BİTKİLERDE ÇOĞALTIM METODLARI

8/6/2019 BTKLERDE OALTIM METODLARI

1/88

BTKLERDE OALTIM METODLARI

Bitkilerin oaltlmasnda eitli yntemler uygulanr. Bunlar balca iki blmde

inceleyebiliriz:

1- Generatif (Eeyli=Tohumla) oaltma

2- Vegetatif oaltma

1. GENERATF OALTMA

Generatif oaltmda retim materyali tohumdur. Tohum, iki ayr bireyde veya ayn

bireyin farkl organlarnda oluan erkek ve dii gametlerin birleerek dllenmi yumurtay

(zigot) oluturmas ile meydana gelen ve ait olduu bitkinin yeni bir bitki oluturabilecek en

kk parasdr. Canl bir tohumun meydana gelebilmesi iin iek organlarnn olumas,

daha sonra da tozlanma ve dllenmenin olmas gerekir. Dllenmede iek erkek organlarnda

(anter) oluan (n) kromozomlu iek tozunun (polen) iein dii organndaki diicik tepesi

(stigma) zerinde imlenmesi, yumurtala girmesi ve yine (n) kromozomlu yumurta

hcresini dllemesi ile erkek ve dii eey hcrelerinden eit sayda kromozomu tayan 2n

kromozomlu embriyoya sahip tohum meydana gelir. Bylece oluan tohum, ya anaya ya

babaya ya da bunlardan her ikisine birden benzeyebilecei gibi bunlarn ikisine debenzemeyebilir. Homozigot iki ebeveynin birlemesi ile birbirinin ayn veya benzer zellikte

bitkiler elde edilir. Buna karlk, dllenmeye heterozigot yapda ebeveyn ya da ebeveynlerin

katlmas ile oluan tohumlarn ekilmesiyle elde edilen bitkilerin ounluu morfolojik,

fizyolojik, kimyasal ve katksal yap bakmndan, hem ana hem de tozlayc bitkiden baz

farkllklar gsterirler. Hatta bu bitkiler birbirlerine de benzemezler. Bundan baka; meyve

zellikleri, deiik toprak ve iklim artlarna (ekoloji) uyma, byme kuvveti, meyveye yatma

zaman, verim, hastalk ve zararllara mukavemet bakmndan da farkllklar gsterirler (1, 9,11, 14, 15).

ok yllk bahe bitkilerinde;

1- retimde kullanlan eitlerin heterozigot kaltsal yaplar nedeniyle tohumla

oaltldklarnda genetik olarak alm gstermeleri,

2- Baz tr ve eitlerde (muz, baz portakal, mandarin ve altntop eitleri, ekirdeksiz

zm eitleri gibi) ekirdeksizlik olmas,

1


2/88

3- Baz trlerin oluturduklar tohumlarn imlenme gcnn zayf veya olmamas gibi

nedenlerle generatif yolla oaltm tercih edilmez.

Tohumla oaltma:

a) zellikle yllk ve iki yllk olmak zere birok trlere ait kltr eitlerinin

oaltlmasnda kullanlrlar. zellikle vegetatif retimin zor olduu trler tohumla

oaltlr.

b) Ana temini iin kullanlr.

c) Bitki slahnda yeni eit elde edilmesinde kullanlr (1, 9, 15).

Ana temini iin yabani tiplerin veya kltr eitlerinin tohumlar kullanlr. Yabani

tiplerin tohumlarndan elde olunan bitkilere r, kltr bitkilerinin tohumlarndan elde

edilenlere de yoz denir. Daha sonra bu r ve yozlar zerine, oaltlmas istenen tr ve

eitler alanr (1, 9, 11, 14, 15).

Tohumlarnn ekilmesiyle elde edilen poplasyondaki bireyler arasndaki varyasyon,

bitki slah ynnden nemli bir kaynak tekil eder. Bitki slahlar bu varyasyondan

faydalanarak seleksiyon yaparlar ve yeni eitler elde ederler.

Bitkilerde tohum, her zaman dllenme sonucu olumaz. Bazen dllenme olmadan da

tohum olutuu grlr. Bu duruma apomiksiz denir. Apomiktik tohumlar, meydana

geldikleri ana bitkinin btn zelliklerini tarlar. Eer retimde byle tohumlar, kullanlrsa

hem ana bitkiye, hem de bir birlerine benzeyen bireyler elde olunur. Bundan baka bir tohum

iinde iki veya daha ok embriyo bulunabilir. Buna poliembriyoni denir. Bu embriyolarn

bir tanesi dllenme sonucu, dierleri ise ana bitkinin baz ksmlarndan oluur. Poliembriyoni

ile teekkl eden tohumlardan elde olunan bireylerde ana bitkinin zelliklerini tarlar. Bugn

ekonomik deerlere sahip baz turungil tr ve eitlerinde poliembriyoni yaygndr (1, 9, 14,

15).

1.2. TOHUM TEMN

retim de kullanacak tohumlar eitli kaynaklardan temin edilebilir. lkemizde

reticiler (1, 2, 14, 15):

1- Tohum reten resmi ve zel kurulularn rettikleri tohumlar,

2


3/88

2- Kendisinin veya evre iftisinin rettii tohumlar,

3- Meyve-sebze ileyen iletmelerin yan rn olarak kard tohumlar, retim

materyali olarak kullanmaktadr.

Tohum kayna olarak kullanlan damzlk bitkiler kltr eitleri veya doada

kendiliinden yetien yabani bitkiler olabilir.

eitli meyve ve sebzeleri ileyen (konserve, meyve suyu, reel, sala, marmelat vb.)

iletmelerden temin edilen tohumlar kark olabilecekleri gibi salksz, clz, hastalkl

bitkilerden elde edilmi, ilenirken zarar (mekanik, kimyasal, yksek scaklk vb.) grm,

embriyolar lm olabilir. Bu sebeple bu gibi yerlerden tohum alnrken dikkatli olmak

gerekir (1, 2, 9, 11, 14, 15).

Tohumlar, verim devresinde bulunan, iyi gelimi, salkl damzlk aalardan

alnmaldr. Tohumlar yabani veya kltr eitlerinin aalarndan alnabilir. Her iki halde de

tohumlarndan homojen r veya yoz elde edilen aalar tercih edilmelidir. Zayf aalarn

tohumlarnda yeterli yedek besin maddesi birikmediinden bunlarda imlenme oran dk

olur. Tohumlar hangi blgede kullanlacaksa o blge artlar iinde yetien aalardan

alnmaldr. Tohum alnacak meyveler tam olgunlua eritikleri eide zg renk, irilik vb.

zellikleri kazandklar zaman hasat edilmelidir (1, 2, 9, 11, 14, 15).

Tohumlarn meyvelerden karlmas trlere gre farkldr.

a) Sert ekirdekli meyve trlerinden eftali, erik, mahlep, kays ve kirazlarda ekirdekler

meyveler yarlarak elde edilir. yice ykanp glgede kurutulur.

b) Yumuak ekirdekli meyve trlerinden elma, armut ve ayvada tohumlarn

meyvelerden karlmas g ve zaman alcdr. Eer tohumu alnacak meyvelerin,

meyve eti kullanlmayacaksa, meyve olduu gibi ezilir. Sonra ezilen materyal su dolu

bir kaba veya fya konur ve bir sre bekletilir. Fermantasyon baladktan bir sre

sonra ekirdekler dibe ker, meyve eti meyve kabuu ve zayf tohumlar su stnde

toplanr. Bylece elde edilen tohumlar gzelce ykanr, glgede kurutulur.

c) Sert kabuklu meyve trlerinden ceviz ve bademlerde yeil d kabuk kavlatlarak

soyulur ve tohumlar glgede kurutulurlar.

d) zms meyveler ezilerek su dolu kaplara konur. Bir sre sonra meyve etinden

ayrlan ve kabn dip ksmna toplanan tohumlar szgeten szlerek elde edilir.

3


4/88

izelge 1. Baz nemli D Mekan Bitkilerinin ieklenme, Tohum Alma veTohumlarn Doal Salma Zamanlar(2)

TRLER EK ZAMANI TOHUM ALMA TOHUM SAMA ZAMANIAKAAALAR Acer campestra Nisan-Mays Ekim Ocak

Acer palmatum Nisan Austos Kasm

Acer platanoides Mart-Nisan Ekim ubat Acer pseuodoplatanus Nisan Eyll Ekim

Acer rubrum Mart-Nisan Nisan Haziran

Acer saccharinum Mart Nisan Haziran

AT KESTANESAesculushippocastonun

Nisan-Mays Eyll Ekim

KOKAR AA Ailonthus altissine Haziran Eyll Kasm

KIZIL AA Alnus cordata ubat-Nisan Eyll Ocak

Alnus incana Mart-Mays Eyll Aralk

KADIN TUZLUU Berberis thunbergi Mays-Haziran Eyll Ekim-Kasm

Berberis vulgaris Mays-Haziran Eyll Ekim-KasmHU Betula pubescens Nisan Austos Aralk-Ocak

GRGENCorpinus petinus Mart Kasm lkbahar

TLENBKCeltis occidentalis Mays Ekim Aralk

ERGUVANCercis siliquastrum Mays Eyll Ekim

KIZILCIKCornus mas ubat-Mart Eyll Ekim-Kasm

DA MUMULASICotoneaster franchettii Mays Ekim Kasm-Aralk

ALI

Crataegus monogyna Mays Eyll EkimCrataegus oxycantha Mays Eyll Ekim

KATIR TIRNAICytissus scoparius Mays Eyll Kasm

DE Eleagnus angustifolia Haziran Ekim Kasm

OKALPTUS Eucalyptus sp. Mays Haziran Haziran

KAYIN Fagus sp. Mays Eyll Kasm

DBUDAK Fraxinus angustifolia Mays Eyll Aralk

Fraxinus excelsior Nisan Austos Ocak

OBAN PSKL

Ilex aquifolium Mays Kasm ubatSARI SALKIM Laburnum anagyroides Mays-Haziran Eyll Ekim

LALE AACI Liriodendron tulipifera Haziran Ekim Kasm

MAHONYAMahonia aquifolium ubat-Mays Austos Ekim

INAR Platanus orientalis Mays Ekim Kasm

MEEQuercus petraca Mays Eyll Kasm

Quercus robur Mays Eyll Kasm

YALANCI AKASYA Robinia pseudoacacia Haziran Aralk Ocak Ocak

MRVERSambucus nigra Haziran Austos Ekim

4


5/88

IHLAMURTilia cordata Haziran Ekim Kasm

e) Turungil tohumlar ounlukla meyvenin merkezi etrafndaki kabuun yzeysel bir

kesimi yarlarak ve meyvenin iki ayr ksm ayr ynlere burularak karlr. Tohumlar

ykanp dezenfekte edilir. (52oC deki scak suda 10 dakika). Havalanan glge bir yerde

kurutulur (14, 15).

yi tohumda u zellikler bulunmaldr;

1- Taze olmaldr,

2- Tohumun imlenme gc yksek bulunmal yani iyice olgunlam meyvelerden

karlm olmaldr.

3- eide zg renkte olmaldr,

4- yi ykanp temizlenmi, yabanc maddelerden ayklanm ve kurutulmu olmaldr,

5- zellikle meyvelerin stlarak veya basn altnda ezilmeleri suretiyle meyve suyu,

pekmez, pestil ve benzeri rnler haline getirilmesinde elde edilen artklardan

karlm olmamaldr.

6- Hastalksz olmal, bcek zarar ve mantari hastalklarn izlerini tamamaldr (14,

15).

1.2. TOHUMLARIN MUHAFAZASI

Yukarda anlatlan ekillerde elde edilen tohumlar, eitli hastalk ve zararllara kar

uygun bir fungusit ve insektisitle ilalanarak, ekim zamanna kadar eitli yerlerde muhafaza

edilirler.

1.2.1. Adi artlarda Muhafaza:

Bu tip saklamada, muhafaza scakl hava artlarna bal olarak deiir. Muhafaza

yerinin nispi nemi %50 veya daha azdr. Tohumlar bu odalarda az ak variller veya torbalar

iinde veya zemine 1015 cm ykseklikte serilmi olarak saklanr. Muhafaza odas ile

kaplarn dezenfekte edilmesi gerekir. Eer nem iyi kontrol edilirse bu ekilde tohumlar bir yl

korunabilir (9, 14, 15).

5


6/88

1.2.2. Soukta Kuru Muhafaza:

Bu tr muhafazada scaklk 1-10oC, nispi nem %5060 veya daha dk olur.

Tohumlar bu artlarn saland bir bodrumda hatta kn darda bile saklanabilirler. En iyi

sonu hava depolarnda alnabilir (9, 14, 15).

1.2.3. Soukta Nemli Muhafaza:

Muhafaza yerinin scakl 0-2oC olmaldr. Tohumlar bu tip yerlere, nelerini

muhafaza edebilecekleri ska kapal kutular iinde konmaldr. (Ceviz, Fndk, kestane ve

turungil tohumlar gibi) (9, 14, 15).

1.3. TOHUMLARIN DNLENME FZYOLOJS

Tohum; tohum kabuu, endosperm ve embriyo olmak zere ksmdan oluur.

Tohumlar, alndklar tarihten ekilmelerine kadar geen srede dinlenmede kalrlar. Bu sre

ierisinde metabolik faaliyetler en dk dzeydedir. Bu durumdaki tohumlarda i ve d

etmenler yeterli dzeyde olsalar bile bunlarn imlenemedikleri grlr. Bazen bir tohumun,

besin maddesi ve hormonlarca zengin olmas halinde bile tohumlar imlenemez. Bu durum

daha ok isel etmenlerce yani, embriyonun morfolojik olgunlua eriememi olmasyla

aklanabilir ki, bu daha ok yabani bitkilerin tohumlarnda rnein, orkidelerin baz

trlerinde olduka yaygndr. Halbuki kltr bitkilerinin tohumlar ise, s ve nem gibi

evresel etmenlere bal olarak dinlenme gstermektedir.

Yukarda belirtilen olaylar daha iyi aklayabilmek iin bitki fizyologlar durgunluk

ya da zorunsuz dinlenme ile zorunlu dinlenme olmak zere iki ayr deyim kullanmaktadrlar.

Scaklk ya da nem gibi evresel etmenlerin uygun olmamas nedeniyle tohumlar

imlenemezler ki bu olaya zorunsuz dinlenme denir. te yandan zorunlu dinlenme ise,

evresel etmenlerin uygun olmas durumunda, bnyesel etmenler nedeniyle tohumlarn

dinlenmesidir. rnein endosperm ve embriyoyu evreleyen zarlarda fazla miktardaki

(oransal olarak) absizik asit (ABA) gibi bymeyi engelleyiciler tohumlarn dinlenmede

kalmalarna neden olmaktadr (1, 9, 15).

Bahe bitkilerinin tohumlarnda imlenmenin olmamas, her zaman, imlenme

durgunluundan ileri gelmeyebilir. imlenme ortamnda yeterli dzeyde suyun ve scakln

olmas halinde bile, bazen tohumun toprakta derine ekilmesi nedeniyle ortamdan yeterli

6


7/88

oksijen salanamamas da, imlenme zerine olumsuz etki yaparak, tohumlarn

imlenmelerini engelleyebilir. te yandan dinlenmedeki tohumlarn solunum metabolizmalar

zerinde yaplan almalar, imlenme ncesinde tohumlarda solunum hzlarnn ok

ykseldiini ortaya koymutur. Ancak, bu dnemde embriyo evresindeki doku, embriyonun

gereksinimi olan oksijeni alarak metabolik olaylar yavalatp, dinlenmeye neden

olabilmektedir. Byle koullarda, tohumlarn imlenmelerinde grlen aksaklklar, imlenme

durgunluu olarak nitelendirilemez. imlenme durgunluu ya bir etmenin ya da bir ok

etmenin birlikte etkisi sonucu ortaya kmaktadr (1, 9, 15).

Tohumun yeni bir bitki oluturmasna yani, tohumun, metabolik dzeninin yeniden

aktif olmas sonucu, kk (radisil) ile srgnn (pluml) olumasna imlenme denir.

imlenme su alm ile uyanma; depo maddelerinin enzimler yardmyla yararlanacak halegelmeleri; besin maddelerinin byme noktalarna gitmeleri, embriyonun bymesi ve tohum

kabuunun atlamas, yeni kkler ile srgnlerin olumas gibi birbirinden farkl drt

aamada olumaktadr. Btn bu fizyolojik olaylar tohum ierisinde bazen birka gn, bazen

de aylarca srebilir. Hatta yle ki, imlenme iin gerekli ortam yaratlmaz ve imlenmeyi

etkileyen etmenlere dikkat edilmez ise, tohumlar hite imlenmeyebilir. Tohumlarn

imlenmeleri zerine isel ve dsal olmak zere belli bal 2 grup etmen etkili olmaktadr (1,

9, 15).

1.3.1. sel Etmenler

Tohumlarn imlenmeleri zerine etki yapan tohum kabuu, imlenmeyi nleyici ve

uyartc gibi bymeyi dzenleyici maddeler, tohumlarn souklama gereksinimi vb. isel

etmenleri olutururlar.

1.3.1.1. Tohumun Kabuu

Tohum kabuklarnn renklerinin parlak veya mat olmalar, przl ya da dzgn

olmalar kadar tohum kabuklarnn kalnlklar, incelikleri ile geirgenlikleri de byk oranda

meyve tr ve eitlerine gre deimektedir. Baz meyvelerin tohumlarnn kabuklar kaln

olmakla birlikte geirgen olabilmekte, buna karn kabuklar ince olanlarn ise geirgenlikleri

ya hi olmamakta ya da ok az olabilmektedir. te tohum kabuunun yapsndan ileri gelen

geirgenlik, tohumlarn imlenmeleri zerine olumlu ya da olumsuz etki yapabilmektedir.

Tohumlarn olum dnemlerinde tohum kabuklarnn geirgenlikleri ok azdr. Ancak tohum

7


8/88

gelimesini tamamlayp, toplandktan sonra geirgenlik giderek artar. Tohum kabuunun

geirgenlii, suyun alnmasna olduu kadar, gaz alveriine de yarayl ise, tohumlar abuk

imlenebilmekte, aksi halde tohum ya imlenememekte ya da bunlarn imlenebilmeleri ok

uzun zaman alabilmektedir. Tohum kabuklarnn geirgenlikleri yannda ierdikleri

engelleyiciler de imlenme zerine olumsuz etki yapmaktadr. Bu gibi tohumlarn

kabuklarndaki engelleyiciler giderilmedii srece imlenme oluamaz. Bunun yannda,

tohum kabuu embriyoda bulunan bymeyi engelleyicilerin tohumun dna kmasna doal

bir engel oluturmakta, bu ortadan kalkmadka tohum imlenememektedir. te yandan n

embriyoya ulamasnda kabuk filtre grevi yaparak, n oransal olarak azalmasna ve beyaz

n krmz ve dier trlerinin yetersiz olmasna neden olmaktadr. Sonuta bu durumda

imlenme zerine olumsuz etki yapmaktadr. Kabuun sertlii de embriyonun gelimesi

imlenmenin hzlanmas zerine olumsuz etki yapabilmektedir. Embriyo gelimeye

baladktan sonra kabuu delecek yeterlikte basn yapamaz ise imlenme hz kazanamaz ya

da imlenme olumaz. Tohumlarn kabuklarndan ileri gelen ve imlenme zerine olumsuz

etki yapan yukarda belirtilen sakncalarn, deiik yntemlerle rnein, ya sert ekirdekli

meyve trlerinde olduu gibi ekirdek kabuklar krlarak, kartlarak ya da tohumlar scak-

souk suda bekletilerek, giderilmesine allr (1, 9, 15).

Ayrca, tohumlarn sert kabuklar, toprakta birbirini izleyen donma zlme ya daslanma kuruma etkileriyle yumuayabilir. Topraktaki mikroorganizmalar tohum kabuunu

kendi besin kayna olarak kullanrken rmesini de salayarak tohumlarn imlenmelerini

abuklatrrlar (1, 9, 15).

1.3.1.2. Bymeyi Dzenleyiciler

Tohumlarn imlenmelerini uyartan, geciktiren ya da engelleyen etmenlerden biride

bymeyi dzenleyici maddelerdir. Bunlar, meyve sularnda, tohum kabuunda, endospermdeve embriyoda bulunduu gibi, bitkilerin deiik organlarnda da retilirler. Bu maddeler

byme noktalarna giderek byme ve gelime zerine olumlu ya da olumsuz etki yaparlar.

Tohumlarda bulunan absizik asit (ABA) ile gibberellik asidin (GA3) karlkl etkileimleri

tohumlarda dinlenmenin kesilmesi ya da devam etmesini etkileyen nemli bir etmendir.

Genellikle, gibberellik asidin uyartc etkisini engelleyen ya da bask altnda tutan absizik asit,

tohumlarn dinlenmede kalmasn salayan doal bir engelleyicidir. Tohumlarda bulunan

bymeyi engelleyicilerden, dormin ya da, absizin II ile ayn madde olduu ilk defa eftaliekirdeklerinin dinlenmesi zerinde alan Lipe ve Crane (1966) tarafndan ortaya

8


9/88

karlarak bu konuda nemli bir adm atlmtr. Kakann (1970) zerdali tohumlar zerinde

yapt bir almada da zerdali kabuklarnda absizik asidin (ABA) bulunduu ve bu

maddenin tohumun imlenmesini engelledii ancak, katlanan tohum kabuklarnda ABAnn

byk lde azald saptanmtr. Yine ayn almada zerdali ve vine ekirdeklerinin sert

kabuklarnda bulunan absizik asidin ykanma sonucu azald ve dinlenme sresinin ksald,

yani dinlenmeden kolay kt saptanmtr. Martin ve Campbell (1976), eriklerde olgunluk

arttka meyve etinde (perikarp) ABAnn arttn, gibberellin miktarnn ise dtn

belirtmilerdir. Devison ve ark.na (1976) gre, vinelerin tohumlarnda ve meyve etinde

(perikarp) engelleyicilerin miktarlar, meyvelerin bymeleri ile direkt ilikilidir. te yandan,

Westwood (1978) gre IAA miktar ile Hale Haven eftalisi tohumunun gelimesi arasndaki

iliki ters orantldr. Yani, Hale Haven eftalisinin tohumlar gelitike, IAA miktar

azalmaktadr (15).

Meyvelerde olgunluk ilerledike ABA miktar azalmaktadr. Dennisin (1976)

Wealthy elma tohumlar zerinde yapt aratrmada gibberellinlerin tohum kabuu,

endosperm ve embriyoda bulunduu saptanmtr. Cagar ve Martinin (1982) birlikte

yaptklar almalarda, GAin tohum geliimi sresince embriyoda bulunduu ve tohumlar

olgunlatka GAin miktarnn azald ortaya konmutur (15).

Dinlenme halindeki Erik, Ceviz, eftali ve Fndk tohumlarnda ABAnn miktar ok

yksektir. Bunlar daha ok yeni hasat edilen meyvelerin tohumlarnn kabuklarnda

bulunurlar. imlenme sresince ABAin azalmasna karlk dinlenen tohumlarda ok az

dzeyde bulunan GAin miktar ise byk lde artmaktadr (15).

Tohumlarn dinlenmelerinin kesilmesinde ve imlenmesinde GA ve ABA ile birlikte

dier bymeyi dzenleyicilerin de rol bulunmaktadr. Nitekim zgven (1989), ilekler

zerinde yapt denemelerde, kk meyvelerin tohumlarnda bymeyi uyartclarn, olgunmeyvelerin tohumlarnda ise bymeyi engelleyicilerin (ABA) fazla olduunu bulmutur.

ileklerde kk meyvelerin ekirdeklerine uygulanan GA konsantrasyonuna paralel olarak

artan GA3, olgun meyvelerde olduka azalmtr. Bir baka deyile kk meyvelerin

ekirdeklerindeki GA3 ierii olgun meyvelerin ekirdeklerindekine gre olduka fazla

bulunmutur. Bu durum, aratrcya gre, kk meyvelerin ekirdeklerinde fazla miktarda

bulunan GA3n meyve bymesinde kullanld, oksin sentezini ve biyokimyasal faaliyetleri

artrd eklinde yorumlanmtr (15).

9


10/88

Tohumlarda GA3n en yksek olduu dnemde enzim sentezi de artmaktadr. Nitsch

(1950), Marshall ileinin gelime dneminde de oksin benzeri maddelerin ekirdeklerde

yksek olduunu Dreher ve Poovaah (1982) Ozark Beauty ve Marshall eitlerinin,

ekirdeklerinde ise IAAin yksek olduunu bulmulardr. zgven (1989) kk

meyvelerdeki ekirdeklerin oksin ieriinin uygulanan GA3 konsantrasyonuna bal olarak

arttn da belirtmitir. Zira Hallin (1971) belirttii gibi GA3 uygulamalar oksin sentezini

artrmaktadr. Buda meyvenin bymesinde kullanlmaktadr. Nitekim her uygulama iin

kk meyvelerdeki ekirdeklerin, olgun meyvelerdeki ekirdeklere gre daha fazla Indol 3-

Asetik Asit (IAA) iermesi, bu oksinin meyve gelimesi dneminde, meyve bymesinde

kullanldn gstermektedir. Olgun meyvelerin ekirdekleri kk meyvelerin

ekirdeklerine gre bir sitokinin olan Isopentenyladenosine ve Isopentenyladenin (I-Ado+I-

Ade) bakmndan kyaslandnda ise olgun meyvelerin, ekirdeklerinin bu maddeleri daha

fazla ierdii belirlenmitir (15).

Ayn almada Zeatin ve Zeatin Riboside (Z+ZR) ierikleri, GA ve IAA de olduu

gibi, kk meyvelerin ekirdeklerinde olgun meyvelerin ekirdeklerine oranla daha fazla

bulunmutur. zgven (1989) bu durumu kk meyvelerdeki byme hznn olgun

meyvelerdekine gre yksek olmasyla aklamtr. Ayn aratrc kk meyvelerin

ekirdeklerinde ABAnn, olgun meyvelerin ekirdeklerine gre daha az olduunusaptamtr. Zira bymenin youn olduu dnemde bymeyi hzlandrclarn, ABA gibi

bymeyi engelleyicilere gre daha fazla bulunmas nedeniyle byme olmaktadr. Aksi

takdirde bymenin hzl olduu dnemde ABA baskn olsayd byme olmayacak ya da

yava olacakt (15).

1.3.2. imlenmeyi Etkileyen D Etmenler

1.3.2.1. Su

Bitkilerin tohumlarnda metabolik ve fizyolojik olaylarn balamalar ve devam

etmeleri ancak ortamda suyun bulunmasyla olasdr.

Su; tohum kabuunun yumuamas, bymeyi engelleyen absizik asidin ykanmas,

kat haldeki depo maddelerini eriterek tanr hale gelmeleri ve byme noktalarna tanmas,

besin maddelerin hareketinde grev yapan enzimlerin etkinliklerinin artmas gibi metabolik

ve fizyolojik olaylar zerine olumlu ya da olumsuz etki yapar. Suyun yardmyla kat haldeki

10


11/88

depo maddeleri, erir hale gemenin tesinde, karbondioksit ve suya dnr. Bunun sonucu

oraya kan enerji, imlenmenin deiik aamalarnda kullanlr ve bu olay hzlandrr (9, 15).

te yandan yamur eklinde den su ya da ortamdaki nem, tohum kabuklarndaki

ABAnn ykanmasn, buda tohumlarn ksa srede imlenmesini salar. Ortamda su

olmad takdirde tohum, kabuundaki ABAin ykanamamas nedeniyle, canlln korusa

bile imlenemez. Bir ok l bitkilerinin tohumlar bunun tipik bir rneini oluturur (15).

Gerekte, tohumlar toplandktan sonra gerei gibi muhafaza edilmediklerinde,

vakuoller klr, ekirdekler dzensiz bir ekil alr, hcre plazmoliz olur. Bu durumdaki

tohumlarda ime ve osmotik basn ok yksektir. Bunun sonucu olarak, su ile deinim

haline geen tohum ime ve osmoz yolu ile suyu alr. Bazen su ile deinim yapamayan baz buday vb. tohumlar havann neminden de imlenme iin gereksinim duyduu suyu

karlayabilir. Suyun alnmasna scaklk ve tohum kabuunun etkisi ok byktr. Dk

scaklklar suyun alnma hzn olumsuz, yksek scaklklarda olumlu bir ekilde etkiler.

Deiik meyve tr ve eitlerinin tohumlarnn imlenebilmeleri iin suya olan gereksinimleri

ve suyu alma gleri birbirinden farkldr. Bu daha ok tohum kabuklarnn niteliklerinin

farkl olmasndan kaynaklanmaktadr. Baz tohum kabuklar geirgen olmad iin suyun

alnmasn engeller. Bu gibi tohumlarn kabuklar fiziksel ve kimyasal ilemler grmedikleri

srece bu olumsuz niteliklerini devam ettirirler. Ortamdaki suyun fazla olmas da imlenme

zerine olumsuz etki yapt gibi, imlenen tohumlardan oluacak fidelerin dayanklln da

azaltr (15).

1.3.2.2. Scaklk

Tohumlarn imlenmelerini etkileyen dsal etmenlerden bir dier de scaklktr.

Scaklk, su ile birlikte besin maddelerinin alnmalarn, hormonlar ve enzimlerin etkinliiartrarak, imlenmeyi kolaylatrr. Deiik bitki tr ve eitlerinin tohumlar belirli scaklk

derecelerinde daha iyi imlenir. Dier koullar uygun olsa bile scakln ok dk veya ok

yksek olmas durumunda imlenme olmayabilir ya da istenen dzeyden ok daha az olur.

znde ou bitkilerde tohumlarn imlenebilmeleri iin en dk ve en yksek scaklk

snrlar belirlenememitir. Bununla birlikte, tohumlarn imlenebilmesi iin scakln en alt

dzeyinin 0oC dolaynda olmas kabul edilmekte, en yksek scakln snr ise bitkiden

bitkiye deiiklik gstermektedir. Tohumlarn imlenebilmeleri iin gereksinim duyduklar en

alt, en st ve optimum scaklklar tohumun yapsna, bitki tr ile eidine, yana, k-scaklk

11


12/88

ilikileriyle, tohumun iinde bulunduu muhafaza koullarna gre de deimektedir. Bamya,

patlcan, msr, fasulye ve hyar gibi scak iklim bitkilerinin tohumlar en dk 10oC

scaklkta imlenebilirler, bu nedenle dk scaklklara kar duyarl olurlar. Dier kltr

bitkilerinin tohumlarnn imlenebilmeleri iin scaklk istekleri 4oC-5oC arasnda

deimektedir. Tohumlar scaklk isteklerine gre dk scaklkta imlenen tohumlar

(spanak, maydanoz, turp), olduka yksek scaklkta imlenen tohumlar (taze fasulye, lahana,

hyar) ve serinden scaa kadar deien scaklklarda imlenen tohumlar olmak zere 3 grupta

toplanabilir. rnein erik ve eftali tohumlar +2 ila +25oC arasnda deiik scaklklarda

imlenebilmekte, buna karlk elma ve armut tohumlarnn imlenebilmeleri +16,8oC gibi bir

scaklkta olmaktadr. te yandan, toprak scakl +21,6oC ye ykseldii zaman ise turungil

ve avokado tohumlar ancak imlenebilmektedir (15).

1.3.2.3. Ik

imlenme zerine n etkisi uzun yllardan beri aratrlmaktadr. Bir ok lkelerde,

yaplan almalardan n tohumlarn imlenmeleri zerine farkl etki yapt ortaya

konmutur. Bu konuda ileri srlen teorilerden biri de, genelde ok kk tohumlarn

imlenmeleri iin a gereksinim duymalardr.1926 ylnda yaplan bir almada en az 930

bitki trnn tohumlarnn a duyarl olduu, bunun 672 sinin tohumlarnn ise

dinlenmelerinin kesilmesi ve imlenebilmeleri iin a gereksinim duyduklar saptanmtr.

Uzun yllardan beri k-tohumlarn imlenmeleri arasndaki iliki zerinde yaplan

aratrmalardan elde edilen sonulara gre, nemli bitkilerin tohumlarnn imlenmeleri

zerine k, olumlu ya da olumsuz etki yapmaktadr. Bu konuda yaplan aratrmalarda elde

edilen bulgular dikkate alarak k istei bakmdan;

1- Tm parazit bitkiler, Magnolia grandiflora,Adonis vernalis, begonya, kvrck salata,

kereviz, Viscum album, histein tohumlarnda olduu gibi, imlenebilmek iin kesina gereksinim duyan tohumlar;

2- Tohumlar imlenebilmeleri iin k istemeyen ancak ktan yararlanan ve yeterli

dzeydeki kta daha iyi imlenen hatta imlenme yzdeleri artan tohumlar; rnein

(birok ayr bitkileri, otsu bitkiler, sebze ve iek trleri, doal bitki tohumlar);

3- imlenmeleri kla nlenen tohumlar rnein (Phlox, Portulaca, Allium, Semizotu,

Soan, Sarmsak, Prasa, Phacella, Aillanthus altissima, Euonymus japonica, Hedera

helix, Yuca aliofalia);

12


13/88


14/88

imlenebilirler. Yetitiriciyi ekonomik bakmdan olumsuz ekilde etkileyecek olan bu gibi

durumlar, tohumlarda yaplacak canllk testleriyle daha balangta nlenebilir. Tohumlarn

canllk testleri, dorudan imlendirme, plak embriyo ve tetrazolium testleri olmak zere

farkl ekilde yaplmaktadr (15).

1.4.1.1. Dorudan imlendirme Testi

Bu yntemle tohumlar, optimal scaklk ve k koullarnda dorudan 14 hafta

ierisinde imlendirilebilecei gibi, bu sre baz tohumlar iin 3 aya kadar uzayabilir.

Dorudan imlendirme testi deiik yntemlerle yaplabilir.

Canllk testleri, laboratuarlarda tohumlar, sterilize edilmi imlendirme tepsileri

zerine ya iki kurutma kad arasnda ya da kurutma kad zerine konulup imlendirilerek

yaplr.

kinci olarak tohumlarn imlendirilme testleri iin kapal petri kaplar kullanlabilir.

Bu amala, petri kab ierisine alt tarafna pamuk bunun stne 23 kat beyaz kaln havlu

kad, ya da 1,5 cm kalnlkta steril kum veya toprak konarak imlendirme ortam

hazrlanabilir.

Son olarak da aa tohumlar derin olmayan dz kaplara konacak steril kum ierisinde

imlendirilerek test yaplabilir.

1.4.1.2. plak Embriyo Testi

Bu testte yalnz embriyo imlendirilir. Bu yntemle tohumun dier ksmlar

embriyodan ayrlr ve embriyo yalnz braklr. Bu embriyolar, petriler ierisinde

nemlendirilmi filtre kad zerine aralklarla yerletirilir, bunlar kta, +18oC-+23oC

scaklkta tutulur, 3 gn ya da 3 hafta sonra, canlln yitirmi embriyolar, kahverengine

dnr ve yumuar. Canllar ise sertliklerini korur, bazen de imlenirler. Bu yntem, daha

ok meyve aalar tohumlarnn imlenmelerinin incelenmelerinde kullanlr.

1.4.1.3. Tetrazolium Testi

Bu test kimyasal, daha dorusu, biyokimyasal bir yntemdir. Tohumlarn canll,

tohumlar, 2,3,5-trifeniltetrazolium klorit solsyonuna batrmakla anlalr. Bu solsyona

14


15/88

batrlan tohumlarn yaayan dokular krmz renk alr, canszlar ise renksiz kalr. Dierlerine

gre bu yntemden daha abuk sonu alnmaktadr.

1.5. MLENMEY UYARICI VE HIZLANDIRICI YNTEMLER

Tohumlarda imlenmeyi kolaylatrmak ve imlenmeyi engel olan baz etkenleri

ortadan kaldrmak veya bunlarn etkisini azaltmak iin baz n ilemler uygulanmaktadr.

Bunlar;

1- Mekanik Yntem,

2- Kimyasal Yntem,

3- Suda Islatma,

4- Katlamadr.

1.5.1. Mekanik Yntem

Bu yntemle tohum kabuklar ya atlatlr ya da krlarak tohumdan ayrlabilir. Bunun

sonucu olarak, tohumlar suyu ve oksijeni kolaylkla alabilecekleri ve bymeyi engelleyen

etmenler ortadan kalkaca iin kolaylkla imlenebilirler. Yaplan aratrmalarda eriin (P.

simoniii) kabuklu tohumlar 10oC de, 45; eftali (P. persica L.) nin 5-10oC de, 60100; vine

(P. cerasus L.) nin kabuklu tohumlar ise, 0oC de 90 gnde imlene bilmelerine karn ad

geen trlerin tohum kabuklar krlarak tohumlardan ayrldklar takdirde, bunlarn srasyla

25,3560 ve 60 gnde imlenebildikleri saptanmtr (15).

1.5.2. Kimyasal Yntem

ok deiik kimyasal maddeler tohumlara uyguland zaman, tohumlar da dinlemeyi

keserek imlenmeyi uyarmakta ve abuklatrmaktadr. Baz bitki tohumlar tek bir kimyasalmaddeye olumlu yant verdii gibi bazen de iki kimyasal maddenin oluturduu karmdan

daha iyi sonular alnabilmektedir. Ancak dinlenmeyi keserek imlenme zerine olumlu etki

yapan tm kimyasal maddelere duyarl olan bir tohum bulmak mmkn deildir. Bu konuda

deiik lkelerde eitli kimyasal maddelerle aratrmalar yaplm olumlu sonular

alnmtr. Ancak bu kimyasal maddeler ok dk konsantrasyonlarda tohumlara

uygulandnda olumlu sonu alnabilmektedir. Asitle andrma, bymeyi dzenleyiciler

(Gibberellin, Sitokinin, Etilen) kullanm, solunum nleyicilerle (Azide, Cyanide, Malonate

15


16/88

vb.) muamele, nitrojen bileikleri (Nitrate, Nitrite vb.) ile muamele vb. yntemler kimyasal

yntemde kullanlan yntemlerdir (15).

Uyarc maddelerin zellikle gibberellinlerin uygulanmas ile katlama zaman

ksaltld gibi bazen de bu ileme gerek duyulmayabilir. Pratikte en iyi sonular

gibberellin+kinetin uygulamalarnda alnmtr (4). Bu amala turungil tohumlar 100 ppm

GA ieren zeltide 24 saat slatlrsa, tohum imlenmesinin gelitii, ancak en iyi sonucun

40 ppm GA ya da 40 ppm NAA da 12 saat tutulduunda elde edildii bildirilmitir.

Ksmen katlanm elma tohumlarnn GA3 uygulamas sonunda imlenme hz

artmtr. Yabani armutlarda ise 28 gn katlama sonucunda 50 ppm GA3 ile %89,5 orannda

imlenme salanmtr (12).

Bugne kadar dinlenmenin krlmas amacyla ok sayda aratrma yaplm ve GA

uygulamalaryla katlama sresi olduka ksaltlabilmitir. Yaplan almalarn ou GA ile

yaplmakla birlikte, GA4 ve GA7nin dinlenmenin krlmas bakmndan 10 kat daha etkili

olduu belirlenmitir. Ancak bunlarn temin edilmeleri ok gtr. Tohumlarda yetersiz

katlamaya bal olan cce byme yksek oksin miktaryla ilgili olup, gibberellin

uygulamasyla bu durum ortadan kaldrlabilir (6).

Pratikte tohumlarn imlenmesi amacyla gibberellinler elma, armut, kiraz ve fndkta

5100 ppm konsantrasyonda ve filizlenmeden nce uygulanmal, sitokinin (Kinetin), muhtelif

trlerde 100500 ppm konsantrasyonda 1 gn slatlarak, etilen ise yine eitli trlerde 100

500 ppm konsantrasyonda 1 gn slatlarak uygulanmaldrlar (13).

eftalilerde, tohumlarda dinlenmeyi krmak ve imlenme yzdesini artrmak amacyla

IAA, GA, 2,4-D, etil alkol, thiourea, etilen, kloriden kullanlabilmektedir (10).

1.5.3. Suya Daldrma

Tohumlarn scak ya da souk suya daldrlmalar, bunlarn imlenmeleri zerine

olumlu etki yapmaktadr. Bu yntem ile tohum kabuklarnda bulunan engelleyiciler

ykanmakta ayrca tohum kabuklar yumuatld iin imlenme abuklamaktadr. Suda

slatma, tohum kabuklar yznden meydana gelen dinlenmeyi ortadan kaldrr. Suda

bekletme sresine gelince; rnein elma tohumlar iin 2 gn, dut ve pikan tohumlar iin 4

gn olarak nerilmektedir (9, 14, 15).

16


17/88

1.5.4. Katlama

Baz tohumlarn souklama ihtiyalarn karlamak, imlenmelerini engelleyici

maddeleri gidermek (dormansiyi nlemek), embriyonun su ve oksijen almn kolaylatrarak

imlenme gcn arttrmak ve imlenmelerini kolaylatrmak maksad ile belli bir sre nemli

ortam iinde ve souk artlarda muhafaza edilmelerine katlama denir. Aslnda katlama

tabiatta doal ekilde oluan bir ilemin suni olarak uygulanmasndan ibarettir (9, 14, 15).

yi bir katlama iin;

a) Dk bir scaklk,

b) yi bir havalandrma,

c) Katlama ortamndaki nemin tohum tarafndan emilmesi,

d) Tohumun katlama ortamnda belli bir sre kalmas gerekir.

Katlama ortam olarak iyi ykanm nehir kumu, pit yosunu, sfagnum yosunu,

vermikulit, perlit, volkanik tf vb. maddeler kullanlabilir. Kolay temin edildii iin daha ok

kum kullanlmaktadr. Katlama kumu ne skp amurlaacak ve havalanmay engelleyecek

kadar ince, ne de aralarnda fazla boluk brakarak kurumaya neden olacak kadar iri olmaldr

(9, 14, 15).

Katlama ortamnn scakl ve katlama sresi tr ve eide gre deimektedir.

1.5.4.1. Katlama Zaman:

Katlama zaman, tohumlarn ekilme zaman ve katlamada kal sresi dikkate alnarak

isabetli bir ekilde tespit edilmelidir. Aksi halde tohumlar uygun ekim artlar gelmeden

imlenir veya ge kalnrsa ekim zaman geldii halde tohum kabuklar atlamam olabilir.Eer tohumlar katlamada ekim zamanlarndan evvel imlenmeye balarsa, derhal katlamay

kartrmak gerekir. Bylece 710 gn gecikme salanr. Katlama zaman zaman kontrol edilir

ve nem azalmsa sulanr (9, 14, 15).

17


18/88

izelge 2. Baz Meyve tohumlarnn katlama scakl ve sreleri (14).Meyve Tr Katlama Scakl oC Katlama Sresi (Gn)Elma 4,45,0 6080Armut 5 90Erik 04 6090

Ku Kiraz 1,5 100Mahlep 24 100eftali 510 60100Zerdali 07 2128Ceviz 0 5560Turungiller -1-4 7Trabzon Hurmas 10 6090Kzlck 10 120

1.5.4.2. Katlamann Yapl

Tohumlar 3 ekilde katlama yaplabilir (14, 15):

1- Sandkta katlama,

2- Beton yastklarda katlama

3- Darda toprak yznde katlama

1.5.4.2.1. Sandkta katlama:

Sandn bykl ve says katlanacak tohum miktarna baldr ve ayn zamanda

normal bir insann tayabilecei byklkte olmaldr. Sandn altna drenaj iin birka delik

alr. Sonra sandn tabanna bir kat iyi ykanm kaba akl konur ve zerine katlama kumu

konarak dzeltilir. Kumun zerine ta ekirdekliler birbirine demeyecek ekilde yanyana

dizilerek, yumuak ekirdekliler ise serpilerek konur. Tohumlar kum zerine sandn

kenarlarndan 23 kat kalnlkta bir tabaka kum konur ve dzeltilir. Bunun zerine tekrartohum, onun zerine de tekrar kum konarak, sandk doluncaya adar devam edilir. Sandk

dolunca en ste olduka kaln bir kum tabakas denerek sktrlr. Kuru kum kullanlmsa

sonunda szgeli kova iyice sulanr. Sonrada bu sandklar trlere gre deien scaklktaki

souk ortamlara nakledilirler (14, 15).

1.5.4.2.2. Beton yastklarda katlama:

Byk fidanlklarda bu i iin darda 50 cm derinlik 70 cm genilik ve 34 metreuzunlukta beton yastklar kullanlr. Tabanda drenaj iin birka delik braklr. Deliklerin zeri

18


19/88

kafesli tellere kapatlarak farelerin girmesi nlenir. Sandkta katlamada anlatld gibi

katlama yaplr.

1.5.4.2.3. Toprak yznde katlama:

Az miktarda fidan retilecei zaman bavurulabilir. Bahede devaml glgede kalan

bir yer seilir. Toprak zerindeki bitkiler temizlenir ve zemin dvlerek sertletirilir. Sonra

katlamaya yetecek bir saha daire eklinde izilerek iaretlenir. Sonra suyun akn salamak

iin epeevre dar bir hendek alr. Yukarda anlatld gibi katlama yaplr. Yukar

kldka ynn ap daralr ve sonunda yn bir koniye benzer ve tepesine de iddetli

yamurlardan dalmamas iin bir saks kapatlr.

1.6. TOHUMLARIN EKLMES

1.6.1. Topran Ekime Hazrlanmas

Tohumlarn ekilmesinden nce tohum yata hazrlanr. yi bir tohum yatanda

aranan zellikler unlardr:

a) Toprak balangta tohumun imlenmesini ve anacn bymesini salayacak kadar

neme sahip olmaldr,

b) Topran fiziksel zellikleri, tohuma devaml su temini salayacak nitelikte olmaldr,

c) Topran havalandrlmas iyi olmaldr.

Topran ekime hazrlanmasnda nemli bir problem de topraktaki nem ile

havalandrmann dengeli olmasn temin etmektir. Bu denge en iyi ekilde, hafif tekstrl

(kumlu) derin, geirgen ve organik maddelerce zengin topraklarda salanabilir. Yukardaki

artlarn oluturulmas iin toprak ileme, organik maddelerce zenginletirme vb. ilemleryaplarak toprak ekime hazrlanr (14).

1.6.2. Ekim Zaman

Tohumlarn ekim zaman, oaltlacak bitkinin trne ve tohumlara uygulanan

ilemlere baldr. Buna gre tohumlar sonbaharda veya ilkbaharda ekilirler. lkbaharda

ekilen tohumlar zorunlu dinlenme gstermeyenler yani souklama ihtiyac olmayanlar, sert

kabuklar bir n ilemden geirilmi veya k aylar ierisinde soukta katlanm olan

19


20/88

tohumlardr. Eer tohumlar zel bir n ilemden geirilmilerse, birka hafta gibi ksa bir sre

iinde imlenme olur.

Katlamaya alnmam tohumlar kasm aynda dorudan tohum tavalarna ekilirler ve

bylece doal katlamaya terk edilirler. Kn meydana gelen meteorolojik olaylara, dorudan

doruya maruz kalan tohumlar yeterince dinlenmi, nem alm olarak ilkbaharda ularlar ve

ilkbaharda havalarn snmas ile imlenirler (14).

1.6.3. Tohum Ekimi

Ekim derinlii, tohumun byklne ve ekim zamannda ekim yeriyle, evre

artlarna baldr. ok derin ekimde, imlenme baarsz olabilir, nk meydana gelen fide

toprak yzne kmadan nce tohumdaki depo maddeleri bitmi olur. Ayrca derin ekimde

havalanma artlar da ok ktdr. Uygun ekim derinlii su temini ile yakndan ilgilidir. ok

yzlek ekim, tohumun abucak kurumaya maruz bulunan topran st tabakalarnda

kalmasna sebep olur. Dolaysyla yzlek ekimde tohum kuraklktan ve kulardan zarar

grebilir. Hafif kumlu topraklarda veya havalarn scak gittii devrelerde en iyisi derin ekim

yapmaktr. Buna karlk ar topraklarda, havalarn serin ve bulutlu gittii devrelerde yzlek

ekim yaplmaldr.

Genel bir kural olarak tohumlar kendi kalnlklarnn 34 kat derinlie ekilmelidir.

Ancak bu derinliin ekim yerinin nemli tabakalarna gelmesinden emin olunmaldr.

Ekilecek tohum miktar, elde edilmesi dnlen bitki miktar ile dorudan ilikilidir.

Tohum miktarnn hesaplanmasnda 1 kg.daki tohum says, tohumun imlenme gc

imlenme hz ve saflk yzdesi dikkate alnmaldr (14).

Tohumlar tohum tavalarna, imlendirme kasalarna veya dorudan doruya a

parsellerine ekilirler.

Tohumlar tavalara sravari ve serpme olarak ekililer. Ancak sravari ekim her zaman

serpme ekime tercih edilmelidir. nk sravari ekimde ot alm, kaymak tabakasnn

krlmas, sulama gibi dier bakm ileri daha kolay olduundan, imlenen bitkilerin

gelimeleri daha iyi olur ve ayn zamanda bunlarn skm de rahat olur. Ekim skln ve

younluunu ayarlama, tohum tavasna ekimde en nemli problemlerden birisidir. Ekim

yerinin ekonomik olarak kullanlmas iin, tohumlarn gerei kadar birbirlerine yakn ekilmesi

20


21/88

lazmdr. te yandan, ar bir sklk kerten hastalna (Pythium spp) kar eilimi artrr ve

bitkilerin byklk ve kuvvetini azaltr.

izelge 3. Baz Meyve Tohumlarnn Bir Kilogramndaki Ortalama Dane Saylar

(Adet) (14).Elma 33 00034 000Armut 23 00025 000eftali (klasik) 200300

Nemaguard 250300GF 305 (eftali) 250300St. Julien Hybrid No: 1 (Erik) 200Kays 700750Ku Kiraz (etsiz) 4 000Mahlep (etsiz) 10 500 11 000Mahlep (etli) 6 000Ceviz (Orta boy) 100150Badem 300350Dut 500 000600 000

Tohumlar elle veya makinayla ekilirler. Kk daneli tohumlar, alan izgilere elle

ekilmeden evvel, belirli oranda, elenmi ince kum ile kartrlarak istenen ekim younluu

salanabilir.

Tohumlarn sravari ekilmesinde sra aras ve sra zeri mesafe, tohumun trne gre

deiiklik arz eder. yle ki eftali, erik, kays gibi fazla yan dal yapan meyve trlerinde sra

aras 2530 cm. elma, armut, mahlep, ku kiraz, dut gibi tek srgn zerine byyen trlerde

ise 2025 cm. olmaldr. Elma, armut, dut gibi kk tohumlar bu izgiler ierisine

birbirlerine temas etmeyecek ekilde, erik, eftali, kays, mahlep, ku kiraz gibi nispeten iri

tohumlar ise 45 cm. mesafe ile ekilirler.

Kalnlklarnn 34 misli derinlie ekilen tohumlarn zeri nceden hazrlanm har

ile kapatlr ve tahta bask ya da ekilir tip lo ile basklanarak, tohumlarn toprakla sk

temas salanr. (Har, elenmi koyun gbresi, topra ve ince kumun belirli oranda

karmnda elde edilir).

Dorudan doruya a ve terbiye parsellerine tohum ekimi genelde imlenme

asndan problem karmayan ve ok hzl bir byme zelliine sahip olan eftali, kays,

badem, ceviz ile ksmen de idris ve eriklerde uygulanmaktadr. Burada ama, fidanlarn bir yl

daha erken elde edilmesi ve artma zahmeti ile masrafndan tasarruf edilmesidir.

21


22/88

Bu tip uygulamada, bir yal meyve fidanlar iki ylda, tohum tavalarna ekim

modelinde ise en az ylda elde edilebilmektedir.

Tohumlarn ekim derinlii, zerlerinin har ile kapatlmas, basklanmas gibi konular,

tohum tavasna ekimdeki gibidir.

Burada gelien rler daha kuvvetli olacandan, o senenin a mevsiminde yani

Temmuz ay balarndan itibaren alanabilir duruma gelirler.

Bu tr bir ekimin en nemli sakncas ceviz, badem ve kays gibi kazk kk yapan

trlerin, bu tip kklerini kolayca gelitirmeleri ve saak kklerinin az olmasdr. Byle

fidanlarn skm zor olduu gibi, ayn zamanda tutma oranlar da dk olur. Bu gibi

tohumlarn ekiminde saak kk teekkl iin ar-killi topraklar yerine kumlu tnl hafif

tekstrl topraklar tercih edilmelidir.

Kays eftali, mahlep ve erik gibi trlerin dorudan doruya a ve terbiye parsellerine

ekiminde bir zorunluluk olmamasna karn, badem ve ceviz gibi sert kabuklu trlerde fidan

retiminde bu sistemin uygulanmas zorunludur. nk badem ve ceviz gibi mutlak kazk

kk yapan trler, tohum tavasnda yetitirilip de, a ve terbiye parsellerine artldklarnda

tutma oran ok der ve alanabilir duruma gelmeleri ok gecikir (14).

2. VEGETATF (EEYSZ) OALTMA

Bitkilerin deiik yalarda gvde ve dal paralar, byme ularndaki meristematik

dokular, kkleri, yapraklar ya da zellemi veya deiiklie uram gvde ve kk paralar

kullanlarak yaplan oaltmaya vegetatif (eeysiz) oaltma denir. Ana bitkiden ayrlan para,

yeni kkler, srgnler veya bunlarn her ikisini birden oluturabilir, ya da baka bitki veya bitki

parasyla kallus oluturarak birleebilirler. rnein, dal elikleri dip ksmlarnda kk

olutururken, zerlerinde bulunan tomurcuklardan da yeni srgnler meydana gelmektedir.(1)

Eeysiz oaltma ile elde edilen yeni bitkinin genetik yapsnda, eer mutasyona

uramam ise her hangi bir deiiklik sz konusu deildir. Ancak baz evre koullar (iklim,

toprak veya hastalklar gibi) bitkinin d grn veya meyvelerinde deiime neden

olabilmektedir. Kkeni tek bir bitki olan ve bu bitkiden eeysiz olarak oaltlm, bir rnek

genetik yapdaki bitkilere klon ad verilir. rnein, Amasya elma eidi veya Sultani

22


23/88

ekirdeksiz zm eidi birer klondur ve zellikleri bozulmadan gnmze kadar eeysiz

oaltma ile korunmulardr.(1)

2.1. VEGETATF OALTMANIN NEM ve AMALARI

Bitkileri vegetatif olarak oaltmann amalarn yle sralayabiliriz (1, 9, 14, 15):

1- Muz, ekirdeksiz zm eitleri ile baz portakal, mandarin ve altntop eitleri

yaama yeteneine sahip tohum oluturamazlar. Bu tr veya eitler, yalnz eeysiz

yntemlerle oaltlabilirler.

2- Baz bitkilerin stn zelliklerini tohumla oaltlarak korumak mmkn deildir.

zms meyveleri de iine alan meyve trlerinin byk ounluu, yabanc dllenme ve

heterozigotik genetik yaplar nedeniyle, tohumla oaltldklarnda yksek oranda alm

gsterirler. Bu yzden, sz konusu bahe bitkilerinin stn zellikleri ancak eeysiz oaltma

yoluyla korunabilmektedir.

3- Eeysiz oaltma, tohumla oaltmadan daha hzl bir gelime salar. Bu durum

zellikle ilek, nane ve patates gibi ok kk tohumlara sahip bitkiler iin daha ok geerlidir.

Bu bitkilere ait tohumlarn imlenmesi ile ok kk bitkicikler meydana gelmektedir. Yine bu

bitkilerin byme ve verimleri, kollardan veya patates yumrularndan elde edilen bitkilerle

karlatrldnda ok gerilerde kalmaktadr.

4- Baz koullarda eeysiz oaltma, daha kolay ve daha ekonomik olabilmektedir.

Eeysiz oaltmada kullanlan vegetatif materyalin tam bir bitkiye dnm iin

gerekli olan yeni kk ve srgn oluturma yetenei, kaltsal yapnn evre koullarnn uygun

olmas ile de yakndan ilgilidir. rnek olarak, iyi bir kk oluumu iin uygun scaklk,havalanma ve nem koullarn yan sra, uygun bir kklenme ortam gerekmektedir.

Scaklk hayatsal faaliyetlerin oluumu ve devam iin son derece nemlidir. Yine

yksek meristematik aktiviteye sahip doku ve organlarda solunum orannn ok yksek olmas,

eeysiz oaltma asndan dikkate alnmas gereken dier bir husustur. Kk ve srgn

geliiminde hzl bir hcre blnmesi gerekli olduundan, bu srada fazla miktarda oksijene

ihtiya duyulur. oaltma ortam olarak kullanlan turba, kum, perlit ve dier baz materyaller,

uygun scaklk, nem ve havalanma koullarnn oluturulmasnda byk lde etkilidir. Yine

23


24/88

ortamn geirgenliinin yan sra su ve besin maddelerini tutma zellikleri evre koullarn

deitirerek eeysiz oaltmada elde edilecek baary dolayl olarak etkilemektedir.

Eeysiz oaltmada, vegetatif bitki materyalinin yedek besin durumu, dinlenme halinde

olup olmas, hormon dengesi, nemli isel koular oluturmaktadr. Ayrca, yeni bir bitki

meydana getirecek olan bitki parasnn, kk ve srgn oluturmak amacyla meristematik

aktivite gsterebilmesi iin uygun bir olgunluk ve gelime dneminde olmas gereklidir.

2.2. VEGETATF OALTMA YNTEMLER

1- Bitkileri baka bir bitkinin kkleri zerinde yetitirme (A le oaltma),

2- Bitkilerin deiik ya ve zellikteki gvde ve dal paralar ile srgnlerinde kk ve

srgn oluturma (elik ve daldrma ile oaltma),

3- zelletirilmi ya da deiiklie uram vegetatif ksmlarla yaplan oaltma

(Yumru, soan, kol ve kk srgnleriyle oaltma),

4- Apomiktik tohum kullanarak yaplan oaltma,

5- Mikro (Doku kltrleriyle) oaltma.

2.2.1. A le oaltma

2.2.1.1. Tanm ve Amalar

A, iki bitki parasn birletirip kaynatrmak ve tek bir bitki gibi byme ve

gelimelerini salamaktadr. Bylece oluan yeni bitkinin toprak st ksmn, yani tacn

oluturan ksmna kalem veya eit, kk sistemini oluturan ksmna ise ana ad verilir.ki vegetatif bitki parasn birletirip kaynatrarak yeni bitkiler elde edilmesine ynelik btn

yntemlere ise alama denir.(1)

Alarn kullanm amalarn yle zetlenebilir (1, 9, 14, 15):

a) elik, daldrma veya baka bir eeysiz oaltma yntemi ile ekonomik anlamda

oaltlmas mmkn olmayan trlerin oaltlmas: rnein, elma, armut, kiraz, vine, kays,

ceviz, Antepfst gibi nemli meyve trleri yukarda belirtilen vegetatif oaltma yollar

24


25/88

kullanlarak ekonomik bir ekilde oaltlamaz. Bu meyve trlerinin stn nitelikli eitleri

ancak alama yoluyla korunabilmektedir.

b) Analarn stn zelliklerinden yararlanlmas: Baz tr ve eitler elikle

oaltlabildii halde, bunlarn analar zerine alanarak yetitirilmeleri tercih edilmektedir.

nk bu tr ve eitler kendi kkleri zerinde yetitirildiinde istenilen sonu ou kez elde

edilememektedir. rnein bir ok meyve tr ve zm eitlerinin, elverisiz iklim ve toprak

koullarnda bile ekonomik olarak yetitirilmelerine olanak salayan, ayn zamanda baz

hastalk ve zararllara dayankl analar gelitirilmitir. eftali yetitiriciliinde topraktaki

nematodlara dayankl Nemaguard anac tercih edilirken, Vitisvinifera asma trne ait zm

eitleri, filokseral blgelerde ancak Amerikan asma analarnn zerine alanarak

yetitirilebilmektedir. Yine kuvvetli analar, meyve aalar ve asmalarn byme kuvvetinietkilemektedir. Elma ve armutlar iin bodurlatrc analar kullanlarak, youn yetitiricilie

uygun bodur aalar elde edilmektedir.

c) Ara analarn olumlu etkilerinden yararlanlmas: Baz meyve tr ve eitlerine ait a

kombinasyonlarnda ortaya kan a uyumazl yznden, bu tr ve eitlerin klasik alama

yntemleri ile oaltlmas mmkn olamamaktadr. Bu saknca hem ana ve hem de kalemle

uyuan bir eidin ara ana olarak kullanlmas ile ortadan kaldrlabilmektedir. Bu

uygulamaya ara a denir. Ayrca baz bodur analarn (M9 klon elma anac gibi) kk

sistemleri ok zayf olduundan, bunlarn toprakta tutunmalar da zayf olmaktadr. Bunun

sonucu olarak, byle analar zerine al aalar fazla meyve yk veya rzgar etkisi ile

yklabilmektedirler. Byle analarn kullanld durumlarda destekli yetitiricilik

nerilmektedir. Ancak kuvvetli kk yapsna sahip analar zerine M9 gibi bodur analarn ara

ana olarak kullanld durumlarda kk ta yapan ve topraa sk tutunan aalar elde

edilmesi mmkndr.

d) eit deitirme: Bir meyve bahesi veya ban tamam veya bir ksm arzu

edilmeyen, dk verimli, ya da dk kaliteli, hastalk ve zararllara duyarl eitlerle

kurulmu olabilir. Byle meyve baheleri ve balarda eit deitirme (evirme) alar

yaplarak ksa srede istenilen sonu alnabilir.

Dier yandan, uygun alama yntemleri kullanlarak, yabani aalar da ksa srede

yksek verim ve kalite deerlerine sahip kltr eitlerine dntrlebilmektedir. rnein,

yurdumuzun Ege ve Akdeniz kylar zeytinin yabanisi olan delicelerle, Gney Dou Anadolu

25


26/88

Blgesi Antepfstnn analar olan melengi, buttum ve sakz aalaryla, Orta Anadolu

Blgesi ise armut anac olarak kullanlan ahlatlarla yer yer kapldr. Bunlarn ksa srede kltr

eitlerine dntrlmesi meyveciliimiz asndan byk yararlar salayacaktr.

e) Aalarda zarar gren ksmlarn onarlmas: Zaman zaman meyve aalarnn kk,

gvde veya ana dallarnda souklar, tarm alet makinalar, baz hastalklar ve hatta kemiriciler

nedeniyle nemli zararlar meydana gelmektedir. Onarma alar ile zararlanm aalar

yeniden salkl duruma getirilmektedir.

f) Islah almalar sonucu elde edilmi bitkilerde bymenin hzlandrlmas:

Melezleme yoluyla meyve ve asma slah almalarndan elde edilen rler, kendi kkleri

zerinde ge meyveye yatarlar. Oysa bunlar, kalem ya da gz alnabilecek yeterli bykleeritiinde, uygun bir ana zerine alanarak, meyveye yatma sreleri ksaltlabilir.

g) Virs hastalklarnn incelenmesi: Virs hastalklarnn a yoluyla tanmas

nedeniyle virsle bulak bir kalem veya gzn bilinmeyerek kullanm sonucu hastaln

yaylmas nemli bir sorun olmaktadr. Virs tadndan phe edilen meyve aalarndan ve

omcalardan alnan a kalemleri, virse duyarl olduu bilinen test bitkileri zerine alanarak,

ortaya kan belirtilere gre virs testleri yaplmaktadr.

2.2.1.2. Ann Baar Snrlar ve A Uyumazlklar

Ada baar, kullanlan ana ve kalemin botanik akrabalk derecesine, alama ve onu

izleyen dnemde ortamn scaklk ve nem koullarna, uygulanacak a tekniine, uygulamada

gsterilen zene gre deimektedir.

Alamada her eyden nce, kullanlan ana ve kalemin birbirleriyle kaynama

yeteneine sahip olup olmadklar bilinmektedir. Genel olarak, alanacak bitkiler botanik

bakmdan birbirlerine ne kadar yakn akraba iseler, ann baar (kaynama) ans o kadar

yksek olmaktadr.

Botanik akrabalk ile ada baar arasndaki ilikileri yle zetlemek mmkndr (1,

9, 14, 15):

a) eit inde Alama: Bir kalem veya gz alnd bitkiye tekrar alanabildii gibi,

bu eidin dier btn bireylerine de baar ile alanabilir. rnein, Ankara armut eidinden

26


27/88

alnan kalem veya gz, hem alnd aaca hem de dnyadaki herhangi bir Ankara armut eidi

aac zerine baarl olarak alanabilir. Baclkta da ayn durum sz konusudur.

b) eitler Arasnda Alama: Bir tr iindeki deiik eitler de, birbirleriyle baarl

olarak alanabilir, rnein, Ankara armut eidini, Williams, Aka, eker armut eitleri veya

armut tr (Pyrus communis) iindeki dier btn eitlerin aalar zerine veya Vitis

vinifera trne ait Hafzali, Hamburg misketi, Razak, avu gibi zm eitlerini kendi

aralarnda baaryla alamak mmkndr.

c) Trler Arasnda Alama: Ayn cinse giren farkl trlerin alanmalar, baz trlerde

baar ile sonulanrken bazlarnda ise baarsz olmaktadr. rnein, Citrus cinsine ait bir ok

turungil tr (turun, portakal, mandarin limon) arasnda alama baarl olup pratikte yaygnolarak kullanlmaktadr. Badem, kays ve erik, Prunus cinsi iinde farkl trler olup yine farkl

bir tr olan eftaliye ana olarak kullanlabilmektedir. te yandan ayn cins iinde farkl trler

olan badem ve kays birbirleri zerine baarl olarak alanamamaktadr. Dier yandan

filoksera ile bulak alanlarda Vitis vitifera trne ait zm eitlerinden alnan kalemler ana

olarak kullanlan Amerikan trleri (Vitis riperia, Vitis rupestris, Vitis champini gibi) zerine

alanarak yetitirilebilmektedir.

d) Cinsler Arasnda Alama; Alanacak bitkiler ayn familya iinde farkl cinsler

olduunda, ada baar ans ok azdr. Pratikte bu kombinasyonlarn baarl olarak

kullanld durumlar bulunmasna karn, ou kez bu tr alar baarsz olmaktadr. rnein,

ayva (Cydonia cinsi) ile armut (Pyrus cinsi)un bir ok eitleri birbiriyle uyumakta ve uyuan

armut eitleri iin ayva bodur ana olarak kullanlmaktadr. Ancak tersi kombinasyon yani

armut zerine ayvann alanmas baarszlkla sonulanmaktadr. Yine yaprakl (Poncirus

trifoliata), Citrus cinsine giren farkl trler (mandarin, limon gibi) iin ana olarak baaryla

kullanlmaktadr.

e) Familyalar Arasnda Alama; Bahe bitkileri yetitiriciliinde bu tr baarl olmu

kombinasyonlar bulunmamaktadr. Kambiyum dokusu olmayan bitkilerde ann kaynamas

hemen hemen olanakszdr. Bu nedenle a, kapal tohumlarn ift enekli bitkileri ile ak

tohumlarn kozalakl bitkilerine uygulanmamaktadr.

27


28/88

Alamada eer ana ve kalem arasnda uygun bir kaynama salanamyor veya

kaynama snrl kalyorsa, o zaman a baarsz olarak nitelendirilmekte ve bu kombinasyon

uyumaz olarak isimlendirilmektedir.

A uygulamas sonunda, ana ve kalemin akan kambiyum dokular, meristematik

dokulardan oluan kallusu meydana getirmekte ve farkl iki kaynaktan oluan bu meristematik

hcreler bir hat boyunca birlemektedirler. Birleme sonucu, hem ana hem de kalem

tarafndaki odun ve soymuk dokular a noktasndan su ve besin elementleri ile asimilasyon

rnlerinin geiine izin vermektedirler. Uyumaz a kombinasyonlarnda bu ortak doku

oluumu meydana gelmemektedir. Baz uyumaz kombinasyonlarda ise, kaynama olmu gibi

grnse de, normal gelime srdrlemediinden bir sre sonra bu bitkiler lmektedir.

A uyumazlnn en tipik belirtisi, ana ve kalem arasnda salkl bir kaynama

olmamas nedeniyle, aalarn veya omcalarn a noktasndan, dzgn bir yzey oluturarak

krlmasdr. rnein, Williams armut eidi, ayva analar zerinde genellikle zayf gelime

gstererek, a yerinden kolayca krlmaktadr. Ayn eit, baka bir armut tr olan Pyrus

pryfolia anac zerine alandnda, kuvvetli bir kaynama meydana gelmekte, ancak bu kez

de meyvenin u ksmnda siyahlama eklinde zararlar olumaktadr. Bu yzden, bu eit iin

her iki ana da uyumaz olarak nitelendirilmektedir. Yine kiraz/idris kombinasyonlarnda da

belirli bir yatan sonra a uyumazl ska ortaya kmaktadr.

Asmalarda Vitis vinifera/Vitis rotundifolia kombinasyonu dnda bu anlamda a

uyumazl sz konusu olmad halde, eit veya anacn gelime kuvvetleri arasnda nemli

farkllklar sz konusu ise bu durum belirli dzeyde bir uyumazl kantlamaktadr.

Bitki geliiminde genelde bir gerileme, yapraklarda sararma ve erken yaprak dkm,

a birleme yerindeki nekrozlar ve atlaklar ile ar ikinliklerin yan sra, fidanlklardaortaya kan yksek oranda ada baarszlk durumu da a uyumazlnn belirtileri olarak

bilinmektedir.

Ada baary etkileyen faktrleri yle sralamak mmkndr (1, 9, 14, 15):

a) Uyumazlk: Daha ncede belirtildii gibi uyumaz olduklar bilinen

kombinasyonlar birbirleri ile alamaktan kanmak gerekir.

28


29/88

b) Bitki Cinsi: A uyumazlnn sz konusu olmad durumlarda bile, baz bitkilerde

a kaynamas daha zor olmaktadr. rnein, elma ve armutlarda onarma veya eit deitirme

amacyla yaplan kalem alarnda baarl sonular alnrken, eftali ve kayslarda ayn amala

yaplan alarda ayn lde baarl sonular alnmamakta ve alamada zel dikkat

gsterilmesi gerekmektedir.

c) Alama le Bunu zleyen Dnemde Ortamn Scaklk ve Nem Koullar: Adan

sonra, ada birlemeyi salayacak kallus dokusunun oluumu iin evre koullarnn uygun

olmas gerekir. zellikle scakln kallus dokusunun meydana gelmesinde byk etkisi vardr.

Elmalarda, scaklk 0oCnin altnda veya 40oCnin stnde olduunda a yerinde hemen hemen

hi kallus olumamakta ve hatta 40oCde hcreler lmektedir. Meyve trlerinde kallus

oluumu, 4-32oCler arasnda scakln artna paralel olarak hzlanmaktadr.

Asmalarda ise masa alarnn yaplmasndan sonra, alarn kaynamas iin al

eliklerin 22-26oCde katlanmas ile a yerinde epeevre kallus oluumu salanmaktadr.

28oC veya daha yukar scaklklarda bol miktarda, ancak daha yumuak kallus dokusu

olumakta, bunun sonucu olarak a yerinde salkl bir kaynama salanamamaktadr.

18oCnin altnda ise yine asma alarnda kallus oluumu son derece yavalamaktadr.

Ada baary etkileyen bir dier nemli etken, ana ve kalemin yan sra zellikle a

yerinden su kaybnn nlenmesidir. Aksi durumda ann tutma ans ok azalmaktadr. Yine

kallus dokusunu oluturan meristematik hcreler ince zarl ve gevrek yapl olmalar nedeniyle

su kaybna kar ok duyarldrlar. A yerinden su kaybnn nlenmesi amacyla a yzeyleri,

a macunlar veya deiik katk maddelerini (reine, balmumu, vazelin gibi) ieren parafin

karmlar ile kaplanmaktadr.

Kallus dokusu oluumu iin a yerinin evresinde yeterli oksijenin bulunmas dazorunludur. Bu nedenle a macunlar ve parafin karmlar, a yerinde havann giri kn

engelleyerek, kallus dokusu oluumunu snrlandrmayacak yapda hazrlanmal ve uygun

kalnlkta uygulanmaldr.

d) Anacn Gelime Durumu: zellikle gz alarnn yaplmasnda anacn kolaylkla

kabuk veren aktif byme devresinde olmas gerekmektedir. Bu nedenle gerek meyve

fidanlklarnda, gerekse analarn bada alanmas durumunda, adan hemen nce ve a

29


30/88

srasnda topran nemli olmasnda yarar vardr. Aksi durumda aktif byme durmakta ve

kambiyum dokusu skarak gzlerin anala kaynama oranlar azalmaktadr.

e) Alama Teknii: Kalem veya gz alar teknie uygun olarak yaplmaldr. Ana ve

kalemin kambiyum dokularndan sadece kk birer ksmn birbiriyle temas ettii durumlarda,

sadece temas halinde olan noktada kaynama olmaktadr. Bunun sonucunda kalem srmekte,

ancak yaprak yzeyinin artmas ile yksek scaklkta terlemede artacandan iletim demetleri

yeterli olmad iin sonuta kalem lebilmektedir.

f) Hastalk ve zararllar: oaltma materyalinin (kalem, gz, analk elik gibi) hastalk

etmenleriyle (zellikle virs) bulak olmas, baary azaltr. Bu yzden virssz aalardan ve

omcalardan kalem alnmas, aya balamadan nce fidan retim materyalinin mantari vebakteriyel hastalk etmenlerine kar dezenfekte edilmesi ada baar orann arttracaktr.

2.2.1.3. Analar

Aacn veya omcann kk sistemini oluturan analar, oaltma yntemlerine gre

tohumdan elde edilen r analar (generatif analar) ve vegetatif yntemlerle (elik,

daldrma, kk srgnleri gibi) oaltlan klon analar olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Asma

analar, tmyle vegetatif analar grubu iinde yer alrlar (1, 9, 14, 15).

Analar ayrca byme kuvvetlerine, zerine alanan eidin gelimesi zerindeki

etkilerine gre kuvvetli, orta kuvvetli zayf (meyvecilikte bodur) ve ok zayf (meyvecilikte

ok bodur) olarak da snflandrlabilir. Bu analardan kuvvetli olanlar yksek boylu aalar ve

kuvvetli gelien omcalar olutururken, zayf analar ise kk, ksa boylu aalar veya daha

zayf gelien omcalar meydana getirirler. Kuvvetli asma analar, vejetasyon sresi uzun

yrelerde, kuvvetli gelien zayf asma analar ise vejetasyon sresi ksa yrelerde ve zayf

gelien zm eitleri iin kullanlrlar (1, 14, 15).

Meyve yetitiriciliinde r (generatif) ve klon (vegetatif) analarnn kendilerine

zg stnlkleri ve sakncalar bulunmaktadr. Bu nedenle yetitiricilerin kendi koullarna

gre analarn zelliklerini dikkate alarak seim yapmalar gerekmektedir.

r (vegetatif) Analar: Ana elde etmek amacyla kullanlan tohumlar, kltr

eitlerine ait aalardan alnmsa bu tr analara yoz, yabani tiplerden ise bunlarda r

ad verilir.

30


31/88

r Analarnn stnlkleri:

a) Kk sistemleri derin ve kuvvetli gelimitir. Bu nedenle topraktaki su ve besin

maddeleri noksanlklarna kar daha dayankldrlar.

b) Derinlere giden kk yaplar nedeniyle, topraa tutunmalar daha gldr.

c) Virs hastalklar ile bulak deildirler (1, 14).

r Analarn Sakncalar:

a) r analar ebeveynlerinin heterozigot kaltsal yaplar ve yksek oranda yabani

dllenme zellikleri nedeniyle, bir rnek bitkiler oluturamazlar. Bu yzden meydana gelenaalarn gelime kuvvetleri farkl olduu gibi soua ve kuraa, hastalk ve zararllara

dayanmlar da farkldr. Yine aalarn verime balama yalar ile verim ve meyve kaliteleri

de farkllk gsterebilir.

b) r analar genelde yksek boylu aalar meydana getirirler. Bu durum budama,

hasat ve tarmsal sava gibi kltrel ilemleri gletirmektedir.

c) Aalar ge meyveye yatarlar ve yksek kaliteli meyve tutma oranlar azdr. (1, 14)

Klon Analar:

Klon analarn stnlklerini u ekilde aklamak mmkndr (1, 14):

a) Ayn kaltsal yapda olmalar nedeniyle, bir rnek bireyler meydana getirirler. Bu

analar zerine alanan eitlere ait aalar ve omcalar ayn byme kuvvetinde olup soua,

kuraa, hastalk ve zararllara kar dayanmlar ayndr.

b) Bunlarn belirli zelliklerinden yararlanlmaktadr. rnein, zayf analarn

kullanlmas ile bodur aalar elde edilmekte, bylece youn dikim nedeniyle birim alandan

elde edilen verim artmaktadr. Bu yolla elde edilen bodur aalar verime daha erken

balamakta, bol ve kaliteli rn vermekte ve ayrca bu bahelerde budama, mcadele verim

gibi kltrel ilemler daha kolay ve ekonomik olarak yaplabilmektedir.

31


32/88

Klon Analarn Sakncalar (1, 14):

a) oaltlacak klon eer virs hastalklar ile bulak ve zel nlemler alnmam ise,

yeni oaltlan analar da virs hastalklar ile bulak olacaktr.

b) Bodur tipler genellikle, kk sistemlerinin zayf ve gevrek bir yapda olmas

nedeniyle, rzgar ve meyve yk sonucu devrilebilmektedirler. Bunlar iin kuvvetli dayanaklar

kullanlmas gereklidir.

c) Daha yzlek kk yaplar nedeniyle, su ve besin maddelerinin yetersiz olduu toprak

ve elverisiz iklim koullarna uyumlar iyi deildir.

2.2.1.4. A Kalemlerinin Alnmas, Hazrlanmas Ve Muhafazas:

A kalemleri, oaltlmas istenen eitlerin damzlk aalarndan alnan bir

yandaki dallardr. A kalemlerinin saland kalem damzlklarnn bata meyveleri olmak

zere, pomolojik zelliklerini iyi olarak ve hibir kukuya meydan vermeyecek ekilde

bilinmesi gerekir. Bunun iin modern fidanlklarda mutlaka kalem damzlklarnn kurulmas

gerekir. nk ismine doru fidan retiminin garantisi budur. zel sektre ait birok

fidanlkta kalem damzl ya hi yoktur ya da yetersizdir. Byle durumlarda bazen byk

fidanlklarda bile kullanlan bir ynteme ba vurulur. Buda a kalemlerinin, a

parsellerindeki o yl sklecek fidanlardan salanmasdr ki, genelde yan dal teekkl ettiren

vine, kays, eftali ve baz elma eitlerinde (Misket, Jonathan gibi) bu metoda ska ba

vurulmaktadr. Bu durumda hataya dlmemesi iin dzgn bir a plannn tutulmu olmas

gerekir.

A kalemleri ile birok hastalk ve zararllar tanabilir. Bu nedenle kalemin salkl

aalardan alnmasna dikkat edilmelidir. Bu amala fidanlklardaki kalem damzlklar

hastalk ve zararllar ynnden devaml kontrol edilmeli ve ilalamalar zamannda

yaplmaldr.

A kalemlerinin iyi gelimi ve odunlamas gerekmektedir. Bunun iinde kalem

damzlklarnn bulunduu parsellerde toprak ileme, sulama, gbreleme, budama gibi her

trl bakm ilerinin zamannda tam olarak yaplmasna dikkat edilmelidir. A kalemleri,

aacn tacnn d tarafndaki gne gren ksmlarndan alnmaldr. Aacn tac ierisinde

glgede kalan srgnler genel olarak iyi pikinleemezler. Byle srgnlerin gzler arasnda

32


33/88

ki mesafeleri (internod) uzun ve dokular gevsek olur. Obur dallarla, zayf dallar ve meyve

dalcklar a kalemi olarak kullanlmamaldr. Bu gibi dallardan alnan a kalemi ile yaplan

alar iyi tutmad gibi verimleri de az olur.

A kalemleri meyveye yatm aalardan alnrsa, garantili i yaplm olur.

A kalemi alnacak aalar ok yal olmamaldr. nk byle aalarda a kalemi

olarak kullanlabilecek srgn az olur.

A kalemi olarak kesilen srgnlerin ap en az 812 mm yani kurun kalem

kalnlnda olmaldr, kalemler bu srgnlerin ortalarndan alnmal, srgnlerin dip ve u

ksmlar kesilip atlmaldr. Utaki gzler tam olgunlamadndan dip ksmdaki gzlerde

bazen srme yeteneinde olmadklarndan veya kiraz gibi trlerde iek gzleri olduundan

a da kullanlmazlar.

Kalemler, ada kullanlacaklar zamana gre, ya aalarda yapraklar dkldkten

sonra (aalar dinlenme halinde iken) veyahut yazn yeil bir halde iken (yaprakl olarak)

kesilirler. En iyisi kalemleri kullanlacaklar zaman kesmek ve hemen kullanmaktr. Fakat

kalemlere suyun yrmesini nlemek bakmndan buna ok defa imkan hasl olmaz. Bu

yzden ilkbaharda yaplacak kalem alar iin, a kalemleri aalarda gelime tamamendurduktan sonra, aa tam uykuda iken kesilir. Kesilen kalemlerin kurumalarn nlemek iin

50 veya 100lk demetler halinde balanrlar, gerekirse kalemlerin her iki ucu macunlanr,

polietilen torbalar iindeki nemli perlit ierisinde ve eer saklama 34 hafta iinse 04oCde,

13 ay iinse 0oC de nemli bir ortamda, en iyisi souk hava depolarnda muhafaza

edilmelidir. Perlit yerine tala ve pit yosunu da kullanlabilir, ancak asla kum

kullanlmamaldr.

Saklanan kalemlerde kabuun burumamas, sararmamas ve kalemlerin kflenmemesi

arttr. Ancak byle kalemlerle yksek randmanl alar yaplabilir.

Gz alar iin yazn vegetasyon dneminde alnacak kalemlerde gzlerin iyice

teekkl etmi olmalarna dikkat edilmelidir. Yazn kesilen kalemler derhal kullanlmaldr.

Kesilen kalemlerin yaprak ayalar koparlr ve kalemin tepesi kesilir. Bu suretle kalem de

buharlama ile meydana gelecek olan su kayb azaltlm olur. Yaprak saplarnn bir ksmn

gzlerin yanlarnda brakmaktan maksat gzn kolaylkla taklmas salamak ve gzlerinzedelenmelerine engel olmaktr. Sonradan alarda bu saplarn dokunulduunda dmesi ile

33


34/88

ann tutup tutmad da belli olur.

Yaprak ayalar alnan a kalemleri, iinde bir fungusit ve bir insektisit bulunan ilal

suya demetler halinde batrlp karlr ve bunu mteakiben ada kullanlr. Bundan maksat

adan sonra a gzlerini mantar, bakteri veya eitli bceklerin zararlarndan korumaktr (14,

15).

2.2.1.5. A Kalemlerinin Nakli

A kalemlerinin her zaman civardan temini mmkn olmamakta bazen uzaklardan

getirilmesi icap etmektedir. Sonbaharda alnan ve kn muhafaza edilecek olan kalemlerin

nakilleri kolay ise de, yazn scak gnlerinde alnan kalemlerin mmkn olduu kadar en ksa

zamanda yerlerine ulatrlmas gerekmektedir. Bu amala uzak yerlere gnderilecek kalemler

aatan alnr alnmaz yaprak ayalar kesilir, gnderilecek kalemin miktarna gre bir sandk

alnr ve kalemler perlit, tala veya yosun gibi rutubeti muhafaza edebilecek maddelerle

katlanr. Nakil srasnda kalemleri demet halinde balamak, kzmaya sebep olduundan,

doru deildir.

A kalemlerini belirtilen katlama malzemesi ile birlikte delikli plastik torbalara

koyarak sanda yerletirmek daha uygun olur. Yalnz plastik torbalarn delikli olmasnazellikle dikkat edilmelidir. Aksi takdirde havalanamayan rutubetli ortamdaki a kalemleri

abuk bozulurlar. Kalemlerin mmkn olduu kadar serin havalarda gnderilmesi de

unutulmamaldr.

A kalemleri, a yerine getirildiinde, nce 12 saat kadar suda braklr ve ondan

sonra ada kullanlrlar. Gelen kalemler fazla su kaybetmilerse ve gzleri de kararmsa bu

kalemler ada kullanlmamaldr.

lkbahar alar (erken srgn gz as ve kalem alar) iin kn veya baharda

gnderilecek kalemleri bu kadar byk bir ihtimamla ambalaj yapmaya lzum yoktur. Bunlar

demet halinde ve zerleri nemli katla sarlarak, havalar ok souksa demetler arasna saman

doldurularak sandklara yerletirilir ve istenilen yerlere gnderilirler (14, 15).

34


35/88

2.2.1.6. A Alet Ve Malzemeleri

A aks

A ekline gre deien eitli a aklar vardr. Gz as iin kullanlan aaklarnn ya sapnn ucunda veya aznn arka tarafnda bir trnak bulunur. Bu ksmla

anacn kabuu kaldrlr. Cevizde uygulanan yama gz asnda ise iki azl a aklar

kullanlr. Bu aklarda baklar aras 2,53 cm. arasndadr (14).

Serpet

Kalem alarnda a yerinin, budamalarda ap byk olan yaralarn (kesim yerlerinin)

perdahlanp dzeltilmesinde veya kalnca dallarn budanmasnda kullanlan azlar kavisli

olarak yaplm kuvvetli bir akdr (14).

Budama Makas

A kalemlerinin alnmas ve hazrlanmasnda, ana ve fidanlarn tuvaletinde, adan

evvel analarda a temizliinde, alanan analarn tepelerinin kesiminde ve aalarn

budanmalarnda kullanlrlar. Tek tarafl kesen budama makaslar bitkiyi ezdikleri iin her iki

az keskin olan makaslar tercih edilmelidir (14).

A Baltas

Yarma kalem alarnda anacn yarlarak a kalemlerinin yerletirilecei yerlerin

hazrlanmasnda kullanlan tahta sapl keskin azl on tarafnda gen seklinde bir yark

acs bulunan zel tipte bir alettir (14).

A Tokma

Yarma kalem alarnda, a yerinin hazrlanmasnda kullanlan, a baltasna vurarak

onun anata bir yark amasn salayan tahta bir tokmaktr (14).

Bilei Ta

A aklar, serpet, a baltas, budama makas gibi aletlerin bilenmesine yarayan

talardr. Su ve ya talar olmak zere iki eidi vardr. Bileme esnasnda eidine grezerine su veya ince ya damlatlr (14).

35


36/88

Testere

A ve budama ilerinde, budama makasnn kesemeyecei kadar kaln olan dallarn

kesiminde kullanlan, eitli ekillerde yaplm zel testerelerdir. nce dili ve dar ulu

olanlar tercih edilmelidir (14).

A Ba

A ileminde kalem veya gzn, anala skca birletirilmesi ve aralarnda boluk

kalmamas iin kullanlan rafya, plastik erit, lastik erit ve pamuk iplii gibi malzemelerdir

(14).

Daha ok T (kalkan) gz alarnda kullanlan rafya, Asya, Afrika ve Amerikann

tropik blgelerinde yetien Raphia sp. trne giren bitkilerden elde edilen liflerdir. Rafyann

esneklii yok gibidir. Bundan dolay gz alarnda, adan 1520 gn sonra alnmazlarsa

anac boar ve buradan krlmalarna sebep olurlar (14).

Ceviz fidan retiminde uygulanan, yama durgun gz as ve yarma kalem alarnda

a ba olarak beyaz plastik eritler kullanlmaktadr. Bu a balar gne nlarn

yanstarak a yerinde daha elverili artlar meydana getirirler. Ayrca esnek olduklar iin a

yerinde boma yapmazlar (14).

A Macunu

Kalem alarnn, budama yaralarnn ve a kalemlerinin kurumasn, hastalk ve

zararlarn bulamasn nlemek ve kolay kapanmalarn salamak amacyla o yerlere srlen,

reine veya am sakz, zift, ispirto, odun kl, i ya, bal mumu, bezir ya gibi eitli

maddelerden yaplm preparatlardr (14).

A macunlar scak ve souk macunlar olmak zere iki ksmda incelenirler (14).

1-Scak A Macunu

Scak a macunu hazrlandktan sonra katlaan ve stlp yumuatldktan sonra

kullanlan bir preparattr.

36


37/88

rnek: Malzemeler

500 gr zift

500 gr balmumu

300 gr i ya (eritilip szlm)

125 gr elenmi ince odun kl (tercihen mee)

Yapl:

Zift ile balmumu ufak paralara ayrlp bir kap ierisinde ve alevsiz ate zerinde

stlarak eritilir. Dier bir kapta i ya yine ate zerinde eritilir ve sonra zift ile balmumu

eriyiine katlr. Bunlarn zerine ince elenmi odun kl dklp iyice kartrlarak

stlmaya devam edilir. Kaplara dklr. Bu macun souyunca katlar. Kullanlaca zaman

yumuamas iin stlmas gerekir. Yalnz bu macunu fazla stp ok scak olarak

kullanmamaya dikkat etmelidir. Aksi takdirde a yerlerine zarar vererek ann tutmasn

engeller (14).

2-Souk A Macunu

Souk a macunu hazrlandktan sonra yumuakln koruyan ve souk olarak

kullanlan preparattr.

rnek: Malzemeler

2 Kg ham reine (am sakz)

2 orba ka bezir ya

100 gr balmumu

300 gr mavi ispirto

Yapl:

am sakz atete eritilir. Sonra buna bezir ya ve balmumu katlr. yice kartrlperidikten sonra ateten indirilerek biraz soumas beklenir. Sonra ispirto, yava yava ve

37


38/88

kartrlarak ilave edilir. Az skca kapanabilen kaplarda muhafaza edilerek souk olarak

kullanlr (14).

2.2.1.7. A Tipleri

Alar, ana zerine taklan paralarn niteliine gre iki snfa ayrlrlar (1, 2, 9, 11, 14,

15).

a) Gz Alar: Anaca taklan para tek bir gzden ibarettir.

b) Kalem Alar: Anaca taklan para, zerinde 1 ile 3 aras gz bulunan 7 ile 15 cm

uzunlukta kalem ad verilen bir veya iki yal dal parasdr. Baclkta o yln srgnlerinden

hazrlanan kalemler de ada (yeil a) kullanlabilmektedir. Ancak onarm amacyla yaplan

kemer ve kpr alarnda kalemin boyu 50 ile 80 cm uzunluunda olabilmektedir.

Ayrca alar yapl zamanlarna, yani gelime dnemi iinde srp srmediklerine

gre de srgn ve durgun alar olarak ayrlrlar.

a) Meyve aalarnda ve asmalarda erken ilkbaharda yaplan kalem ve gz alar ile

haziran aynda yaplan gz alar, ayn dnem iinde hemen srerler. Bunlara srgn alar

denir.

b) Yine asmalarda ve meyve aalarnda austos veya eyll aynda yaplan gz alar

kaynar, tutar, ancak yapld dnem iinde genellikle srmezler. Byle alara ise durgun

alar denilmektedir.

Ada kullanlacak kalem veya gz hazrlamak amacyla, genellikle bir yal

srgnlerden kesilen dal paralarna a kalemleri denilir. A kalemleri erken ilkbaharda

uygulanacak kalem ve gz alar (srgn) iin, yaprak dkmnden k sonuna kadar sren

dnem (dinlenme dnemi) iinde alnabilirler. Ancak erken alndklarnda muhafaza sresi

uzamaktadr. K souklarnn bir yal srgnler zerindeki gzlere zarar verme olasl

bulunmayan yrelerde a kalemlerinin bitkide uyanma balamadan, yani a uygulamasndan

birka hafta nce alnmas daha uygun olmaktadr (1, 2, 9, 11, 14, 15).

A kalemleri, uygun scaklk ve nem koular altnda gzleri dinlenme halinde tutarak

saklanmaldr. Su kaybnn nlenmesi artyla 23 haftalk bir sre iin 4-10oCde (buzdolab

38


39/88

scakl), ya da 1-4oC scaklktaki souk depolarda polietilen torbalar iinde a zamanna

kadar saklanmalar mmkndr (1).

Austos ve eyllde yaplacak durgun gz alar iin kullanlacak a kalemleri ise, o

yln srgnlerinden gzler iyice olgunlatktan sonra, ann yaplaca dnemde

alnmaktadrlar. Srgnler zerindeki btn gzlerin ada kullanlmalar mmkn deildir.

A da kullanlacak kalem ve gzler, genellikle srgnlerin orta ksmlarndan alnrlar. nk

srgnlerin u ksmlarnn yeteri kadar odunlamam, buna karlk dip ksmlarnn

gereinden fazla odunlam olmalarnn yan sra, her iki ksmdaki gzlerde iyi gelimemitir

(1).

2.2.1.7.1 Gz Alar

Gz alar, kk bir kabuk paras (bazen kk bir odun dokusu ile birlikte) ve

bunun zerinde bulunan bir tek gzle yaplan alardr. Bu alarn uygulanmas kabuun

odundan kolaylkla ayrlabilmesine, yani bitkinin kabuk vermesine baldr. Alama zaman,

bitkinin ve kambiyum dokusunun aktif gelime halinde olduu ilkbaharda, yani byme ile

balar ve sonbaharda bymenin durmasna kadar devam eder. Ancak belirtilen bu dnem

iinde susuzluk, yapraklarn herhangi bir nedenle dklmesi veya zararlanmas ya da dk

scaklklar gibi baz faktrler nedeniyle kabuu kalkmas zorlaabilmektedir.

Meyvelerin oaltlmalarnda (zellikle meyve fidan retimi) daha yaygn olarak

kullanlan gz alarnn kalem alarna gre baz stnlkleri bulunmaktadr.

1) Gz alar kurun kalem karlndaki (56 mm) analara dahi uygulanabildiinden

anacn kalnlamas iin uzun yllar beklenmemektedir. Aya erken balanmas nedeniyle, gz

alar ile alanan aalar daha erken meyveye yatmaktadrlar.

2) Her anaca yalnz bir tek gz takld iin, daha az kalem (gz) kullanlmaktadr. Bu

durum, yeni slah eitleri ile az sayda gz salanabilen eitlerin oaltlmasnda ok

nemlidir.

3) A uygulanrken anata ok az yara aldndan ann tutmas daha kolay

olmaktadr. Genelde gz alarnda tutma oran %8095 arasndadr.

39


40/88

4) Ann tutup tutmad 1520 gn sonra belli olduundan tutmayan alar ayn yl

iinde yenilebilmektedir.

5) Gz alarnn renilmesi ve yaplmas daha kolay olup, usta bir ac ile balayc

gnde 8001200 a yapabilmektedirler.

6) Durgun gz alar, fidanlklarda dier ilerin azald bir dnemde yaplmaktadr.

7) Adan sonra macun kullanmaya gerek yoktur.

Meyvecilikte ve baclkta kullanlan gz alar, erken ilkbaharda, Haziran aynda,

Austos ve Eyll aylarnda olmak zere 3 dnemde yaplmaktadr.

Erken ilkbahar gz alar, anata aktif byme balar balamaz, k dinlenme

dneminde alnan a kalemlerinde gzler kullanlarak yaplr. Bu alar, yapld dnem

iinde srerler.

Haziran gz alar o yln srgnlerinden hazrlanan a kalemlerindeki gzleri

kullanarak, yaz banda yaplmaktadr. zellikle eftali, nektarin, kays gibi sert ekirdekli

meyve trlerinin alanmasnda kullanlmaktadr. Bunlarda srgn alardr.

Ge yaz gz alar, Austos-Eyll aylarnda, o yln srgnlerinden hazrlanan a

kalemlerindeki gzlerin kullanlmas ile yaplan durgun alardr. Erken sonbahar gz alar

olarak da bilinen bu alar, a mevsiminin daha uzun srmesi, yaz sonundaki yksek

scaklklarn daha iyi kaynama salamas, a kalemlerinde saklama sorununun olmamas ve

fidanlklarda o dnemde daha az i olmas nedenleriyle meyve fidan retiminde ve asma

analarnn bada alanmasnda dier dnemlerde yaplan alara tercih edilmektedir. Bu alar

yapldklar yl iinde tutarlar, ancak k dinlenme halinde geirerek ertesi ilkbaharda srerler.

Yapl ekillerine gre gz alarnn ok eitleri vardr. Ancak zellikle meyve fidan

retiminde en ok kullanlan T gz asdr. Asma analarnda kabuun kalkmas zor

olduundan, bunlarn badaki yerlerinde alanmalarnda yongal gz as tercih

edilmektedir (1).

40


41/88

2.2.1.7.1.1. T Gz As

Bu a, genellikle meyve fidanlklarnda 0,62,5 cm apnda ince ve kolay kabuk veren

analara uygulanr. Ada gzler, analarn toprak yzeyinden 525 cm yksekliine, kabuun

dzgn bir yerine, ayn ynde taklmaktadr.

Anata yaplacak kesimlerde, aclar ounlukla nce yukardan aaya kesimi, sonra

buna dik olan yatay kesiminin yaplmasn tercih etmektedirler. Bunun iin ana zerinde nce

2,5 cm uzunluunda dikey bir kesim yaplr. Sonra dikey kesimin st ucunda, gvde evresinin

1/3 kadar ksmnda kabuk yatay olarak kesilir. ki kabuk dilimini kaldrmak amacyla bak

hafife evrilmelidir. Burada yatay ve dikey kesimlerin gerektiinden uzun olmamasna dikkat

edilmelidir.

Gzn hazrlanmas iin, a kaleminde gzn 1 cm kadar aasndan eimli bir ekilde

kesime balanr. Gzn altndan geip 2,5 cm kadar stnde kesim bitirilir. Gzn 2 cm

zerinden yatay kesim yaplarak gz kalemden karlr. Gzn hazrlanmasnda odunlu ve

odunsuz olmak zere iki teknik uygulanr. Baz aclar, gz karrken uygulanan eimli

kesimi, odun dokusuna geecek ekilde biraz derin yaparlar. Baz aclar ise odunu karlm

gzleri tercih etmektedirler. Ancak, gzn odunsuz hazrlanmas durumunda, gzn altnda

bulunan ve gze su ile besin maddelerini tayan iletken dokulardan ibaret kk bir odun

ksm mutlaka bulunmaldr.

Ann son aamas, hazrlanan gzn anata alan T ye yerletirilmesidir. Gzn st

yatay kesim yzeyi, anataki yatay kesim yzeyi ile akncaya kadar gz aaya itilir. Bu

ilemin ardndan, gzn kabuk ksm anacn kabuk kanatlaryla kapatlmal, ancak gz akta

kalmaldr.

Gz asnda macunlanmaya gerek yoktur, ancak ada kaynama oluncaya kadar a yeri

skca sarlmaldr. Bu amala lastik veya plastik a eritleri tercih edilmektedir. eritler esnek

yapda olduklarndan bitkinin bymesiyle, a blgesinde ortaya kacak boulmann nne

geilmekte, ayrca ann kaynama sresinde d artlar nedeniyle ryerek

kopabilmektedirler. Ada baka materyal kullanldnda (rafya, pamuk ip vb.) alamadan 10

14 gn sonra a balar alarn arka ksmndan boulmann nlenmesi iin kesilmelidir. Ay

izleyen 23 hafta iinde a yerinde kaynama tamamlanmaktadr. Ancak, a tutmamsa ve

ana kabuk vermeye devam ediyorsa a tekrarlanabilir (1).

41


42/88

2.2.1.7.1.2.Yama Gz As

Yama gz asnn en belirgin zellii zerinde gz bulunan dikdrtgen eklindeki bir

kabuk parasnn anatan kesilip karlmas ve bunun yerine yine zerinde gz bulunan ve

oaltlacak eitten alnan ayn byklk ve ekildeki bir kabuk parasnn yerletirilmesidir.

Yama gz asnn yaplmas T asna oranla daha yava ve daha gtr, fakat ceviz

ve pikan gibi kabuklar kaln olan meyve trlerinde geni lde baarl olarak

uygulanmaktadr. Ceviz ve pikanlarda T asnn pek iyi sonu vermemesinin sebebi beklide

gz kabuu kenarlarnn anataki yerine iyi oturmamasdr. Bu metotla usta bir ac gnde en

fazla 300 a yapabilmektedir.

Bu a metodunda hem anacn hem de a kaleminin kolay kabuk vermesi arttr.

Yurdumuzda tm fidanlklarda ceviz fidan retiminde baar ile uygulanan yama gz

asnda ana ve kalemin aplar aa yukar ayn kalnlkta (1,22,5 cm) olmaldr. htiya

duyulan a kalemi gnlk olarak kesilip kullanlmal, mecbur olmadka kalem stoku

yaplmamaldr. A kalemleri nemli bir uvala sarlm olarak a parselinin glge ve serin bir

yerinde muhafaza edilebilirse de en iyisi delikli polietilen torbalara konulmu olarak ierisi

buz kalplar ile soutulmu termos kutularnda saklanlmasdr.

Gerek ana gerekse kalemden kabuk parasnn alnmasn kolaylatrmas iin zel

baklar kullanlr.

Bu zel a baklarnda 2,53 cm aralklarla enlemesine paralel kesim yapan iki az

bulunur. 3 cm kadar uzunlukta olan bu kesimler anacn sra zerine bakan ve zerindeki 13

adet gz ihtiva eden bir yerinde toprak yzeyinin ortalama 15 cm stnde kabuktan oduna

kadar giden bir derinlikte yaplr. Bu iki yatay veya enlemesine kesim, tek azl bir bakla

yukardan aaya doru bir kesim yaplarak birletirilir.

A kaleminden zerinde 13 adet gz bulunan kabuk parasnn karl anatan

kabuk parasnn karlna benzer iki azl bak kullanlarak kabuk zerinde enlemesine

iki kesim yaplr, tomurcuk bu iki kesimin arasna braklr. Bundan sonra yanlarda

uygulanacak iki dikey kesim yine tomurcuk ortada kalacak ekilde yaplr (tpk anataki

gibi). Bylece kabuk yamasnn genilii 2,5 cm olur. zerinde gz bulunan kabuk paras

artk karlmaya hazrdr. Bu karlma esnasnda kabuk paras yukar doru deil deyanlara doru ekilmelidir. Burada bir ba parmak hareketiyle tomurcuk byme konisinin

42


43/88

(gzn znn) kabuk parasnda kalmasna dikkat edilmelidir. nk ann tutmas iin

cersume denen bu ksmn tomurcuun ierisinde kalmas arttr. Eer kabuk yukar doru

kaldrlrsa z muhtemelen gz kaleminin odununa yapk kalr ve gzn iinde bir delik

meydana gelir.

A kaleminden karlan ve zerinde gz ihtiva eden kabuk yamas anata daha

nceden hazrlanan ve kabuu tam bu srada karlan yere hemen taklmaldr. A

kaleminden karlan kabuk yamasnn alt ve st anata alan yere rahata uyar, nk her

iki kabuun bu ksmlar ayn bakla kesilmitir. Esasnda kabuk yamasnn alt ve stnn

anata alan yere skca uymas yan taraflarnn uymasndan daha nemlidir.

Burada dikkat edilirse anatan alnan ve gz ihtiva eden kabuun yerine akaleminden alnan ve yine zerinde gz bulunan kabuk yamas taklmtr. Cevizler iin bu

arttr. nk cevizlerde a kalemleri ne kadar pikinlemi olursa olsunlar gzn bulunduu

yerde odun dokusunda meydana gelmi olan ikinlik (knt) kabukta da kabarkln

meydana gelmesine yol aar. te kalemden alnan a dokusunun anacn gvdesinde rasgele

bir yere oturtulmas bahsedilen bu kabarktan dolay kabuk yamas ile ana odunu arasnda

boluk kalmasna ve kabuk yamasnn etraf ile tomurcuun siyahlap kurumasna sebep olur

ve dolaysyla a tutmaz.

Cevizlerde yaprak sapnn dibine 13 adet arasnda deien sayda gz vardr.

Bunlardan en stte irice olan boyunlu gz, ortadakine dme gz ve en alttaki kk olana da

nokta gz denir.

Cevizlerde uygulanan yama gz asnda ok nemli noktalardan biri de, alanacak

ceviz analarnn (rlerin) mutlaka bir yal yani o yln srgn olmas gerektiidir. Bu

konuda yaplan almalarda iki veya daha fazla yataki ceviz rlerinde yama gzasndan olumlu sonular alnamamtr.

Yama gz asnn yaplma zaman da ok nemlidir. Bu zaman ana ve a kaleminin

alnaca bitkinin hzl bir bymede olup kalay kabuk verdii yaz sonlardr. Blgeler

arasnda deimekle beraber austos aynn yama durgun gz as iin en uygun zaman

olduunu sylemek mmkndr.

Yama gz asnn sarlmasnda kullanlacak, a ba materyali sadece yamakabuunu anataki yerinde skca tutmakla kalmamal ayn zamanda yama (a) kabuunun

43


44/88

altna hava girmesini ve dolaysyla dokularn kuruyup lmesini nlemek iin kesilen btn

yzeyleri kapatabilmedir.

Btn trlerde yaplan gz alar iin faydal olmakla beraber bilhassa geliimi ok

hzl olan cevizlerde a ba olarak rafya yerine plastik balarn kullanlmas ann tutma

oran ve a yerinde boma meydana gelmeden dzgn bir kaynama iin ok yararldr.

Plastik a balarnn (gne nlarn yanstarak a yerinde daha elverili artlarn meydana

gelmesi iin) beyaz renkli 0,61,0 cm enindeki eritler halinde ve esnek dokulu olmalar

gerekir. Plastik a balar beyaz renkli ince naylon torbalardan makasla erit halinde

kesilerek de yaplabilir.

A balar sarlrken gzn kendisi sarlmayp akta braklmaldr.

Ann tutup tutmad 10 gn ierisinde belli olur. Yaprak sap kararm ve

dokunulduunda kolayca dyorsa ve de a dokusu canlln ve tabii rengini muhafaza

ediyorsa alarn genellikle tuttuuna karar verilebilir. Ann tuttuuna tam emin olmak iin

yaprak sapnn balant yeri bak ucu ile hafife kaznr, eer yeil renk grlrse artk ann

tuttuuna kesin gzyle baklr.

Yama gz alarnda, zellikle cevizlerde a bann a noktasnda bomayapmamasna dikkat edilmelidir. Hzl byme devresinde olana analarda, alamadan 20

gn sonra a bann kesilmesi zorunludur. Bunun iin taklan gzn aksi tara

Documents

BİTKİLERDE ÇOĞALTIM METODLARI