olup ktlar itibariyle o

lke halkna en yksek fayday salayan firmadr. lke halkna salanan fayda, milli geliri arttrmaktan know-how geliimine, cari a azaltmaya ve inovasyon ekosistemine katkya ve hatta futbolda olduu gibi, bir rn

veya teknolojide dnya lideri olarak milli gurur yaatmaya kadar geni bir yelpazeyi kapsamaktadr.

Yerli rn tanm, yerel olarak retilen paralar ile ilikilendirilmemeli ve yerli para stratejileri yerli rnlerden

bamsz olarak, global piyasa artlar dikkate alnarak gelitirilmelidir. Global piyasada kalite, maliyet ve

sertifikasyonlaryla rekabeti olan paralar, bu cazip niteliklerinden dolay yerli rnlerde zaten tercih edilecektir.

Bu nitelikleri tamayan paralar, srf yerli olduu iin rnlerde kullanmaya zorlamak, dk kalite ve yksek maliyetiyle global rekabet gc olmayan rnleri tevik etmek demektir. Ayrca, istihdam ile yksek katma deerli

rn gelitirme/retme birbiriyle ilikilendirilmemelidir. stihdam arttrmann yolu, yerli rnden bamsz

olarak, lkede retim artlarn daha cazip hale getirerek, irketlerin retim tesislerini Trkiyede amay tercih

etmesini salamaktan gemektedir.

Yerli mal ve hizmet retiminin milli geliri arttrarak zenginleme dnda salad dier faydalar yle sralanabilir: istihdam, beceri (knowhow) birikimi, srekli teknolojik geliim ve teknolojide nclk, trev rn

potansiyeli, gl bir biliim ekosistemi ve inovasyon zinciri olumas, bilhassa kritik teknolojilerde da

bamlln azaltlmas ve kendine yeterlik orannn artmas, rnlerde kstsz kullanm yetkisi ve hkimiyet,

gizlilik ve milli gvenlik, yksek prestij ve moral stnlk, milli gururun glenmesi, lkeye aidiyet duygusunun

ve alma evkinin artmas, dviz girdisi salayarak cari dengeyi iyiletirme, ekonomik silah olarak kullanma,

vb.

Devletler iin arzu edilen ey, lke insanlarnn ihtiyalarn yerli mal ve hizmet alarak karlamalar ve bylelikle

milli gelire katk yapmalardr. Bireyler ise nce kendilerini ve menfaatlerini sever ve doal olarak snrl

kaynaklaryla kendilerine en yksek fayda salayan ve deer/maliyet oran yksek yani yksek kaliteli dk

maliyetli mal ve hizmetlere ynelirler. Birey odakl gnmz dnyasnda kiisel menfaat hissi ounlukla milli

menfaat hissine ar bastndan, bireyler yerli/ithal ayrm yapmadan deer/maliyet oran yksek rnlere

ynelirler. Devletler de halk yerli rne zorlamak iin vergi silahn kullanmak durumunda kalrlar ve lkenin

snrlarn yksek gmrk duvarlar ile rerler. Bu korumac yaklam, makul izgiyi anca lkede sekin bir

aznla haksz kazan salayp ounluu dk kaliteli rnlere mahkm eden bir mekanizmaya dnr ki lke

geliimini olumsuz etkiler. Korumac ekonomilerde adil bir yar ortam ve dnya ile rekabet etme basks olmad

iin, bu toplumlardan global lekte rekabeti rnlerin kmas da zordur. Yani iyi bir i yaptklarn dnerek

yksek gmrklerle yerli retimi koruyanlar, aslnda farknda olmadan lkelerini dnya ile yartan

koparmaktadrlar.

Bir lkede bir ehir veya blgenin kendi iine kapanp dier ehir veya blgeden rn satn almak yerine ihtiya

duyduu her eyi kendi retmeye kalkmas durumunda, o ehir veya blgenin ksa bir sre sonra ekonomik

harabeye dnecei ve herkesin o ehir veya blgeden kamak iin frsat gzleyecei aktr. Akll yaklam,

hamasi duygulardan syrlp, lkelerin her zaman birbirine muhta olaca ve eksiklerini birbirleriyle alveri

yaparak tamamlayaca gereini kabul etmek, sonra da gereki olarak global rekabet potansiyelinin en yksek

olduu alanlar belirleyerek, gerekirse uluslararas ibirlikleriyle, o yarta yerini almaktr. mit ve iyimserlik

esastr ve alma evkini arttrp hayata hayat verir; evham ve karamsarlk ise evk ve yaama heyecann ldrr.

Politikalar dmanlk ve sava senaryolarna gre deil, dostluk ve bar senaryolarna gre belirlenmelidir. ki

farkl yaklamn cisimlemi hali olan Kuzey ve Gney Kore arasndaki keskin fark, zerinde dnlmesi

gereken bir rnektir.


Her eyin hzla deitii ve dnn dorularnn bugn yanl oluverdii gnmz dnyasnda, bir kurum, firma

veya lkede politikalar belirlenip kararlar alnrken gemiin ezberlerinden syrlp akl ve bilimi rehber alarak

kt-odakl bir yaklam sergilemek elzemdir. Bugnn zeminine ekilen fikir tohumlarnn gelecek zaman

diliminde ne tr meyveler verecei en gncel bilgi nda objektif olarak irdelenmeli ve kararlar ona gre

verilmelidir. Bu hzl deien dinamik ortamda hareket serbestlii, hzl karar verme ve hesapl risk alma

rekabetilik iin son derece nemlidir. Bu da etkin kalknma hamlelerinin devlet eliyle deil ancak zel sektr

eliyle gerekleebilecei anlamna gelmektedir. O yzden, devlet yeni rn geliimi iin uygun zemini hazrlamal

ve gerekirse destek mekanizmalar oluturmal, ancak kendisi milli projeler kategorisi altnda rekabeti rn gelitirme macerasna girmemelidir. Global piyasalarda rekabet gc olmayan bir rnn yerel piyasada da rabet

grmeyecei unutulmamaldr.

Dnn tartmasz birok dorusu, bugn artlarn deimesi ile tersine dnp yanl olabilmektedir. O yzden,

deien artlarn ve bilhassa paradigma kaymasnn ilim nda akl ve mantk terazileriyle hassasiyetle

muhakeme edildii ve krzarar analizlerinin dikkatle yaplmasn mmkn klan etkin bir tartma mekanizmas

gelitirmek ve bu mekanizmann ke talarn belirlemek bir zorunluluk halini almtr. Bundandr ki modern eitim sistemlerinde hedeflenen en ncelikli donanm, bilgi edinme deil eletirel dnce becerisidir ki gerek

istiarenin temel yaptadr. Bu temel beceri, eski ktann ortaa taassup ve karanlklarndan aydnla

kmasnda ve dnn savalar ktasnn bugnk bar adasna dnmesinde lokomotif rol oynamtr.

Bir rnn bir lke iin gerek deeri, o rnn paralarnn yzde kann o lkede imal edildii veya iiliin

yzde kann yerli olduu ile ilgili deildir ve bu tr yaklamlar artk terk edilmelidir. Modern yaklam rn,

para imalat ve istihdama bamsz olarak baklmas ve piyasa dengelerini zedeleyen suni dayatmalardan kanlmasn gerektirir. Bir lke, rnlerin yerli para orann ve yerli istihdam miktarn bir kriter yapmadan

dnya piyasasndaki tm paralardan en cazip olanlarn kullanarak en yksek katma deer salayacak ve rekabet

gc yksek olacak ekilde retilmesini amalamaldr.

Eer para imalat yapacak ise, bunu para ithalatna giden parann lkede kalmas gibi dar mlahazalarla deil,

byk dnp global piyasada ciddi bir pay kapmak iin yapmaldr. Paray da gerekli Ar-Ge yatrmlar ile srekli gelitirip rekabeti tutma altyapsn oluturmaldr. rnein GE, CFM, Pratt&Whitney ve Rolls-Royce

firmalar uak yapmazlar; ama ticari uaklarn tamamna yaknnn jet motorlarn onlar yaparlar ve yllk $25

milyarlk pazar paylarlar.11

Baka bir rnek vermek gerekirse, ABDnin 2015 cirosu $96 milyar olan Boeing firmas, uaklarn paralarn

yardan ounu dier lkelerden ithal ederek imal etmektedir ve kimse bundan bir rahatszlk duymamaktadr.12 Boeing ve dier ABD havaclk irketleri her eyi yerli yapmaya kalkmak yerine, sadece dnya apnda rekabeti

olduklar ve srekli inovasyonla bu rekabeti avantaj koruyabilecekleri paralara odaklanmaktadrlar. Bu

odaklanma sonucu ABD irketleri rettikleri uak paralarn ihra ederek 2014de ABDye d lkelerden $56

milyar gelir salamlardr.13

APPLE: Yerli rn Tanmn Sorgulatan Firma

Yerli rn ve firma tanmnda gemiin girdi odakl yaklamndan gnmzn kt odakl yaklamna geii

temsil eden en arpc rnek, ABDnin Silikon Vadisinde yer alan Apple firmasdr.

iPhonelarn arkasndaki Designed by Apple in California; Assembled in China yazsndan da anlalaca gibi,

iPhonelarn tasarm ve yazlm ABDde Apple tarafndan yaplmakta, ancak telefonlar inde Foxconn firmas

tarafndan retilmektedir. Kullanlan paralarn byk ounluu da ABD dndaki lkelerden gelmektedir.

rnein ilemci ve ipler, Samsung (Gney Kore) ve TSMCden (Tayvan); piller, Samsung ve Huizhou Desay

Batteriden (in); kamera, Sonyden (Japonya); ekran, Japan Display, Sharp (Japonya) ve LGden (Gney Kore);

fla bellek, Samsung ve Toshibadan (Japonya); kark sinyal ipleri NXPden (Hollanda); Jiroskop, STMicroelectronicsden (Fransa, talya); yariletkenler, Texas Instruments, Fairchild ve Maxim Integratedden

(ABD); ivmelerler, Bosch (Almanya) ve Invensenseden (ABD); RF modlleri, Win Semiconductor (Tayvan)

11 http://www.statista.com/statistics/261934/world-commercial-aircraft-engine-manufacturer-market-share/ 12 https://en.wikipedia.org/wiki/Boeing 13 http://trade.gov/topmarkets/pdf/Aircraft_Parts_Top_Markets_Report.pdf

http://trade.gov/topmarkets/pdf/Aircraft_Parts_Top_Markets_Report.pdf


ve Qualcommdan (ABD); dokunmatik kimlik sensr de TSMC ve Xinteden (Tayvan).14 ABD meneli rnlerin

birou da Asya lkelerinde retilmektedir.

Apple iPhone 6S Plusn (16 GB) retim maliyeti $236 iken, sat fiyat $749dr yani retim maliyetinin 3

katndan daha fazla.15 Keza, ekstra kapasiteli 64 GB modelinin ek retim maliyeti sadece $17 iken telefon fiyat fark $100 yani para maliyetinin 5 kat daha fazlasdr. Apple, $700 milyar piyasa deeri ve $120 milyar marka

deeri ile dnyann piyasa ve marka deeri en yksek firmasdr. 2015 yl cirosu $234 milyar (Trkiyenin toplam

yllk ihracat $150 milyar civar) ve kasasndaki nakit miktar $203 milyardr (Trkiye Merkez Bankas rezervleri

$100 milyar civar). alan says 115 bindir.16 Apple, tm dnyada tannrlk, prestij ve mteri sadakati en

yksek firmalardan biridir.

imdi sonu veya kt odakl rasyonel bir bak asyla u sorular soralm:

rnlerini yabanc bir lkede, byk ounluu yabanc lkelerden gelen paralarla, yabanc bir firmaya yaptran, ancak prestiji, marka tannrl ve yksek krll ile gpta kayna olan teknoloji devi Apple

firmas ABDnin sahiplenmesi ve benzerlerini grmeyi arzu etmesi gereken yerli bir firma mdr?

iPhone gibi, tasarm ve yazlm dnda yerli para oran dk olan rnlere ABD iin iftiharla kullanlmas gereken yerli rn olarak m baklmaldr, yoksa ABD-meneli para orannn dkln

ne karp yabanc rn olarak m?

Acaba ABD hkmeti ve sradan bir ABD vatanda Apple firmasnn ABDde kurulmu olmasndan son derece mutlu mudur yoksa rahatsz m?

iPhone dnyada ABD mal olarak m bilinmektedir yoksa in mal olarak m?

Biz Trkiye olarak rnlerini yabanc paralarla yabanc bir lkede retse de Apple gibi dnyada teknoloji lideri bir firmamzn olmasn m arzu ederiz, yoksa global arenada rekabeti olmasa bile yksek

oranda Trkiyede retilmi para kullanarak lke iinde retim yapan bir firmann m?

lkerin ikolata devi Godivay satn aldi gibi, faraza bir Trk yatrmc kp Apple firmasn satn alsa ve sonra da firma genel merkezini Silikon Vadisinden stanbula tayp firma dilini de ngilizceden

Trkeye evirse ve de indeki retim tesislerini kapatp yerlerine Trkiyede tesisler asa ve hatta

daha da ileri gidip irketin adn Elmaya evirip iPhonelar iin asgari bir yerli para oran art da koysa,

bu kiiyi ne byk bir milliyeti diye alklamal myz yoksa sen delirdin mi diye sorgulamal m? Hele

bu ii devlet garantisi ile ald kredilerle yapyorsa?

Yukarda Apple ve iPhone iin sorduumuz sorular, Trkiyede ev alar alannda Apple modelini uygulayan ve

ok sayda ulusal ve uluslararas dl alan AirTies firmas ve firmann DSL Modemi gibi rnleri iin de

sorulabilir. AirTies da Ar-Gesini ve rn tasarmn Trkiyede yapp retimini inde yaptryor. 2004 ylnda

kurulan firma bugne kadar 15 milyon cihaz satt ve cirosunun %90n ihracattan salyor. AirTies, ABD pazarna

da girdi ve ev-ii kablosuz internet teknolojisi satmaya balad. ABDde 300 bini akn abonesi olan Midcontinent

Communications da AirTies rnlerini kullanmaya balad.17 AirTies da aynen Apple gibi dnyadaki tm rn ve para gelimelerini izliyor ve lke fark gzetmeden global piyasadaki en yeniliki ve rekabeti paralar entegre

ederek ve yazlmn gelitirerek rnlerini tasarlyor. Bylece global piyasalarda rekabetiliini koruyor.

Milli Projeler ve Yerli Versiyon rnler

Trkiyede son yllarda cari an azaltlmas ve ithal rnlere denen dvizin lkede kalmas iin adeta her eyi

yerli olarak yapma furyas balamtr ve bu rzgr tedirginlik verici boyutlara ulamtr. la ile zehir arasndaki fark, dozajdr. Seici davranarak, dnya piyasasn ve hkim dinamikleri derinlemesine analiz edip mevcut

altyapy, tahsis edilen kaynaklar ve insan kapitalini de ortaya koyduktan sonra, gerekli kritik ktleyi ap global

rekabet ortamnda srdrlebilirliin mmkn ve baar ansnn yksek grld alanlarda elbette yeni rnler

gelitirilebilir. Bu giriimlere ciddi tevikler ve destekler de salanabilir. mit vadeden byle durumlarda bile,

rn gelitirme aamalarndan hedeflenen pazar payna kadar detayl planlar, kilometre talarnn aka

14 http://www.macworld.co.uk/feature/apple/are-apple-products-truly-designed-in-california-made-in-china-

iphonese-3633832/ 15 http://www.macworld.co.uk/feature/apple/are-apple-products-truly-designed-in-california-made-in-china-

iphonese-3633832/ 16 https://en.wikipedia.org/wiki/Apple_Inc. 17 http://www.gazetevatan.com/abd-ye-kablosuz-teknolojisini-satti-891274-ekonomi/

http://www.macworld.co.uk/feature/apple/are-apple-products-truly-designed-in-california-made-in-china-iphonese-3633832/http://www.macworld.co.uk/feature/apple/are-apple-products-truly-designed-in-california-made-in-china-iphonese-3633832/


belirtildii bir yol haritas, finans kaynaklar, sat projeksiyonlar, rekabet ortam, Ar-Ge aya ve hatta ulusal ve

uluslararas ibirliklerini ieren salam bir i modeli ortaya konmaldr. Hedef de sadece yerli piyasa deil, dnya

pazar olmaldr. nk bir rnn gerek kameti, uluslararas serbest rekabet ortamnda benzer rnlerle boy

lnce ortaya kar. Aksi halde kerameti kendinden menkul duruma dlr.

Korumac bir yaklamla ie kapanp ithal rnlere sava ilan ederek ortada gereki bir plan ve program olmadan

adeta her eyi yerli yapmaya kalkmak hamasettir, bunun da sonu hasarettir. Dnya gereklerine gzn kapatp

ban kuma gmmek olan bu duygusal yaklamla lke kaynaklar israf olur ve yaanacak hsran ile milli gurur

telafisi zor yara alr.

Sanki teknolojinin ve teknolojik rnlerin milliyeti varm gibi, Trkiyede tamamen zgn yerli tasarm

sloganyla yola klp Trk mhendisleri tarafndan Trkiyede retilmesi planlanan ve cari an azaltlmasn

amalayan Milli Aratan Milli Gne Piline kadar ok sayda ticari rn iin ayn sayda Milli Proje vardr.

Milli gururu okayan ismine ramen, alternatif yaklamlarla karlatrldnda dnya gereklerinden kopuk

olarak kurgulanan bu tepeden inme projelerin baar anslar hi de iyi grnmemektedir. Yksek Ar-Ge maliyeti

ve acmasz rekabet ortam yznden teknoloji geliiminde din ve milliyete baklmakszn global ibirliklerinin bir

norm haline geldii ve srekli gelimelerle rn mrlerinin gittike ksald rekabeti bir ortamda, dnyaya

srtn dnp kendi snrl para ve insan kaynaklaryla uzun bir zaman srecinde gelitirdii zgn tasarml mill

rnn piyasaya ktnda rekabeti olacan dnmek, gereklikten kopup baka bir dnyada yaamaktr.

Dnyann teknoloji lideri lkeleri ve teknoloji devi irketleri bile milli veya zgn kelimelerini azlarna bile

almamakta, milliyetleri ne olursa olsun en kabiliyetli kiileri ve istikbal vadeden firmalar bnyelerine alma

konusunda birbirleriyle yarmaktadrlar. Hatta aratrma merkezlerini Silikon Vadisi gibi en deerli beyinlerin

bulunduu yerlerde amakta ve beyin glerine g katmaktadr. rnein Samsungun dnya pazarlarnda

hkimiyeti, Gney Korenin tketici elektronii piyasasnda dnya hkimiyetidir ve Samsungun rnlerini

tasarlayanlarn veya retenlerin milliyetlerinin hibir nemi yoktur aynen dnya devi bir futbol takmndaki

oyuncularn milliyetlerinin bir nemi olmad gibi. Nitekim Silikon Vadisindeki devasa Ar-Ge merkezinde

Amerikaldan Hindistanlsna, inlisine ve Trkiyelisine kadar ok sayda parlak ve pahal beyinler, Samsungun gelecekteki rnlerini tasarlamaktadrlar. Global cep telefonu piyasasnda bir zamanlar dnya devleri olan ve

lkeleri Finlandiya ve Kanadaya hakl gurur yaatan Nokia ve Blackberry firmalarnn bugnk hazin halleri,

zirveye ulamann da yeterli olmadn ve zirvede kalmann ok daha fazla gayret gerektirdiini ve dnyadaki

gelimelerin nabzn iyi tutmann hayati nemini gstermektedir. Eer Apple firmas illa yerli para olsun diye

srar edip Japonya ve Gney Kore firmalar tarafndan gelitirilen dokunmatik ekranlar akll telefonlarnda

kullanmay reddetseydi, acaba Finlandiyay tahtndan indirip yerine ABDyi ikame edebilir miydi?

Baz askeri tehizat ve stratejik paralar gibi satn alm ve kullanm kstlamalara tabi rnleri, rekabeti olmasa

bile, yerli olarak yapmaya kalkmak anlalabilir bir durumdur. Ancak rzgr trbini, gne pilleri ve elektrikli ara

bataryalar gibi global lekte serbest piyasa artlar olumu rekabeti rnleri milli rn olarak tamamen yerli

kaynaklarla sfrdan gelitirmeye ve adeta tekerlei yeniden icat etmeye kalkmak anlalabilir bir durum deildir.

Milli Rzgr Trbini Projesi

rnein MLRES (Milli Rzgr Enerji Sistemleri Gelitirilmesi ve Prototip Trbin retimi) Projesi, 2007 ylnda

ilki 500 kWlk olmak zere 2.5 MWlk rzgr trbinlerinin tamamen zgn ve yerli teknoloji ile gelitirilmesi

ve prototipinin retilmesi iin TBTAKn salad fonlarla balad.18 Hedef, tasarm ve teknolojisi Trkiyeye ait, zgn ve dnya standartlarnda rekabeti bir rzgr sanayinin kurulmas iin gereken altyapy oluturmak ve

rzgr trbini tasarm, retimi ve satnda dnyada ilk 5e girmek olarak belirlendi. Trkiyede ilk 10 ylda

kurulmas planlanan 20 GWlk Kurulu gcn %25ini yerli trbin ile karlamak amalanyordu. Ancak

Trkiyenin rzgr santralleri kurulu gc 5 GWa ulamasna ramen 2.5 MWlk trbinle ilgili bir henz gelime

olmad ve prototipi retilen 500 kWlik trbinin de gelecei belirsiz.

Geen yaklak 10 yllk sre zarfnda rzgr santralleri teknolojisi geliti, rekabet daha da artt ve 10 MWlk

trbinler tasarland. Ayn sre zartnda in ise sfrdan balama hatasna dmeden ve yerli zgn tasarm

takntsna taklmadan mevcut trbin reticileri ile ibirlikleri yapt, teknoloji transfer etti ve mevcutlar gelitirerek

kendi trbinlerini retip tm dnyaya rekabeti bir ekilde pazarlamaya balad. Bugn in, rzgr trbini

18 http://www.milres.org.tr/


retiminde ABD, Almanya ve Hollanday geride brakarak dnyann Pazar pay en yksek rzgr trbini retici

lkesi oldu. Trkiye ve inin farkl yaklamlarnn sonularna, yani Trkiye rzgr trbinleri alannda bir varlk

gsteremezken inin bu alanda bir dnya devi olmasna ve inlilerin milli gururlarn okamasna bakarak, hangi

yaklamn daha aklc ve milliyeti olduu aktr. O zaman Trkiyenin inovasyon modeli olarak benimseyip

uygulamaya koyduu yerli zgn tasarm politikas ile u sorular sormak lazmdr:

Ticari olgunlua ulam rnlerde, ie kapanarak, sfrdan balayp, yerli beyin gc ve kaynaklarla snrlanarak, global piyasada rekabeti rn gelitirebileceini dnmek, ne kadar gerekidir?

Uluslararas ibirlikleri yapmak ve teknoloji gelitirmi ve patentlemi olan firma satn alarak ie bir adm nde balamak, daha akllca bir yaklam deil mi?

Srekli geliimin esas ve rn mrlerinin ksa olduu bu bilgi ekonomisinde piyasada var olan ve srekli

gelimekte olan bir rnn yerli versiyonunun prototipini yapmak iin 8 yl harcamaya deer miydi?

in ilgin yan, MLRES projesinin balad zamanlarda proje btesinin bir ksm ile rnein Almanyadan hazr

rzgr trbini gelitirmi olan firmalar satn almak ve teknolojiye ve uzman insan gcne annda sahip olmak

mmkn idi. MLRES tecrbesinden dier Milli Projeler iin dersler karmak ve inovasyon modeli olarak mevcut

Milli Proje yaklamn ciddi olarak sorgulamak lazmdr.

Aslnda mevcut ie dnk yaklam, daha nce multimilyon liralk projelerle TBTAK Enstitleri bnyesinde

hidrojenli aralarda kullanlmaya uygun yerli yakt pili gelitirmek iin de kullanlmt. Ancak rekabeti bir rn

gelitirilemedi. Toyota ve BMW gibi hidrojenli ara pazarna girmeye hazrlanan dnya devi rakip firmalar bile

yeni nesil yakt pili gelitirmede kurumsal ve ulusal enaniyetlerini bir kenara brakp, birlikte almay menfaatleri

iin uygun grp ibirlii yaparken, Trkiyenin zgn yerli tasarm srar modern dnyadan ayrma ve global

yartan kopmadr.19 Dnya gereklerine uygun olarak Ford, Daimler ve Nissan firmalar da maliyetleri eit paylaarak yakt pili aratrmalarnda ibirlii yapmakta ve hidrojenli ara gelitirmede daha rekabeti konuma

gelerek avantaj salamaktadrlar.20 Nitekim Toyota (Mirai modeli ile) ve daha birok otomotiv firmas hidrojenli

ara piyasasna girmek zeredirler.

Milli Gne Pili Projesi

Bir dier milli proje de gne enerjisinden elektrik reten gne pilleri (PV) gelitirme amal MLGES (Milli

Gne Enerjisi Santral Gelitirilmesi) projesidir. Almanya gibi gne fakiri lkeler bile Gne pilleri ile elektrik

enerjisi ihtiyalarnn kayda deer bir ksmn gne enerjisinden salamaktadrlar. Kurulmakta olan gne pili

sistemleri veriminde dnya standard, %16 civarndadr ve MLGES projesinde de muhtemelen bu verim deerinde gne pili modllerinin yerli olarak tasarlanmas ve retilmesi hedeflenmektedir. Ancak gne pilleri

teknolojisi srekli gelimekte, bu proje baarl olsa bile gelitirilen gne pili pazara kmaya hazr hale geldii

zaman muhtemelen pazar d kalacaktr. nk son aylarda modl baznda verimlerde %50 kadar bir art

gereklemitir. Modl maliyetleri de 2008 fiyatlarna kyasla %80 azalmtr. Yani standart gne pilleri 100 kW-

saat elektrik retirken yeni gelitirilen ayn byklkteki piller ayn artlarda 150 kW-saat elektrik

retebilmektedir.

rnein ABDnin SolarCity firmas bir start-up teknoloji firmas olan Silevo, montajlama firmas olan Zap Solar

ve pazarlama ve sat firmas olan Paramount Solar satn alm ve verimi %22 olan piller gelitirmitir.21 Ancak SunPower irketi Haziran 2016da verimi %24,1 olan gne pili gelitirmitir ki bugn itibariyle bu bir dnya

rekorudur.22 Bu verim deeri ABD Enerji Bakanl Ulusal Yenilenebilir Enerji Laboratuvarnca da (NREL) llm ve teyit edilmitir. Avrupa Birliinin de yakn gelecek iin benzer deerlerde gne pili verimi hedefleri

vardr. yle grlyor ki MLGES projesi yllar sonra hedefine ulaabilse bile ciddi bir maliyet avantaj

salamad taktirde ne yerli piyasada ne de global piyasada rekabeti olamayacaktr.

19 http://www.foxnews.com/leisure/2013/01/24/bmw-and-toyota-team-up-on-sports-cars-battery-development 20 http://www.sfgate.com/business/energy/article/Ford-Daimler-Nissan-to-research-hydrogen-cars-4228722.php 21 http://www.nytimes.com/2015/10/03/business/energy-environment/solarcity-to-make-high-efficiency-

panel.html?_r=0 22 http://www.forbes.com/sites/michaelkanellos/2016/06/27/sunpowers-24-1-efficiency-mark-are-we-near-the-

ceiling/#729581bc2be1


Yerli Elektrikli Ara ve Yerli Batarya Projesi

Dnyada otomotiv teknolojileri 100 yl akn bir gemie sahiptir ve belli bir olgunlua erimi olmasna ramen

hala byk dnmlere sahne olmaktadr. rnein IEEE (The Institute of Electrical and Electronics Engineers)

projeksiyonlarna gre 2040 ylnda trafikteki aralarn %75i ofrsz olup kendi kendine gidecek. Google ve

birok otomotiv firmasnn gelitirmekte olduu ofrsz aralar, bu yzyln ortalarnda norm olup altyapnn da

buna uygun olarak deitirilmesi beklenmektedir.23

Daha mtevaz inovasyonlar ise srekli olarak yaplyor. rnein hava direnci oluturup grlt kayna olan ara

yan aynalarnn, kamera sistemine bal dijital aynalarla deitirilmesi gibi kk iyiletirici gelimeler bile

%7ye varan yakt tasarrufu salarken, l noktalar giderdii iin trafik gvenliini de arttrmaktadr.24

Toyota, General Motors ve Volkswagen gibi dnyann nde gelen otomotiv firmalarnn her biri, $10 milyara

varan yllk Ar-Ge bteleri (ki Trkiyenin toplam yllk Ar-Ge harcamalarndan fazladr) ile global piyasada

rekabet glerini korumaya almaktadr. Buna ramen krllklarn korumada zorlanmaktadrlar. Birok dnya

markas otomotiv firmas rekabetiliklerini kaybedip iflas ile yzlemekte veya satlmakta (svein Saab

Otomotiv ve Volvo firmalar gibi) veya irket evlilikleri ile g birlii yapmaktadrlar (Japon Nissan ve Fransz

Renault firmalar gibi).

niversitelerde renci projelerinden de grld gibi, elektrikli ara yapmak zor deildir. Zor olan, tasarm,

performans, maliyeti, marka tannrl, servis ve sat alar ve mteri memnuniyeti ile global pazarda

rekabeti konumda olan ve srekli inovasyonla (ki ciddi Ar-Ge altyaps ve btesi gerektirir) cazibesini

koruyabilen ara yapmaktr.

Otomotiv sektrnde nde gelen oyuncularn neredeyse tamamna yakn yakn bir gelecekte elektrikli aralarla

rn gamlarn geniletmeyi ve global yarta yerlerini almay planlamaktadrlar. rnein Audi, 2018de 500-

km kapasiteli ve bir saatte arj olan elektrikli aracn seri olarak retmeye balamay hedeflemektedir.25 BMW 2017de i3 elektrikli aracnn kapasitesini arttrmay planlamakta, Chevrolet de 350-km kapasiteli Bolt EV

modelini piyasaya sunmaya hazrlanmaktadr.

Elektrikli aralarn performans stnl ve dk enerji maliyeti avantajlarna kar temel dezavantaj batarya-

kaynakl snrlamalardr: birim hacim bana arj kapasitesi, arj sresi, batarya mr ve birim batarya maliyeti. O yzden elektrikli aralar ile ilgili aratrmalarn odak noktasnda elektrik enerjisinin depoland bataryalar

vardr. Notebook kullanclarnn ilk birka yl iinde farkettikleri gibi, lityum-ion bataryalar yaklak 5 bin arj-

dearj evriminden sonra kapasite kaybna uramaya balarlar. Yeni aratrmalar, inovatif tasarmlarla kapasite

dm yaanmadan evrim saysnn 100 binin zerinde arttrlabileceini gstermektedir.26 Dier aratrmalar, birim hacim bana batarya kapasitesinin ve dolays ile tek arj ile gidilebilecek mesafenin 7 kata kadar

arttrlabileceini gstermektedir.27 Laboratuar ortamnda bataryalar saatler yerine saniyeler iinde arj etmeyi

mmkn klan aratrma sonular da sektrde gelecee iyimserlikle baklmasn salamaktadr.28

Dnyann nde gelen pil veya batarya reticilerinden olan Samsung firmas da kendi aratrmalar ile

yetinmemekte, inovatif gelimeleri global dzeyde takip ederek gerekli grd hamleleri yapmaktadr. rnein

Samsung, biyo-organik teknoloji kullanarak ultra-sratle arj olan bataryalar gelitiren srailli start-up firmas

StoreDota $18 milyon yatrm yapmtr. StoreDotn hedefi 30 saniyede arj olan telefon pilleri ile 5 dakikada

23 http://www.wired.com/autopia/2012/09/ieee-autonomous-2040/ 24 http://www.nytimes.com/2016/02/05/automobiles/end-of-the-road-may-be-near-for-side-mirrors.html?_r=1 25 http://www.autoblog.com/2016/06/13/daimler-exec-promises-100000-annual-ev-sales-2020/#slide-3827788 26 http://www.computerworld.com/article/3060005/mobile-wireless/scientists-can-now-make-lithium-ion-

batteries-last-a-lifetime.html 27 http://venturebeat.com/2014/07/27/good-news-for-electric-cars-new-battery-tech-uses-peroxide-to-boost-

energy-density-by-7x/ 28 http://www.wgntv.com/entertainment/viral/wgntv-super-charge-battery-uofi-may9,0,6004531.story


arj olan elektrikli ara bataryalar yapmaktr.29 Grld gibi, pil ve batarya teknolojisini dntrme potansiyeli

olan bu firmaya yatrm, Samsung iin son derece yerinde stratejik bir hamledir.

1950li yllarda lisans altnda montaj ile balayp 1967de ilk yerli otomobil Anadolun retimiyle devam eden ve

1996da talyaya 2000 adet Tempra sat ile ihracatla tanan Trk otomotiv sanayii, global oyuncularn da

lkede retim tesisleri amalaryla byk bir ivme kazanm ve salkl ve geni tabanl bir otomotiv yan

sanayisinin gelimesine de zemin hazrlamtr. 2015de Trkiyede retilen 1 milyon 359 bin aratan 992 bini

bata Almanya, talya ve Fransa olmak zere birok lkeye ihra edilmi ve otomotiv sektr $21 milyar ile

ihracatta lider olmutur. Trkiyede retilen tatlarda yerlilik oran da yaklak %50 olarak gereklemitir.30

Trkiye son birka yldr otomotivde kendi markasn gelitirmeyi ve yerli ara retimini tartmaktadr. Otomotiv

sektrndeki yksek rekabet ortamn ve global piyasalara yeni oyuncu girmesinin zorluunu ve yksek geliim

maliyetini iyi bilen sanayiciler bu maceradan uzak durmu ve hatta yerli ara giriimini ticari intihar olarak

nitelemilerdir. Siyasi irade de artk olgunlam iten yanmal motora dayal aralarda rekabet ansn yksek

grmedii iin, piyasas yeni gelimekte olan elektrikli aralara yneldi. Ancak yeni bir ticari ara tasarlayp

gelitirmenin uzun yllar alaca belli olunca, zaman kazanmak iin milli projelerdeki tamamen yerli ve zgn

tasarm yaklam bir kenara braklarak sve otomotiv ve havaclk firmas SAABn yllar nce gelitirdii Saab

9-3n fikr mlkiyet haklar satn alnd. Bu hamle, 1 milyar dolarlk riskli bir Ar-Ge programna ihtiya brakmad

ve TBTAK Bakan Prof. Dr. Ahmet Arif Ergine gre Trkiyeye 10 yl kazandrd.31, 32

Yerli aracn srf-elektrik deil, 15-17 kWh kapasiteli bir batarya ve bataryaya elektrik salayan bir jeneratr

altran kk bir iten yanmal motoru olan hibrit bir elektrikli ara olmas planlanyor. Batarya, motor,

sensrler, vs donanm ile ilgili teknolojilerin TBTAK tarafndan gelitirilmesi ngrlyor. Sonrasnda da

hazrlanan tasarmn mhendisliini tamamlamas ve retmesi iin bir babayiit arayna klacak.

Trkiyenin yerli ara projesinin nemli bir aya, batarya teknolojisi gelitirip bunu tm dnyaya pazarlamaktr.

Ancak dnyada batarya alanndaki gelimelere, geni tabanl uluslararas ortaklklara ve milyar dolarlk Ar-Ge

projelerine bakldnda, Trkiyede sadece yerli insan kaynaklar kullanlarak bir devlet kurumunda bir ka

milyon TLlik sipari bir projeyle, global lekte rekabet gc olan bir rn gelitirmek, dnyann gidiatna ve

eyann tabiatna zt grnyor. Yllar sonra faraza byle planland gibi bir rn gelitirilmi olsa dahi, teknolojik

gelimelerin ba dndrc hz dikkate alnrsa, o gnn teknolojisine kyasla gelitirilen rnn teknolojisi

muhtemelen miadn doldurmu olacaktr ve tm emekler boa gidecektir. Bu dnya gereini ok iyi bilen akll

lkeler, byklklerine bal olarak ve kaynaklarnn snrlln dikkate alarak, stratejik olarak belirledikleri ve

global rekabeti konumlarn koruyabilecekleri snrl sayda alana ynelip yatrm yaparlar ve bunu da global

arenada, global lekte ve global kurallarla hakkn vererek yaparlar. Cep telefonu alannda bir zamanlarn dnya

devi Nokiann bir anlk rehavetinin vahim sonular ibret verici ve korkutucudur.

ABD Enerji Bakanl, 2012de 5 yllk ve $120 milyon bteli sper-verimli batarya gelitirme projesini,

rekabeti bir yar sonucu, tek bir kuruma deil yllk Ar-Ge btesi $1 milyar civarnda olan ve enerji alannda

birok yenilie imza atm olan Argonne National Lab koordinatrlnde 4 ulusal laboratuvar, University of

Chicago gibi nde gelen 5 niversite ve Dow Chemical gibi inovatifliiyle ne kan 4 byk endstriyel

partnerden oluan bir konsorsiyuma verdi.33 Ayrca, batarya teknoloji geliimi ile ilgili 120 aratrmacnn dzenli

olarak projeye katlm iin de bte ayrd.

Snrl bir bteyle bir kasabann bir mahallesindeki genlerden bir futbol takm kurup dnya futbol devleriyle

yaracan iddia eden kii, global futbol rekabetinden habersiz mahalle sakinlerinin hislerini okayabilir; ama

akl banda hikimse bu iddiay ciddiye alp bu mahalle takmna mit balamaz ve yatrm da yapmaz.

ekillenmekte olan rekabet ortam iin bir fikir vermek gerekirse: Mercedes-Benz elektrikli aralarn da dhil

olduu yeil teknoloji geliimine ylda $4 milyar harcamay planlamaktadr. 500-km kapasiteli elektrikli aracn

29 http://venturebeat.com/2015/08/19/storedot-raises-18m-to-help-build-instantly-charging-batteries-for-electric-cars/ 30 http://www.hurriyet.com.tr/otomobil-uretimi-ve-ihracatinda-cumhuriyet-rekoru-kirildi-40037149 31 http://www.hurriyet.com.tr/tubitak-baskani-ahmet-arif-ergin-saab-turkiyeye-10-yil-kazandirdi-40031112 32 http://skylife.com/tr/2016-ocak/turk-markali-otomobil 33 http://www. car-battery-research-20121130,0,7799993.storychicagotribune.com/news/local/sns-ap-il--


bu yl tantmay planlayan Mercedes, 2020de ylda 100 bin elektrikli ara satmay hedeflemektedir.34 FORD

firmas ise hibrit ve srf-elektrikli ara Ar-Gesine nmzdeki 5 ylda $4,5 milyar harcamay planlamaktadr.35 Bu kapsamda 250-km kapasiteli ve 30 dakikada arj olabilen elektrikli Ford Focus modeli gelitirilecek ve rn

gamna 13 yeni elektrik ve hibrit model eklenecektir. Rakip otomotiv devleri Toyota ve BMW firmalar bile

uluslararas rekabette avantaj salamak iin yeni nesil batarya geliiminde ibirlii yapmakta ve bu ibirliinden

sadece dier rakipler tedirgin olmaktadr.36

Byle dev yarmaclarn g birlii yaparak var gleriyle kotuu bir kulvarda, baka bir dnyada yayormuuz

gibi mtevaz bir TBTAK projesiyle bu yarta iyi bir sonu alnmasn beklemek, hayal grmektir ve kendini

ve lkeyi kandrmaktr. Nitekim TBTAK gemite de yine birka milyon TLlik bir proje ile yerli yakt pili

gelitirmeye kalkm, ama beklendii gibi dnyadaki ok-uluslu ok-irketli ibirlikleri ve milyar dolarlk Ar-Ge

projelerinin yannda bir varlk gsterememiti. Ayn yoldan gidenlerin her seferinde ayn yere varacaklar aktr.

Yerli ara projesinde, dier milli projelerden farkl olarak, hamasi yerli ve zgn tasarm dncesinin terk

edilerek dnya markas bir firmadan tasarm ve fikr mlkiyet satn alnarak ie balanmas doru ynde bir

admdr ve bu yaklam daha iyi ve kabul grm bir modeldir. Ancak tasarm, baarl bir ticari rne sahip olma

srecinin sadece bir aamasdr ve tm aamalar baar ile tamamlanamazsa btn emekler boa gider. Bu konuda

inin otomotiv sektrnde bir anda dnya markas olma yaklam ok daha gerekidir ve bir model olarak

zerinde ciddi dnlmelidir:

inin Geely Automotive firmas 2010da svein salamlyla tm dnyada n yapm VOLVO firmasn $1,8

milyara satn ald ve 1927den beri bir sve mill markas olan Volvo bir gnde in markas oluverdi.37 Bylelikle in sadece tasarm ve patent deil, ayn zamanda aktif retim tesisleri, uzman igc, yllarn mhendislik ve

retim knowhow birikimi, marka tannrl ve sat a ve mterilere sahip oldu. Geely buna ek olarak inde 3

yeni fabrika kurup Volvoyu inde de retip pazarlarken, ABD pazar iin mevcut mhendisleriyle yeni bir cip

tasarlamaktadr. in, ayn yaklamla Volvoyla birlikte Avrupada daha birok otomotiv firmasn da satn

almtr.

Benzer bir strateji ile Trkiyede de 2012de Akdeniz Kimyay bnyesine katan OYAK Grubu, Avusturya

merkezli kimya irketi Chemson AGyi satn almtr. Bylece polimer katk maddeleri arasnda nemli bir yer

tutan ve PVC mamul retiminde vazgeilmez unsur olan PVC stabilizatrleri alannda dnya lideri konumuna

ykselmitir. Avusturya'daki tesislerine ilaveten ngiltere, ABD, Brezilya, in ve Avustralya'da da retim tesisleri

bulunan Chemson AG'nin Almanya, Hollanda ve Singapur'da sat ofisleri bulunmaktadr.38 Grld gibi, stratejik bir satn alma ile bir irket belli bir alanda uzman personel, retim tesisleri ve sat ayla bir anda dnya

liderlik koltuuna oturabilmektedir.

Gnmz dnyasnda yerli elektrikli aracn baar ansnn olabilmesi iin, global rekabeti ortam dikkatle

irdelenerek kritik olarak deerlendirilmeli ve hamasi duygularla baar ans dk maceralardan ve sonu hsranla

bitecek kendini dev aynasnda grme hatalarndan kanlmaldr. Srdrlebilir uluslararas ibirlii frsatlar

aratrlmal, katk pay deyerek byk aratrma guruplarnn paras olunmal ve kritik teknoloji gelitirmi

firmalar bulma ve satn alma mekanizmalar etkin olarak kullanlmaldr.

Para seiminde de, Apple ve Boeing firmalarnn yapt gibi, btncl bir yaklamla tm dnyaya byk bir

para retim atlyesi veya global tedarik zinciri olarak bakmal ve yerli aracn retiminde kullanlan paralarn

en az %85inin Trkiyede retilmesi gibi serbest piyasa ekonomisine, global rekabet edebilirlie ve zamann

gereklerine zt yaklamlardan uzak durulmaldr. Aksi takdirde, multi-milyar dolarlk yatrm riskini gze

alabilecek bir babayiidin bulunduunu farz etsek bile, rekabet gc zayf ve devlet tevikleriyle ayakta kalabilen

bir yerli ara piyasaya kar ki yerli pazarda bile rabet grmez; sonunda da millete gurur deil mahcubiyet ve

hsran yaatr. Hayat kaynamz olan evkimizi ve kendimize olan inancmz da kaybederiz.

34 http://www.autoblog.com/2016/06/13/daimler-exec-promises-100000-annual-ev-sales-2020/#slide-3827788 35 http://www.bloomberg.com/news/articles/2015-12-10/ford-to-invest-4-5-billion-in-electric-plug-in-hybrid-

vehicles/ 36 http://www.foxnews.com/leisure/2013/01/24/bmw-and-toyota-team-up-on-sports-cars-battery-development/ 37 http://www.bloomberg.com/bw/articles/2014-06-26/volvo-seeks-u-dot-s-dot-sales-revival-with-return-to-

swedish-roots 38 http://www.dunya.com/oyak-avusturyali-chemsonu-satin-aldi-207815h.htm; Erisim 12Kasim2013


Tekerlei yeniden icat etmemek ve bakalarnn hatalarn tekrarlamamak iin Malezyann 1983de Japon

Mitsubishi firmas ile ibirlii iinde balad Proton marka Milli Ara Projesi servenini ve bu milli projenin

devlete ykn artlar ve eksileriyle irdelemek gerekir. Protonun i piyasada ayakta kalabilmesi iin ithal aralara

ve paralarna getirilen yksek vergiler yznden ara sahibi olmay mit eden Malezya halkna getirilen yksek

maliyet de ayrca incelenmelidir. Serbest piyasa artlarn bozan btn korumac tedbirlere ramen satlar hzla

den ve para tedarikilerine borlarn deyemez hale gelen Proton, Mart 2016 itibariyle iflasn eiine gelmitir

ve Malezya hkmetinin Nisan 2016da Protonun ikna edici yeni bir i modeli gelitirmesi ve kendini yenilemesi

artyla verdii $500 milyonluk kurtarma paketiyle ayakta kalmaya almaktadr.39

Malezya bugn milli aracyla iftihar etmek yerine, satlar haftada 4000den 200e yani yirmide bire den

Protonun halktan alnan vergilerle desteklenmeye devam edilip edilmemesini tartmaktadr. Yllar sonra

benzer bir tartmay yaamamak iin Trkiye, dnyaca bilinen markalarn bile sklkla iflasn eiine geldii

otomotiv sektrne girerken hesaplarn ok iyi yapmal ve stratejisini hamasi duygulara deil objektif analizlere

dayandrmaldr. Duygusal balarla belli bir sektre angaje olmak yerine, rasyonel bir yaklamla baarl olma

Documents

Bildiri kitabını buradan indirebilirsiniz