Bronk Andrzej - Nauka Wobec Religii

Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Katedra Metodologii Nauk KUL

Andrzej Bronk

Prace Wydziau Filozoficznego 69

Studia metodologiczno-filozoficzne Pod redakcj Andrzeja Bronka

Nauka wobec religii(teoretyczne podstawy nauk o religii)

Lublin 1996 Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Lublin 1996

Redaktor Antoni Fetkowski

Indeks nazwisk Marta Fetkowska

Skad komputerowy Anna Kopiec

Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Bada Naukowych

Pamici ks.prof. Wilhelma Schmidta SVD (1868-1954), ks. prof. Stanisawa Kamiskiego (1919-1986) - dziki ktrym ksika ta powstaaISBN 83-86668-44-X

Copyright by Towarzystwo Naukowe KUL 1996

Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiegoul. Gliniana 21. 20-616 Lublin, tel. (0-81) 55-01-93, 54-31-77, fax 54-31-77

Wydanie I. Ark. wyd. 18. Ark. druk. 15,75. Papier offset, kl. III, 80 Oddano do powielania i powielanie ukoczono w sierpniu 1996 r.

Druk: Tekst", ul. 1 Maja 51, 20-410 Lublin

Spis treci

Wprowadzenie .......................................................................................................... 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Nazewnictwo ....................................................................................................... Dzieje bada nad religi ................................................................................... Sytuacja po roku 1945 ....................................................................................... Metodologiczny status nauk o religii .............................................................. Wielo i jedno nauk o religii ...................................................................... Spr o przedmiot i metod ............................ . ................................................... Problem definicji religii ..................................................................................... Zaloeniowo i obiektywno w badaniach nad religi ..................................................................................... Prawdziwo religii w wietle nauk religiologicznych ..................................................................... Krytyka religii ..................................................................................................... Teologia religii ..................................................................................................... Filozofia religii ..................................................................................................... Analityczna filozofia religii, logika religii i semiotyka jzyka religijnego .......................................................................... Historia religii ..................................................................................................... Etnologia religii i etnoreligioznawstwo .......................................................... Fenomenologia religii .......................................................................................... Socjologia religii .................................................................................................. Psychologia religii .......................................... ................................................... Geografia religii i ekologia religii ...................................................................

9-15 17-20 21-29 31-43 45-52 53-65 67-75 77-87

89-98

9.

10. 11. 12. 13.

99-122 123-127 129-136 137-151

14. 15. 16. 17. 18. 19.

153-162 163-168 169-176 177-188 189-201 203-212 213-222

Zakoczenie ................................................................................................................. 223-225 Science and Religion (the Epistemological Foundations of Religiology). Summary . Bibliografia ................................................................................................................... 233-244 Indeks nazwisk ............................................................................................................ 245-252

22

Contents Wprowadzenie

Introduction ................................................................................................................. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Terminology ......................................................................................................... The History of the Study of Religion(s) ......................................................... Situation after 1945 ........................................................................................... Methodological Status of the Study of Religion(s) ..................................... Plurality and Unity of the Study of Religion(s) ............................................. The Controversy about the Subject and Method............................................. The Definition of Religion ................................................................................. Assumptions and Objectivity in the Study of Religion(s) ...............................................................................

9 15 17-20 21-29 31-43 45-52 53-65 67-75 77-87

Od podjcia systematycznych bada nad religi mino wicej ni sto lat. W tym czasie nauki o religii, okrelane mianem nauk religioznawczych" czy religioznawstwem", a przeze mnie chtnie naukami religiologicznymi", rozrosy si treciowo i zakresowo, usamodzielniy i okrzepy instytucjonalnie. Okrelajc badania religii naukowymi, nie mam na myli scjentystycznego pojcia nauki, zawonego do nauk przyrodniczych, lecz szerokie, wizane w staroytnoci z poznaniem typu episteme, a w redniowieczu - scientia. Omawiane przeze mnie zagadnienia nale do metareligiologicznych: ich bezporednim przedmiotem nie s same zjawiska religijne (religia) lub wyja89-98 niajce je teorie, lecz nauki badajce religi 1 . Tytuu ksiki, Nauka wobec 9. The Truth of Religion religii, nie naley rozumie - w duchu pozytywizmu - jako chci wyoenia in the Light of the Study of Religion(s) ......................................................... 99-122 zoonego problemu stosunku nauki do religii lub omwienia merytorycznych 10. The Critiue of Religion ..................................................................................... 123-127 wynikw naukowych bada nad religi, lecz - zgodnie z podtytuem - jako 11. Theology of Religion .......................................................................................... 129-136 namys nad naukami religiologicznymi. Nie wystpuj jako religioznawca 12. Philosophy of Religion ....................................................................................... 137-151 prowadzcy przedmiotowe rozwaania nad religi, lecz jako filozof nauki 13. Analytical Philosophy of Religion, the Logic of Religion, zainteresowany metodologiczn pozycj nauk o religii. and the Semiotics of Religious Language ...................................................... 153-162 Zamiarem moim nie byo te napisanie kolejnego wstpu do bada nad 14. History of Religion ............................................................................................. 163-168 zjawiskami religijnymi, lecz przedstawienie zoonych problemw, ktre rodzi 15. Ethnology of Religion ......................................................................................... 169-176 naukowe ich badanie. Interesuje mnie status epistemologiczny nauk o religii, 16. Phenomenology of Religion .............................................................................. 177-188 tj. poznawcze moliwoci, oraz status metodologiczny, tj. przedmiot, cel, 17. Sociology of Religion .......................................................................................... 189-201 metoda i struktura. W ujciu Kanta zainteresowania moje s transcendentalne, 18. Psychology of Religion ....................................................................................... 203-212 gdy pytam o warunki moliwoci oraz granice rnych sposobw podejcia 19. Geography of Religion and Ecology of Religion .......................................... 213-222 do religii: humanistycznych, filozoficznych i teologicznych 2 . Zaley mi na Conclusion .................................................................................................................... 223-225 Science and Religion (the Epistemological Foundations of Religiology). Summary . Bibliography ............................................................................................................... 233-244 Index of Names ............................................................................................................ 245-252

227-231Teoria nauki o religii zajmuje si teoretycznymi problemami, metodologi i histori nauki o religiach" [W. Tyloch 1984 s. 266]. Rozwinicie informacji bibliograficznej zawartej w nawiasach kwadratowych znajdzie Czytelnik w Bibliografii". Na obecno w badaniach nad religi wewntrznej logiki" zwraca uwag N. Smart [1973 s. 8].

WPROWADZENIE

11NAUKA WOBEC RELIGII

5pokazaniu, co kryje si za opcjami metodologicznymi i sporami terminologicznymi w prowadzonych badaniach. Co jest przedmiotem bada religiologw? Jakie stawiaj oni sobie zadania i problemy? Jakie stosuj metody? Jaka jest warto poznawcza uzyskiwanych wynikw? W jakiej mierze nauki religiologiczne realizuj tradycyjny, dzisiaj poddawany krytyce, idea racjonalnoci i obiektywnoci: bezinteresownego poszukiwania absolutnej" prawdy? Co rzeczywicie mog one powiedzie na temat religii? Ch zaprezentowania rodzaju raportu o sytuacji metodologicznej wspczesnych nauk o religii sprawia, e ksika jest pena cytatw, dokumentujcych i poszerzajcych przypisw oraz not bibliograficznych. Chciaem uatwi Czytelnikowi zrozumienie problemw, o ktrych nie moe przeczyta po polsku. Niewiele bowiem jeszcze jest polskich przekadw wanych tekstw na temat religii i sposobw jej badania. Zdaj sobie spraw, e nadmiar informacji bibliograficznej moe rwnie utrudnia lektur ksiki. Fakt, e wystpuj jako metodolog zainteresowany rozumiejcym sprawozdaniem ze stanu wspczesnych nauk o religii, zwalnia mnie od wyranego zajmowania stanowiska w sprawach merytorycznych, chocia mam je naturalnie i Czytelnik, jak wierz, potrafi je dostrzec. Dla zdania sobie sprawy z wieloci sposobw badania religii, ktrych rdem jest kulturowe bogactwo i zrnicowanie zjawisk religijnych, odwouj si do wspczesnej filozofii nauki i metodologii nauk. Nauki religiologiczne, metodologicznie bliskie naukom humanistycznym (spoecznym), napotykaj na podobne jak one problemy badawcze. Zajcie wyranego stanowiska metodologicznego w sprawie naukowych bada nad religi utrudnia m. in. rnorodno wspczesnej filozofii nauki. Wystpuj w niej tak rne sposoby widzenia nauki, jak standardowe {standard view) logicznego pozytywizmu (empiryzmu), Popperowskie, Kuhnowskie, Feyerabendowskie, postanalityczne, neopragmatyczne lub hermeneutyczne (W. Dilthey, M. Heidegger i H.-G. Gadamer). Korzystam z kadej tradycji metodologicznej, ktra pomaga w zrozumieniu sposobw badania religii. W wypadku metateoretycznych bada nad naukami religiologicznymi sytuacja jest rwnie skomplikowana. Dziedzina ta, mimo od dawna prowadzonych bada i wielu prac podejmujcych wprost metodologiczne zagadnienia zwizane z badaniem religii 3 , nie jest uznawana za odrbne pole bada podstawowych 4 , nie figuruje w spisach instytucji naukowych i akademickich, a informacje o niej nie znajduj si w powanych midzynarodowych bibliografiach [J. Waardenburg 1978b s. 209]. Ostatnio, by moe w zwizku ze stwierdzanym kryzysem w samej filozofii nauki, zainteresowania problemami metareligioznawczymi s mniejsze. Naley na wstpie rozwia obawy, e dociekania metodologiczne, m. in. dlatego e odwouj si do wynikw wiodcej metodologii nauk przyrodniczych, stanowi w wypadku nauk humanistycznych zagroenie dla bada przedmiotowych i rodz wicej problemw ni rozwizuj. W nauce - uczy historia - wskazana jest ostrono przy doranym osdzaniu pragmatycznej przydatnoci rozwaa (meta-) teoretycznych. Uwaam, e namys nad metodologicznym statusem (metodologiczn swoistoci) poszczeglnych nauk religiologicznych - ich przedmiotem, celem, metodami (opis, wyjanianie, rozumienie, przewidywanie, uzasadnianie, rozstrzyganie itp.), jzykiem, zaoeniami oraz miejscem wrd innych nauk - ma rwnie znaczenie praktyczne (wiksze na og w naukach humanistycznych ni przyrodniczych) dla merytorycznych bada nad samymi zjawiskami religijnymi, m. in. dlatego, e moe uchroni przed bdnym braniem ycze za rzeczywisto. Podobnie jak K. R. Popper dostrzegam poytek ze studiowania (dziejw) pewnej nauki, gdy ujawnia to zaoenia, ktre czyni j niewraliw na krytyk, tj. zasadniczo niefalsyfikowaln. Przyjmujc, e za sporami terminologicznymi kryj si rzeczowe, zajmuj si najpierw rnymi i wieloznacznymi okreleniami nauk o religii w przeszoci i obecnie. Nie staram si ustala jedynie prawdziwego" znaczenia istniejcych okrele, gdy bez pewnej dozy konwencji nie wydaje mi si to moliwe. Nie proponuj te sprawozdawczej lub projektujcej definicji nauk religiologicznych, gdy nie ma okrelenia, ktre daoby si odnie neutralnie do caoci bada nad religi. Poprzestaj na przedstawieniu poszczeglnych okrele bada nad religi w zalenoci od kraju, jzyka i epoki, pokazaniu trudnoci ze znalezieniem jednego adekwatnego terminu oraz wskazaniu zwizanych z nim zaoe. Uwaajc (m. in. za Th. Kuhnem), e uwarunkowania historyczne odgrywaj wan rol w uprawianiu i rozumieniu nauki, powicam stosunkowo wiele miejsca dziejom europejskich bada nad religi. Czyni to wybirczo (paradygmatycznie) w rozmiarze potrzebnym do zrozumienia obecnej sytuacji metodologicznej nauk religiologicznych. Oglne rozumienie dziejw bada nad religi jest wane, niezalenie od tego, czy przyjmie si istnienie jednej wyrnionej nauki o religii czy wiele rwnouprawnionych typw bada nad religi. Raz jeszcze, bardziej szczegowo, zwracam uwag na dzieje bada nad religi przy charakteryzowaniu kadej z nauk o religii. Tutaj chodzio mi o wskazanie pewnych oglnych prawidowoci i tendencji,

3

Prb metodologicznej charakterystyki nauk o religii podejmuje znana i ceniona seria J. Waardenburga Religion and Reason, powicona metodzie i teorii badania i interpretowania religii. Pocztek jej dala ksika R. D. Bairda [1971]. Por. take wane w tej materii monografie J. Waardenburga [1973-1974] i F. Whalinga [1984-1985]. 4 Uprawianie metareligioznawstwa jako wydzielonej dziedziny bada proponuje np. Z. Poniatowski [1984],

WPROWADZENIE NAUKA WOBEC RELIGII

6 12 prawdziwoci religii w sposb neutralny (deskrypcjonizm), np. z pozachrzecijaskiego punktu widzenia. Dyskutuj moliwoci i kompetencje poszczeglnych nauk religiologicznych przy stawianiu pytania o prawdziwo religii w stosunku do rnych typw religii (religii w ogle, objawionej, naturalnej, chrzecijastwa). Odrniam pojcia prawda religijna", prawdziwo religii" i religia prawdziwa" oraz rozumienie prawdziwoci religii jako jej prawdziwoci historycznej lub doktrynalnej religii, wiarygodnoci, autentycznoci, niesprzecznoci lub egzystencjalnej sensownoci. Kolejne punkty podejmuj najwaniejsze problemy metodologiczne, jakie rodzi uprawianie kadej z poszczeglnych dyscyplin religiologicznych. Krytyka religii, mimo wyrnionej problematyki i podejmowanych w tym kierunku prb, nie uzyskaa pozycji odrbnej nauki: krytyk religii zajmuje si na swj sposb kada z nauk religiologicznych. Krytyk religii mona sobie przedstawi dydaktycznie jako doktrynalny wykad dziejw krytyki religii. Teologia religii jest podejciem do religii, ktrego naukowy charakter - i w zwizku z tym przynaleno do grupy nauk religiologicznych - jest przez wielu badaczy kwestionowany, m. in. za wprowadzanie do nauki momentu objawienia, obcego racjonalizujcej postawie naukowej. Podobne kontrowersje wywouje obecno filozofii religii w gronie nauk religiologicznych. Istnieje wiele typw bada zwanych filozoficznymi: o orientacji teistycznej i ateistycznej, spekulatywnej, empirycznej i logicznej, obiektywistycznej i subiektywistycznej, kontynentalnej (m. in. klasycznej) i anglosaskiej. Czciowo filozoficzny charakter maj badania nad jzykiem religii w ramach analitycznej filozofii religii, logiki religii i semiotyki jzyka religijnego. Ich wyodrbnienie jest usprawiedliwione zakresem prowadzonych bada logicznych i semiotycznych oraz znaczeniem ich wynikw dla zrozumienia struktury i funkcjonowania jzyka religijnego oraz natury argumentacji religijnej i teologicznej. Rwnie w ramach analitycznej filozofii istniej rne typy, np. w zalenoci od postawy wobec prawdziwoci wypowiedzi religijnych: redukcyjne, relatywistyczne, kognitywne. Nastpne punkty zajmuj si empirycznymi naukami o religii, czyli religioznawstwem przy jego wszym rozumieniu, w odrnieniu od filozofii religii i teologii religii. Historycznie najstarsz postaci bada nad religi jest historia religii, rozumiana szeroko jako cao empirycznych bada nad religi lub wsko jako wyrniony typ bada nad dziejami religii w ogle lub dziejami poszczeglnych religii. Wczenie powstaa rwnie etnologia religii, zajmujca si religi tzw. ludw pierwotnych (niepimiennych). Bya ona niekiedy traktowana (Niemcy) jako najwaniejsza nauka religioznawcza. Metodologicznie bardziej zaawansowan koncepcj etnologii religii jest etnoreligioznawstwo. Do nauk, ktrych przynaleno do grupy empirycznych

ktre miay miejsce w rozwoju bada nad religi. Odrbne omwienie sytuacji po 1945 roku jest usprawiedliwione nie tylko wzgldami redakcyjnymi, ale take przyjtym w literaturze wyrnianiem tej daty jako z pewnych wzgldw przeomowej dla dalszych bada nad religi. W punkcie Metodologiczny status nauk o religii" przedstawiam zasadnicze pogldy na temat naukowego charakteru poszczeglnych bada nad religi, odrbnoci, autonomicznoci, wieloci oraz relacj empirycznych bada nad religi do filozofii religii i teologii religii. Rozwaania te kontynuuj w punkcie Wielo i jedno nauk o religii", gdzie podejmuj kwesti zasadnego odrniania wielu typw nauk o religii oraz problem ich systematyzowania. Wiele uwagi powicam sposobom integracji (zdroworozsdkowa, sownikowo-encyklopedyczna, doktrynalna, generalizujca, na gruncie filozofii lub teologii) odmiennych perspektyw religiologicznych oraz odrnianiu tzw. religioznawstwa oglnego i szczegowego. Problem metodologicznej charakterystyki nauk o religii kontynuuj w punkcie Spr o przedmiot i metod", gdzie omawiam dyskusje zwizane z osobliwoci przedmiotu bada religioznawczych (religia w ogle czy poszczeglne religie, zjawiska religijne, zjawisko sui generis, sacrum, religijno itd.) oraz metodami badania (historyczna, filologiczna, teologiczna, filozoficzna, fenomenologiczna, psychologiczna, socjologiczna, opisowa lub wyjaniajca, wartociujco-normatywna itd.), jak rwnie rol, jak odgrywa w badaniach nad religi fakt zaangaowania badacza w sprawy religii lub jego religijnej neutralnoci. Punkt Problem definicji religii" przedstawia dyskusje zwizane z adekwatnym okreleniem religii. Nie chodzi tylko o kontrowersje (przedstawione w punkcie poprzednim) zwizane z waciwym rozumieniem przedmiotu bada nad religi, lecz bardziej podstawowe pytanie o to, co to jest religia. Sprawa definicji religii ulega komplikacji, odkd religioznawstwo zajo si zjawiskami religijnymi spoza krgu kultury zachodniej, nie dajcych si uj judeochrzecijaskim pojciem religii. Wobec trudnoci podania (uniwersalnej lub partykularnej, nominalnej lub realnej, zjawiskowej ub istotowej) definicji religii, ktra objaby wszystkie zjawiska okrelane intuicyjnie przez badaczy jako religijne, proponuje si m. in., by zrezygnowa z niej w ogle, podobnie jak ze sowa religia". Kolejny punkt rozwaa typowy dla nauk humanistycznych zarzut zaoeniowoci i braku obiektywnoci u badaczy, kierujcych si interesem kulturowym (europocentryzm), religijnym, wiatopogldowym lub ideologicznym przy interpretowaniu zjawisk religijnych, zwaszcza spoza krgu wasnej kultury (zarzut redukcji). Punkt Prawdziwo religii w wietle nauk religiologicznych" omawia historycznie i systematycznie fakt zajmowania przez badaczy religii stanowiska w kwestii prawdziwoci religii, zwaszcza innej religii ni chrzecijastwo, oraz moliwo postawienia problemu

NAUKA WOBEC RELIGII WPROWADZENIE

7 15

nauk o religii (religioznawstwa) jest przedmiotem sporu, naley fenomenologia religii. Zajcie stanowiska w tej sprawie zaley m. in. od sposobu rozumienia fenomenologii religii: jako opisowej metody bada, podstawowej nauki religioznawczej, nowej fenomenologii religii", dyscypliny filozoficznej lub teologicznej. Empiryczny charakter trzech ostatnich omawianych nauk religioznawczych nie budzi wtpliwoci, natomiast wtpliwoci dotycz tego, czy nauki te zajmuj si rzeczywicie religi czy te raczej jej peryferiami: spoecznym kontekstem religii (socjologia religii), psychik czowieka religijnego (psychologia religii) i naturalnym rodowiskiem religii (geografia religii). Ksik kieruj przede wszystkim do badaczy religii, zorientowanych oglnie w problemach i naukach religiologicznych oraz ich procedurach badawczych. Chocia dla metodologa wiele omawianych tu zagadnie i rozstrzygni moe si wyda proste i oczywiste, dla religioznawcy, dokonujcego zwykle swych metodologicznych wyborw niewiadomie w ramach wasnej tradycji badawczej, ich zbiorcze omwienie moe si okaza pouczajce i twrcze. W sytuacji, kiedy religioznawcy zrezygnowali z bardziej oglnych teorii religii, a zajli si wybirczo wskimi fragmentami religii, zwrcenie uwagi na fakt, e tym, co zawsze torowao drog nauce, bya uoglniajca teoria, moe mie rwnie praktyczne" znaczenie. Adresatem ksiki jest rwnie metodolog, dla ktrego nauki religiologiczne odgrywaj rol case studies: interesujcego pola aplikacji oglniejszych regu metodologicznych. Wreszcie, po ksik moe sign kady, kto szuka informacji o naukach religiologicznych oraz odpowiedzi na pytanie o ich metodologiczn pozycj. W sytuacji polskiej, kiedy nadal trudno o dostp do wielu fachowych pozycji z tej dziedziny, ich zebranie i omwienie moe mie znaczenie. Bogactwo materii sprawia, e kada praca na temat nauk religiologicznych musi by wybircza. Zdaj sobie spraw z selektywnego, skrtowego, miejscami uproszczonego sposobu poruszania problemw oraz prbnego charakteru sugerowanych rozwiza, zakadajc rwnoczenie u Czytelnika pewn ogln znajomo nauk o religii. Ksika ta jest wyrazem moich zainteresowa metodologi nauk humanistycznych i religiologicznych, ale nie ma ambicji erudycyjnego wyczerpania tematu, tj. penej metodologicznej charakterystyki wszystkich dyscyplin religiologicznych. Wiele spraw, jak przynaleno badacza do pewnej dziedziny bada religiologicznych, kierunku lub podejcia, jest dyskusyjnych. Pomijam lub tylko sygnalizuj zagadnienia zwizane z kulturowym i spoecznym znaczeniem bada religiologicznych. Nie tumacz dokadniej stosowanych przez religioznawcw szczegowych metod badania (strukturalna, funkcjonalna, hermeneutyczna, obserwacji uczestniczcej). Poruszam pobienie sprawy zwizane z instytucjonaln (orga-

nizacyjn i dydaktyczn) stron nauk religiologicznych, gdy wymagaoby to omwienia sytuacji bada nad religi w kadym kraju z osobna 5 . Nie traktuj oddzielnie amerykaskiej antropologii religii, bo chodzi tu o problemy dyskutowane w Europie w ramach etnologii, psychologii lub socjologii religii. Oddaj ksik do rk Czytelnika ze wiadomoci jej niedostatkw. W nauce, zwaszcza w humanistyce i filozofii, bardzo trudno o autentyczny przyrost poznawczy. Niekiedy chodzi tylko o stare problemy i znane rozwizania przebrane w now lub inaczej udrapowan szat jzykow. Obawiam si, e nie dajca si unikn oglno niektrych sformuowa przeradza si miejscami w oglnikowo. Chciaem zachowa, o ile moliwe, postaw obiektywn (niekonieczne hodujc pozytywistycznej zasadzie nauki wolnej od wartociowania), ale zdaj sobie spraw, e prezentowane rozumienie nauk religiologicznych jest moim wasnym ich widzeniem, chociaby przez dobr zagadnie i literatury. By moe po napisaniu ostatniej wersji tekstu powinienem by wrci do lektury prac, ktre legy u jego podstaw. Ale wwczas ksika ta nigdy nie ujrzaaby wiata dziennego. Ju staroytny mdrzec wiedzia, e pisaniu wielu ksig nie ma koca"(Koh 12,12). Na tre ksiki zoyy si wyniki moich przemyle i wykadw z metodologii religioznawstwa prowadzonych w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, wczeniej publikowane artykuy oraz efekty dziaalnoci translatorskiej z dziedziny religioznawstwa. Najwicej zawdziczam lekturze prac wymienionych w bibliografii 6 . Ona rwnie z powodu wielkiej liczby prac metareligiologicznych musiaa by selektywna. Zawiera wycznie pozycje bezporednio przeze mnie wykorzystane. Sigam do prac metateoretycznych, upatrujc w nich przejaw metodologicznej wiadomoci badaczy religii. Korzystam swobodnie z monografii i artykuw, ale take ze sownikw i encyklopedii, bowiem wanie tam znale mona odbicie aktualnego stanu wiadomoci pewnej dziedziny. Nie twierdz, e wykorzystaem wszystkie najwaniejsze teksty religiologiczne (religioznawcze) i z metateorii nauk religiologicznych. Nie udao mi si rwnie unikn powtrek, chciaem jednak zapewni czytelno skondensowanego treciowo tekstu.

^ Informacje o sytuacji nauk o religii w Stanach Zjednoczonych podaje np. artyku T. L. Bensona [1987]. Wybran polsk bibliografi religiologiczn zawiera np. polskie tumaczenie G. Lanczkowskiego [1986 s. 149-163].

Nazewnictwo

Tylko pozornie kluczowe terminy naukowe s konwencjonalnymi etykietkami uywanymi czysto instrumentalnie w badaniach naukowych. Kryj si za nimi okrelone zaoenia teoretyczne co do natury badanych zjawisk (zaoenia ontologiczne) oraz sposobu ich badania (zaoenia epistemologiczno-metodologiczne). Tak jest rwnie w wypadku rozlicznych okrele bada nad religi, spotykanych w rnych krajach, jzykach, okresach i tradycjach. Zaoenia te przesdzaj - ostroniej: podsuwaj - wstpne rozstrzygnicia merytoryczne, niekiedy ideologiczne, co do sposobu podejcia do religii i sposobu jej istnienia. Preferencje ontologiczne (w ramach sporu o uniwersalia) ka jednym okrela badania nad religi terminem w liczbie pojedynczej: nauka o religii", innym w liczbie mnogiej: nauka o religiach" 1 . Dla J. Waardenburga [1978b s. 190] Religionswissenschaft jest terminem opisowym dla naukowego (scholarly) badania religii, obejmujcym wszystkie badania nad danymi religijnymi, ich obserwacj, stwierdzanie, opis, wyjanianie, analiz, rozumienie, interpretacj. Dlatego jest raczej dziedzin, w ktrej przeprowadza si badania nad religi w ramach szeregu rnych dyscyplin". W XIX wieku funkcjonoway dwa okrelenia: historia religii" i religioznawstwo". Pierwsze odpowiadao dobrze historyzujcemu duchowi epoki, upatrujcej kwintesencj naukowoci w badaniach historycznych i porwnawczych. Termin religioznawstwo" wprowadzono dla podkrelenia samodzielnoci nowej dyscypliny wobec filozofii religii, a zwaszcza teologii [J. Wach 1962 s. 35]. Okrelenie historia religii" (m. in. pod wpywem badaczy anglojzycznych) przewayo w tym sensie, e znalazo si w oficjalnej nazwie midzynarodowego stowarzyszenia religioznawczego: International Association for [the Study of] the History of Religions (IAHR) oraz w tytuach wielu czasopism religioznawczych. adnego z tych terminw nie naley jednak bra zbyt dosownie, chocia rnice midzy obu dziedzinami

Jeeli kontekst nie przesdza, e chodzi o liczb mnog, uywam formy religij".

NAUKA WOBEC RELIGII

9NAZEWNICTWO

19 bada s dzisiaj wiksze ni w kiedy [R. Pettazzoni 1974 s. 159 n.]. Mimo wielokrotnych propozycji poszerzenia nazwy towarzystwa (np. na IX Kongresie IAHR w Tokio w 1958 roku) tak, by obja ona wszystkie naukowe podejcia do religii, pozostano przy okreleniu historia religii", podkrelajc, e nie oznacza ono wycznie bada historycznych, lecz rwnie psychologiczne, socjologiczne, fenomenologiczne i inne (z wyjtkiem teologicznych!). Poniewa na polskie okrelenie naukowych bada nad religi wpyna gwnie terminologia niemiecka i angielska, przedstawi j szczegowiej. W niemieckiej tradycji bada nad religi istnieje kilka terminw: Religionswissenschaft, Religionsforschung, Religionskunde, rzadziej Religionsgeschichte, termin rezerwowany niekiedy dla wstpnej, opisowej fazy bada religioznawczych. Dzisiaj uywa si najczciej funkcjonalnie pojemnego terminu Religionswissenschaft w znaczeniu zblionym do polskiego religioznawstwa", czemu sprzyja mniej restryktywne od angielskiego science rozumienie nauki (Wissenschaft). Religionswissenschaft oznacza humanistyczn nauk (humanistyczne nauki) o religii (zjawiskach religijnych) i obejmuje empiryczne badania nad religi, niekoniecznie przeciwstawiane zainteresowaniom teologicznym i filozoficznym. J. Wach [1974] nazywa swe religioznawstwo oglne {allgemeine Religionswissenschaft, vergleichende Religionsforschung) nauk, do czego upowania go scjentystycznie nie zawona tradycja nauk humanistycznych (Geisteswissenschaften)2. Terminu Religionswissenschaft i vergleichende Religionswissenschaft uy po raz pierwszy w 1867 roku M. Muller. Angielski termin comparative religion, ktry powsta analogicznie do comparative mythology, jest w tekstach niemieckich przekadany jako Religionswissenschaft, do czego przyczyni si J. Wach tumaczeniem na jzyk angielski terminu Religionsgeschichte za pomoc terminu w liczbie mnogiej history of religions [N. Smart 1973 s. 59]. Teoretycznie skomplikowana jest rwnie sytuacja w przypadku nazewnictwa angielskiego. Spotykamy tu nastpujce okrelenia: niemieckie Religionswissenschaft, science(s) of religion(s), comparative {study oj) religion{s), history {phenomenology, typology, morphology, study, science) of religion lub religions, religious studies, religiology3. Niemiecki termin Religionswissenschaft nie ma adekwatnego odpowiednika angielskiego, chocia

IAHR przyja termin history of religions jako synonimiczny z terminem genera science of religions. Tak wic history of religions oznacza dziedzin bada z wieloma wyspecjalizowanymi dyscyplinami, o rnych sposobach podejcia" [D. Allen 1987 s. 276]. Z samej swej natury Religionswissenschaft jest dyscyplin empiryczn na rwni z innymi dyscyplinami empirycznymi humanistyki {sciences humaines), ktre obejmuj zarwno nauki humanistyczne, jak i spoeczne" [J. Waardenburg 1978b s. 191]. Dyskusyjne jest okrelanie caoci bada nad religi jako science of religion [U. King 1984]. Angielski termin science, oznaczajcy gwnie nauki przyrodnicze, sugeruje - w imi hasa jednoci nauki - podejcie waciwe przyrodoznawstwu, czego konsekwencj moe np. by tendencja do redukowania zjawisk religijnych do pozareligijnych: psychicznych, spoecznych, kulturowych lub ideologicznych. Dla uniknicia niebezpieczestwa redukcjonizmu niektrzy badacze religii wol si posugiwa, wedug nich znaczeniowo bardziej neutralnym i pojemniejszym, okreleniem study of religion{s). Za terminem study of religion lub scientific study of religion opowiada si przykadowo N. Smart [1973]. Przeciwko uyciu terminu religious studies, poniewa nie jest adekwatny i umieszcza nauki o religii w ramach teologii lub religijnej filozofii, jest np. F. Whaling [1984 s. 51]. Oglny tytu Study of Religion nosi haso w Encyklopedii religii M. Eliadego [1987], grupujce trzy gwne artykuy charakteryzujce badania nad religi. Wedug R. Zwi Werblowskiego [1984] szeroko rozumiane badanie religij mona okrela na wiele sposobw: typologi i morfologi religij, systematyczn (w odrnieniu od historycznej) Religionswissenschaft, fenomenologi religii i - barbarzyskim, lecz wygodnym neologizmem" - comparative religion. Autor ceni najbardziej terminy morfologia religij" i systematyczno-porwnawcze badanie religij" [1984 s. 296]. Zdaniem U. Bianchi [1984 s. 48], jeli uwzgldni podstawowy dla religioznawstwa charakter bada historyczno-porwnawczych, rozrnienie midzy history of religions i science of religion(s) nie ma wikszego znaczenia. W polskim nazewnictwie naukowe studium religii okrela si najchtniej ^religioznawstwem", odrniajc je zwykle od teologicznych i filozoficznych zainteresowa religi 5 . Termin religioznawstwo" moe mie de facto dwa co najmniej znaczenia: szerokie, kiedy uywa si go na okrelenie wszystkich systematycznych, take filozoficznych i teologicznych, bada nad religi;

2 Wyraz naukowy uywany jest w podwjnym znaczeniu: w wszym oznacza on metod uywan w tzw. naukach przyrodniczych, w szerszym odnosi si do kadego postpowania, ktre respektujc zasady wynikania logicznego, wychodzi od jasno zarysowanych zaoe" [J. Wach 1962 s. 39]. 3 Religiologia jest dyscyplin naukow, ktrej celem jest naukowe badanie religii. Usiuje zdoby podstawow wiedz o religii jako fazie kultury bez zakadania jakiegokolwiek systemu wierze. Tylko naukowe badanie religii moe ten cel zapewni" [H. Kishimoto 1967 s. 6].

W ostatnich latach na popularnoci zyska termin nauka o religii (study of religion). Przybra on bardziej specyficzn tre w trwajcych dyskusjach nad waciwym przedmiotem i metod religioznawstwa" [U. King 1984 s. 127]. 5 Z. Poniatowski (Wielka encyklopedia powszechna, t. 9, Warszawa 1967 s. 767) okrela religioznawstwo jako nauk empiryczn o religiach, ich powstaniu, rozwoju i zaniku oraz o

NAUKA WOBEC RELIGII

10

wsze, na okrelenie empirycznych nauk o religii. Dla uniknicia nieporozumie wskazane byoby posugiwa si terminem religioznawstwo" (nauki religioznawcze) w jego wszym znaczeniu na okrelenie humanistycznych (empirycznych) nauk o religii, natomiast cao moliwych sposobw badania zjawisk religijnych i religii okrela mianem nauk religiologicznych (lub skrtowo: religiologii), a uprawiajce je osoby odpowiednio religioznawcami i religiologami. Konwencja taka opiera si na rozstrzygniciach co do wartoci poznawczej filozofii i teologii. Gdzie nie prowadzi to do nieporozumie, mona naturalnie nadal uywa terminu religioznawstwo" (i religioznawca) w jego szerszym znaczeniu jako pars pro toto. Podobnie uniwersalnie mona rozumie okrelenia: badanie religii", badania nad religi", nauki o religii", nauki religioznawcze" i nauki religiologiczne". W toczonych w Polsce dyskusjach nad obecnoci religii w szkole od religioznawstwa" odrnia si katechez", katechizacj", nauczanie religii", lekcj religii" lub po prostu religi". Nauczanie religii jest z mandatu okrelonej wsplnoty religijnej i odbywa si w Kociele katolickim przez udzielenie tzw. misji kanonicznej ze strony waciwej wadzy. Celem katechizacji jest przepowiadanie Ewangelii i doktryny chrzecijaskiej w sposb systematyczny i caociowy (Catechesi tradendae Jana Pawa II z 1979 roku). Z propozycj - gwnie ze strony filozofw i teologw - posugiwania si terminem religiologia" (nauki religiologiczne) na okrelenie wszystkich uprawianych typw bada nad religi wi si naturalnie okrelone opcje wiatopogldowe, filozoficzne i teologiczne. Midzy innymi racje ideologiczne sprawiy, e zaoone w 1958 roku Polskie Towarzystwo Religioznawcze, pozostajce od pocztku pod widocznym wpywem religioznawstwa marksistowskiego, nie nazywa siebie po angielsku Polish Society for the History of Religions, lecz Polish Society for the Science of Religions [W. Tyloch 1984]. Za uyciem zakresowo poszerzonego terminu nauki religiologiczne" przemawiaj racje merytoryczne i metateoretyczne. Ci, ktrzy opowiadaj si za okreleniem nauki religiologiczne" dla objcia caoci bada nad religi rozpadajcych si na cztery autonomiczne typy wiedzy o religii: humanistyczn (jako szczegowe nauki religioznawcze), filozoficzn, teologiczn i formalno-semiotyczn - czyni to w przewiadczeniu, e s to ze wzgldu na pluralizm i zoono zjawisk religijnych zasadne, chocia metodologicznie rne metody ich badania 6 .

2.

Dzieje bada nad religi

Dzieje europejskich zainteresowa religi mona rozpatrywa na wiele sposobw: wyliczajc badaczy religii, stawiane przez nich problemy i dawane odpowiedzi, rejestrujc kierunki i podejcia, zakresowe i treciowe narastanie materiau empirycznego i teoretycznego lub instytucjonalny rozwj nauk religiologicznych, czy wreszcie ustalajc, w duchu Th. Kuhna, gwne paradygmaty sposobu badania i rozumienia religii. Jak si okazuje, badania nad religi rozwijay si nie tyle pod wpywem nowych ustale faktograficznych, ile zmiany dotychczasowej perspektywy i sposobu rozumienia religii. Empiryczne religioznawstwo (empiryczne nauki o religii) - jako odrbna dziedzina bada i dydaktyki uniwersyteckiej - powstao wprawdzie dopiero w drugiej poowie XIX wieku 1 , jednak refleksja nad religi (najpierw zdroworozsdkowa, a potem mniej lub bardziej teoretycznie zaawansowana) towarzyszya homini religioso zawsze, przybierajc ju w staroytnoci i redniowieczu posta usystematyzowan, najpierw w filozofii i teologii, a od XIX wieku w odrbnych naukach religiologicznych 2 . Wanym powodem zainteresowania religi byo spotkanie innych ni wasna religii: stwierdzenie istnienia wielu bogw, wierze, mitw i obrzdw religijnych oraz wywoane tym spotkaniem pytanie o prawdziwo wasnej lub cudzej religii, a w rezultacie o istot, pochodzenie, warto i zasadno religii w ogle. Historia bada nad religi wybiega daleko poza dzieje akademickiego religioznawstwa. Obok gwnego nurtu bada interesujce rozwaania nad religi i religijnoci przeprowadzano poza obszarem profesjonalnego religioznawstwa: w archeologii, mitologii, orientalistyce, biblistyce, filologii klasycznej, lingwistyce, historii sztuki, etnologii, dzisiaj socjologii, psychologii i antropologii. Dlatego

6

Termin religioznawstwo sugeruje, jakoby by to jeden typ wiedzy i jednorodne poznanie. [...] Na okrelenie istniejcej wspczenie wiedzy o religiach waciwiej byoby uywa terminu nauki religiologiczne, wyranie akcentujc faktyczny pluralizm wiedzy" [Z. J. Zdybicka 1987 s. 288].

1 Pierwsza katedra religioznawstwa powstaa w Genewie w 1873 roku. W tym samym czasie, warto zauway, wprowadzono specjalizacj religioznawcz na uniwersytecie w Bostonie IG- Lanczkowski 1986 s. 93]. ~ Korzystam swobodnie m. in. z K.-H. Kohl [1988].

NAUKA WOBEC RELIGII

11DZIEJE BADA NAD RELIGI

23 pena historia bada nad religi musiaaby uwzgldni nie tylko teologiczne, filozoficzne i cile religioznawcze zainteresowania religi, lecz rwnie w naukach humanistycznych (np. historii, teorii literatury). W staroytnoci religi zajmowali si gwnie filozofowie w kontekcie rozwaa cile filozoficznych 3 . Jako ojca historii religii wymienia si niekiedy Herodota. W redniowieczu, podobnie jak w staroytnoci chrzecijaskiej, zainteresowania religi (na wydziale artes Uberales) rozwijay si w zwizku z teoretycznymi i praktycznymi problemami teologii, wywoanymi m. in. spotkaniem chrzecijastwa z judaizmem i islamem oraz na uytek dziaalnoci misyjnej. Naukowe podejcie do religii uwaa si za dziecko owiecenia i romantyzmu. Religioznawstwo wyonio si w procesie sekularyzacji nauk przyrodniczych 4 , a potem humanistycznych, ktre usamodzielniy si, odrzucajc rol ancillae theologiae [P. Antes 1985 s. 35]. Wan si napdow owiecenia bya racjonalna krytyka religii 5 , gwnie chrzecijaskiej, oraz haso tolerancji, co otworzyo drog do zajcia si innymi ni europejskie kulturami i religiami oraz przygotowao podoe filologiczno-historycznych bada nad religi w wieku XIX [K. Rudolph 1984 s. 204]. W tym czasie dysponowano do bogatym, chocia nie zawsze wiarygodnym materiaem faktograficznym, ktry zawdziczano gwnie podrnikom i misjonarzom. Na podstawie tego materiau brano np. religie chiskie (a w XIX wieku indyjskie) za uszlachetnion i pogbion posta chrzecijastwa. Filozofowie owiecenia, zainteresowani gwnie spoeczn funkcj religii i ewentualnie stworzeniem religii naturalnej, m. in. wanie pod wpywem rozwijajcych si nauk przyrodniczych powszechnie krytykuj religi (zwaszcza instytucjonaln): w Anglii F. Bacon, Th. Hobbes, J. Locke i D. Hume, we Francji Voltaire, J. J. Rousseau, w Niemczech Ch. Wolff, G. E. Lessing, Ch. Meiners i I. Kant. Podejmuj oni chtnie, zwaszcza francuscy pozytywici, problem stosunku religii i spoeczestwa w aspekcie stabilizujcej spoeczestwo funkcji religii. Skdind jednak, traktujc religi pozytywn (instytucjonaln) jako czynnik spoecznie z gruntu negatywny, nie widz potrzeby powicania jej wicej uwagi, ni wymagaj tego praktyczne wzgldy emancypacyjne: przywrcenie czowiekowi, najwyszemu tworowi natury, nalenej mu samodzielnoci (autonomii), ktr - jak sdzono odebrao mu pojawienie si idei Boga i religii.

Szczeglnym zainteresowaniem osiemnastowiecznych filozofw cieszya si, przejta zreszt od teologw, filozoficzna koncepcja religio naturalis, tzn. religii opartej na czystym rozumie" (D. Hume) i kierowanej rozumem (propagowali j m. in. H. S. Reimarus, J. F. W. Jerusalem). Termin religia naturalna" nie odnosi si bynajmniej do religii ludw natury, lecz jest utworzony w opozycji do religii tradycyjnej", historycznej", pozytywnej". Chodzio o wyabstrahowanie z istniejcych religii tego, co w nich istotne, a co miao by norm religii w ogle. Konstrukcyjna koncepcja religii naturalnej, ktra nie zajmowaa si tym, czym jest religia, lecz czym powinna ona by w wietle rozumu oraz owieceniowych ideaw i norm wyznaczajcych postulowan istot religii 6 , zakadaa: istnienie Boga, istnienie duszy i jej niemiertelno. U podstaw pojcia religii naturalnej ley pogld o rwnoci wszystkich religii i tym samym relatywizacja kadej historycznej religii oraz intencja wypreparowania z historycznych przejaww religii jej istotnych treci, ktre maj uchodzi za norm bycia religi, jednak bez caej dogmatycznej nadbudowy. Pojciem religii naturalnej posugiwano si rwnie do wyjaniania pochodzenia religii oraz podobiestw midzy wierzeniami wielu religii. Zainteresowanie elementarn i pierwotn form religii sprawio, e pojawiy si pierwsze systematyczne teorie genezy religii (fetyszyzm: Ch. de Brosses). Problemem genezy religii i podobiestwami midzy rnymi religiami zajmowali si m. in. G. W. Leibniz, D. Hume, I. Kant. G. Vico (wywar wpyw na B. Croce), ktry zawar sw koncepcj religii w dziele La scienza nuova (1725), wplatajc dzieje religii w histori wiata, lokowa pocztki religii we wrbiarstwie oraz w opowiadaniach poetw-teologw. Wanym etapem w rozwoju nauk religioznawczych by romantyzm, mniej krytyczny, bardziej nastawiony na rozumienie religii przez ustalenie jej genezy. Akcentujc uczucie i przyrod, otworzy oczy na inne ni racjonalne momenty religii, na gbszy i pozaracjonalny sens oraz uwraliwi na psychologiczny wymiar dowiadczenia religijnego. Wytwarzajc tsknot za pierwocinami kultury, jzyka, spoeczestwa, religii itp. oraz interpretujc wiat symbolicznie i alegorycznie, da asumpt naukowym badaniom genetycznym 1 historyczno-porwnawczym nad religiami pierwotnymi i poszukiwaniu wsplnej historii ludzkoci we wsplnej religii. Miano nadziej, e u ludw pierwotnych uda si odnale zachowane w postaci tzw. pozostaoci pierwotny kultury (i religii) ludzkiej w ogle.

3

Pisz o tym w punkcie Prawdziwo, religii w wietle nauk religiologicznych". W procesie rewolucji naukowej w XVII wieku nauki przyrodnicze stay si uosobieniem wiedzy obiektywnej, wolnej od wartociowania, przypisujc sobie stopniowo monopol na wszelk wartociow wiedz. 5 Wczeniej greckie owiecenie krytykowao mit za pomoc rozumu. Dzisiaj zdajemy sobie lepiej spraw, e nie ma prostej drogi od mitu do logosu.4

F. Schleiermacher okrela religi naturaln jako le zszyte kawaki metafizyki i etyki". "Pojcie religii naturalnej ma dla dzisiejszego religioznawstwa znaczenie tylko historyczne" [G. Lanczkowski 1978 s. 19].

DZIEJE BADA NAD RELIGI NAUKA WOBEC RELIGII

12

niemieckich filozofw romantycznych (J. G. von Herder, F. von Schlegel, D. E. Schleiermacher, G. W. F. Hegel) interesowaa historia generalis: ;b historycznego i logicznego uporzdkowania nastpujcych po sobie ilizacji i ich religii. Mimo rnic w ujmowaniu religii i dziejw zgadzali :o do tego, e skoro religie istniej historycznie, wymagaj historycznego ujcia. Pierwotnych form religijnoci szukano ju to w tym, co wsplne o ich istota) wszystkim religiom, ju to w pewnej wybranej, bo najstarszej aci religii. Wczeniej porwnawcze badania nad religiami Wschodu i reliym kontekstem powstania chrzecijastwa podejmowano w ramach teologii ematycznej, historii Kocioa, a przede wszystkim egzegezy Starego i /ego Testamentu. 4a powstanie dziewitnastowiecznych zainteresowa religi zoyy si: istajca od czasw reformacji krytyka i wrogo wobec Kocioa katoiego, potem kadej postaci religii instytucjonalnej i wreszcie religii w le; rozwj nauk filologicznych oraz jzykoznawstwa historycznego i ponawczego, ktrego metody rozcignito na badanie religii; ewolucyjne zenie wiata, stawiajce u pocztkw to, co niedoskonae (prymitywne); stanie nowoytnej nauki, tumaczcej racjonalnie (rozumowo) wszystkie /iska. W tym czasie rwnie nauki humanistyczne, jak wczeniej filozofia zyrodoznawstwo, odrzuciy rol ancillae theologiae. Owiecenie znalazo vczas swj skrajny wyraz w scjentyzmie, optymistycznie przekonanym o echmocy rozumu naukowego. Wierzono, e nauka nie tylko pozwoli rozza wszystkie intrygujce ludzko teoretyczne problemy, lecz take dowa lepsz przyszo ludzkoci. By to czas panowania metody histo:nej i ewolucjonizmu, wyjaniajcych wszystkie zjawiska przez ich wianie w chronologiczne szeregi, u ktrych pocztku lokowano to, co ite, niezoone i std niedoskonae, dosownie prymitywne", sfarodzi si historyzm o dwu obliczach: z jednej strony relatywizujcy ur zachodni w wietle przeszoci, z drugiej uwiadamiajcy istnienie lnych dziejw, take religijnych, ludzkoci. Fascynacja przeszoci rowadzia do identyfikowania caoci zainteresowa religi z badaniem jej orii. Dla niektrych religioznawcw historia religii utosamia si etycznie z badaniem mitw i rozwijajc si w tym czasie intensywnie )logi (comparative mythology). Wiele pniejszych tendencji histomych i porwnawczych w religioznawstwie ma swe rdo wanie w balach nad mitem 7 . Uderza, jak dziewitnastowieczni religioznawcy, dy-

sponujc stosunkowo ubog podstaw faktograficzn (w wietle dzisiejszego stanu wiedzy niekiedy wrcz faszyw) i przy wykorzystaniu mglistych przypuszcze, wysuwanych wczeniej przez filozofw i teologw, potrafili stworzy wszystkie najwaniejsze, oglne i spekulatywne teorie na temat genezy i istoty religii. Goszone teorie religii wywodziy j z prostych form: magii, animizmu, fetyszyzmu, totemizmu, nie dopuszczajc myli, by monoteizm, jak potem usiowa dowie na podstawie danych etnograficznych W. Schmidt, mg by u pocztkw ludzkoci. Formowaniu si religioznawstwa w XIX wieku towarzyszy gboki kryzys (instytucjonalnej) religii. Bya to epoka, kiedy pojcia czowiek wyksztacony" i czowiek wierzcy" wydaway si nie do pogodzenia. Kryzys ten teologia protestancka (F. Schleiermacher) usiowaa przezwyciy za pomoc romantycznego pojcia uczucia religijnego", natomiast katolicka filozofia religii signa pod koniec XIX wieku po doktryn o praobjawieniu. Podja ona rwnoczenie rozwaania nad religi w ramach tradycyjnej filozofii Boga, co zaowocowao na I Soborze Watykaskim dogmatem o moliwoci naturalnego, rozumowego poznania Boga. Do czasu powstania uniwersyteckiego religioznawstwa wydziay teologiczne (teologia fundamentalna) byy, obok filozofii, gwnymi orodkami badania religii pozachrzecijaskich. Tumaczy to, dlaczego formujce si religioznawstwo, przejmowao szereg kategorii teologicznych, nadajc im z biegiem czasu wasne sensy. W drugiej poowie XIX wieku w badaniach nad religi [D. Kemper 1992, kol. 732] zaznaczyy si trzy gwne tendencje: po pierwsze, zainteresowania (przedmiot) badaczy religii przesuny si z oglnych rozwaa nad dziejami religii na empiryczne badania konkretnych religii w poszczeglnych epokach; po drugie, pod wpywem sukcesw porwnawczego jzykoznawstwa i etnologii, ktrych wyniki uwaano za materialn podstaw religioznawstwa, metoda porwnawcza zyskaa tak dalece na znaczeniu, e terminy historia religii", porwnawcza historia religii" i religioznawstwo porwnawcze" traktowano synonimicznie 8 ; po trzecie, podejmujc problem genezy religii (lub religij) przedstawiciele poszczeglnych dyscyplin religioznawczych konstruowali wasne linie rozwojowe religii. Pod koniec stulecia religioznawstwo porwnawcze, jako naturalna religii, traktowana jako jedyny naukowy sposb badania religii, zastpio historia

7

Z tej wanie szkoy (mitologii porwnawczej, AB), mimo e nie miaa ona zupenie lej wartoci naukowej, bierze swj pocztek nowe religioznawstwo porwnawcze. Ona nie skierowaa uwag czowieka na mniej jasne i irracjonalne aspekty religii, ktrymi

teologowie Owiecenia pogardzali i ktre przeoczali. Przede wszystkim za uwydatnia jedno rozwoju ludzkoci..." [Ch. Dawson 1958b s. 18 n.]. 8 Religioznawca, podobnie jak jzykoznawca, musi zaczyna od badania konkretnej religii 1 dopiero wwczas, gdy dysponuje wszechstronn wiedz- faktograficzn, moe przej do bada Porwnawczych. Byo to podejcie typowe dla dziewitnastowiecznego indukcjonizmu.

NAUKA WOBEC RELIGII DZIEJE BADA NAD RELIGI

26 13

powszechnie teologi naturaln. Rwnoczenie zarwno metoda porwnawcza, jak i koncepcja rozwoju ewolucyjnego wizay si z pewnymi sdami wartociujcymi o implikacjach filozoficznych. Liczne prace z zakresu historii religii w drugiej poowie XIX i na pocztku XX wieku pozostaj w duej mierze, wiadomie lub niewiadomie, pod wpywem wczeniejszych syntez filozoficznych G. W. F. Hegla i A. Comte'a" [Ch. Dawson 1958c s. 21 n.]. Problemem dla religioznawcw bya wielo religii i ich wewntrzne zrnicowanie. Coraz lepsza znajomo religii pozaeuropejskich zachcaa do porwnywania ich z chrzecijastwem, a szczegowe badania porwnawcze z natury poniekd wiody do rwnego traktowania wszystkich religii. Sytuacja ta prowadzia do postawienia problemu religii w ogle, czyli do religioznawstwa oglnego. Dostarczao ono odpowiedzi na oglniejsze pytania, dla ktrych nie byo miejsca w ramach szczegowych bada nad religiami. Za ojcw nowoytnych bada nad religi uwaa si M. Mullera 9 , ktry chcia zrobi religioznawstwo nauk obiektywn, opisow, woln od normatywnoci filozoficznych i teologicznych podej do religii, C. Tiele'a i P. D. Chantepie de la Saussaye'a, dzielcych owieceniowe i romantyczne zainteresowanie istot i pochodzeniem religii. Fakt, e krytyka religii przybraa wwczas posta krytyki spoeczestwa 10 , uwaa si za jeden z elementw umoliwiajcych powstanie naukowych bada nad religi [K.-H. Kohl 1988 s. 240]. Wikszo prac etnologicznych ukazujcych si w drugiej poowie XIX wieku (E. B. Tylor, H. Spencer, J. F. McLennan, J. G. Frazer, W. R. Smith, A. Lang, R. R. Marett) naleao do porwnawczych bada religioznawczych, interesujcych si gwnie problemem pochodzenia religii. Wsplna im bya ewolucjonistyczna przesanka, e istniejce spoeczestwa pierwotne s zakrzepymi reliktami najwczeniejszych stadiw rozwoju kultury ludzkiej, a ich religie najstarszymi postaciami religii. Podejcie ewolucjonistyczne dostarczao rwnie podstawowej terminologii teoretycznej dla okrelenia zachodzcych w wiecie zoonych procesw religijnych i ujcia rnorodnych funkcji religii w kulturze i spoeczestwie. Materia etnograficzny czerpano wwczas prawie wycznie z pisanych tekstw religijnych oraz opowiada podrnikw, misjonarzy i urzdnikw kolonialnych. Dopiero pod koniec XIX i w pocztkach XX wieku zaczto - w ramach brytyjskiej antropologii spoecznej uprawia badania terenowe, ktre pozwoliy obserwowa ludy pierwotne w ich rodzimym rodowisku.

W dokonujcym si procesie sekularyzacji religioznawstwo usiowao usprawiedliwi swe istnienie jako odrbnej dyscypliny naukowej dwojako: wieckim" podejciem do tradycji chrzecijaskiej oraz zajciem si innymi tradycjami religijnymi ni ydowsko-chrzecijaska [P. Antes 1985 s. 34]. Tendencje krytyczne pogbiy si w pierwszej poowie XX wieku, kiedy badania religioznawcze uprawiali nierzadko badacze wyranie ateizujcy lub kiedy co najmniej krytycznie wykorzystywano wyniki tych bada. Podejcie krytyczne kontynuuj odtd - ju nie tylko z powodw pragmatycznych, lecz czysto" naukowych - gwnie psychologia i socjologia religii. Pod wpywem ewolucjonizmu i optymistycznej wiary w nieograniczony postp kultury i nauki religia jawia si jako przezwyciona lub dajca si przezwyciy faza ludzkich dziejw, wikszo za badaczy, chocia naleaa formalnie do jakiej wsplnoty chrzecijaskiej, bya faktycznie agnostycka lub wrcz ateistyczna [K.-H. Kohl 1988 s. 245]. Pierwsze katedry religioznawstwa w XIX wieku powstaway gwnie na protestanckich wydziaach teologicznych 11 . Ale chocia w pocztkach XX wieku na wikszoci uniwersytetw badania nad religi wyszy ju z wydziaw teologicznych i uprawiane byy w ramach nauk humanistycznych i filozofii, religioznawstwu (z wyjtkiem krajw francuskojzycznych) nie udao si cakowicie uwolni od wpywu teologii i na niewielu uniwersytetach potrafio si ono utrwali poza wydziaami teologicznymi. Nawet tam, gdzie przeszo ono z wydziau teologicznego do filozoficznego, jak np. w 1914 roku w Berlinie, przewanie obsadzano je nadal teologami. Liberalni teologowie protestanccy sami podejmowali z sukcesem tematy religioznawcze, jak np. szkoa religijno-historyczna, badajca oddziaywanie religii staroytnoci na pisma Starego i Nowego Testamentu (H. Gunkel). Zdaniem K.-H. Kohla [1988 s. 242] sytuacja ta niekoniecznie jednak musiaa prowadzi do zahamowania naukowego rozwoju religioznawstwa. Gorsze byo to, e za zainteresowaniem si religiami pozachrzecijaskimi krya si niekiedy potrzeba potwierdzenia wasnych przekona religijnych 12 . Nic dziwnego, e wa-

9 Za dat powstania porwnawczego religioznawstwa przyjmuje si opublikowanie w 1867 roku pierwszego tomu prac M. Mullera Chips from a German Workshop. 10 Funkcj religii w staroytnej greckiej polis i w staroytnym Rzymie zajmowa si np. pozytywizujcy historyk staroytnoci N. D. Fustel de Coulanges, dowodzc, e wwczas religia odgrywaa gwn rol w yciu prywatnym i publicznym.

Potrafimy wskaza dat, kiedy religia staa si przedmiotem badania naukowego, mianowicie rok 1886. Wwczas to we Francji skasowano wydzia teologiczny na Sorbonie i zaoono na Ecole Pratiue des Hautes Etudes w Paryu pit sekcj Section des sciences religieus es, z podkreleniem, e chodzi o krytyczne badanie religii. W innych krajach europejskich religioznawstwo uzyskao autonomi pniej: w Anglii pierwsz katedr Comparative Religion zaoono w 1904 roku na uniwersytecie w Manchester, w Niemczech w 19 10 roku na wydziale teologicznym uniwersytetu berliskiego, we Woszech dopiero w 1924 roku. Bezporednio i porednio religioznawstwo suyo niejednokrotnie samoafirmacji chrzecijastwa lub te zabiegao miejscami o oddanie sprawiedliwoci oglnej wiadomoci religijnej w sensie wartej realizacji religii ludzkoci, lub wprost j wspierao" [K. Rudolph !978 s. 34].

DZIEJE BADA NAD RELIGI

29NAUKA WOBEC RELIGI!

14

niejsze dla rozwoju bada nad religi inicjatywy przychodziy z zewntrz religioznawstwa 13 . Do poowy XIX wieku naukowe badanie religii byo domen klasycznej archeologii (J. F. Champollion,, P. E. Botta, A. H. Layard), filologw klasycznych, orientalistw (egiptologw, asyriologw, arabistw, semitologw, sinologw, indologw itp.), jzykoznawcw, filozofw i, jak stwierdzono, teologw. Dopiero od koca XIX i w pocztkach XX wieku stao si ono wan dziedzin bada etnologicznych, socjologicznych i psychologicznych. Ewolucyjny punkt widzenia przewaa rwnie zrazu w pracach religioznawcw z pocztku XX wieku (F. B. Jevons). W wyniku przeprowadzonych przez urzdnikw kolonialnych i misjonarzy obserwacji, ktre nie potwierdzay zasadnoci ewolucyjnego traktowania religii pierwotnych jako prymitywnych postaci mylenia prelogicznego (L. Levy-Bruhl), i rozwijajcych si szczegowych bada terenowych by on jednak coraz czciej krytykowany, m. in. przez tzw. dyfuzjonizm (panegipcjanizm G. E. Smitha), by ustpi miejsca holistycznemu, funkcjonalistycznemu i strukturalistycznemu widzeniu religii jako jednego z wielu aspektw kultury. Odtd zamiast prb tworzenia oglniejszych teorii religii, jak poprzednio, mamy do czynienia z wsko zakrojonymi specjalistycznymi badaniami poszczeglnych religii. Tendencja do prowadzenia empirycznych bada szczegowych doprowadzia m. in. do zmiany nazewnictwa angielskiego z ambitnych comparative religion na skromniej zakrojone religious studies [K.-H. Kohl 1988 s. 247]. Pewien wpyw na badania religioznawcze wywieraa w pocztkach XX wieku szkoa historyczno-religijna (H. Gunkel), ktra - w nawizaniu do wynikw bada filologicznych i historycznych i przede wszystkim filozofii religii F. Schleiermachera - stawiaa sobie za cel wydobycie religii spod skrzyde teologii oraz - jak powiadano - odkrycie proroka za kapanem i ywej wiary za martwymi formuami". Wanym wydarzeniem dla dalszego rozwoju nauk religiologicznych byo powstanie fenomenologii religii, nawizujcej luno do rozwijajcej si w XX wieku filozoficznej fenomenologii. Przyjmujc apriorycznie autonomiczny charakter zjawisk religijnych, chciaa je bada (opisywa) z synchronicznego punktu widzenia tak, jak si jawi (antyredukcjonizm), by ustali ich autentyczny sens i istot. Na fenomenologi religii skadaj si gwnie pogldy G. van der Leeuwa, ale naley tu rwnie R. Otto, ktry w nawizaniu do romantycznej filozofii religii Schleiermachera genez religii upatruje w uczuciowym yciu czowieka.

Jeszcze inny typ fenomenologii religii prezentuj badania M. Eliadego, czcego podejcie fenomenologiczne z historyczno- i hermeneutyczno-porwnawczym 14 . wiadectwem instytucjonalizacji bada nad religi s organizowane od 1900 roku midzynarodowe kongresy religioznawcze oraz pojawiajce si od pocztku XX wieku podrczniki i popularne wprowadzenia do religioznawstwa.

14

Poszerzone informacje na temat nauk religiologicznych w XX wieku zawieraj partie tekstu powicone charakterystyce poszczeglnych typw nauk religiologicznych.

Powody stosunkowo pnego usamodzielnienia si religioznawstwa w Niemczech upatruje si m. in. w dominacji teologii na uniwersytetach. W cytowanej czsto na poparcie tego przypuszczenia mowie rektorskiej A. von Harnack odrzuca ide powoania katedry religioznawstwa, bo moe ona by szkodliwa dla teologii i religii-

Sytuacja po roku 1945

3.a) Podejmujc dzisiaj badania nad religi i zjawiskami religijnymi religioznawca musi uwzgldni aktualne procesy kulturowe i religijne zachodzce w wiecie 1 . W pluralistycznych i antyfundamentalistycznych (liberalnych) spoeczestwach demokratycznych tradycyjna religia przestaje by czsto kulturowo zrozumiaa lub w ogle kwestionuje si jej prawo do publicznego funkcjonowania. Widocznej sekularyzacji, laicyzacji i postpujcej desakralizacji kultury i spoeczestw zachodnich towarzyszy wyrany wzrost pozainstytucjonalnego (pozakocielnego) zainteresowania religi, w poczeniu z niespotykanym wczeniej pluralizmem form religijnoci oraz rosncym politycznym i publicznym znaczeniem religii nie tylko w krajach trzeciego wiata (jak w przypadku problematycznych religijnych tendencji fundamentalistycznych). Oddziaywanie religii jako czynnika pastwotwrczego wida zwaszcza w takich krajach, jak Izrael, Pakistan czy Iran. W wietle fundamentalistycznej (re-) islamizacji (przez analogi: instytucjonalnej laicyzacji, np. w krajach dawnego bloku wschodniego) wida, e religia nie jest spraw czysto osobist, lecz czynnikiem ogromnej wagi spoecznej, a obserwowane w krajach zachodnich i ostatnio take wschodniej Europy tendencje sekularyzacyjne nie musz by zjawiskiem ani powszechnym, ani staym. Na naszych niejako oczach sytuacja w wiecie, take religijna, ulega gwatownym przeobraeniom. W pluralistycznym wiecie religia - zaliczana od czasw nowoytnych nierzadko do kategorii prymitywnych przesdw, zabobonw, irracjonalnych mitw, kulturowych rezyduw, reliktw przeszoci

Procesom okrelanym mianem kryzysu scjentyzmu towarzyszyy dokonujce si Paralelnie zmiany w filozofii kultury zmierzajce w stron odchodzenia od koncepcji jednej uniwersalnej kultury stanowicej przejaw niezmiennych cech uniwersalnej natury ludzkiej. Owa 'dea uniwersalnej kultury utosamianej ex definitione z kultur europejsk zostaa stopniowo w yparta przez wiadomo istnienia wieloci porzdkw kulturowych, wspistniejcych obok s 'ebie, ale i wzajemnie si nakadajcych, czsto wzajemnie sprzecznych, na dodatek wewntrznie heterogenicznych" [M. Kempny 1994 s. 23].

SYTUACJA PO ROKU 1945


przeywa nie przewidywane oywienie i rozkwit. Wymiemy adowo wzmoone zainteresowanie sprawami religijnymi ze strony ludzi /ch, istn eksplozj rnych sekt chrzecijaskich (gwnie w Ameryce niowej i Afryce), powstawanie i aktywizowanie si ruchw religijnych ych religii (tzw. modzieowe lub synkretyczne, wudu i cargo, szersze ?ko obejmowane terminem new age). Obserwujemy odrodzenie i misyjne wnienie wielkich religii wiatowych: islamu (zwaszcza w Afryce i Azji, ike w Europie i Stanach Zjednoczonych), buddyzmu, hinduizmu, mowanie dziaalnoci cile misyjnej przez nowe religie i ruchy religijne e synkretyczne), obok tradycyjnie misyjnego chrzecijastwa. Uderza, zeza w Europie i obu Amerykach, poszukiwanie pozainstytucjonalnych, ^idualizowanych i pluralistycznych form religijnoci, czego wyrazem s mistyczne i charyzmatyczne oraz rozliczne formy nowej" religijnoci ;cijaskiej w krajach zachodnich i trzeciego wiata, z punktu widzenia yjnego chrzecijastwa nie zawsze ortodoksyjne. Wzrasta te religijny nentalizm i fanatyzm w krajach Bliskiego i Dalekiego Wschodu (Indie, zrael, Pakistan). M. Eliade twierdzi, e najwikszym osigniciem XX jest powtrne odkrycie istotnego znaczenia sacrum dla czowieka, zaistniaej sytuacji czowiek religijny nie musi wstydliwie uwaa swej noci za sfer czysto prywatn. Spektakularne pod tym wzgldem, dy bulwersujce dla pobonoci europejskiej, s np. ruchy religijne w h Zjednoczonych, znajdujce swj wyraz m. in. w kociele elektrom", w dziaalnoci zawodowych religijnych kaznodziejw telewizyjnych, owych imprezach religijnych na stadionach i w publicznym obnoszeniu miblematami przynalenoci religijnej. dwienie nawrotem religijnoci jest tym wiksze, e - jak przepowiaday tanatalogie religii" - zgodnie ze sejentystycznym obrazem postpu )wego religia miaa spontanicznie umrze. Trudno dzisiaj powiedzie, chodzce zjawiska religijne lub religiopodobne maj charakter trway wejciowy, istotny czy przypadkowy. Jeszcze trudniejsza jest ich ocena, liona midzy innymi wiatopogldow pozycj wyrokujcego, zwaszcza )dzi niek ; edy o zjawiska ambiwalentne, jak religijna kontestacja w le katolickim czy inicjatywy ekumeniczne, ktre wzmagaj zainteresoreligiami, ale wi si take z ich relatywizujcym postrzeganiem, lub loznaczne, jak nie ulegajca od lat istotnej zmianie liczba osb regupraktykujcych w krajach zachodniej Europy. adzranie si religii (czy religijnoci) intryguje nie tylko profesjonalnych y zjawisk religijnych, lecz rwnie filozofw, politykw i literatw. W cu przemian kulturowych - zwaszcza tak subtelnych, jak religijne jednoznacznie wyrokowa o ich rzeczywistych przyczynach i mechaniz-

mach. Powody powrotu religii" mog by w rnych krajach rne, jak np. wzrost poczucia tosamoci i odrbnoci kulturowej narodw trzeciego wiata. Nawrt religijnoci" przypisuje si midzy innymi kryzysowi aksjologicznemu i rozczarowaniu wspczesn kultur, nauk i technik, ktre nie speniy przyrzecze zbudowania nowego wspaniaego wiata, wiata bez indywidualnych i zbiorowych zagroe. Paradoksalnie czowiek czuje si dzisiaj z wielu powodw bardziej zastraszony w wygodnym", technologicznie i ekonomicznie zaawansowanym wiecie. Tak zwane kultury prymitywne wyznaczay kademu czowiekowi wyranie okrelone miejsce i konkretne zadania w ramach jego wasnej spoecznoci, nadajc tym samym niekwestionowany sens jego wszystkim poczynaniom i ostatecznie jego yciu. Dokonujca si we wspczesnej kulturze europejskiej autonomizacja, relatywizacja i czsto rozpad wielu tradycyjnych wartoci sprawia, e ycie - pozbawione dynamizujcej siy ukierunkowujcego je celu - staje si dla wielu ludzi pozbawione sensu. Bardziej trwae przyczyny religii i religijnoci zwizane s z ludzkim istnieniem, z poczuciem przygodnoci czowieka, ale rwnoczenie i wykraczania poza kultur i doczesno 2 . Chodzi tutaj o co wicej, ni gosiy to rne psychologizujce, kompensacyjne teorie religii, wedug ktrych jest ona form faszywej wiadomoci i projekcj nie spenionych marze ludzkich w przysze ycie. Dowiadczenie transcendencji obejmuje bowiem take rzeczywisto przekraczajc czowieka i jego wiat, czyli sacrum, bez ktrego nie ma religii. Odwracajc znane powiedzenie K. Marksa mona by powiedzie, e to nie czowiek stworzy sobie religi, lecz religia tworzy czowieka. Z tego punktu widzenia religia i religijno jest odpowiedzi czowieka na dowiadczenie transcendencji, znajdujc swj wyraz w spoecznie akceptowanych wierzeniach religijnych oraz praktykowanych moralnych normach i kulcie. Niezalenie od interpretacji sam fakt oywienia i odrodzenia religijnego jest niewtpliwy. Przyczyni si on do tego, e od pocztku lat siedemdziesitych religia jest znowu traktowana na serio przez zachodnich intelektualistw [N. Smart 1973 s. 8]. Powtrnego naukowego przemylenia wymagaj tezy: e religia jest tylko przejciowym stadium kultury (A. Comte), e europejskie procesy sekularyzacyjne s powszechne i nieodwracalne (z sekularyzacyjnym modelem kultury pierwszy wystpi M. Weber), e religia naley do sfery zachowa prywatnych i odgrywa w kulturze rol przypadkow, uwa-

2

Religia - dostarczajc peniejszej hierarchii wartoci i poszerzajc w nieskoczono perspektywy ycia ludzkiego - stanowi ostateczne usensownienie kultury w ogle i umacnia wszelkie pozostae wartoci kulturowe" [Z. J. Zdybicka 1993 s. 371].



cowan wychowaniem w pewnej tradycji religijnej i na og negatywn, ujc rozwj kulturowy i cywilizacyjny, e midzy religi i owieconym imem (nauk) zachodzi istotny i nieprzezwyciony konflikt itp. Obser/any wzrost religijnoci wiadczy, e religia bynajmniej nie wymiera, e zeby religijne, chocia niekoniecznie w postaci wyranie zinstytucjozowanej, s uniwersalne i trwae. Okazuje si rwnie, e takie procesy, zamieranie autentycznych potrzeb religijnych lub ich wieckie sposoby jokajania s bardziej skomplikowane, ni sugerowaa to wizja wiata nego od religii. To, co brano za mier religii w ogle, byo czsto .miana jednej formy religijnoci w drug, przejciem od religijnoci ytucjonalnej do nieformalnej 3 .

>) Po roku 1945 nauki religiologiczne okrzepy instytucjonalnie, zwikszyy ciowo oraz rozpady na szereg dyscyplin specjalistycznych, obejmujc aniami mnogo i rnorodno zjawisk zaliczanych czciowo cusyjnie - do religijnych, jak np. nowe religie", humanizm, nacjonalizm aoizm. Rozwj nauk religiologicznych w Europie i USA, a take w ach Ameryki aciskiej, Azji i Afryki jest wyrazem rosncego naukowego iteresowania religi na caym wiecie. Wzrasta liczba profesjonalnych aczy zjawisk religijnych, dyscyplin religiologicznych, instytutw awczych i katedr religioznawstwa, naukowych i popularnych publikacji z resu religii oraz krajowych i midzynarodowych zjazdw, kongresw, ferencji i sympozjw powiconych religii 4 . akociowo nowa sytuacja we wspczesnych badaniach nad religi kae orykom dziejw bada nad religi nazywa to, co dziao si przed rokiem 5, okresem klasycznym 5 . Tak np. J. Waardenburg [1978b s. 189] przestawia tradycyjnemu (oId style), tj. J. Wacha, religioznawstwu nowy styl v style) bada nad religi. Nowego stylu badanie religii nie polega o na odkryciu nowych faktw, wczeniej nie znanych, ale na dalszym btelnieniu sposobw, w jakie mona stwierdza fakty i je interpretowa".

Zasadnicze znaczenie dla dalszego rozwoju bada religioznawczych miao powoanie do ycia w 1950 roku midzynarodowej organizacji badaczy religii International Association for the History of Religions i organizowane przez ni midzynarodowe kongresy i konferencje [U. King 1984 s. 48 n.]. Przyczyniy si one do intensyfikacji bada nad religi, wzrostu wiadomoci metodologicznej i rygorw naukowoci, zrozumienia powodw odmiennoci stanowisk i podej. wiadectwem odejcia od wczeniejszego etno- i europocentryzmu w badaniach religioznawczych jest ich wyrane umidzynarodowienie, czego wiadectwem s chociaby wspomniane midzynarodowe kongresy. Ronie liczba powanych religiologw pozaeuropejskich, ktrzy wychodzc z wasnej tradycji kulturowej - wnosz nowe perspektywy w badanie religii. Dochodzi do cilejszej wsppracy badaczy europejskich i pozaeuropejskich, m. in. przez zakadane instytuty religioznawcze w krajach azjatyckich i afrykaskich. Przyszo naukowych i uniwersyteckich zainteresowa religi wie si z losem ksztacenia humanistycznego i nauk humanistycznych w ogle, dla ktrych - take z powodw finansowych - jest coraz mniej miejsca w powszechnej edukacji, nastawionej na produkowanie wsko wyksztaconych specjalistw do konkretnych zada wspczesnego ycia. Rozwojowi zewntrznemu towarzyszy zrnicowanie wewntrzne bada religiologicznych 6 : pluralizm punktw widzenia, celw, podej i metod, powstawanie nowych dyscyplin religiologicznych, postpujca specjalizacja, odejcie od uniwersalnych generalizacji i teorii o wielkim zasigu, przezwycianie rnych etno- i europocentryzmw 7 oraz podejcie interdyscyplinarne. Poczynajc od skromnych zakresowo dziewitnastowiecznych bada historyczno-filologicznych i porwnawczych nad wybranymi religiami pozaeuropejskimi, nauki religiologiczne stawiaj sobie coraz bardziej ambitne cele teoretyczne, jak opis i wyjanienie, interpretacja i rozumienie zjawisk religijnych, oraz praktyczne, jak prognozowanie zjawisk religijnych, wpywanie na ich rozwj i ksztat, wykorzystywanie religii w polityce spoecznej, przygotowywanie specjalistw od spraw religii i organizatorw ycia spoecznego.

3

Oryginalne i zarazem kontrowersyjne wyjanienie wzrostu religijnoci podaje S. owski [1993 s. 28]: Wydaje si, e jedn z najwaniejszych przyczyn wzrostu znaczenia ze religijnych we wspczesnym wiecie jest take pojawienie si opozycji wobec scijaristwa. Idzie w tym wypadku o protest przeciwko racjonalizacji religijnoci, zjawiska ardlej zaawansowanego wanie w religii chrzecijaskiej". 4 Na temat aktualnego stanu nauk religiologicznych zob. J. Waardenburg [1978a s. 56 n., n.]. Przegld najnowszych prac religioznawczych z obszaru jzyka niemieckiego podaje P. s [1988]. Wyrazem wiadomoci naukowej i metodologicznej religioznawcw s artykuy trte w 16 tomach Encyklopedii religii zredagowanej przez M. Eliadego [1987]5 Por. tytuy monografii J. Waardenburga [1973-1974] i F. Whalinga [1984-1985].

Niekiedy [F. Whaling 1985] wymienia si trzy style antropologicznych bada nad religi, okrelane jako amerykaski, brytyjski i francuski. Antropolodzy amerykascy poszukuj socjologicznych i psychologicznych wyjanie dla religii, brytyjscy interesuj si relacj midzy czowiekiem (religijnym) i spoeczestwem, francuscy zajmuj si badaniem tego, co czowiek s dzi o spoeczestwie i religii. Za wyraz imperializmu pojciowego wczeniejszego (klasycznego) religioznawstwa uwaa u . King [1984 s. 148] m. in. uywanie terminw greckich i aciskich w tytuach prac religioznawczych oraz upodobanie do badania religii antycznych i klasycznych.



lu religioznawcw opowiada si raczej za poszerzeniem zakresu bada nawczych. Na przykad N. Smart wcza w nie komunizm, humanizm nalizm 8 . Rwnoczenie w stosunku do okresu klasycznego nastpio e przesunicie przedmiotu bada religioznawczych. Panuje przekonanie, noznawstwo (study of religion) zajmuje si wszystkimi tradycjami ymi, korzystajc z wszystkich dostpnych metod ich badania. O ile Inio zajmowano si gwnie wymarymi religiami archaicznymi i ajcych ludw etnicznych (pierwotnych), jak rwnie klasycznymi imi istniejcych wielkich religii [F. Whaling 1984 s. 17 n.], dzisiaj podejcie bardziej caociowe, z uwzgldnieniem pluralizmu i 3wania wszystkich typw zjawisk religijnych zachodzcych w wiecie :esnym, ze szczeglnym zwrceniem uwagi na religie wspczesnych sstw zachodnich i krajw trzeciego wiata w obliczu gwatownych n spoecznych, politycznych i gospodarczych. Pod wpywem alizmu i filozofii analitycznej religioznawcy zwrcili rwnie uwag k religijny, a nie sam tre tekstw religijnych 9 , ci religiologiczne (religioznawcze) dysponuj obecnie szeregiem jalizowanych podej i metod badawczych, jak metoda genetyczna czno-filologiczna), porwnawcza, fenomenologiczno-hermeneutyczna, iczna, funkcjonalna, strukturalna, analityczno-semiotyczna itp. )dne podejcia do religii uwaa si za komplementarne raczej ni ncyjne. O ile wczeniej istniaa tendencja do ostrego przeciwstawiania znych nauk o religii nieteologicznym, dzisiaj nauki religiologiczne j w kierunku podejcia bardziej integrujcego, majc nadziej 'ciy w ten sposb redukcjonizm wczeniejszych teorii religii [U. 984 s. 137]. Pewna rezerwa dotyczy nadal korzystania z metod znych oraz filozoficznych, ktre koncentruj si na jednym typie jest to czsto widoczne w przypadku filozofii religii uprawianej przez chrzecijaskich), jje wsplne przekonanie, e badanie religii musi si opiera na silnym mcie danych empirycznych, dostarczanych gwnie przez histori etnologie religii i antropologi religii. Samo gromadzenie danych nie wystarcza, gdy ich interpretacja dokonuje si w wietle

wczeniejszej teorii. Odrzuca si wic naiwny pogld pozytywistw, e istnieje zewntrzny wiat obiektywnych danych religijnych, dajcych si indukcyjnie zaobserwowa, opisa bezstronnie w jzyku empirycznym za pomoc cigu zda, odpowiadajcych obiektywnym faktom. Panuje cicha zgoda co do poytku z fenomenologicznej kategorii epoche (zawieszenie sdw celem rozumienia) i Einfiihlung (empatia) przy badaniu zjawisk religijnych. Panuje rwnie przekonanie, e religioznawstwo rni si od nauk przyrodniczych, poniewa ma do czynienia z danymi, ktre dotycz osb. Zblia to religioznawstwo zarwno do nauk humanistycznych, jak i spoecznych, do sztuki, jak i do nauki [F. Whaling 1984 s. 25-26]. Chocia mniej wicej od poowy XX wieku uwaano ewolucjonizm i dziewitnastowieczne ewolucjonistyczne teorie religii za przestarzae, uderzajc cech amerykaskiej antropologii ostatnich trzydziestu lat jest wanie powrt ewolucjonistycznego punktu widzenia (L. A. White, J. H. Steward), rzutujcego oczywicie rwnie na podejcie do religii. Wczeniej powstay na gruncie socjologii funkcjonalizm (a pniej strukturalizm), sprzeciwiajc si ewolucjonistycznemu punktowi widzenia, zacz podkrela fakt, e religia stanowi integraln cz systemu spoecznego. Jego zasug jest to, e zwrci uwag na spoeczn rol religii. Jednak opisuje on i wyjania nie tyle religi, ile spoeczestwo przez odniesienie do religii [M. E. Spiro 1968 s. 120], O ile w XIX wieku religioznawcy interesowali si gwnie genez 10 i ewolucj religii, o tyle w XX wieku zajli si najpierw natur i istot religii (fenomenologia i strukturalizm), by przej do badania jej znaczenia i funkcji w spoeczestwie, relacji midzy religi a polityk, spoeczestwem, gospodark, kultur, zwaszcza w kierunku badania ycia religijnego na co dzie" [U. Tworuschka 1983]. Zainteresowania te zmuszaj religioznawc do korzystania z bardziej empirycznych metod badania. wiatopogldowo nauki religiologiczne zajy bardziej wywaone stanowisko, chocia nadal prbuje si instrumentalnie wykorzysta ich wyniki do pozanaukowych celw ideologicznych. Dawne spory o genez i rozwj religii straciy na ostroci. Widoczne jest odejcie od poszukiwania pocztkw religii na rzecz synchronicznego (strukturalnego) badania religii jako systemu spoecznego i symbolicznego oraz przypisywanie niewielkiego znaczenia procesom historycznym. Zdano sobie spraw, e na pytanie o pochodzenie religii,

x przykadowo list problemw [J. Waardenburg 1978b s. 204] dyskutowanych na ji IAHR w Turku (1973) oraz bardziej oglniejsze tematy na s. 211 n. Whaling [1985 s. 236] wymienia nastpujce tematy antropologii religii: problem eligii, fakt pluralizmu religijnego (np. czy istniej podstawy do przedkadania religii ycznych nad politeistyczne), stosunek religii do innych dziedzin kultury, badanie nad religia a osobowo, religia a procesy socjalizacyjne, rola religii w konfliktach :h itd.

Wszystkie teorie genezy religii pozostaj na poziomie spekulatywnych hipotez, ktre nie zostay ani potwierdzone, ani odrzucone, gdy nie ma metod, ktre by na to pozwoliy. E. E. Evans-Pritchard [1965] dziwi si, e powani skdind autorzy wypowiadali pogldy na temat pocztkw i rozwoju religii, ktre s niezgodne ze zdrowym rozsdkiem. Zwraca uwag, e ich autorzy w tym czasie byli najczciej agnostykami lub wprost ateistami. Jako locus classicus przytacza ksik F. B. Jevonsa Introduction to the History of Religions (1896).

NAUKA WOBEC RELIGII SYTUACJA PO ROKU 1945

19 39

ktre tak fascynowao badaczy w XIX wieku, niepodobna odpowiedzie w ramach samych bada historyczno-porwnawczych. Skonio to niektrych religioznawcw do potraktowania tego zagadnienia jako problemu pozornego. Postawione w przeszoci teorie na temat genezy religii (animizm, fetyszyzm, totemizm, manizm, dynamizm, magia, politeizm, pramonoteizm) uwaa si dzi w wietle danych naukowych za niemoliwe do utrzymania, w najlepszym wypadku za mniej lub bardziej prawdopodobne hipotezy 11 . Poddano krytyce wiele innych tradycyjnych teorii i poj religiologicznych, nie wyczajc uywanego w okresie klasycznym pojcia religii, ktre uznano za nie obejmujce zjawisk w kulturach pozaeuropejskich. Ze wzrostem wiadomoci metodologicznej religioznawcy lepiej uwiadomili sobie fakt, e stosowane przez nich empiryczne metody nie pozwalaj na postawienie oglnego problemu prawdziwoci religii, tym bardziej za istnienia lub nieistnienia transcendentnego przedmiotu wierze religijnych. Zewntrznej i wewntrznej konsolidacji nauk religiologicznych 12 nie towarzyszy jednak proporcjonalnie rozwj teoretyczny. W sposb typowy dla naszych czasw brak jest uoglnionych i dominujcych teorii religii. Surowo stan antropologii religii po drugiej wojnie wiatowej ocenia C. Geertz [1992 s. 498, oryg. 1973]: Pierwsz cech antropologii religii jest to, e nie wida w nich adnego istotnego teoretycznego postpu. Ich autorzy yj z pojciowego kapitau swych poprzednikw, dodajc do niego bardzo mao, jeli nie liczy pewnego wzbogacenia empirycznego. Drug cech jest czerpanie poj z bardzo wskiej tradycji intelektualnej, do ktrej nale Durkheim, Weber, Freud, Malinowski. Wszystkie niemal prace powielaj podejcie jednej lub dwu z tych niemiertelnych postaci". W mnstwie nagromadzonego szczegowego empirycznego materiau religioznawczego przestali ju, zda si, orientowa sami religioznawcy. Opanowanie istniejcego materiau empirycznego i teoretycznego przekracza moliwoci jednostkowego umysu take dlatego, e wiedza religiologiczna rozpada si na szereg specjalistycznych dziedzin i poddziedzin badawczych o wasnym zakresie bada. W empirycznych naukach religioznawczych sytuacja taka jest poniekd metodologicznie zrozumiaa: adna bowiem nauka

" Wikszo bada nad religi koncentrowaa si na historycznym lub psychologicznym pochodzeniu wierze religijnych, stawiajc pytania, na ktre mona byo odpowiedzie tylko spekulatywnie" [W. Davis 1987 s. 394]. 12 Nie jest ona jednak taka, jak mona by sobie yczy. Instytucjonaln niezaleno dziedziny Religionswissenschaft zapewnia maa tylko liczba profesjonalnych katedr i stanowisk w religioznawstwie oraz maa liczba instytutw socjologicznych, gdzie przeprowadza si badania nad religi w spoeczestwach zachodnich i rozwijajcych si krajach" [J. Waardenburg 1978b s. 209].

szczegowa, ze wzgldu na partykularno podejcia, nie zapewnia maksymalnie oglnej teorii religii. Ograniczon liczb nowych podej w naukach religiologicznych oraz twrczych pomysw u zawodowych religioznawcw na temat roli religii w dziejach cywilizacji tumaczy J. Waardenburg [1978b s. 210] faktem, e religioznawstwo, ktre nigdy nie byo zbyt popularne na uniwersytetach europejskich, dzisiaj cieszy si jeszcze mniejszym zainteresowaniem, do czego przyczynia si w spoeczestwach zachodnich zanik zainteresowania dla kadego rodzaju zjawisk religijnych oprcz wasnego bezporedniego dowiadczenia lub przekonania". Sytuacja teoretyczna w naukach religiologicznych nie uatwia czowiekowi - powodowanemu ciekawoci, chci poszerzenia i pogbienia wiadomoci lub wasnymi rozterkami religijnymi - zrozumienia religii. Staje wobec ogromu literatury religiologicznej, mnogoci danych faktograficznych oraz konkurujcych ze sob teorii. Nadto poza waciwymi dyscyplinami religiologicznymi na temat religii wypowiadaj si od dawna teologia, filozofia i szeroko pojta literatura. Wnioski wypywajce z lektury prac religiologicznych s dalekie od jednoznacznoci. Zebrany materia empiryczny na temat rozlicznych form kontaktowania si czowieka z rnie pojmowan sfer sacrum, na temat powstania religii, jej struktury i funkcji nie daje zadowalajcej odpowiedzi na w pewnym aspekcie zasadnicze pytanie o rzeczywiste miejsce i rol religii w yciu ludzkim. Liczne uoglniajce teorie religiologiczne, budowane na gruncie bada empirycznych, usiuj wprawdzie odpowiedzi dostarczy, s one jednak jednostronne, a niejednokrotnie ze sob sprzeczne. Zebrany materia empiryczny i teoretyczny moe natomiast suy jako dobry punkt wyjcia uoglnionych, cile filozoficznych pyta o natur (czym jest?) i filozoficzn genez (dlaczego istnieje?) religii. Religi mona lubi lub nie, nie mona jednak przeczy temu, e istnieje (J. M. Bocheski). Dotychczasowe badania nad religi pozwalaj stwierdzi, ze towarzyszy ona ludzkoci od zarania dziejw. Nie dostrzeono plemienia cz y narodu pozbawionego jakiej postaci religii i religijnoci. Religia, zdaniem wielu religiologw, naley do konstytutywnych i niezbywalnych e 'ementw ludzkiego ycia. W wietle przeprowadzonych ju bada trudno zasadnie podtrzymywa uproszczon ewolucjonistyczn tez o istotnym lozwoju idei Boga" - od prymitywnych form animizmu do politeizmu i do m onoteizmu, jak to twierdzili badacze religii pozostajcy pod wpywem dziewitnastowiecznego darwinizmu spoecznego. W tle kadej postaci dowiadczenia religijnego - dowiadczenia transcendencji - mona zwykle dkry warunkujc je rzeczywisto, nazywan rnie, ale posiadajc te olne waciwoci, ktre chrzecijastwo zwyko przypisywa Bogu.

SYTUACJA PO ROKU 1945 NAUKA WOBEC RELIGII

20 40

W religiach tzw. kultur niepimiennych (pierwotnych) sacrum - jako bg, najwysza istota, bstwo, sia numityczna (numinosum) itp. - jest tak namacalnie wszechobecne, e pytanie o jego istnienie jest odbierane ze zdziwieniem i niezrozumieniem. Ta wanie wszechobecno wymiaru religijnego bya niekiedy powodem do okrelania niektrych ludw jako pozbawionych religii. Czowiek pierwotny na kadym kroku dostrzega obecno i dziaanie istot i si numitycznych (w narodzinach, chorobie, mierci i najdrobniejszych zdarzeniach dnia codziennego), a uznanie ich i podporzdkowanie si im dokonuje si spontanicznie i naturalnie. Bez religii ycie nie jest tu po prostu moliwe. Czowiek Zachodu" natomiast uniezaleni si w duym stopniu dziki cywilizacyjnemu postpowi nauki i techniki od wypadkw losowych, klsk ywioowych i chorb, pozostaje wic na co dzie w innej relacji do sacrum ni czowiek pierwotny. Jednak i on nadal spotyka si z religi w wielu wanych momentach swego ycia. Jej egzystencjalne znaczenie jest szczeglnie widoczne w obliczu bolenie przeywanego przemijania postaci tego wiata": rozpadu rzeczy, niezawinionego cierpienia, mierci wasnej i bliskich. Pobiena nawet obserwacja pokazuje, niezalenie od pozytywnej lub negatywnej oceny tego faktu, e religia wywieraa w przeszoci i nadal wywiera przemony i trway wpyw na oblicze wiata, e w wielu krajach ksztatuje ona ludzkie sposoby widzenia i wartociowania wiata, wpywajc na zachowania jednostkowe i spoeczne.

c) Od chwili powstania nauki religiologiczne wywoyway zarwno u wierzcych, jak i niewierzcych faszywe obawy i nieuzasadnione nadzieje. Zwaszcza przypisywane funkcje emancypacyjne, krytyczne i relatywizujce byy rdem otwartej lub ukrytej niechci, a co najmniej rezerwy wobec bada religioznawczych. Podjcie bada nad religi wymagao czsto aktu odwagi intelektualnej, gdy widziano w nich targnicie si na sfer sacrum - witokradztwo. Wiele musiao upyn czasu, zanim religioznawstwo, zajmujce si pocztkowo tylko religiami pozaeuropejskimi, podjo rwnie badania nad chrzecijastwem, traktujc je - z naukowego punktu widzenia susznie - jak jedn z wielu istniejcych na wiecie religii. Niechtn czasem postaw ludzi wierzcych wobec naukowego badania wasnej religii rodzi napicie midzy otwartym podejciem naukowym do religii a ich wasnymi oczekiwaniami religijnymi [N. Smart 1973 s. 3 n.j. Naukowe badanie religii, racjonalizujce i obiektywizujce, dokonuje bowiem swoistej desakralizacji (redukcji i relatywizacji) nadprzyrodzonego wymiaru religii, ktry wedug wierzcych nie poddaje si ex definitione procedurom naukowym. Rwnie wyniki bada religiologicznych nie s obojtne ani dla osb traktujcych na serio sw religijn przynaleno, ani dla egzystencjalnej

sytuacji samego badacza. Poniewa religia naley do sfery zjawisk zwizanych aboko z caym yciem ludzkim, uprawianie naukowych bada nad religi wywiera zwrotny wpyw na religijno jej wyznawcw i badan religi. Badajc religi, zwizan gboko z ca sfer kultury, moralnoci, spoeczestwa, polityk, rodowiskiem geograficznym, czowiek dowiaduje si rwnoczenie co o sobie samym. Wiadomo, jak zastosowanie nowoczesnych metod historycznych do Pisma w. zmienio stosunek chrzecijastwa do Biblii, stajc si przyczyn wzrostu postawy agnostycznej w naszych czasach. Nieufno wierzcych wobec naukowych bada nad religi ma swe podstawy rwnie w fakcie, e w niektrych okresach i rodowiskach ich wyniki zawaszczaa instrumentalnie propaganda ateistyczna do krytyki i negacji religii- Czasami te katedry religioznawstwa powstaway w miejsce likwidowanych katedr teologii. Niektrzy badacze, posugujc si redukcjonistycznym pojciem religii, traktowali swj wycinkowy (historyczny, socjologiczny, psychologiczny) punkt widzenia jako cao prawdy o religii i wystpowali wprost (ideologicznie) w imi owieceniowej prawdy naukowej przeciw religijnym zabobonom". Religioznawstwo nosi dwie cechy: powstao przez odczenie si od teologii i wielokrotnie wystpowao wrogo wobec Kocioa" [J. P. Steffes 1974 s. 62]. W podobnym duchu pisze Werblowsky [1974 s. 182]: Mona chyba stwierdzi, e religioznawstwo znajduje si w subie ideaw liberalnego humanizmu w taki sam sposb, w jaki wczeniej teologia suya yciu religii". Rezerw teologw wobec bada religioznawczych oddaje postawa A. von Harnacka, ktry uwaa, e uprawianie bada religioznawczych jest dla teologa nie tylko bez poytku (kto zna chrzecijastwo, zna kad religi!"), lecz take szkodliwe, bo relatywizuje wiar chrzecijask. Podobne jest stanowisko K. Bartha i idcej za nim tzw. teologii dialektycznej, ktra odrzucajc moliwo religii naturalnej, zajmuje rwnie niechtn postaw wobec religioznawstwa. Przeciwny pogld gosi tzw. szkoa religijno-historyczna, ktra chciaaby zamieni teologi w religioznawstwo, a religi chrzecijask traktowa na rwni z innymi [W. Baetke 1974 s. 133]. Brak zaufania do nauk religiologicznych wynika m. in. z bdnego pojmowania ich natury i zada. rdem tego s faszywe oczekiwania, podtrzymywane ju to w imi owieconego rozumu, ju to samej religii. Jedni oczekiwali, e nauki te poddadz rzeczowej krytyce religi w ogle lub konkretn jej posta (zwykle chodzio o chrzecijastwo), inni, e bd a Pologi wyznawanej przez nich religii lub religii w ogle. Z jednej strony Za rzuca si badaczom religii, e - kierujc si owieceniowym pojciem 'acjonalnoci i chci likwidowania przesdw - d do usunicia religii ze sfery ycia publicznego i prywatnego, suc w rzeczywistoci polityce

NAUKA WOBEC RELIGII SYTUACJA PO ROKU 1945

21 43

laicyzacyjnej, z drugiej strony uwaa si, e nauki religiologiczne s w znacznych swych partiach religijnie zaangaowane, kryptoteologiczne, de facto propaguj postaw i wartoci religijne (zarzut ten kieruje si np. pod adresem fenomenologii religii). Nieufno wobec nauk religiologicznych ustpi, gdy religiolodzy oraz czytelnicy ich prac uwiadomi sobie faktyczne moliwoci, ale i zarazem granice poszczeglnych nauk religioznawczych. Waciwie bowiem rozumiane ani nie zastpuj religii, ani jej wprost nie zagraaj, ani te nie dopeniaj. Religiolog powinien si liczy z moliwoci, e prowadzone przez niego teoretyczne rozwaania mog zmieni jego dotychczasowe zapatrywania na religi, (nawet doprowadzi do zaprzestania praktykowania wasnej religii). Nie oznacza to jednak, e badania religiologiczne wiod per se do krytyki religii, gdy rwnie dobrze mog one suy ukazywaniu jej nieodzownoci w jednostkowym i spoecznym yciu ludzi. Naukowe zainteresowanie religi nie musi by wynikiem utraty zaufania do wasnej religii. Moe bowiem mie swe podstawy w poczuciu posiadania prawdy i dostrzeganiu jej w innych formach religijnoci i religiach, ktre jak uczy Sobr Watykaski II w Deklaracji o stosunku Kocioa do religii niechrzecijaskich (Nostra aetate) - odbijaj promie owej Prawdy, ktra owieca wszystkich ludzi" (2.2). Obawa, e kade naukowe spojrzenie na religi musi si wiza z jej racjonalizujcym odarciem z momentu sakralnego (jak to przyjmuje np. protestancka teologia dialektyczna), opiera si na zaoeniach fideistycznych i nie usprawiedliwionym (take religijnie) pesymizmie co do poznawczych moliwoci czowieka. Chrzecijastwo hoduje optymistycznemu przekonaniu, ktremu wielokrotnie i przy rnych okazjach dawa wyraz Jan Pawe II, e wyniki rzetelnych, tj. wiadomych swych moliwoci, bada naukowych nie stanowi istotnego (najwyej przypadkowe) zagroenia religii. Skoro religia, obok moralnoci, nauki i sztuki, jest wan dziedzin kultury i ycia ludzkiego, mona j i naley bada rodkami naukowymi. W sytuacji, gdy ronie znaczenie religii - cho sdzono, e jej rola w miar tzw. cywilizacyjnego rozwoju spoeczestw bdzie male - mona wymieni wiele racji, dla ktrych wyniki bada religioznawczych mog mie wane znaczenie teoretyczne i praktyczne. Okrelona wiedza o zjawiskach religijnych powinna] wic stanowi element oglnego wyksztacenia kadego czowieka. Znane powiedzenie M. Mullera (kontrastujce ze wspomnian wypowiedzi Harnacka) przypomina, e kto zna jedn tylko religi, ten nie zna adnej. Brak podstawowej wiedzy religijnej uniemoliwia czowiekowi rozumiejc orientacj w wiecie wspczesnym, wyjanienie faktu pluralizmu religijnego, istniejcych rnorodnych instytucji religijnych oraz indywidualnych wierze,

przekona, wartoci i sposobw zachowania, uformowanych w przeszoci czsto wanie przez religi; uniemoliwia rwnie racjonalne uzasadnienie wiadomego wyboru wasnej religii lub ewentualnie jej odrzucenia. Wiedza o innych religiach moe sprzyja pogbionemu praktykowaniu wasnej religii, rwnie jej obronie lub krytyce oraz postawie krytycznej wobec religii uwaanych za nieprawdziwe. W obliczu wszechobecnoci zjawisk religijnych czowiek nie moe nie stawia sobie pytania o znaczenie religii- Z tej perspektywy problem religii nie je

Documents

Bronk Andrzej - Nauka Wobec Religii