©The McGraw-Hill Companies, 2005

Bölüm 23Faiz Oranı ve Parasal Aktarım (Monetary

Transmission)

David Begg, Stanley Fischer and Rudiger Dornbusch, Economics, 8th Edition, McGraw-Hill, 2005

PowerPoint presentation by Alex Tackie and Damian Ward

2©The McGraw-Hill Companies, 2005

Bu bölümde

• Merkez Bankası (MB) para arzını nasıl değiştirir?

• MB’nin görevleri• Para piyasası nasıl dengeye gelir?• Para politikası reel sektörü nasıl, hangi

yollarla etkiler?• MB uygulayacağı faiz oranına nasıl karar

verir?• Faiz oranları tüketim ve yatırım talebini

nasıl etkiler?

3©The McGraw-Hill Companies, 2005

Merkez Bankası

• Ülkede ticari bankaların bankası olarak görev yapar

• Faiz oranlarını belirler.• İngiltere’de merkez bankasının iki asli

işlevi vardır:– Banknot ve madeni para basımı– Bankacılık sistemi ve hükümetin bankası

rolü

4©The McGraw-Hill Companies, 2005

• Para Arzı: Dolaşımdaki para + vadesiz mevduat• Para arzı iki yolla arttırılabilir.

– MB’nın parasal tabanı genişletmesi– Para çarpanını yükseltecek düzenlemelerle

• Para Çarpanı– Mevduat Munzam Karşılık oranıyla ters orantılıdır

• Birim mevduat için rezervlerde tutulması gereken miktar ne kadar küçükse, bankacılık sistemi o kadar fazla kredi yaratabilir.

– Özel sektörün bankadaki mevduatının ne kadarını nakit olarak tutacağına bağlıdır. Para çarpanı ile ters orantılıdır.

• Firmalar daha yüksek bir oranda nakit tutmak isterlerse, bankacılık sistemi o kadar az kredi yaratabilir.

Merkez Bankası ve Para Arzı

5©The McGraw-Hill Companies, 2005

Merkez Bankası ve Para Arzı (2)

• Merkez Bankası piyasadaki para arzını, para çarpanını ya da para tabanını değiştiren 3 farklı yöntem kullanarak belirler:– Munzam Karşılık oranını (Reserve requirements)

değiştirerek• Yatırılan mevduata karşılık bankaların kasasında ne

oranda karşılık tutacağını belirleyerek para arzını arttırır ya da azaltır; para çarpanını etkiler

– İskonto Oranı’nı (Discount rate) değiştirerek• Merkez bankasının ticari bankalara borç verirken

kullandığı faiz oranı.• MB, bu oranı piyasadaki faiz oranlarının üzerinde

belirleyerek bankaların gereğinden düşük rezerv tutmalarını engeller. Bu oranın artması, para çarpanını düşürür ve piyasadaki para arzı düşer.

– Açık Piyasa İşlemleri (Open market operations) ile• MB, piyasaya finansal kağıtlar sürerek ya da piyasadan

çekerek para arzını değiştirebilir. Para tabanını etkiler.

6©The McGraw-Hill Companies, 2005

Para Stoku Tanımları

• M1 (Dar anlamda) Para Tanımı– Dolaşımdaki para+Vadesiz ticari ve tasarruf

mevduatları+Merkez Bankası’ndaki mevduat

• M2 Para Tanımı– M1+Vadeli ticari ve tasarruf mevduatları

• M2Y Para Tanımı– M2+Döviz hesapları

• M3 Para Tanımı– M2+ Resmi Mevduat

7©The McGraw-Hill Companies, 2005

İngiltere Merkez Bankasının diğer görevleri

• En son kredi mercii: (Lender of last resort)– MB, bir finansal panik ortamında bankalara ve

diğer finansal kurumlara borç verebilecek son kurumdur.

– Para basma yetkilerinden dolayı MB’ler hiç batmaz.

• Hükümetin bankasıdır.– MB, hükümetin bütçe açığı durumunda

ödemelerini sıkıntıya düşmeden yapabilmesi için borç vermeye hazırdır.

• Enflasyonu kontrol amacıyla para politikası uygular.

8©The McGraw-Hill Companies, 2005

TCMB’nin görevleri

• TCMB’nin birincil görevi fiyat istikrarını sağlamak ve korumaktır. Bu amaçla TCMB;– Para politikasını ve para politikası

araçlarını belirler. – Hükümetin büyüme ve işsizlik üzerine

uyguladığı politikalara destek olur. • Kaynak: www.tcmb.gov.tr

9©The McGraw-Hill Companies, 2005

Para Talebi

• Elde para tutmanın fırsat maliyeti (opportunity cost of holding money) parayı bonoda tutmamakla kaybedilen nominal faiz geliridir.

• İnsanlar parayı ellerinde, ancak ve ancak, fırsat maliyetinden daha fazla bir yarar sağlayacaksa tutarlar.

10©The McGraw-Hill Companies, 2005

Elde para neden tutulur?

• İşlem Amaçlı (Transaction)– Ödemeler ve alacaklar çoğu zaman eşzamanlı

değildir:

• Bu sebepten dolayı önceden belli ödemelerin yapılabilmesi için belli bir nakite itiyaç vardır.

• Tutulan nakit miktarı gelire ve ödeme planına bağlı olarak değişir.

• Önlem (ihtiyat) Amaçlı (Precautionary)– Belirsizlikten ötürü:

• İnsanlar öngöremedikleri durumlara hazırlıklı olabilmek amacıyla belli miktarda nakit tutarlar.

• Nominal faiz oranına bağlı olarak miktar değişir.

11©The McGraw-Hill Companies, 2005

Elde para neden tutulur? (2)

• Varlık (Asset) olarak– İnsanlar riskten hoşlanmazlar– yatırım portföylerinde düşük riskli bir varlık olarak

bir miktar para tutmak isteyebilirler• Paranın fırsat maliyeti olan nominal faiz oranına bağlı

olarak değişir

• Spekülatif (Speculative) Amaçlı– Ortaya çıkabilecek spekülatif kazançları elde

edebilmek için insanlar bir miktar nakit tutmak isteyebilriler.

– örneğin bono fiyatlarının düşebileceği beklentisi, ya da faiz oranının artacağı beklentisiyle insanlar ellerinde nakit bulundurmak isterler.

12©The McGraw-Hill Companies, 2005

Para talebi: Özet

• Paraya olan talep reel (gerçek) para miktarınadır.

– Enflasyonun olmadığı bir ortamda reel ve nominal para talebi aynıdır.

• Reel para talebi: M/P=f (Y/P, r, P, re)– Gerçek (reel) gelire (+)– nominal faiz oranına (-)– Fiyat düzeyine (enflasyon) (+)– Ve gelecekte faizlerin alacağı yöne

ilişkin beklentilere bağlıdır. (+)

13©The McGraw-Hill Companies, 2005

Para Piyasası Dengesi

Tutulan Reel para miktarı

Fai

z or

a nı

LL

Diğer etkenler sabitken (ceteris paribus), reel paraya olan talep, paranın fırsat maliyeti olan nominal faiz ile ters orantılıdır.

LL doğrusunun konumu gerçek gelir düzeyi, fiyat düzeyi, ve beklenen faiz oranına bağlıdır.Gerçek gelir arttığında, reel para talebi artacak, LL üste kayacaktır.

Para arzı L0 iken para piyasası r0 faiz oranında dengeye gelir.

L0

r0

14©The McGraw-Hill Companies, 2005

Para piyasası nasıl dengeye gelir?

Tutulan gerçek para miktarı

Fai

z or

a nı

LL

L0

r0

Eğer faiz oranı piyasada oluşan orandan düşükse, diyelim r1

r1

– bu faiz oranında AB kadar para talebi fazlası vardır.

A B

Paraya olan talep fazlası, bonoya olan talep eksikliğinin sonucudur. Dolayısıyla, bono fiyatları düşerken, faizler yükselmeye başlar

Dengeye gelene kadar faiz oranı yükselir.

15©The McGraw-Hill Companies, 2005

Para piyasası dengesini etkileyen faktörler

• Para arzı ya da para talebinde ortaya çıkacak değişiklikler piyasa denge noktasını değiştirir– Para arzının düşmesi: MB, para arzını

düşürdüğünde, fiyatlar sabitken, reel para arzı düşeceğinden, L0 sola kayar. Yeni dengede faiz oranı daha yüksektir.

– Gerçek gelirin artışı: Gerçek gelirdeki artış, her faiz oranında elde tutulmak istenen para miktarını arttırır. LL, reel para talep doğrusu LL’ olarak sağa kayar.

16©The McGraw-Hill Companies, 2005

Parasal Kontrol

Tutulan gerçek para miktarı

Fai

z or

a nı

LL

L0

r0

Para talebi veri (sabit) iken:

Merkez Bankası...

Ya, faiz oranını r0’da belirleyerek para arzının L0’a gelmesine izin verir,

Ya da, para arzını L0’da tutarak piyasa faiz oranının r0’a gelmesine izin verir.

ANCAK, para arzı ve faiz oranını aynı anda belirleyemez.

17©The McGraw-Hill Companies, 2005

Parasal Kontrol – birtakım notlar

• Parasal kontrol, otoriteler para talebinin şeklini ve pozisyonunu tam olarak bilemiyorlarsa ve para çarpanını istedikleri gibi manipüle edemiyorlarsa eksik kalır.

• Para arzını kontrol etmek özellikle sorunludur.– İngiltere’de MB, faiz oranları ile para arzını

kontrol etmeyi yeğler.– Bu da, faiz oranları belirlenip para arzının

denge düzeyine gelmesini bekleyerek yapılır.

18©The McGraw-Hill Companies, 2005

Para Politikasının Amaçları ve Araçları

• Para Politikası Amacı:– Fiyat istikrarı (düşük enflasyon), iktisadi büyüme,

düşük işsizlik vb.• Politika Araçları:

– MB’nın günden güne kontrol ettiği değişkenler– Örneğin, faiz oranı

• Ara Hedef:– Faiz değişikliklerinin ne zaman yapılması gerektiğini

bildiren gösterge (beklenen enflasyon oranı)• Yaşanan finansal devrim para arzını güvenilir

bir gösterge olmaktan çıkartmıştır.– Çoğu merkez bankası ara hedef olarak enflasyon

tahminlerini kullanmaya başlamıştır.

19©The McGraw-Hill Companies, 2005

Aktarım Mekanizması

• MB faiz oranlarını belirler, ancak faiz oranı reel ekonomiye nasıl etki eder?

• Aktarım mekanizması, para politikasını çıktı ve istihdama bağlayan kanala verilen isimdir.

• Kapalı bir ekonomide, para politikası faiz oranının tüketim ve yatırım talebi üzerindeki etkisi ile çalışır.– Örneğin, çıktıyı arttırmak isteyen MB, faizleri

düşürerek firmaların daha ucuz kredi bulmalarını, daha fazla yatırım yapmalarını ve daha çok üretmelerini sağlayabilir.

20©The McGraw-Hill Companies, 2005

Tüketim Talebi

• Tüketim fonksiyonu en basit haliyle– C = a + bYd şeklinde formüle edilebilir.

• MB, para politikası ile hanehalkının bağımsız tüketim talebini (a) arttırabilir ya da azaltabilir. – Buna servet etkisi (wealth effect) denir.– Servetin artması a’yı arttırır, dolayısıyla C

doğrusu eğimi değişmeden yukarı kayar.

21©The McGraw-Hill Companies, 2005

Tüketim Talebi (1)-Servet Etkisi-

• Servet etkisi iki biçimde ortaya çıkar:– Dolaysız biçim: MB, para arzını arttırdığında

servetin bir kısmı nakit olarak tutulduğundan, para arzının artışı (fiyatlar sabitken) hanehalkının elindeki nakit miktarını arttırır ve kendini daha zengin hissetmesine yolaçar.

– Dolaylı biçim: Faiz oranlarının hisse senedi ve bono fiyatları üzerindeki etkisi dolayımıyla ortaya çıkar. Para arzının artması faiz oranını düşürür, faiz oranlarının düşmesi bono ve hisse senedi fiyatlarının yükselmesine sebep olur. Servetinin bir kısmını bono ve hisse senedi şeklinde tutan hanehalkı kendini daha zengin hisseder.

22©The McGraw-Hill Companies, 2005

Tüketim Talebi (2)–Tüketici Kredileri Etkisi-

• Tüketici kredileri tüketimi iki bakımdan etkiler– Kredinin miktarı: kredilerdeki artış (azalış) a ‘yı artırır

(azaltır)– Kredinin maliyeti: hanehalkı kredi faiz oranları

arttığında daha az kredi talep edeceğinden a düşer.• Dolayısıyla, para tabanındaki bir artış,

bankaların kredi arzını arttırır ve faiz oranını düşürür.

• Servet etkisi ve kredi miktarı ve maliyetindeki değişimler tüketimi ve dolayısıyla toplam talebi etkileyen iki önemli faktördür.

• Bu iki etki, para politikasını denge çıktı ve istihdam düzeyine aktaran mekanizmanın bir parçasıdır.

23©The McGraw-Hill Companies, 2005

Bir soru

• İstatistiklere baktığımızda, zaman içinde, ulusal gelir büyük dalgalanmalar gösterdiği halde, tüketim daha düzgün bir seyir izlemektedir.

• Bu durumu açıklamak için, Milto Friedman, “sürekli gelir” (permanent income) hipotezini ortaya atmıştır.– İnsanlar tüketim düzeylerinin sık sık değişmesinden

hoşlanmazlar. Dolayısıyla, tüketim bugünkü harcanabilir gelirin yanında, uzun-vadede kazanabilecekleri ortalama gelire bağlıdır.

• Buna Modigliani, “yaşam çevrimi” (life-cycle) hipoteziyle karşılık vermiştir.– Tüketim yine uzun-vadede kazanılabilecek ortalama

gelire bağlıdır, ancak yaşam çevrimi boyunca bileşimi değişmeyen sabit bir tüketim de gerçekçi değildir.

24©The McGraw-Hill Companies, 2005

Tüketim ve “Yaşam Çevrimi” Hipotezi

yaş0

Gel

ir, t

ü ke t

i m

ölüm

Bireyin geliri yaşamı boyunca değişiklik gösterir.Fiili gelir

Bireyler tüketimlerini yaşamları boyunca düzenli olarak sürdürebilmek için tasarruf yaparlar.

Sabit Gelir (PermanentIncome)

D

Çalışırken tasarruf (B) ederler.

B

Emekliliklerinde ve gençliklerinde bu tasarruflarını kullanarak aynı tüketim düzeyini korumaya çalışırlar.

A A

25©The McGraw-Hill Companies, 2005

Daha yüksek bir servet durumunda sabit gelir OD’ olarak yukarı kayacağından 2(A+A’) > B olacaktır.Bu eksiklik servet artışıyla telafi edilir.

Tüketim, Servet ve “Yaşam Çevrimi” Hipotezi

yaş0

Gel

ir, t

ü ke t

i m

ölüm

Bireyin sabit gelirini tükettiğini varsayalım. Dolayısıyla iki A bölgesi, faizle birlikte B bölgesine eşit olmalıdır.Sabit gelir

Dolayısıyla servet ve faiz oranı tüketimi etkiler.

Birey yaşamı boyunca sahip olacağı serveti tahmin ederek, sabit gelirini OD olarak tespit eder.

Fiili gelir

D

D’

A A

B’

A’ A’B

26©The McGraw-Hill Companies, 2005

Yatırım Talebi• Yatırım, firmaların mal ve hizmet üretiminde bulunmak

için yeni kapasite yaratırken yaptıkları harcamalardır.

• Yatırım harcamaları:– Sabit sermaye (fixed capital)

• Ulaştırma teçhizatı

• Makina ve diğer teçhizat

• Çalışma yerleri

• Diğer binalar

• Ve ölçülemeyen harcamalardan oluşur.

– İşletme sermayesi (working capital)• stoklar (inventories)

• Üretim esnasındaki yatırımlardan oluşur.

• Özel ve kamu sektörü tarafından yapılır.

27©The McGraw-Hill Companies, 2005

Sabit Sermaye Yatırım Talebi

• Yatırım talebini etkileyen faktörler:1. Reel faiz oranı

– Yatırım için kullanılacak fonların fırsat maliyeti

2. Beklenen kar oranı• Bir projenin hayata geçirilmesinin

koşulu, yatırımdan beklenen karın, yatırımın fırsat maliyetini aşmasıdır.

• Dolayısıyla yüksek faiz oranlarında yatırım projelerinin sayısı düşer.

28©The McGraw-Hill Companies, 2005

Yatırım Talebi Doğrusu

Yatırım talebi doğrusu, ceteris paribus, faizle yatırım talebi arasında ters ilişki olduğunu gösterir.

Yatırım talebi

Fai

z or

a nı

II0

r0

I’

Sermaye malları fiyatlarındaki ve beklenen karlardaki değişiklikler, her faiz oranında, doğruyu sağa ya da sola kaydırır. Örneğin, sermaye malları fiyatının düşmesi her faiz oranında yatırım talebini arttıracağından I, I’a kayar.

I1

29©The McGraw-Hill Companies, 2005

• Kredi kanalı rehin (collatarel) olarak gösterilen varlıkların reel değerini etkileyerek kredi arzını belirler.

• Kredi kanalı iki şekilde çalışır:– Fiyatlar genel düzeyindeki düşüş, nominal

varlıkların reel değerlerini, dolayısıyla insanların kredi için rehin verdikleri varlıkların değerini arttırır. Kredi arzı ve bunun neticesinde toplam talep artar.

– Faiz oranları değiştiğinde sahip olunan varlıkların net bugünkü değeri de değişir. Kredi arzı da buna bağlı olarak değişir.

Para Politikasının Kredi Kanalı

30©The McGraw-Hill Companies, 2005

Okuma parçası

• Ercan KUMCU: “Para Denen Şey Neyin Nesidir?” August 12, 2007

http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=7070314