Bülent Öztürk, Karadeniz'de Dinsel Yaşam ve Kültler, Aktüel Arkeoloji 18 (2010) 38-49

7/31/2019 Blent ztrk, Karadeniz'de Dinsel Yaam ve Kltler, Aktel Arkeoloji 18 (2010) 38-49

1/7

Aktel Arkeoloji36 Aktel

KLTLERKARADENZde DNSEL YAAM

Amasra Arkeoloji Mzesi bahesi, DZafer Getiren Nike betimi,


2/7


abiat ve tabiat olaylarnn olaanstl ve mucizev ka-rakteri karsnda kendisini aresiz ve gsz hisseden ilkainsan, bu duygularn uyandrd korkusunu gidermek adnatabiata dair her eyi tanrlatrmtr. Bununla da yetinmeye-rek, yaratt bu tanrsal gler iin mitolojik hikyeler ere-

vesinde tapnaklar veya klt meknlar ina etmi ve bylecedinsel hayatnn temelini meydana getirmitir. Bu oktanrl

inan sistemi hemen hemen tm ilka toplumlarnda ben-zer bir geliim gstermise de, corafi koullarn ve farkletnik unsurlarn, dinsel inanlarn farkllamasnda ve eit-lenmesinde en nemli etkenler olduu bilinen bir gerektir.Bu geliimin izlenebildii blgelerin nadir rneklerinden biride Karadeniz Blgesidir.

Bilindii zere denize paralel uzanan dalar, blge-yi ky ve i kesim olarak birbirinden ayrr. Bu corafiayrlma, blgenin kendi iinde nfus, kltr ve inan bak-

mndan farkllklar olumasnda en nemli nedenlerden biriolarak grlr. Zira ky kesimlerinin deniz yoluyla gelen dkltrlere ak olmasna ramen, i kesimler daha ok orga-nik balantsnn bulunduu Phrygia (Frigya), Kappadokia(Kapadokya) ve Armenia gibi blgelerden tanan kltrler-le etkileim halinde kalmtr. Bunun yan sra siyasi, asker,ticari ve din sebeplerle blge zerinden gerekleen nfus

hareketleri, zamanla kentlerde farkl etnik unsurlarn olu-masn salam bylece hem yeni kltrler blgeye tan-m, hem de zamanla yeni ortak kltrlerin douuna zeminhazrlanmtr. Bu durumun en belirgin gstergesi de dinselyaamda olmutur.

Karadeniz insannn bilinen ilk dinsel inan biimi; yerelkavimler/kabileler, Hititler ve Friglerin etkisinde ekillen-mitir. Bu inan, Anadolunun dier blgelerinde de skarastladmz, doann verimliliinin bir ifadesi olan Ana

anra/Bereket anrlarna; doann gazabndan, kt g-lerden, hastalklardan ve savalardan koruyan Koruyucu/Sa-

va anrlara ve tabiat olaylarnn kiiletirilmesi olan Doaanr ve anralarna tapnm eklinde olmutur.

Hellenler, koloniler kurmak zere anayurtlarndan Ka-radeniz kylarna geldiklerinde, beraberlerinde ok tanrlOlympos tanr sistemlerini de tamlard. Karadeniz kent

sikkelerinde, yaztlarnda veya arkeolojik buluntularnda her-hangi birisine kolaylkla rastlayabildiimiz bu tanr/tanra-larn balcalar arasnda Aphrodite, Apollon, Ares, Artemis,Asklepios, Athena, Demeter, Dionysos, Eros, Hades, Helios,Hera, Hermes, Hygieia, Nike, Nympheler, Poseidon, Selene,ykhe ve Zeusu sayabiliriz. Ancak, ulatklar ou blgedeyerel halklarn kendi yerel inanlaryla karlamlard. By-lece, zaman iinde Hellen dini ve yerel inanlar arasnda do-al bir dinsel kaynama sreci yaanmtr. Ortak bir dinsel

paydada bulumak zaman alm; ancak ok da zoolsa gerekir. Zira tapnm ekli, tanr/tanra adlar larda farkllklar bulunsa da her iki inann da tezellikleri tad aikrdr; hepsi yaamn iindetadr ve doaya yneliktir. Hemen unu da belirtHellen tanr/tanralarnn ayn ilevsellie sahip tanralar ile beraber tapnm grm olmasnn

ska rastlanmaktadr. Bunun en gzel yansmalarya kan tanr/tanra adlarnda bulabiliyoruz. Zepios ve Zeus Syrgastes bilinenlerin sadece iki rnelece artk Hellen tanr/tanralarnn, Hristiyanldin ilan edildii MS 4. yzyl sonuna kadar Karadesel hayatnda etkin ekilde var olduunu antik kaytakip edebiliyoruz. Bununla birlikte, hem siyasi veartlar hem de corafi ve gelenekten kaynaklananbir yerleim yerinde belli bir tanr/tanraya il ik

aradeniz, sahip olduu esiz corafi zellikleri (dalar, yaylalar, ormanlar,rmaklar, ovalar, maaralar, elaleleri, su kaynaklar v.b.), zengin bitki rts,bereketli topraklar, deiken iklimsel koullar ve hrn deniziyle, kucak atinsanlar ve halklar birebir etkisi altna almtr. Bu etki ise, yansmasn blgedeortaya kan kltrn ve dinsel yaamn eitli ve zengin olmasnda gstermitir.

K

Blent ZTRK

Amasragenelgrnm,

Aykan

ZENER


3/7


daha n plana karabilmekte; onlarn, yrenin batanr vetanras olarak tapnm grmesine neden olabilmekteydi.Ayrca Hellen tanr ve tanralarnn, Anadolunun genelindeolduu gibi, Karadenizde de farkl kimliklere brnebildik-lerini ve yerel ihtiyalar hatta koullar dorultusunda farklilevlere sahip tanr ve tanralar olarak karmza kabil-diklerini sylemek de yerinde olacaktr. Hellence bir isim

tayan tanr veya tanrann stn kazdmzda altndanyerel bir unsurun kmas hi de artc grlmemeli, buisimlerin yerel dinsel inanlara giydirilmi kyafetler olduuher zaman gz nnde bulundurulmaldr. Bunun en belir-gin rneklerinden birini oluturan Olymposlularn batan-rs Zeus, Karadeniz Blgesinde tapnm gren ve en yaygnklt bulunan tanr olmu ve neredeyse hemen her yerleimyerinde bu tanrya ilikin izler bulunmutur. Kimi zamansadece kendi adyla, kimi zaman da yerel ya da Karadeniz

dndan gelen tanrlarla beraber orta k tapnm gren Zeus,birok epitheton (lakap) ile anlm, kimi yerde kentlerinkoruyucusu olarak grlm kimi yerde ise bereket getirentanr olarak dnlmtr. Bugn Amasyann dousundaYassal (Ebemi) Beldesi snrlar iinde, 1300 m ykseklikte-ki, Zeus Stratiosa ithaf edilen kutsal al an, dierleri arasndan plana kmaktadr. Askerlerin koruyucu ve sava tanrs

olduu anlalan Zeus Stratios, yrenin batanrs olarak ta-pnm grmtr. Adlarn burada bulunan Roma mparator-luk Dnemi yaztlarndan bildiimiz civardaki yerleim yer-lerinin temsilcileri, bu kutsal alanda tren amac ile bir arayageliyorlar ve bu sayede siyasi birlikteliklerini de kuvvetlendi-riyorlard. Gene bu dneme ait Amaseia kent sikkeleri ze-rinde grlen antsal ate suna, tanr adna yaplan kurbantrenlerine iaret etmektedir. Amasya Mze Mdrlncebu alanda yaplan al malar, bugn grlebilen kalntlarn

stteki fotoraf: Yassaldaki Zeus Stratiosaithaf edilen kutsal alan. Zeus Stratios, askerlerinkoruyucusu ve sava tanrs olarak blgede nemlibir tapnm grmtr. Kaz almalar AmasyaArkeoloji Mzesi tarafndan yaplmtr.

st sadaki fotoraf: Zeus Stratios kutsal alanndabulunan sunak ta. Amasya Arkeoloji Mzesi.

Aykan ZENER

Alt sadaki fotoraf: Amasra Arkeoloji Mzesibahesi.Aykan ZENER


4/7


bir tapnaktan ziyade, olaslkla bu sunaktangnmze kaldn ve meknn MS 4. yzyl-daki bir yangn sonucu tahrip olduunu ortayakoyar. ios/ieion kenti sikkelerinde karm-za kan kentin ba tanrs Zeus Syrgastesinise rakya balantl bir tanr olduu d-nlmektedir. Bir sikke rneinden yola -klarak ve yaplan son arkeolojik almalar

nda kentte anryaadanm bir tapnan olma-s da ihtimal dhilindedir.Ayrca Amastriste Zeus

Strategos ve Zeus Ahura-mazda, Abonouteikhos/Ionopoliste Zeus Poa-rinos, Eukhaitada Zeus

Epikarpios, Kastamo-nu Dadayda Zeus

Bonitenos veSebastoupolisteZeus Pylaioskltleri de bl-genin bilinen di-er nemli Zeus

tapnmlardr.

Blge iin dier nemli bir klt, zm ve arap anr-s Dionysos kltdr. anrnn ve kltn blgedeki etki-sini, M 88de Kkasyadaki Hellenler adna Romayakar byk bir mcadele balatan Pontus Kral VI.Mithridates Eupatorun (M 133-63), Hellenler tarafndanEuhios, Nysios, Bacchus ve Liber olarak nitelendirile-rek Dionysos ile bir tutulmasnda grebilmekteyiz. Bu zde-letirme Mithridatesin Dionysos olarak betimlendii Amisoskentine ait krallk dnemi sikkelerinde daha ak ekilde orta-ya kar. Benzer bir zdeletirme Amaseia, Amisos, Gazioura,Khabakta, Neokaisareia, aulara, Zela yerleimlerinde Sa-

va anrs Ares ile de yaplmakta olup, tm bu abalar

Mithridatesin kendini tanrlatrma ve blgede etkin olantanrlar yardmyla politik gcn dinsel yolla perinleme iste-inden kaynaklanmaktadr. Gene Amisos kentinde bulunmuHellenistik Dnem Dionysos auros (= Boa Grnml) veDionysos Botyrs (Sa ve Sakal zm eklinde) betimli pi-mi toprak tiyatro masklar da, anrnn kentteki varlnaiaret eden nemli buluntulardr. Eldeki tm veriler Amisostagl bir Dionysos klt yaplanmas olduuna iaret etmek-tedir; bu da kent ve civarndaki baclk ve arap retimiyleaklanmaktadr. Dionysos kltnn n planda olduu dierbir Karadeniz kenti, Anadoluda Dionysosu ktistes (kurucu)olarak kabul etmesiyle dikkati eken ios/ieiondur. Zira budurum artc olmasa gerekir; nk antik kaynaklardanrendiimize gre, ayn Amisos gibi, kentin civarnda yo-un bir baclk ve arap retimi sz konusudur. HerakleiaPontike, Amastris ve Sinope ise, Dionysos tapnmna ilikinkantlarn bulunduu dier Karadeniz kentleridir.

iddetli frtnalar ve tehlikeli dalgalar ile korku yaratm

ancak; ulam, ticaret, ekonomik, asker anlamda zellikle k-ydaki kentler asndan byk bir neme sahip Karadeniz,kanlmaz olarak ky blgelerde Deniz anrs Poseidon kl-tnn gl olmasnda en byk etken olmutur. anrnn ennemli klt alanlarndan birisi Amisosta bulunmakta olup;bunu, gemi ticareti ve denizciliin kent ekonomisinin belke-miini oluturmasyla aklayabilmekteyiz. Amisos kentininyan sra Amastris, ios/ieion, Abonouteikhos/Ionopolis veSinope kent sikkelerinde tanrnn betimlerine rastlamaktayz.

Yksek kabartma tekniiile ilenmi mimari bir

yapnn paras olankabartma, olaslkla Tanr

Dionysosu tasvir etmektedir.Dionysosun sol bacannyannda, kte yaslanm

bir ekilde elinde mzikaleti tutan Eros tasvir

edilmitir. SadeceDionysosun ayaklarve zm tutan sol eli

salam kalmtr.Amasya Arkeoloji

MzesiAykan ZENER

Denizin yan sra, yaamsal nemi byk olan su kaynak-larn da tanrlatrmtr Karadeniz insan; rmaklara ayr birnem vermi, onlar adna klt oluumlar gerekletirmitir.Bu sayede, yaamsal ve ekonomik faydalar salayan rmak-lara kranlarn sunmay amalamtr. Bununla birlikte selgibi zararlara maruz kalmamak adna onlar yattrmak da

bu tapnmn bir gereidir. Betimlerine, ilgili kentlerin bas-trm olduklar sikkelerde rastladmz bu rmaklarn ennemlileri Hypios (Melen ay), Billaios (Filyos ay), Part-henios (Bartn ay), Halys (Kzlrmak), Iris (Yeilrmak),Termodondur (erme ay). Ancak tapnmlar, rmaklarakys bulunan yerleim yerleri ile snrl kalm ve yresel birnitelik tamtr. Blgedeki ifal su kaynaklar ve kaplcamerkezleri de, tedavi ve salk asndan nemlerine istina-den, Salk anrs Asklepios ve anras Hygieia tapnm-n etkin klmtr. Bu bakmdan gnmzde hala nl olanPhazemonitis Blgesi (Samsunun Havza ilesi ve evresi)bata olmak zere, Amisos ve ios/ieion kentleri, bu kltngl olduu yerler olarak nem kazanmlardr. ios/ieionkentinde bulunmu ve bugn Karadeniz Ereli Mzesindekorunan bir Asklepios heykeli blgedeki nemli buluntulararasnda dikkat ekmektedir.

Bilindii zere, Hellen mitolojisinin ve dininin dokusunuoluturan nemli efsanelerin bir ksm Karadeniz corafya-

snda gemektedir. Bu efsaneler dnyasnda rol alan efsanevikahramanlarn gsterdii kahramanlklar karlksz kalma-m, onlara gsterilen saygnn bir ifadesi olan klt oluum-lar Karadenizde ihmal edilmemitir. Hellenler veya dieretnik unsurlar ile birlikte blgeye tanan bu kltlerin arasn-da Akhilleus, Perseus, Autolykos ve Heraklesinkini saymakmmkndr. Roma Dnemi mozaiklerinde ska resmedilenAkhilleus, roia Savanda gsterdii kahramanla istina-den Hellen dnyasnda sayg gren bir kiilikti. lmnden

sonra Karadenizin kuzeyindeki Leuke Adasnda dolduu rivayet edilir te bu durum, bu corafyadni bir kat daha artrm olup, Amisosta da adna bumundan sz etmek mmkndr; zira kentte bubugn Samsun Arkeoloji Mzesinde korunan bir zaiinde annesi Tetis ile beraber resmedilmitir.

ise iki kahraman, adlarna oluturulan kltlerle onmaktayd: Genellikle elinde Medusann kestii baedilen Argoslu kahraman Perseus ve kentin kurucbilinen Hermesin hrsz olu Autolykos. Antik akahramanlarndan Herakles, kendi adyla anlan ikikentinin kurucu tanrs olarak tapnm grmt: gnmzde okat Sulusaraya konumlanan SebHerakleioupolis antik kentinde Heraklese ithaf edilpnan varl sz konusudur. Bu tapnak, kent sikrindeki tapnak betimlerinden bilinmektedir. Yakn ncesinde sz konusu yerleim alannda tespit edilern da, bu tapnaa ait olabilecei dnlmektedikltnn nemli olduu dier bir Karadeniz kenti, anlalaca zere Herakleia Pontikedir. Heraklesin kpei Kerberosu yakalamak iin burada bulunanradan cehenneme indii rivayet edilir. Kentin kuzeAkheron Vadisindeki kayalk alan ile buradaki mkentin klt merkezi haline geldii bilinmektedir. B

slkla mehur maaray ve Heraklesin tapnm gmerkezlerini barndrmaktayd. Bu mitolojik kahryannda, mparator Hadrianusun (MS 117-138) gKlaudioupolisli Antinoos da, trajik lmnn ard130), mparator tarafndan kahraman olarak addtanrlatrlmtr. ou kez Apollon, Hermes ve Dzdeletirilen Antinoos adna, doduu kent Klaudbir klt oluturulduu bilinmekte ve ansna bir taedildii de dnlmektedir.

Amisos Mozaii / Akhilleus Klt

Sonbahar Yaz lkbahar K

Samsun Arkeoloji Mzesi Fotora


5/7

AktelAktel Arkeoloji44

m bu kltlerin yan sra; Amastriste Apollon, Ares,Aphrodite ve Hera; Komana Pontikede Aphrodite; Amast-ris, Kimistene ve Komana Pontikede Artemis; Ilgaz Kurma-

lar Kynde Hera; Amisosta Athena; Kimistene, Enderion,Eukhaita ve Amisosta Demeter ve Kore Karadenizde nemkazanm dier Hellen kltleridir. Ayrca ticareti temsil edenHermes klt, ticaretle uraan hemen her Karadeniz ken-tinde grlmekte, ancak tapnmnn rapezous ve ios/ieion kentlerinde olduka nemli bir yer tuttuu buluntu-lardan bilinmektedir.

PERS, MISIR, YAHUDI VEANADOLU KKENLI KLTLER

Blgeye dardan gelen kltler, sadece Hellenlerinkiylesnrl kalmam; Perslerin blgede grlmeye balamala-rndan itibaren, zellikle Pontus Krall Dneminde, onlaraait inanlar bu corafyadaki gl etkisini gstermeye ba-lamtr. Buna deniz ticaretinin yaratt kltrel etkileim

ve siyasi ilikiler yoluyla gelen Msr, Sami ve Yahudi inan-lar da eklenince blgedeki dinsel zenginlik iyiden iyiye art-

mtr: Pers kkenli Anaitis, Mithras, Baal Gazur ve Ahura-mazda; Msr etkili Sarapis/Serapis ve Isis; Yahudi inancnntanrs Teos Hypsistos bu tapnmlarn bilinen en nemli-leri olarak kabul edilmektedir. Anadolu kkenli Ana an-ra Kybele ve onun dier bir yansmas olan Meter Teon(anrlarn Anas) ile Ma ve Men kltlerinin Karadenizdeki

varlklar da blgenin dinsel adan arz ettii eitlilii akbir ekilde ortaya koymaktadr. Zeus Ahuramazda, Zeus Sa-rapis/Serapis veya Zeus Hypsistos rneinde grld gibisz konusu bu tanrlarla, Hellen tanrlar arasnda zamaniinde bir kaynama dnemi yaanm, kentlerde yaamnsrdren birden ok etnik unsur, birbirinin iine karan or-tak tanr anlaylarna yol amtr.

Karadenizin dinsel olarak asl nemi de bu dnemdensonra ortaya kmaya balamtr; zira hem Persler hemPontus krallar siyasi egemenlii altndaki klt merkezle-rine ok nem vermiler, bunlarn gelimesi iin her trlmaddi katky salamlard. nk biliyorlard ki, dinsel

otorite siyasi otoriteyi de beraberinde getirecekti. Bilinentapnak anlaylarndan farkl olarak, Anadolulu Sava an-ras Maya adanm Komana Pontike (okat/Gmenek,Hamamtepe Hy) ve Pers Bereket anras Anaitiseadanm Zela (okat/Zile) kentleri, Mezopotamya, Msr

ve Hititlerde grlen bir anlayla, kendi ilerinde bamszolan, territoriuma sahip ve barahibi tarafndan ynetilentapnak devletleri konumundayd.

Hem ticaret hem de dinsel turizmin merkezleri hali-ne gelen Karadenizin tapnak devletleri, bu zellikleriyleAnadoludaki dier klt yaplanmalarndan farkllk gster-mektedirler: Hakkndaki bilgileri Strabondan rendiimizKomana Pontike, Yenilmez ve Zafer getiren Sava anr-as Maya adanm tapna ile Pontus Krallnn din mer-kezi konumundayd. Arazisinde yaklak 6 bin kutsal kleninalp yaad tapnan barahibi de burada yaamaktay-d. anrann ylda iki kez gerekletirilen eksodosunda(kutsal prosesyonlar) kral tarafndan atanan sz konusubarahip, krali soyluluu temsil eden bir ta giyer ve onursrasnda kraldan sonra gelirdi. Bu dnemde kentlerden ve

kasabalardan erkekler ile kadnlar burada toplanrlar, enlikhavas iinde tapnmlarn gerekletirirler ve kutlamalarnyaparlard. Ayrca kendini tanraya vakfederek, vcutlarn-dan kazan salayan kadnlar, kutsal fahieler olarak hizmet

veriyorlard; anlalan o ki dinsel fuhu bu arkn nemli birparasyd. Kappadokia Komanas ile birlikte Anadoludakiiki Ma apnandan biri olan bu kutsal meknn kutlama veibadet yntemleri Kappadokiadaki ile benzerlik gstermekteidi. Hatta Strabona gre, Komana Pontike Kappadokiadakimabedin bir kopyasyd. apnak kentinin, MS 2. yzyldakutsal sfatyla dokunulmazlk hakk (asylia) elde etmi ol-mas, Ma kltnn ve tapnan, Roma ynetimi nezdindede nemini koruduunu gzler nne sermektedir. Mimarigrntsnn Roma imparatorlar raianus (MS 98-117),Septimius Severus (MS 193-211) ve Caracalla (MS 211-217)Dnemi kent sikkelerinde betimlendii tapnan tetrastylos(drt stunlu) planl olduu anlalmaktadr.

Persler, Ge Akhamenidler Dneminde (M 4. yzyl),

Komanann Ma kltne kar blgedeki siyasi, ekonomik vedinsel glerini artrmak, ayrca kendileri iin dinsel nemibyk ate kltn canlandrmak adna Zelada Pers Bere-ket anras Anaitise (Anahita) adanm bir ate tapnaina etmilerdi. Strabondan rendiimize gre buras, aynKomana Pontike gibi, kutsal alan olarak ynetilen bir tap-nak devletiydi. apnaa hizmet eden klelere sahip olan vebarahibi tarafndan ynetilen bu tapnak, Pers Kral BykKyrosun skitleri yenmesinin ansna ina edilmiti. Bu zafer,erkeklerin skit kyafetleri iinde gn boyu elendikleri Babilkkenli Sakaia ad verilen bir festivalle kutlanmaktayd. Birtr Dionysos enlii havasnda geen bu kutlamalarda, tap-nakta kurbanlar kesiliyor ve toplu ayinler gerekletiriliyor-du. Yazara gre, burada yaplan dinsel trenler olduka kut-sal bir karakter tamaktayd; ayrca Pontus halk en nemlisorunlarna ilikin yeminlerini de burada ediyorlard.

Pontus Kral I. Pharnakes (M 185-170) t arafndan Ka-beira (sonradan Neokaisareia) antik kent alanndaki Ameria

komopolisinde (ky-ehir/kasaba) Friglerin Ay anrs Men(Men Pharnakou) adna bir tapnak ina ettirilmiti. Karade-niz Blgesi iin nc bir tapnak devlet rnei olabileceidnlen bu yerleim, gnmzde okatn Niksar lesindekonumlanmaktadr. Buras da dierleri gibi tapnaa hizmeteden klelere, barahibe ve geliri daima barahip tarafndantoplanan kutsal bir araziye sahipti. apnak ayn zamanda Ayanras Selenenin tapna olarak da kullanlmtr. anrMen tapnm zaman iinde Pontus Krall nezdinde olduk-

a nemli bir klt haline gelmitir; yle ki Pontgreve geli yeminlerini dahi burada ediyorlardAmaseia ve Pharnakeia kentlerinde de bu klte ilbulabilmekteyiz. apnan bir deprem sonucu ymas ihtimaller arasndadr.

Msrl bir tanr olarak gsterilen Sarapis/SerapKaradeniz iin ayr bir nem tamaktadr: Antik elarn verdii bilgiye gre, Msr Kral I. Ptolemaios

367-283) grd bir rya uyarnca, Msra yerlemHellenler ile yerel halk ortak bir inan altnda kaamacyla Msrda yeni bir tapnak ina etmeye karate bu sebeple Sinopede bulunan Zeus Dis apheykeli byk bir para ve hediyeler karlnda sAleksandreiaya getirmitir. anry ise Sarapis/Seradlandrmt. Baz antik kaynaklarca Sinopenin s olarak gsterilen yeralt tanrs Sarapis/Serapistapnak kalntlar bugn Sinop Mzesinin bahes

Kentleve kaSams

Klaudioupolisten Herakles betimli kabartmal payestanbul Arkeoloji Mzeleri

llstrasyon, nder NERBAY


6/7


Gnmzde rneklerine ska rastladmzya da bununla ilgili haberlerini duyduumuzinsan yaratm modern sahte dinlerin, tarikat-larn veya kendini peygamber ilan eden insan-larn ilk rneklerinden biri olarak saylabile-cek bir durum, Karadenizde gereklemi; bucorafya burada saydmz sahip olduu oncainann yannda ortaya bir de sahte peygam-ber ve onun yaratm bir klt de kartmtr.Roma Dnemi Yazar Samosatal Lukianosun(MS yaklak 120-190) eserinden, hakkndakibilgileri edindiimiz Abonouteikhoslu (Iono-polis) Aleksandros; kvrak zeksnn, kurnaz-lnn, engin tp ve hayat bilgilerinin yanna

gzel ve etkili konuma yeteneini de ekleye-rek nce yaad kent olan Abonouteikhos/

Ionopoliste, daha sonra ise ziyaret ettii kom-u ky ve kentlerde yaayanlar Salk anrsAsklepiosun bir ylan olarak yeniden dirilece-ine inandrm ve trl hilelerle mucizev birekle brndrd bu yeniden dirilmenininsanlarn gz nnde gereklemesini sala-yarak, Sahte Hekim ve nsan Yzl Ylan anrGlykonu,Yeni Asklepios sfatyla yaratmtr.

Hemen ardndan tanr adna bir tapnan vebir klt merkezinin oluturulmasn salam

ve bunlarla da snrl kalmayarak kendisini dekltn peygamberi olarak ilan etmitir. Mrit-leri ve parayla kiralad kiiler araclyla, kl-tn ksa zamanda Karadenizden Anadoluya,buradan da tm Roma mparatorluuna yayl-masn salayan Aleksandros, bu kk kentiise, insanlara kehanetlerde bulunan, onlarnbata salk olmak zere her trl soru ve so-runlarna zmler reten bir dinsel kehanet vesalk merkezi haline getirmitir. Kent bir an-lamda, ayn tapnak devletlerinde olduu gibi,dinsel turizm merkezi konumuna ulamtr.

Yakn zamanlara kadar varl tartmal olanbu klt, bata Abonouteikhos/Ionopolis olmak

zere Amastris, ios/ieion, Amaseia, Niko-medeia ve dier blge kentlerinden elimize ge-en gerek arkeolojik (adaklar) gerekse nmiz-matik buluntularla dorulanmtr. Doduukentte adna bir tapna olduunu dnlenGlykonun, ayrca Lukianosun eserinden anla-ldna gre, ios/ieion kentinde de bir kltmerkezi ya da evi bulunmaktayd.

SAHTE PEYGAMBER

ALEKSANDROSUN

GLYKON KLT

AmasraArkeolojiMzesiAykan

ZENER

lebilmektedir. M 4. yzylda ina edildiidnlen tapnaktan ortaya karlm

Sarapis/Serapis, Isis, Kore, Dionysos veHerakles betimli pimi toprak adaklarve dier buluntular ise mze iinde ser-gilenmektedir. Ayrca Amaseiada bu-gn arkeolojik izlerine rastlanamayanbir Sarapaion/Serapaionun (Sarapis/Serapis apna) varln gene antikkaynaklardan renmekteyiz. Amisos,Diakopene ve rapezous kentleri detanrnn tapnm grm olabile-cei dier yerleimler olarak dik-kat ekmektedir.

Karadenizde grlen Perskkenli kltlerin en nemli-lerinden biri de, birok zel-lii bnyesinde barndranMithras kltdr: Hellenis-tik bir tanr olarak ortaya

km Mithrasn, Hellenis-tik Dnemde Karadenizdeegemen olan Mithridateslereadn verdii zannedilmekte-dir ki eer bu doruysa, kltnblgede gcnn ne derecedeolabileceine ak bir kanttr.Romaya Kilikial korsanlar ara-cyla gelmi olan bu klt, bu d-

nemden itibaren Romal askerlebir gizem dini olarak yaygnlk

Karadenizde bulunan bu askesinde de, blgedeki varln str. zellikle rapezousta kgrd, anrnn at zerindebirlikte tasvir edildii, askeri

nin ne karld Roma Dsikkelerinden anlalmaktadr.

Zeus ile e grlen n Asykkenli halklarn yerli koruyucket tanrs Baal Gazur, Kappado

I. Ariarathes Dneminde (MGazioura kentinde nem kaanr kent sikkelerinde kart

baa ve zmle birliktemektedir.

Yahudi inancnn soolarak bilinen ve tek tannn ncs olarak gr

Hypsistosa (En Yce anmu Roma Dnemi Helleadaklar ise, hem anr kl

de Yahudi cemaatlerinin varlna iaret etmektedir

rn bulunduu bata Sinope olAmastris ve ios/ieion kentlecemaat yaylmnn gerekletiknda ipucu vermektedir.

Serapis Tap

Serapis ba,Sinop Arkeoloji Mzesi


7/7


Roma ynetimi, Pontus Kral VI. Mithridatesinnderliinde balayan isyan bastrdktan sonra bl-gede mutlak hkimiyetini kurmutur. mparatorlukynetimine geilmesiyle birlikte, Roma mparatorlu-u ile imparatorlarna gsterilen sayg ve ballnen nemli ifadesi olan, dinsel rts altnda politikamalarla oluturulmu Roma mparatorluk Kl-t ve Dea Romann (Roma Tanras) tapnm danem kazanmtr. Karadenizdeki birok kent iseMithridatese verdii destei unuttururcasna bu klt-ler iin tapnaklar oluturmular ve imparatorlarnonuruna festivaller tertip etmilerdir. Karadenizdebulunan hemen her Roma kentinde tapnm gerek-letirilmi olabilmesi muhtemel bu kltlerin varl,bat kesiminde Klaudioupolis, Amastris, Hadriano-upolis, Herakleia Pontike, Pompeioupolis ve Sinope;orta/dou kesiminde ise Amaseia, Amisos, Kerasous,Neapolis, Neokaisareia ve Sebastoupolis kentlerin-den ele geen buluntular sayesinde kantlanmakta-dr. Yaztlardan anlaldna gre, Roma tarafndanneokoros unvan bahedilen Amaseia ve Neokaisa-reia kentlerine, olaslkla imparator tapna dikmehakk tannmt.

Anlalaca zere, Karadenizin her bir kesi,kltler asndan ayr bir alma konusu olutura-bilecek kadar dinsel zenginlie sahiptir. Ancak bilin-melidir ki, burada ortaya koyabildiimiz, buzdanngrnebilen ksmdr. Karadeniz Blgesinin bilhas-sa ky kesim antik kentlerinin birounun modernyerleimler altnda kalm olmas ve ayrca b lgedeki

arkeolojik ve tarihsel almalarn gnmze gelin-ceye dein olduka ihmal edilmesi, bu corafyadakidinsel hayat sadece genel hatlaryla ortaya koyma-mza imkn vermektedir. Kltlerin idari ve ekono-mik yaplanmas, sosyal ve siyasal hayattaki etkisi vebirbirleriyle etkileimleri ne yazk ki, antik yazarlarnanlattklar ve bunlar zerine yaplan kesin olmayanyorumlarla, ayrca gnmze ulaan az saydaki arke-olojik buluntularla snrl kalmaktadr. Hemen unubelirtmeliyiz ki, antik kaynaklar nda KaradenizBlgesinde varln kantlayabildiimiz kltlerin,nitelik ve nicelik asndan henz bu aamadayken,ne kadar zengin bir birikim ve eitlilik arz edebil-diini grmek bile bizi heyecanlandrmaktadr. Sondnemdeki arkeolojik kazlar ve aratrmalardan eldeedilmeye balanan yeni veriler ise, antik kaynaklardorular ekilde, Karadenizin Antik ada nemlibir dinsel turizm ve cazibe blgelerinden biri olduu-

nu gsterir niteliktedir. Bundan sonra gerekletirile-cek almalardan elde edilecek sonularn, blgenindinsel tarihi zerindeki sis perdesini daha da kald-racan ve bylece zerinde yaadmz topraklarntarihsel ve arkeolojik neminin daha fazla ortaya -kacan mit etmekteyiz.__________________________________________Blent ZRKMarmara niversitesi Eskia arihi

Kukayas Yol Ant: Bayolu zerinde asker suypnarn st tarafndaki g41-54 yllar arasnda Rmparatoru Tiberius GeCladius zamanndaBithynia - Postus Valisi Aguilla tarafndan yaptnnden Roma yolu gKaradenize bakan yzlejyonu simgeleyen ordmoti ve imparator heyAykan ZENER

Documents

Bülent Öztürk, Karadeniz'de Dinsel Yaşam ve Kültler, Aktüel Arkeoloji 18 (2010) 38-49