7/31/2019 Buhari'nin Kaynaklar

1/96

BUHRNN KAYNAKLARI ......................................................................................................2Yayna Hazrlayann Sunuu ...................................................................................................2nsz .......................................................................................................................................2English Translation of the Preface ..........................................................................................4Rivayet Literatrnn Geliimi ...............................................................................................6

BRNC BLM .........................................................................................................................19Hadislerin lk Yazl Kaynaklar ...........................................................................................19Hadislerin Tedvini .................................................................................................................23Hadislerin Nakli (Tahammulu'l-'lm) ....................................................................................25Sem'......................................................................................................................................25Kra'a ......................................................................................................................................25cze .......................................................................................................................................25Munvele ...............................................................................................................................25Kitabe veya Muktebe ...........................................................................................................25Vaiyye ..................................................................................................................................26Vicde ....................................................................................................................................26

Buhr ve Tahammll-lm ..................................................................................................27Hadislerin Bablara Gre Tasnife ...........................................................................................32Buhr'nin Kaynaklan ............................................................................................................36Buhr'nin, ahJh'inin Batlarnn Tasnifinde Kendinden Evvelki Edebiyata Tbi Olmas . 44Buhr'nin Talkleri ..............................................................................................................49Hadis Edebiyatnda Tarklerin stimali .................................................................................58

KNC BLM ............................................................................................................................61Buhr'nin Kur'an Tefsiri Ve Kaynaklar ..............................................................................61Buhr'nn Filolojik Kaynaklan .............................................................................................64Eb 'Ubeyde ve Fer'n Buhr zerindeki Tesirleri Umumi Mlhazalar ........................65Eb 'Ubeyde'nin Tesiri ..........................................................................................................67Buhr'nin Eb Ubeyde'den Naklinin Hususiyetleri ............................................................69Eb 'Ubeyde'nin kiraza Urayan Fikirlerinin Alnm Olmas ............................................73Ferr'm Buhr zerindeki Tesiri ..........................................................................................77Buhri'nin Filolojik Kaynaklaryla Mnasebetine Dair Sarihlerin Mtalalar ...................78

NC BLM .......................................................................................................................80El-Cmiu-Sahhin Rivayetleri .........................................................................................80el-CmiV'-ahh'm Firebr Rivayeti ....................................................................................84el-Cmi'u'-ahlh'in e-Ynn Tarafndan Meydana Getirilen Edisyonu ............................86ahh'in Metnine Ravi ve Mstensihlerin Mdahalesi .........................................................89Sahih'in Telifinin stinat Ettii Prensipler (artlar) ..............................................................91

Buhr'nin Tenkidi .................................................................................................................91I. Lahika .................................................................................................................................94Buhr'nin Kaynaklar ............................................................................................................94II. Lahika ................................................................................................................................94Buhr'nin ahihiyle mam Mlikin Muvatt Arasndaki Mterek Ksmlar .................94III. ve IV. Lahika ...................................................................................................................95

7/31/2019 Buhari'nin Kaynaklar

2/96

BUHRNN KAYNAKLARI

Yayna Hazrlayann Sunuu

lk hicr asr mteakiben mstakil alt disiplinler olarak gelien sahala-. rn, nakle dayal kullandklar 'bilgi'malzemesinin, batan beri bir sonraki nesle aktarlmas, rivayet formunda gerekleiyordu. Rivayet sistemine

bal olarak aktarlan ve balangtaki ufak hacim ve basit tertip zellikleri tayan ilk rneklerinden sonra, bumalzeme, slami literatrn devasa eserlerinin konusunu oluturmutu. Bu anlamda, ilgili eserleri temel alarakyaplacak almalar, hangi saha zelinde olursa olsun, slami literatrn, erken dnemden balayp gelien birizgisinin olduunu srekli gz nnde bulundurmak zorundadr. Bu yaklam, ayns zamanda, ele ananmalzemenin, melliflerinin ne tr bak alarndan etkilenerek ve literatr ierisinde hangi aamalardan geerek

bizlere kadar ulam olduuna k tutacaktr. Bu surette, o literatrn btnn meydana getiren malzemeninbu tarih geliim srecinde birbiriyle olan ilikisi de tespit edilebilecektir. Mstakil eserlerin ilgili literatrdeigal ettikleri yer ve deer de ancak byle bir tarih geliim ve etkileim srecinin izahndan sonra

belirginleebilecektir.Oysa, slami ilimlerin klasik dnemiyle birlikte zihinlerde daha fazla yer igal eden uslc bak as, mnferitkonulan ele alrken, kaynaklarn dinamii ve zgnlkleri gibi hususlarn tetkikine gereken ehemmiyetivermeden, parac bir tavrla, sadece konuyla lgili ienen malzemenin shhati probleminde younlayordu.Byle bir yaklam neticesinde ise, eserlerin telif gayeleri ve sahip olduklar zelliklere dair, tutarl olmayan,

daha ziyade onlara sonradan izafe edilen artlara bal tasvirler ortaya kmakla kalmyor; ayn zamanda, birliteratr silsilesi zerinden tarih zihniyeti tahlil etme imkannn da n kesiliyordu.Bu eser, en azndan temel kaynaklan literatr tarihi asndan ele almann ne gibi stnlk saladn gstermesiasndan ayr bir nem tamaktadr. Zira, bir hadis kitabnn filolojik kaynaklarn veya umumi olarakkaynaklarn aratrmak gibi daha ncesi iin mehul olan bir meseleyi irdeleyen bu almada, bir literatrkendi dinamikleri asndan ele alabilme avantajlar kullanlarak, normatif yaklamn bu eserlere ilikin -zemedii sorunlarda bile isabetli izahlara ulalmaktadr. Burada sunulan izahlar ise, gerek Bat ve gerekse slamdnyasndaki yanl bir ok kanaate mukni cevap mahiyeti tamaktadr.Burada, Buhr'nin, eserini nasl bir edeb muhit iinde ve hangi maksatla meydana getirdii zerindedurulurken, yaplan kaynaklar aras karlatrma ve metin deerlendirmeleri, Buhr'nin ahh' zelindegerekletiriliyor olsa da, izlenen yntem teorik erevede ifade edilerek, herhangi baka bir kaynan zellikleriile bizzat onun kaynaklarn aratrmaya, bize ulamayan eserlerin izlerinin yer aldklar dier eserler ierisindetakip edilerek bunlar hakknda bilgi sahibi olmaya, hatta bunlar yeniden na etmeye imkan verecek donanm

tarif edilmektedir.Bir literatrn adm adm nasl deerlendirileceinin metodunun sergilendii, 1956 ylnda yaymlanan bukymetli eser, zellikle o dnem iin, deil slam dnyasnn dier corafyalar, Bat'dak slami aratrmalarnyrtld seviye gz nnde bulundurulduunda, Trkiye in byk bir anst. Bilahare, zellikle Bat'dagerekletirilen almalarda ska atfta bulunulan ve pek ok almaya esin kayna olan Buhr'rmKaynaklar, yaklak elli sene nce lkemizde eriilen nemli bir noktay temsil etmesine ramen, nedensedikkatlerden kam grnmektedir. Yakalanan bu noktann, ge kalnsa da, gelitirilerek srdrlebilmesigayesiyle, mevcudu tkenmi oian bu eserin yeniden ilim dnyasna kazandrlmas, Sayn Fuad Sezgin Hoca'nnonayyla gereklemitir. Sayn Hocamzn lk baskda temenni olarak dile getirdii, bu almann ileri yllardagelitirilmesi, gerekirse baz yerlerinin dzeltilmesi gibi ek almalarla edisyonu fikri, Hoca'nn halihazrdafarkl projelerdeki younluu nedeniyle yerine gelememi olsa da, bu baskda bir edisyon hacmine ulamayan

birtakm ekl tasarruflarda bulunulmutur. Bunlar genel ifadesiyle:lk baskda, I. Lahikadaki kaynak verileri ve simlerin yazmndaki dizgi hatalar dzeltilmeye allm; II.

Lahikada ayn ekilde yanllar giderilerek, gerekli grlen yerler harekelenmeye allmtr. Ana metinerisindeki baz yazmlar yeni mla kurallarna gre aktel hale getirilmi; ancak asli slba mmkn mertebedokunulmamtr. Ayn ekilde, alma esnasnda kullanlm olan elyazmas eserler, ayet tahkik edilmilerse,

bunlara bibliyografya ksmnda iaret edilmi; buna bal olarak, ulalabildikleri lde dipnotlardaki sayfabilgileri aktelletirilmeye allmtr. Eserin ilk basksnda kullanlan Bat transkripsiyon sistemi, artk yerleikolan Trke transkripsiyona dntrlmtr. Eserin ana blmlerinde yer aian Arapa metin veya metin

paralarnn iktibaslar, younluk tibaryla transkripsiyonla verilmitir."Rivayet Literatrnn Geliimi" adl Geschichte des Arabischen Schriftumsdan tercme edilen ve ubh e-lih'in hadis uslne dair kitabnn temelini oluturan, hadis ilimlerine giri mahiyetindeki ksm, SaynSezgin'in istei zerine eserin ba tarafnda yaymlanmtr.Ali DERE Ocak 2001 Ankara

nsz

Bundan alt sene kadar nce, Arap filologlarndan Eb 'Ubey-de'nin (l. 210) Meczu'1-Kur'a.n adl eserinin

7/31/2019 Buhari'nin Kaynaklar

3/96

tenkitli nerini hazrlarken, bu eserin ehemmiyetli addedilebilecek bir ksmnn Buh-ri tarafndan iktibasedildiini tespit etmitim. Mahiyeti tamamyla filolojik olan bu iktibaslarn, Peygamber'in sz ve snnetlerinitoplamay gaye edinen bir hadis kitabnn babiar arasna geliigzti serpilmi bulunmas keyfiyeti, bende,Buhr'nin filolojik eserlerle mnasebeti, metodu, eserinin -bu vasfyla- mensup olduu edebiyatn diermusannafatna ne dereceye kadar benzedii ve musannaf bir hads kitabnn snrnn dna kp kmadhususlarn aratrmak merakn uyandrmt. Buhr'nin filolojik kaynaklarn tetkik ederken, dolayl olarak, ilk

asrlarda muhaddislerle filologlar arasndaki mnasebetin bir ksm da aydnlanm olacakt.Bir hadis kitabnn filolojik kaynaklarn veya umumi olarak kaynaklarn aratrmak meselesi, bidayette-bildiime gre- daha evvelce zerinde durulmam oian ve neticesi tamamyla mehul bulunan bir mevzu idi.Mevzuu ele alrken Buhr'nin kitabn, asrlardan beri meydana getirilen erhleri, tercim-i ahvl ve hadis uslkitaplar ve sair ilgili eserlerin verdii bilgi muvacehesinde tetkik etmeyi ve daha evvelki filologlardan yaptktibaslar tespit etmeyi tasarlamtm. Netice ok mit verici olmasa bile, filolojik bakmdan, Buhr'ninMeczu'l-Kur'n'dan faydaland muhakkak gibi grnyordu. Bu keyfiyet gerek Mecaz'a bavurmak vegerekse sarihlerin verdii bilgilerden faydalanmak suretiyle renilebiliyordu.Buhr ile dier hadis kitap ve meselelerini muhtelif bakmlardan ele alan modern tetkikler, hadis musannafatnmkaynaklarn ve hususiyle filolojik kaynaklarn tespiti gaye edinen bir aratrc iin, mesaisine yardm etmekyle dursun, cesaret krc bir mahiyet arz ediyordu. Zira, altm kadar sene nce, hadise ve slami rivayete dairortaya konan bir tetkikin neticeleri, gnmze kadar hemen hemen hi deimemi, Buhr'nin -dier hadismusannftar gibi- kendinden evvel mevcut bir literatrden faydalanmak imkanndan mahrum kald, slam

lkesinin muhtelif yerlerini bir bir dolap hadis ravileriyle temas etmek suretiyle toplad ifahi haberlerdena/Mni telif ettii eklindeki kanaat hakim bulunuyordu. Ayn aratrc -bu kanaatin tamamyla aksine-hadislerin ilk yazl kaynaklarn kefetmi olmak gibi bir hret kazanmt. Baz selefleri gibi, hicr birinciasrda, hadislerin baz yazl vesikalar bulunduuna dair kaytlara rastlayarak, mslman alimlerin, yanl olarakhadisleri tamamyla ifahi malzemelerden ibaret addettikleri zehabna kaplm; buna mukabil mteakip asrlardameydana getirilen musannaf hadis kitaplarnn -daha evvel baz hadis vesikalarnn mevcudiyetini kabuletmesine ramen- mazemelerini hadis ravilernin ifahi haberlerinden topladklar neticesine varmt.te, Buhr'nin Kaynaklan Hakknda Aratrmalar adl tetkike, asrmzda hakim byle bir anlayn tesiri altnda,Buhr'nin, ifahi malzeme yannda faydaland muhtemel birka filolojik kaynann ortaya konulabileceimidiyle balanmtr. Byle bir tesirle bir mddet aksi istikametlere tevecch eden aratrmamz, ancak slamrivayetin dier rivayetlere benzemeyip raviler zinciri altnda yazl kaynaklar ihtiva etmekten ibaret hususiyetinindikkati ekmi olmasndan sonra verimli bir mecraya girmitir. Bu sebepledir ki, Buhr'nin filolojikkaynaklarnn tespitini gaye edinen tetkikin plan ve gayesi bilahare deimi, Buhr'nin ve dier hadis

musannafatmm, hatta, ksmen slam tarihinin kaynaklarna umumi olarak temas etmek, hadislerin ilk tedvin vetasnifi gibi meseleleri mevzumuzu aydnlatmaya yetecek kadar gzden geirmek zarureti hasl olmutur.Kitabn birinci blmn tekil eden bu meselelerin ele alnmasyla yaplmak istenen ey, slami rivayetingzden karlan ve aratrmalarda yanltc neticelere gtren bir hususiyetinin izahdr. Kitabn nihayetindeki Ive II. lahikalar bu izahn takviyesi maksadn hedefler. L lahika, bir hadis kitabnn, rivayetler zincirindenfaydalanmak suretiyle, yazl kaynaklarn bulmak hususunda giriilen bir denemenin neticelerini ihtiva ediyor.Ayn lahikaya ilave olarak hazrlanan, Buhr'nin bilumum ravilerinin indeksi, baz teknik zaruretler yznden

bu edisyondan karlmtr. Kanaatimizce, slam'n II. ve III. asr mellefatmdaki ravileri toplayan indekslerin,slam edebiyatn kaynaklarn tespit bakmndan byk bir ehemmiyeti vardr. Raviler zincirindeki isimlerin,haberlerin takviyesi maksadyla uydurulmu rivayet halkalar olduu eklindeki bir mlahazann hilafna,kaynaklarn, ya sahipleri veya rivayet hakkn haiz salahiyetli ravileri olarak deerlendirilmesi lazmdr.II. lahika, Buhr'nin, kaynaklarnn en banda mlahaza edilebilecek mam Mlik'in Muvaffak ile olanmnasebetlerinin tespitine tahsis edilmi; kitabn hacminin bymesi endiesi yznden, iktibaslarn aynen

verilmesinden vazgeilerek, Buhar ile Muratta'm sa-hifelerine iaret ile iktifa edilmitir. Her halde, yalnz bumukayese bile, Buhr'nin kendinden evvel mevcut bir yazl edebiyattan faydalanmak imkanndan mahrumolduu eklindeki bir hkm ret iin tatminkar bir delil olabilecektir.Buhr'nin kaynaklan, hadis edebiyatnn anlayna uygun bir ekilde mlahaza edilirken, onun, dier hadisklliyatndan, biri takriben sekizde birini tekil edip bilahare ta'lk diye adlandrlan raviler zinciri bertarafedilmi hadis ve haberlerden, dieri hadis ve bablar arasnda bol bol bulunan filolojik malzemeden ibaret ikimhim hu-susiyetiyle ayrld grlmtr. ahittin her iki hususiyeti de tatminkar bir izahtan mahrum kalmve ideal olarak tannan VIII. ve IX. asr erhlerinde, Buhr'nin filolojik kaynaklaryla olan mnasebetinin tayini

bakmndan vuzuhsuz olarak ele alman meseleler, modern tetkiklerin mevzuu olmamtr.ahittin mhim ve bariz bir vasfn tekil eden te'IIk tarzndaki haberlerin kaynaklarnn izahnda, hadisedebiyatnn izahndan ayrlan bir neticeye varlmtr. Bu hususiyetin izahnda, ahlh'in babla-nnn tasnifindedaha evvelki musannafatn bablarna uyulmu olmas keyfiyetinden fay dal anlmtr. Buhr'nin kendindenevvel mevcut literatrn bablarna tbi oluu meselesi, sarihler arasnda zaman zaman bir mnakaa mevzuuolmusa da, kanaatimizce kitabn ikinci derecede mhim dier baz mkillerinin izah bakmndan, kabulkanlmaz bir vakadr.

7/31/2019 Buhari'nin Kaynaklar

4/96

Rivayetler zincirini bertaraf edip hadis ve haberleri kle, zekera (dedi, zikretti) gibi tabirlerle kitabna genilde alm olan Buh-r, kanaatimize gre, rivayetler zincirini Peygamber'e kadar ykselten msned bir hadiskitab meydana getirmek eklindeki prensibe sadk kalmam, ciddi bir ekilde isnadn otoritesini sarsan ilkkimse olmutur. Devrinde, says oalm bulunan hadis klliyatnn bir nevi hulasasn yapmaya teebbs edenBuhr'nin, ilk asrlarda, bir zaruret neticesi olarak ortaya kan isnadn ehemmiyetini ikinci dereceye indirmi

bulunmasn, hadis edebiyatnda alm yeni bir r olarak deerlendirmek lazmdr. Bu hususiyeti gznnde

bulundurulunca, isnadn ilk defa Buhr tarafndan bir ilim haline getirildii eklinde asrmzda mevcut birkanaatin, ahh'i dikkatlice mtalaa etmeden verilmi acele bir hkmn mahsul olduu kabul edilebilir.Buhr'nin kaynaklar hakknda umumi ve zaruri bir fikir elde edildikten .sonra, ahh'n ihtiva ettii filolojikmalzemenin tetkikine geilmi, kitabn her yerinde bulunmakla beraber, bu gibi malzemenin en kesif bir ekilderastland "Kitbu't-tefsr" namyla ayrlan ksm, neticeleri dier fasllara da amil olacak ekilde ele alnmtr.Hususiyle Eb 'Ubeyde ve Ferr'dan Buhr'nin yapt iktibaslar bir araya toplanm, bu malzemeninkaynaklarn iktibas eden kitapla mnasebetlerini mlahaza etmeleri bakmndan sarihlerin durumu gzdengeirilmitir. Kaynaklara aret hususunda dier sarihlerle mukayese edilemeyecek bir mevkide bulunan bnHacer'e Buhr'nin kaynaklarnn tetkiki iinde ok ey borlu olduumuzu fade etmeden geemeyeceiz.Kitabn muhtelif bablarmda gei gzel bir ekilde mevcut filolojik malzemenin hemen hemen hepsine bnHacer tarafndan iaret edildii; bir ok yerlerde, baz sarihler, bazen de bn Hacer tarafndan kitabn mevzuu ileilgili bulunmad belirtildii halde, ahh'in slami edebiyatta temin ettii hretin bu keyfiyet le uygunlukderecesi zerinde durulmamtr. Kanaatimizce Buhr kendisinden evvel mevcut hadis edebiyatn hlasa iinde

muayyen bir plana bal kalmam, malzeme bolluuna kavumu olmakla beraber, mehur hadis musanmflararasnda, kitab muayyen bir sistemden en ok mahrum kalan kimse olmutur. Bu hususiyet, hadis vehaberlerden ibaret ksmlarda mevcut olmakla beraber, en bariz ekilde filolojik malzemenin tetkiki srasndamahede olunmaktadr. Bu mlahaza ile, mezkur malzeme, ahh'in bablarndaki yerleri gsterebilmek sure-tiyle, III ve IV numaral lahikalarda aynen verilmektedir.Buhr'nin umumi ve daha sonra filolojik mahiyetteki kaynaklarnn izahnn ardndan ahh'in mteakipnesillere ntikal eden rivayetlerinin tetkikine geilmitir. Buhr'nin kitab, rivayetleri bakmndan pek alakaekici bir tetkike mazhar olmusa da, metninde mevcut birok mkiiin, bidayette iyi seilmemi ve fakatmuhtelif kollan arasndaki ihtilaflar pek dakik bir surette ilenmi bulunan Frebr rivayetine ra-ci olduunahkmedebilmek iin bir ok sebep mevcuttur. Mkemmeliyetini erhlerde mahfuz bulunan ksmlarndanrendiimiz Nesef rivayetine balanan bir nsha ele geirmek hususunda btn aramalarmz, maalesef,neticesiz kalmtr. Bu nsha ele geirildii takdirde, Buhr'nin hl-i hazr metninde mevcut mkillerden birksmnn, her hhalde, halledilebileceini mit ediyoruz.

Buhr'nin kaynaklarn aratrmay gaye edinen bu tetkik, her hlde, amil olduu meselelere nihai eklinivermi olmaktan ziyade, meseleleri vaz' ve hail ekillerini arayan bir deneme mahiyetinde kabul edilmelidir.Ayn mevzuda imdiye kadar rnek ittihaz edebileceimiz herhangi bir tetkikin bulunmamas ve dorudandoruya kaynaklarn tetkikinden karlm neticelere istinat edilmi olmas bakmndan, vukuu muhtemelhatalarn, tetkikin orijinal hususiyetine atfedileceini umuyoruz. urasna da aret edelim ki, tetkikin hitamndan

basmna kadar geen ksa zaman faslas zarfnda ele geen yeni malzeme karsnda baz ilave ve deiiklikleryaplmas zarureti ve tespit ettiimiz zm ekillerine yeni deliller bulmak imkan hasl olmutur. Devaml birmesainin ve yaplacak tenkitlerin, yeni bir edisyonu cap ettireceine kani bulunuyoruz.Son sz olarak, bu tetkiki hazrlamam esnasnda, hassaten Buhr'nin filolojik kaynaklarnn tespiti iinde,kymetli vaktini esirgemeden, bana yardm eden arkadam Bekir Ktkolu'na ve bu "nsz" ngilizce'yeevirmek lutfunda bulunan arkadam Martin Dickson'a teekkr etmeyi zevkli bir vazife sayarm.15 Ekim 1956 Fuad SEZGN

English Translation of the Preface

about sis years ago, whle preparing a critical edition of the Arab Aphilologist Ab 'Ubayda's (d. 210 A.H.)Macz al-Qur'n, I es-tablished the fact that a rather considerable portion of that work had been quoted byBukhar. The fact that these quotations in Bukhari, completely philologica! in nature as they were, wererandomly scat-tered among the bb of on hadith devoted to the compilaton of the Prophet's words and sunna,

provoked my interest to study Bukhari from the folowing points of view:a) his relationship to philological works and his methodology;b) the degree to which his work (in this philological respect) re-sembled other compilations in this type ofliteratre; andc) the determination of whether or not his work was outside the proper scope of a classified work on hadith. itwas also felt that a study of Bukhari's philological sources would indirectly shed Hght on some of the

relationships between hadith-compilers and philologists in the first centuries of the Hijra.At the outset, I realized that the problem of investigating the philological sources of a book on hadith-or of itssources in general, was a subject which had not previously been dwelled upon and that the results of such a study

7/31/2019 Buhari'nin Kaynaklar

5/96

were entirely unforseeable. in taking up the subject, I had planned to study Bukhari's work on the basis of thevarious information given n the commentaries, biographies, book on hadith methodology and other pertinentworks which have been produced for centuries, and to establish Buhkari's quotations from the earlier

philologists. The results of such a procedure might not perhaps have seemed very promising: but we did knowfor cer-tain that Bukhari had used the Macz al-Qur'n as a philological so-urce. This fact could be ascertained

by recourse to either the Macz or to the information given us by the commentators.

Modern research undertaken from various viewponts on the problems in Bukhari and the other books on hadith,was more a discouragement than an aid for the scholar who would establish the so-urces of the hadithcompilations particularly, their philological sour-ces, I say this becau.se the conclusions of a study made sixtyyears ago on the hadith and the 'Islamic riwaya' have scarcely changed and the conviction stil] prevails thatBakhari, like the other hadith compilers, was denied the possibility of using the pre-extent literatre, and that hecompiled the Sahih from oral reports collected from the rawis of the hadith whom he met in his travels througheach of the various regions of the Islamic world. in contrast with this conviction is the fact that this same scholardid earn credit for having discovered the first written sources for the hadith, for, like some of his predecessors,he came across references to the effect that there were certain hadith documents in the first century of the Hjra.(He was, however mistaken n his idea that Mslim scholars claimed that the hadith was entirely taken from oralmateriais.) The point is that although he accepts the existence of previous hadith documents, he nonethelessarrives at the conclusion that the material in the classi-fied hadith works produced in the following centures wasgathered from the rawis, oral reports.

The present work, entitled Sudies on Bukhari's Sources, was be-gun under the infulence of these prevailingconcepts of our age. it was hoped, however, that n addition to Bukhari's oral materiais, some of the philologicalsources which he most likely used would al-so be exposed. Under this influence our research was, for a while,headng in misleading directions. Our course did not become pro-ductive until it finally struck our attention thatthe 'Islamic riwaya' (tradition) does not resemble other fiwayas: its special characteristic lies in the fact that thechain of rawis (authories) contains written sources. With this new consideration in mind, the plan and purposeof this study, which was originally meant to establish Bukhari's philological sources, was utimately changed. itaocordingly became ne-cessary to handle the sources for Bukhar and the other hadith compilations, and even tosome extent the general sources for Islamic history. Similarly, for the propellumination of our subject, suffcientcognizance had to be taken of such problems as the first recording and systematization of the hadith.These problems are taken up n the first part of our book where we attempt to explain this special feature of'Islamic riwaya' which has escaped attention and which has ed to misleading conclusions in research. The firstand second appendices at the end of this bookare devoted to a bolstering of this thesis. The first appendix conta-ins the results of an attempt undertaken to find the written sources for a book of hadith by using ts riwaya chain.A general index of Bukhari's rawis was prepared as an addition to this appendix; howe-ver, owing to technicaldifficulties this index does not appear in this edition. We feel that indices compiled of the rawis metioned n thewritings of the second and third Islamic centuries are of great mpor-tance for establishing the sources of Islamicliteratre. Instead of con-sidering the riwaya links as forgeries made to bolster the names and 'reports' in thechain of rawis, we should rather evaiuate the authors of the sources, or their authorized and competent rawis.The second appendix has been devoted to establishing the rela-tionship between Bukhari and imm Mlik'sMuwatta\ which may be considered the majr source. To avoid increasing the bulk of this volume unnecessary,we have dispensed with repeating the verba-tim citations and have deemed it sufficent to refer to the pages inBukhar and the Muwatfa'. As a matter of fact, this comparison alo-ne would be suffcient to refute any claimthat Bukhari was denied the possibility of using the pre-extent written literatre.When we considered Bukhari's sources from the viewpoint of their conformity to the usual concept of hadithliteratre, a divergence from the other hadith collections was noted in two important ways:

1) the hadith and khabar section, ater called the taclq, s about 1/8 of the total; and2) there is abundant philological matter found among the hadith and bb. These two features of the Sahih havenot met with a sa-tisfying explanation: the Standard eighth and ninth century (A.H.) comrnentaries were obscureon the matter of fixing Bukhari's relati-onshp to the philological sources; nor have these problems in any way

been the object of modern scholarship.in the explanation of the sources for the khabar in the afBq form -so important and prominent a quality of theSahih- a conclusion is reached which differs from the usual explanation in the hadith literatre. To explain thischaracteristic, we have used the fact that the ar-rangement of the ahh's bbs has been adapted to the bbs of

previous compilatons. Although the question of Bukhari's having followed the bb n previously extent literatreis a subject of dspute among the commentators, it must, in our opinion, be accepted if we are to cplain otherimportant, although secondary difficulties in the book.Bukhari put aside the chain of riwayas and inctuded such exp-ressions as qla (he said) and dhakara (hementioned) on a largescale in his book. it can therefore be said that he did not remain fa-ithful to his purpose of

producing a book of hadith based on the is-nds going back to the Prophet. He can, in fact, be regarded as thefirst person to seriously shake the authority of the isnd. He was try-ing to make a kind of summary of the hadith

7/31/2019 Buhari'nin Kaynaklar

6/96

coilections which had so increased in his period, and reduced to a secondary degree the importance of the isndwhich had come into being as a contingent necessity in the first centuries of the Hijra. He must therefore beappreciated for having opened a new method in hadith literatre. As long as we are discussing the subject, it mayhere be said that the conviction in our age that the isnd was first brought to a science by Bukhari, can only beaccepted as a rash judgement made from re-ading the ahth without any great are.After obtaining these general and compelling ideas on Bukhari's sources, we tumed to the study of the

philological matter contained in the Sahih. We took up the separate section entitled the "Kitb al-Tafsr", since,while this type of material is found everywhere in the work, it is met within its most concentrated form here, andthe conc-lusions would apply to the other chapters as well. We collected to-gether Bukhari's quotations,

particularly from Ab Ubayda and Fer-r, and then examined the attude of the commentators as to their ideason the sources for this material and on the connections of this material with the Sahih. While on the subject of

pointing out the sources, we cannot pass without stating that we are greatly indebted to Ibn Hacar, who isincomparably superior to the other commentators. The phililogical matter found scattered throughout the various

bb of the Sahih were aimost ali signalized by Ibn Hacar, and it is clear that in many places several of thecommentators, including so-metimes Ibn Hacar, did not find this material pertinent to the subject of the book.

Nonetheless, it must be stated that in view of this featu-re they did not sufficiently question the appropriatenessof the fame the Sahih has secured in Islamic literatre. Bukhari, in his task of summarizing the pre-extent hadithliteratre, did not, in our opinion, remain bound to any specifc plan of arrangement. He did handle a mass of thematerial, but he s, among his contemporaries, the one whose work is the most devoid of a specific system. This

lack of sytem, although found as well in the hadith and khabar portions, is best seen when the philological matteris studied. With this conside-ration in mind, the philological material is given verbatim in the third and fourthappendices where references are given to their location in the bbs of the Sahih.After the exposition first of Bukhari's general sources and then of his philological sources, our study turned tothe recensions (riwaya) of the Sahih tseif which were passed on to the succeeding genera-tions. Bukhari's work,from the viewpont of its recensions, has be-en the object of nteresting study. There are several reasons for be-

believing that some of the difficulties in the text relate to the Firab-r recension, and although the variants in thevarious readings have been carefully worked out, it must be said that this recension was ill-chosen in the first

place. There is aso the Nasafi recension, the superiority of which we know from its preserved portions in thecommentaries. Despite ali our efforts it has been mpossible to secu-re a copy of the Sahih based on thisrecension. If a copy were to be secured, we are sure that at least some of the problems found in the present textof Bukhari wou!d be cleared.This study which has as its aim the investigation of Bukhari's sources, rather than giving a final form to the

problems nvolved, sho-uld be regarded as an essay which would pose the problems and se-ek their solutions. inthis connection, we hope that the errors which probably exist will be attributed to the original nature of thisstudy; for there has as yet been nothing which could have served as a gu-de, and we rely for our conclusions onthe direct study of the sources. To this we should also like to note that in the short time betwe-en the completionof this study and going to press, new material ca-me to hand which obliged us to make certain additions andchanges. These additions furnshed new proofs for the solutions we had es-tablished. Contnued efforts and thecriticism which will be made, will, we are sure, make a new edition necessary.it is now my pleasant duty to thank my good friend, Bekir Kt-kolu, for not sparing his valuable time n hisassistance to me du-ring the cource of preparing this study-particularly in the task of es-tablishing Bukhari's

philological sources. I should also like to thank my good friend, Martin Dickson, for being kind enough totranslate this preface into English.

Rivayet Literatrnn Geliimi1

slam'm ortaya kn izleyen ilk asrlarda hadis sahasnda meydana getirilen mevcut edeb belgeleriserdetmeden evvel, ncelikle bu ilim dalnn geliimine dair genel bir malumat sunmaya almak istiyoruz. Bumalumat yalnzca hadis iin gerekli olmayp, bunun yannda btn slam edebiyatn ortaya k ve geliiminindoru anlalabilmesi iin de kanlmazdr. Daha batan slami rivayetin zellikleri hakknda tam bir tasavvurasahip olunmazsa, eski Arap iirinin gvenilirlik derecesi veya slam'n ilk dnemlerinden yaplan nakillerinhakikate uygunluklarna dair hakl bir hkme varlamaz.Modern etdlerde, genel olarak Goldziher'in2 ulat neticeler l olarak telakki edilmekte ve temel

problemlerde olduu gibi, teferruatta da ona atfta bulunmakla yetinilmektedir. Az okunan bir dilde yaymlananbir aratrmadan3 hareketle, Goldziher'in neticelerini bir kontrole tbi tutmak ve buna bal olarak hadis

1Burada sunulan tercme Geschiche des Arabischen Schriftums adl eserin (Leiden 1967), I. 53-84. s;hifelerinde yer alan "Hadis Literatrne

Giri" blmdr.2 Muhiinmedanische Studien, II. Halle 1890.3 Fuat Sezgin, Buhr'nin Kaynaklan, stanbul 1956

7/31/2019 Buhari'nin Kaynaklar

7/96

literatrnn geliiminin mmkn mertebe eksiksiz bir tasvirini yapmak istiyoruz.Goldziher'in hadis almalar byk lde Sprenger'den etkilenmi grnmektedir. Onun kanaatine gre,Sprenger, hadisin aslen ifahi rivayetle kaytland yanl inancn ortadan kaldrmt. 4 Goldzi-her, muahhardnemde gerek kelami htimamn, gerekse din kaygnn hadisin yazlmasna kar bir honutsuzlua5sebebiyetverdiini ve bylece kendilerinin tekrar belli yanl bir inanc oluturduklarn dnmektedir. Onu hadisedebiyatnn geliimine dair yanl fikirlere ulatrm olmasndan dolay, bylesi doru olmayan bir tasavvurun

nemine dikkat ekmek zorundayz.Onun, Arap edebiyatnda dorulanmadn grdmz bu anlay, baka etkenlerin yan sra, slami rivayetinnevi ahsna mnhasr oluundan ve her eyden nce karmak grnen eklinden kaynaklanmaktadr. BykArap dili alimi Goldziher'in hadis literatrn-deki baz verileri ters anladn ve bylece daha batan yanl birrota izdiini gsterme frsatn da bulacaz.Sperenger'in kaynaklarda tespit ettii verilere dayanarak Goldzi-her, hadislerin slam'n ilk on yllarnda ahfeveya cuz' diye isimlendirilen defterlerde yazl olarak kaydedildiini bir vaka olarak kabul eder. Baka verer de

bulmu olarak, o, kanaatinin doruluunu yle temellendirir:Sahabe ve tabinin, Peygamber'in sz ve emirlerini kitabet yoluyla unutulmaktan korumak istemi olmalarnahibir engel yoktur. Sradan insanlarn hikmetli szlerinin sahifelerde yazl olarak muhafaza edildii birevrede, -sekizinci blmn ilk ksmnda detayl olarak ele alnaca gibi- Peygamber'in szlerinin devam naslolur da ifahi rivayetin muhafazasna terk edilebilirdi?6

slam'n erken dnemine dair bu doru tasavvurun karsnda, onun daha az doru oian, mteakip dnemde

tereddtlerin ortaya kt ve hadisleri yazl muhafaza etmekten ekinildii7yolundaki kabul yer almaktadr.O, bu kabule bal olarak, hadis edebiyatnn devam eden geliimine dair vereri rtmekte ve hadis mecmuala-rnn balanglarn hicr kinci asrn ilk yarsna yerletirmektedir. Bu hadis mecmualar, onun kanaatna gre,camilerin mevcut bir literatrden setikleri8 tenkit szgecinden geirilmi ve tasnif edilmi hadis koleksiyonlardeildir; bunlarn mellifleri daha ziyade uzun yolculuklarda ifahi rivayetleri toplayp bir araya getirmiolmaldrlar9. Ayn ekilde nc asrn muteber hadis koleksiyonlarnn ortaya kmasndan nceki fkhkitaplar, duruma gre ya ifahi kaynaklardan veya bizzat mevcut sahifelerden alman ve renilen mnferitmalumatlara istinat ediyor olmaldr. 10

Goidziher'in, kendisinin ksmen bildii, o dnemde henz yazma halinde bulunan hadis usl kitaplarn tamanlamyla kullanmam grnmesine de dikkat ekmemiz gerekiyor. Yeri geldike gstereceimiz gibi,kaynaklarnn okluuna ramen, onun, baz verileri dierleri ile balantl olarak ele almamas ve bu ilk grubatamamen farkl bir anlam ykleyecek durumdaki verileri gzden karmas da buna eklenebilir.

Hadis literatrnn geliimi u aamalarda gereklemitir:a) Kitbetu'l-hadls, sahabe ve erken tabin dneminde hadislerin sahife veya cz denen defterlere yazlmas.b) Tedvnu'l-hadl, dank olarak kaydedilmi malzemenin birinci asrn son eyrei ve ikinci asrn ilkeyreinde bir araya getirilmesi.c) Tanlfu'l-hadTs, takribi 125 senesinden sonra hadislerin muhtevaya gre dzenlenmi bablarda tasnifedilmesi. Hicr ikinci asrn sonlarna doru bu trn yannda, hadis tasnifinin sahabe ismine gre yapld'musned' denen dier bir tasnif tr ortaya kmtr. Hicr nc asrda nceki sistematik eserler ele alnm,modern literatrde -belki tam isabetli olmayarak- fkh bablarna gre (kanonisch) dzenlenmi 'cami' diyeisimlendirilen ve Goidziher'in "ik sistematik tertiplenen hadis kitaplar" olarak mtalaa ettii derlemeleryazlmtr.Bizim hadis literatrnn geliimine dair sahip olduumuz bu tasavvur, bu sahann balangcna dair haberlere, odnemden bize ulaan yazlara ve melliflerinin o dnemde eserlerini zahiren ifahi olarak rivayet etseler bile,

birbirlerinden yazl olarak alm olduklarn gsterebilen malzemenin gzden geirilmesine dayanmaktadr.

Erken dneme dair malumat, ksmen A. v. Kremer,'" 11vSprenger ve Goldziher'ce12malum olup, bunlarndoruluundan phe edilmemiti. Mteakip geliimi ele alan Goldziher, daha nce zikredilen ha-tahtasavvurlar nedeniyle, tedvin ve tasnifin balamasna dair malumat rtmeye almtr. almas etraflcaele alnp esasl bir tenkide tbi tutulduunda, onun meseleyi inceden inceye tetkik ettii intiba eldeedilmemektedir. Her eyden nce o, hadisin tedvin ve tasnifi arasndaki fark grmemi ve bylece ilgili

4 Muhammedunische Studen, II. 194.5 A.ge., s. 196.6 Age., II. 9.7 Bkz. uge., s. 8.8 Age., s. 180.9 Bkz. age., s. 180, 245.

10 Muhammedanische Sludien, II. 208.11 Culturgeschichte des Orients unterden Chalfsn, I, 475.12 On the Origin of Whriting down Historical Rccords among the Musulmans", fASB XXV (18567. s. 303-329, 375-381.

7/31/2019 Buhari'nin Kaynaklar

8/96

haberleri birbiriyle kartrm grnmektedir. 13

Baz Emevi hkmdarlarnn hadislerin yazlmasna vesile olduklar malumdur. Bunlar arasnda grne gre'Urner b. Abdil'azz (97/717-101/720) bu hususta zel bir ihtimama sahip olup, Eb Bekr b. Muhammed b.Hazm'a (l. 120/737) u talimat vermiti: "Bak, Peygamber'in hadisinden veya Snnet'inden veya Amra ve

benzerlerinin hadisinden ne bulunuyorsan onlar yaz; zira ben ilmin yok olmas ve ulemann kaybolmasndanendie ediyorum. 14Modern literatrde k kez B. W. Muir15 tarafndan kullanlan bu haberi Goldzi-her aslsz

olarak deerlendirmekte ve bunda daha sonraki nesillerin 'Umer II.'yi hadis literatryle ilikilendirme gayretinigrmektedir. 16 Ayn ekilde, bu haberin ravisi Mlik'e gre, Halife

7/31/2019 Buhari'nin Kaynaklar

9/96

mekanizma olup, modern almalardaki yanl anlamann ana nedenini oluturmaktadr.Hadis usl kitaplarnda tahammulu'l-'ilm umumi olarak sekiz snfa ayrlr ve u ekilde tarif edilir:1. Sem': renci veya dinleyen, ezberden veya eyhin kitabn-159] dan nakledilen rivayeti dinler. Bu trdeniktibaslar sem'tu 'an veyahuddeenl ile balar. (Bu tanmlamalarn stlah kullanmlarn -e/-fz- daha sonra tafsili olarak ele alacaz;

burada sadece btnl korumak amacyla zikredilmektedirler.)

2. Kr'a: renci veya herhangi bri, bir veya birok hadisi kitaptan veya ezbere eyhe okur; eyh dinler veokunan kendi nshas veya ezberiyle karlatrr. Bu tr ktibaslar ahbera.nl veya ka-ra'tu (a lafzyla balar.3. cze: a) eyh veya yetki verilen bir ravi, bir veya birden ok metnin rivayeti iin icazet verir, b) Herhangi

birine tam olarak belirtmedii eserlerini rivayet edebilmek iin cazet verir; mesela "Benm rivayetleriminhepsini rivayet etmene icazet veriyorum." der. Bu iktibaslar en ok ahberan bazen de eczenl ile balar.4. Munvele: eyh renciye ya kendi kitabnn asln ya da onun tarafndan rivayet edilen kitap veya bu asllakarlatrlm nshasn vererek "Bu benim kitabm (rivayetim). Sana rivayet hakkm veriyorum." der. Kitabona ya temelli olarak verir veya rencinin kendisi iin bir nsha stinsah edip asl geri iade etmesini art koar.Balang ifadeleri ounlukla ahberan, ok nadir olarak da nveie iledir.5. Kitabe veya Muktebe: eyh, kitabndan veya rivayetlerinden ya kendisi bir nsha istinsah eder veya

bakasna (renciye de olabilir) istinsah ettirir. Burada eyhin renciye sarih olarak "Sana bunun iin icazetveriyorum." veya "vermiyorum." demesi nemli deildir. ktibaslar ketebe leyye, min kitb... vb. ile balar.6. eyh bir kitap veya rivayeti nakleder ve rivayet etme yetkisinin olduunu aklar; ancak (zel bir stlah

olmakszn) baka birisinin rivayet edip edemeyecei hususunu ak brakr. Balang ifadesi olarak ahberan,veya 'an kullanlr.7. Vaiyye: eyhin lmnden nce veya bir seyahate karken, kitabn veya kitaplarnn rivayet hakkn birinevasiyet etmesidir. Bu durumda, buradan iktibaslar ahberan vayyeten 'an veya vani ile yaplr.8. Vicade: Mlaki olsun veya olmasn, son ravinin nshasn ele [60] ge'ren D*r kimsenin bir kitab veya hadisikullanmasdr. Buradan vecedtu, kle, uhbirtu, huddistu ibareleriyle nakilde bulunulur.Saylan btn bu durumlarn yalnzca ilk ikisinde -sem' ve k-r'a- ezbere renmenin gndeme geldiinigryoruz. Hadis literatrnden rneklerle gstereceimiz gibi, tatbikatta, bu durumlarda da yazl dokmanlargerekiyordu.Bu balamda, esas itibaryla Sprenger tarafndan bir araya getirilen malzemeye 26atfta bulunan Goldziher, 27 nezaman ortaya ktklarnn ve hadis literatrndeki rollerinin tam farknda olmakszn rivayet metodundanyalnzca icze, munvele ve vicde28eklindeki tarz tanyordu.imdi, bu rivayet metodlarnm ksmen slam'n balangcna kadar uzand gereini daha yakndan ele

almamz ve kaynaklardaki bilgiler ve mevcut malzemenin yardmyla, nakil iinde batan beri mnhasran yazldokmanlarn nazar tibara alndn ve isnadlar-da mellif isimlerinin yer aldn belgelememiz gerekiyor.Baz Cahiliye airleri hakkndaki haberlerden, en azndan slam ncesi son yzylda divanlarn rivayetininyaygn olduunu ve yazma bilen ve Zuheyr gibi kasideleri zerinde uzun sre alan baz airlerin, aynzamanda baka airlerin ravileri olduklarn reniyoruz. Burada yalnzca ifahen rivayet edildii grndeolduu kanaati, ayn ekilde yanl olan, hadislerin ifahen rivayet edildii grnde olduu gibi, ilk kezmodern dnemde olumutur. Erken slam dneminin metin rivayet etme deti muhtemelen Cahiyeyeuzanmaktadr. Olduka eski baz kaynaklar, Halife l'nin kr'af sem' le edeerde tuttuunu ve 29Abdullah

b. bbs'n "Bana okuyun; zira bana okumanz benim size okumam gibidir. 30 dediini nakletmektedir. Bukaynaklarda baz sahabilerin Hz. Peygamber'n mektuplarn rivayet ettiklerini iitiyoruz. Amr b. Hazm b. Zeyd,feraiz, zekat ve diyet hakknda kendisine yneltilen ve sonradan hadis mecmualarnda yer alan bylesimektuplar rivayet etmektedir. 31Muhadram olan Abdullah b. 'Ukaym el-Cuhen Peygamber'n kabilesine(Cuheyne'ye) gnderdii mektubu rivayet etmitir. 32

Hz. Peygamber dneminde doan el-Haris b. mr, Halife 'Umer'in namaza ilikin meselelere dair Eb Ms el-E/ar'ye gndermi olduu risaleyi nakletmitik. 33

Tabi Ber b. Nahk, sahabi Eb Hureyre'ye kendisinin ondan istinsah ettii kitab onun adna rivayet edipedemeyeceini sormu ve Eb Hureyre "evet" cevabn vermitir.34

26 ZDMG, X. 9 vd.27 M. Studen, II. 188.28 Age,, s. 189-193; onda, hadis uslndeki tam tarif olmakszn, sima' kelimesi de ge~ iyor (bkz. M. Studen, II. 191).29

el-kr'a 'al'l-'lim bi-menzileti's-sem' minh, Rnalurmz, el-Muhaddisu'I-fl, Kprl 397. 76b [I. 429]. Dier kaynaklar iin bkz.Suydu, Tedrihu'r-rv, s. 13130 'ideyye fe-nne kir'atekum 'zleyye ke-kr'ati 'uleykum (Tirmiz, II. 337, Ted-r*, s. 131; bkz. Buhn'nn Kaynaklan, s. 67).31 ate, II. 1264.32 jbn Eb Hatim, 'Ilel, I. 52: bn Hacer, Tehztb, V. 323.

33 Ibn Sa'd, V2. 59.34 Kuntu ketehtu 'an Eb Hureyrete kitaben fe-lemm eredtu en ufrikah klt y Eb Hureyrete inni ketebtu 'anke kitaben fe-ervh 'anke klene'am (bn Hanbel, 'Ilei, I. 43; Ayrca bkz. bn Hacer, Tehzlb, L 470).

7/31/2019 Buhari'nin Kaynaklar

10/96

yi hafzas ile vlen ayn Eb Hureyre, kendisinden rivayet eden bir tabinin haberinden ortaya kt gibi,rivayetleri iin kendisine defterler oluturmu grnmektedir. Bu tabi, bir keresinde Eb Hureyre'nin yanndaonun hatrlayamad bir hadis nakletmi, tabinin "Bunu senden iittim." demesi zerine, Eb Hureyre "yleyseo hadis benim yanmda yazl olmal." cevabn vermiti. Tb devamla "Beni beraberinde evine gtrd vePeygamber'in hadislerinin yazlm olduu birok hadis defterlerini gsterdi. htilaf edilen hadisi orada bulduk."demektedir. 35

slam'n balangcnda rivayet eitlerinin henz tam tespit edilmemi olduunu, kaynaklarmzda ska grrz.Yine ayn dnemde, tam eklini mteakip iki asrda alacak olan muktebe diye bir usl okuyoruz; buna ksacakitb da denir -ki bu da tercme hatalarna yol amaktadr-. Bu usl, grne gre, yal tabinin reddettii v-cade'den belirgin bir farklla sahip deildi. 36 Bu rivayet tarz, ilk olarak Zuhr dneminde yaygn olarakkullanlmtr. Zuhr'nin Emevi emirlerinin bu imkan bolca kullandklarn grnce, bunu meru kabul etmekzorunda kald rivayet edilmektedir. 37Msrl tarihi Yezd b. Eb Habb'in (l. 128/745) rivayetleri ounlukla

bu tarzd. O, ok nadir olarak Zuhr'den bir ravi araclyla rivayette bulunmaktayd. 38 u'be (l. 160/776) heriki tabi cmir e-acb ve At' b. Eb Rabh'n her ikisinin de Halife Al'den rivayetlerinin muktebe39 olduunu

bildirmektedir. Sahabi Abdullah b. Amr'm kitaplar, torunu u'ayb ve torununun torunu Amr tarafndan yine butarzda rivayet edilmitir. 40

Muktebe veya kitsb'm erken formunun, hicr ilk yzylda sem ve kra 'a yannda mutad bir rivayet yoluolduuna dair birok rnekten sadece birini burada zikretmek istiyoruz. Sufyn e-evr: l'nin olu bnu'l-Hanefiyye'nin bdul'al 'an sr'i tarikiyle olan hadislerinin kitabe olduunu ifade etmektedir. bn Eb Hatim

bunu "...yani sema'deildir." kelimeleriyle aklar.41

Burada slami rivayetin balang dnemindeki yazl edebiyatn geliimini aydnlatmaya katkda bulunacakdier haberleri de zikretmek phesiz lzumsuz olmayacaktr.Hadislerin yazlmasnn erken dnemde mahzurlu grld neticesini karmaya elverili ifadeler mevcuttur.Zuhr'den nakledilen bir habere gre, Halife 'Umer hadisleri toplatmay istemi, ancak br ay kadar bu hususudndkten sonra, bununla fazla megul olunup Kur'an'm ihmal edilebilecei endiesiyle bundan vazgemitir.42Sahabi Eb Musa el-E'ar'nin bir taraftan, tevik zerine hocasnn hadislerini yazm; ancak o bunu renincehepsini imha ettirmitir. 43Bu iki olumsuz haberde bile, yazmaya kar olduka erken dnemde ilgi duyulduufark edilebilmektedir. Mervn b. el-Hakem (l. 65/685) mehur sahabilerin ilmini, kaybolup gitmekten korumakisteyen lk Emevi emiridir. (Byk ihtimalle Medine Valilii dneminde) Zeyd b. bt'i artr ve ona soruiaryneltir; bu esnada perdenin arkasnda, cevaplar yazmak iin katipleri oturmaktadr. Zeyd bunu farkedince"zr dilerim Mervn, ben sadece kendi fikrimi sylyorum" der. 44 Msr Valisi olan olu Abdul'azz (l.85/704) de tabi Ker b. Murra el-Hadramye (l. 70/689-80/699) yazarak Eb Hureyre hadisleri dnda -bunlar

kendisinde nceden mevcut bulunmaktadr-, sahabeden Peygamber'in hadislerini yazmasn rica eder/ 45 HalifecUmer b. Abdil'azz'n eitli vesilelerle renmi olduumuz byk toplama hrsndan daha nce bahsetmitik.Kaynaklar bize o dnemin kitabet ve stinsah uslne dair fazlaca bilgi sunmaktadr. Sa'd b. Cubeyr: "Abdullah

b. Abbs'm yannda yaz tahtalarnda (elvh) yer kalmaymcaya kadar yazar; daha sonra nalnlarmn zerineyazmaya devam ederdim." demektedir. 46 Baka bir yerde, elvh kelimesinden bir defteri anlayabileceimizigryoruz; Sa'd b. Cubeyr: 'Bazen bn Abbs'a gider ve defterim (ahfe) dolana kadar, sonra da nalnlarmn,hatta ellerimin zerine yazardm. Ama bazen de onun yanna gider, kimse bir ey sormaynca hibir eyyazamazdm." demektedir.47Gen bir tabi, yal tabinin sahabi Ber' b. 'zib'in (l. 71/690) yannda kalemleellerinin zerlerine yazdklarn anlatmaktadr. 48 Sahabiye Selm', Abdullah b. Abbs'n Peygamber'in bazfiillerini levhalar zerine ei Eb Rfi"den yazdn bildirmektedir. 49Muchid b. Sacd (l. 144/761), a'b'nin

35 bn 'Abdilberr, Cmi'u beyni'i-'iln, I. 74.36 rnein Kne Sa'd b. Cubeyr yekrahu kitbe'l-hads (bn Sa'd, VI. 258).37 et-Hatb el-Badd, Kifye, s. 318.38 Bkz. bn Hanbel, Ilel, 1. 193; bn Eb Hatim, 'Ud, I. 381.39 Kle u'be: 'mir e^-^'b! 'an A/f ve Ata' b. Ebi Rebh 'an 'Ali innem hiye min kitabin... (bn Eb Hatim, Takdime, s. 130, ayrca bkz. s.244).40 bn Hacer, Tehzlb, VIII. 49, 54.41 Haddesen Sufyn ahdise sn'il 'an Abdil'a'l 'un bni'l-Hanefiyye kh knet min kitabin, kultu ya'n enneh leysct bs-sem'in (bkz. bn EbHatim, Takdime, s. 71; ayrca bkz. bn Sa'd, VI. 334-335; bn Hacer, Tehzib, VI. 9442 Sa'd, UR 287.43 Bkz. age., IV. 112.44 Bkz. age., 112. 36145 el-Cert veUa'dtl, VII. 157: Usdu'1-be, IV. 461, nr 4429.46 Age., VII2. 448.

47 bn Sa'd, VR 257.48 Ra'eytuhum yektubne 'ala ekuffihim bi-l-kasabi 'inde'1-BerS (bn Hanbel, 'Ilel, I. 42).49 bn Sa'd, II. 371.

7/31/2019 Buhari'nin Kaynaklar

11/96

(103/7221) sadakat ve feraize dair tomar yaz malzemesini birine imla ettirdiini grdn bildirmektedir. 50

Baka bir yerde a'b srekli yazmay tavsiye eder, hatta gerekirse duvara bile... 51Fikrini almak iin bn Abbs'ahadis sahifeieri getiriliyordu. 52Tabinden Bir, baka bir tabi olan Eb Sufyn'a neden Sleyman b. Yekur'ninyapt gibi sahabi Cbir b. Abdillh'dan rivayet etmediini sordu. Buna karlk Eb Sufyn'm cevab,"Sleyman yazyordu, bense yazmadm." olmutu. 53Btn bunlar ska, ama tli olarak zikredilen detaylardr.Bu haberler, yazlyor olma gereinden hareketle, sadece nasl evkli yazlyor olduunu gstermeye ynelik

birtakm sslemelerdir ve beraberlerinde phe gtrmez hakikatin emaresini tarlar.Ya'kb b. Ata' (l. 155/771) babas At' b. Eb Rabh'n (27/647-114/732) sahifesini "Babam buradakilerinhepsini sahabeden iitmi-tir." szleriyle gsteriyordu. 54

Abdurrahmn b. Eb Leyl (l. 82/701), el-Hasen b. Al'nin babasnn hiyA- meclisi hakkndaki kanaatinirenmek stediinde, bir sandk getirttirip ierisinden Al'nin hiy meclis] hakkndaki fikirlerini ihtiva eden sar

bir defter kardn bildirmektedir55Umer II., am'a geldiinde Zeyd b. bit'in diyete dair sahifesini sorupgetirttirdi ve onu paralad. 56Sahabi 'Ubeyde b. Kays (l. 74/ 693), kitaplarnn yaklmasna veya baka trlimha edilmesine, vasiyetinde yer vermiti57

Saysz haberden, bunun dnda, sahabe ve tabinin ilm meseleler hakknda birbirleriyle yazma detlerinireniyoruz. Baka bir yerde zikredilen bir habere gre Abdullah b. Abbs Kur'an'daki baz garip kelimelerdolaysyla kitaplar okumak ve telif etmekle temayz eden muhadram Eb'1-Celd Ceyln b. Eb Ferve'yemracaat etmekteydi.58

Necdet b. cmir el-Harri (l. 69/688), Abdullah b. Abbs'a yazm ve farkl fkhi meseleleri sormutu. 59

Nfi( b. el-Ezrk (l. 65/685) da benzer meseleler yznden ona mracaat etmiti/60

Sa'd b. Cu-beyr bir meselehakknda ihtilaf ederlerse, onu daha sonra Abdullah b. 'Umer'e sormak iin not alyordu. 61

Tbince malum olan eitlerini baz rneklerle izah etmek amacyla tekrar rivayet usllerine dnyoruz.Daha Zuhr dneminde hadis halkalarna muclese denmekteydik62Katde'nin (118/736) Eb Klbe Abdullah b.Zeyd'den (l. 104/722) sadece birka sz iittii, ondan yapm olduu rivayetlerin, kitabe -duruma gre vicde-tarikiyle olduu, zira Eb Kl-be'nin kitaplarndan birini eline geirdii dnlmekteydi. 63 Cerr b. Hazm,eyhi tabi Eyyb es-Sahtiyn'ye (l. 131/748), insanlarn ellerinde kitaplarla ona geldiini ve onun da dahance buna kar olmasna ramen bunlar nasl olup da kontrol ettiini sormutu. eyh, cevap olarak, kanaatinideitirmemi olduunu, ancak bir kere ondan bir eyler istinsah edildiyse, bunlarn ona takdim edilmesi vekendisinin de bunlar dzeltmesinin daha uygun olacan sylemiti64 u'ayb b. Eb Hamza (l. 162/779),Muhammed b. el-Munkedir'e (l. 130/748) bir kitap getirmi, o da onun bunu arz etmesine zin vermiti.Muhtevay ksmen doru bulmu; dier yerleri ise tasdik etmemiti. Sonra o, olu veya yeenine bunlar stinsahetmelerini sylemiti. Daha sonra u'ayb bu kitab rivayet etmi, ancak rivayet uzun sre tedavlde kalmamt 65

Yahya b. Sa'd (l. 198/813), Sa'd b. Eb Arbe'nin (l. 156/773) Tefs'i Katde'den iitmediini syle-mektedir.66Yani rivayeti .sem' deildir. bn Cureyc (l. 150/767) "Zuhr'nin yannda iitmedim, o bana yalnzca bir sahifeverdi, ben de onu istinsah ettim ve o bana, rivayetim iin icazet verdi" demek-tedir. 67lih b. Eb el-Ahlar el-Yemn'nin ( l. 140/757 ile 150/767 aras) Zuhr'den olan rivayetleri ksmen sem', ksmen kr'z ve ksmen devicde idi.68 Eb ZurVya gre, lih, biri kr'a, dieri munvelc yoluyla olmak zere, Zuhr'nin iki kitabnasahipti. Sonra bunlar birbirine kartrd ve artk birbirinden ayramaz oldu. 69 Ahmed b. Hanbel'e gre, el-Hakem b. 'Uteybe (l. 1X3/731), Mksam b. Buc-re'den (l. 101/719) yalnzca drt hadis duymu {sem'') olup,

50 bn Hanbel, 'liei, I. 340.51 Age., I. 43.52 Lev eteyu bn Abbs bi-ahifetin fh stne hadisen... (bn Hacer, sbe, II. 809).53 bn Hanbel, 'Ilel, I. 316.54

bn Eb Hatim, Takdime, s. 3955 bn Hanbel, Age., I. 256.56 Age., I. 43.57 'Ilel, 1. 104.58 Bu kitabn Filoloji ve Tefsir blmlerinin girii.59 Belzur, Enb, I. 517; bn Hacer, Lisn, VI. 148.60 bn Eb Hatim, 'Ilel, I. 307.61 Sa'd, VR 258.62 bn Hanbel, 'Ilel, I. 13.63 bn Eb Hatim 'Ilel, I. 2064 bn Hanbel, 'Ilel, I. 24.65 bn Eb Hatim, 'Ilel, II. 173.66 Eb Hatim, Takdime, s. 240.

67 Tezkire, s. 170.68 bn Hanbel, 'Itel, I. 23; tbn Hacer, Tehzlb, IV. 380.69 bn Hacer, Tehzlb, IV. 381.

7/31/2019 Buhari'nin Kaynaklar

12/96

dier rivayetleri kitabef dr. 70u'be b. el-Haccc'a (l. 160/776) gre, riva-yetlerdeki "el-Hakem can Muchid"tabiri, el-Hakem'in semi'tu71demesi dnda kitabet manasna gelmektedir. bn Cureyc, velinimeti Sleyman b.Muchid'e "Sana nasl teekkr edeceimi bilmiyorum. Bu kitaplarm al da istinsah et. Bunlarn bir ksmn(tabinden) duydum, bir ksmn da onlara arz ettim." der. 72

Tabinin yazma konusunda nasl bir gayret gsterdiklerini ve bunun, dnemlerinde nasl bir gelenek olduunu,birka rnein yardmyla tasvir etmek istiyoruz. Muchid'in bir muasr: "Ben, bazlarnn Muchid'in yannda

tefsir istinsah ettiklerini grdm" demektedir.73

Al'nin torunu el-Hasen b. Muhammed el-Hanefiyye'ye arkadaZ-dn'a irca zerine bir kitap yazdna piman olduunu; ancak bu pimanln, kitap yazm olmaktan dolaydeil, kitabn muhtevasndan kaynakiandn sylemitir. 74a'b'nin, kendi hakkndaki, bakalar gibi bir taslak(msvedde) yapmaya ihtiyac olmad, hatta bir futh kitabn yazl malzeme olmakszn yazabileceieklindeki aklamasn, tarih yazcl blmnde tafsil olarak ele alacaz. 75Eb Kl-be Abdullah b. Zeyd'in(l. 104/722) kitaplar vasiyetine uygun olarak am'a, Eyyb es-Sahtiyn'ye (l. 131/748) gnderilmiti. Ne varki, sonralan o, bunlarn hangilerini Eb Kbe'nin yannda iittiini artk ayrt edemez olmutu. 76

Daha o zamanlar tahrif edilmi ve yanl malumat ihtiva eden kitaplar bulunmaktadr. Mesela u'be, Eb Hrnel-Abd'nin (l. 134/751) yannda bir kitap grdnde, ona bu kitabn Al hakknda kabul edilemez eylerimuhtevi olduunu sylemitir. Dieri ise, kitab doru kabul edip savunmutur. 77Ebn tarikiyle sahabi Enes b.Mlik'ten rivayet edilen muharref hadisler, Ma'mer rivayetinde daha hicr nc asrda tedavlde bulunuyordu.Bir keresinde Ahmed b. Hanbel, Yemen'de Yahya b. Ma'n'in bu sahfey istinsah ettiini grm ve ona "Brsana sorsa, Ebn'n sika olmadn sylersin; ama sahfesini istinsah ediyorsun?! deyince, "Evet onu istinsah

ediyorum ve onu muhafaza edeceim; ama bu tam da onun uydurma olduunu bilmemden dolaydr. Bylece birbakas gelip de benzeri bir eyi ortaya koymasn." cevabn vermiti.78

O dnemde kitaplarn dn alndna dair bilgilere de rastlanmaktadr. Humeyd et-Tavl (l. 142/759), rneinel-Hasen el-Basr'den (l. 110/728) kitaplar dn alm, bunlar istinsah edip geri vermiti. 79Hasen b. Mslim'in(l. 106/724'den nce) kitab, Ley b. Eb Sueym tarafndan dn alnmt. Hasen'in kardei Hrz, KfeVegiden birisine kitab getirip kendisine vermesi ricasnda bulunmutu80 Ma'mer b. Rid, mez zerine iki kitab,ayn zamanda 'Umn b. Muhid de denilen, tabi cUmn el-Cezeri'den istinsah ettiini bildirmektedir. Bunshay biri dn alm, fakat geri vermemi; halbuki o daha nceleri kitap dn vermiyormu. 81

Rivayet tarzlar ve bunlarn kullanmna dair, bu konudaki belirsizlikleri izale etmeye yarayacak dier bazrneklere de sahip bulunmaktayz.Rivayet nevileri babnda eyhi Humeyd'nin Ki tabu'n-nev di finin bir hlsasn veriyor gibi grnen Buhr; 82

el-Hasen el-Bar, Suf-yn e-evr ve Mlik'in kra'af en iyi tarz olarak telakki ettiklerini zikretmektedir. 83

Sem' ile ilgili ayrntlar iermesi bakmndan u haber nemlidir: Ahmed b. Hanbel'e, "u'be (l. 160/776) imla

m ettirirdi yok.sa okur muydu?" diye sorulunca, "O okur, biz de -bunlar arasnda dem (b. Eb cys, 125/742-220/835) ve Al en-Nes' de vard-yazardk." demitir. dem de bunu tastiklemekte ve "Bu doru; ben hzlyazabiliyordum, dierleri de benden yazyordu. u'be, Badat'a geldiinde orada krk meclisin her birindetakriben yz hadis rivayet etti, ben bunlardan yirmi kadarna katldm ve 2000 civarnda hadis iittim." der. 84

Dier rneklerle u'be'nin genelde dokmanlarn, yani kitaplarn veya yazl rivayetlerini, nadiren de ezbererenilmi kitaplar takrir ettiini delillendirmek istiyoruz. O, "el-Hasen el-Bar:nin (l.110/728) hadislerini veonun Enes b. Mlik'ten rivayet ettii hadisleri istinsah edip ona geri verdim, o da bunlar bana okudu."demektedir.85 u'be Badat'a gittiinde Abdurrahmn b. Abdlh el-Mes'd'nin (l. 160/776) kitaplarn-kuvvetle muhtemel nshalarberaberinde getirmi ve ondan dinlemitik Cerr b, Hzm (l. 170/786), EbKtlbe'nin (l. 104/772) baz kitaplarn Eyyb es-Sa-hyn'den (l. 131/ 748) dinlemiti. 86 Eyyb bunlarn bir

70 Age., II. 434, X. 288-289.71

Buhr, Tarih I. 333; bn Eb Hatim, Takdime, s. 130; bn Hacer, Tehzlb, II. 434.72 bn Hanbel, T/e/, I. 349.73 Age., I. 44.74 bn Sa'd, V2. 328.75 Zeheb, Tezkire, s. 86.76 ibn Kuteybe, Ma'rif, 228; kr. Zeheb, Tezkire, s. 94.77 bn Eb Hatim, Takdime, s. 149.78 ibn Hacer. Tehzlh, XI. 286.79 tbn Sa'd, VIR 252; bn Hanbci. 15.80 ibn Sa'd. V2. 479.81 bn Hanbel. 'M, I. 5.82 ton Hacer, Fef/ el-Bri, I. 13783 Bulr, I. 22.

84 Eb Fitim, Cerh, I. 268; Ksmen bn Hacer'de Tehzlb, I. 196.85 bn Eb Hatim, Takdime, s. 134.86 Age., s. 145.

7/31/2019 Buhari'nin Kaynaklar

13/96

ksmn Eb Klbe'den iitip bir ksmn itmediini belirtmektedir. 87 Ahmed b. Hanbel, Eb'l-Yemn el-Hakem b. Nfi'e (l. 222/836) u'ayb b. Eb Hamza'nm kitaplarm hangi yolla aldn sorduunda, "Bazlarn

ben ona, bazlarn ise o bana okudu. Bir ksmnn rivayet hakkn bana icze, bir ksmnn ise munvee olarakverdi ve 'Hepsinde ahberan u'ayb tabirini kullan.' dedi." cevabn almt. 88Eb'l-Yemn, u'ayb'n rivayetteolduka titiz olduunu da bildirmektedir: "lm deindey-ken yanna gittiimizde bize "Bunar benimkitaplanm. Onlar tashih ettim. ayet siz bunlar -bu halde muktebe olarak- almak sterseniz aln, ama bana

okumak sterseniz okuyun. Olumdan dinlemek isterseniz bunu da yapabilirsiniz, zira o bunlar daha ncebenden dinledi. 89 demiti. Ayn u'ayb, Zuhr'nin Halife Him (105/724-125/743) nezdindeki katibiydi veZuhr, Halife iin ona dikte ettirmekteydi . 90

Rivayet usllerini kullanmada bn Cureyc (l. 150/767) o derece titiz deildi. brhm b. Yahya adndaki birmuasrnn anlattna gre, bn Cureyc ona -takriben on veya daha fazla defter olduunu eliyle ima ettii-kitaplar getirmi ve onlar kendisinden rivayet edebilme zni istemi, o da izin vermiti.? 91Eb Bekr b. Abdillh

b. Mu-hammed b. Eb Sebre (l. 162/778) onun hakknda benzer bir ey anlatmaktadr: "bn Cureyc 'iyihadislerini yaz' diye benden ricada bulundu, ben de bin kadar hadisi yazp ona verdim. O ise bunlar ne banaokudu ne de benden dinledi." Bilahare Vkd, bn Cureyc'in kitaplarna bu hadislerin ounu buna ramenhaddeenl Eb Bekr b. 'Abdillh sigasyla alm olduunu grmt. 92El-Leys b. Sa'd'm (l. 175/791) Msrltarihi Ubeydullh b. Cafer'den (l. 132/749) olan rivayetleri de munvee tarikiyle olmu olmaldr. 93

Aadaki rnek bize, benzer birok rnekte olduu gibi: sem' ve kr'a'nm kitaplardan okunmak suretiylegerekletiini gstermektedir. Ahmed b. Hanbel'in olu, babasna "Sen kara'tu 'ala Abdimhmn 'an Mlik

diyorsun. Abdurrahmn bunlar diniedi veya okudu mu?" diye sorunca, Ahmed b. Hanbel: "Abdurrahmn'(Mt/vaffa'dak) "Kit-bu\-alt" ben Mlk'e okudum, dier bablar ise Mlik'e arz edildi, ben de kendinshamdan takip ettim.' dedi" karlm vermiti.94

Aslen yazl nshalardan imla ettirildiini gsterebilmek iin baka bir rnek daha kaydetmek stiyoruz. Ahmedb. Hanbe'in muasr Hrn b. Macrf, aml bir eyhin kendi ehri Badat'a geldiini yle anlatmaktadr:"Ondan bana bir eyler imla ettirmesi ricasnda bulunan95ilk kii bendim, o da kitab eline alp dikte ettirdi. 96

Rivayet tarzlar ve bunlarn kullanmna dair btn bu haberler, bize, ikinci asrn lk yarsnda, bir nceki asrnson yarsndaki gibi mnhasran sema1 ve kr'afa isnat edildiini, bunun yannda muktebe, munvee vb.metotlarn da kullanldn gstermektedir. Ne var ki, er-rivye 'al'1-vech denen lk ikisi, en makbul kabuledilmekteydi.Hadis literatr, zellikle muhaddis biyografileri, bize, bu kadar ok kitap ve rivayetten, rivayet hakknmmkn olabilecek en makbul tarzda, yani .sem'veya kr'a olarak elde etmek amacyla yaplan talebu'l-'lmveya nhletu'l-'im denen yorucu seyahatlere dair hikayeler nakletmektedir. Bu tr anekdotlar, dnyann farkl

yerlerine dalm olan ravilerin hafzalarnda muhafaza edilen hadislerin toplanp, ilk kez kaydedilmesigerektii eklindeki yanl anlamaya da yol amtr. 97

Rivayette hafzann nemiyle alakal baz meseleleri ok ksa ele almak istiyoruz. Her eyden nce, u veya bumuhaddis hakknda, ska, "birka yz bin hadis ezbere bilirdi" eklindeki, bugn iin hayrete dlecek veya ozamann insanlarnn hafzalarnn mkemmellii ile aklanacak ya da mbalaa veya efsane olarak vasflana-cak haberlerin doru manasn ortaya koymak gerekir. Beili say szkonusu edildiinde bir abartma mmknolmakla birlikte, hadis edebiyatyla biraz daha yakndan uranca, bu sayya, isnadlarnda ufak farkllk arz edenrivayetlerin bile, dahil olduklar ve doal olarak bunlarn da sayldklar gzlenir ki, gerekten de bylece birka

bin metin says ortaya kmaktadr.Burada bizi zellikle ilgilendiren, hafzann, modern almalarda yanl anlalp hadis edebiyatnn geliiminedair doru olmayan br tasavvuru nemli lde etkileyen ve ksmen yanl yorumlanm verilere dayananroldr. Mesela VekMn (l. 196/811) bir muasr; "Ra'eytu Veki'an ve m ra'eytu bi-yedih kitaben katta,innem huve yahfezu98demektedir. O bununla Vek'i ok defa (derslerinde) grdn, ancak ezberden rettii

iin hibir zaman yazl metninin bulunmadn kastetmektedir. Aada, devamla, muhaddislerin yazl metinolmakszn ne zaman ve ne kadar rivayet ettikleri meselesini ele alacaz. Her ne kadar Vek' allmn

87 bn Hanbel, 'Ilel, I. 77.88 bn Hacer, Tehzh, II. 442.89 Age., II. 442.90 Age., IV. 351.91 bn Eb Hatim, 'Ilel, I. 33.92 bn Kuteybe, Ma'rif, s. 246.93 bn Hacer, Tehzib, VIII. 462.94 Bkz. bn Hanbel. 'Ilei, I. 354.95 bn Hacer, Tehzh, XI. 284.96 bn Sa'd, VIR 328 rnein 'Ubeydullh b. Vbeydirrjhmn (l. 182/798) rav ktub e-Sevr

7/31/2019 Buhari'nin Kaynaklar

14/96

dndaki hafzasyla vnse de, Goldziher'in, bunu, onun kitap ve kattan tinap ettii eklinde tercme etmesidoru deildir. 99 Zira, Vek' gerekten kitaplar telif etmi olup, Ahmed b. Hanbel'in aleykum bi-muannafti Ve-kr tavsiyesi, ayn kaynaktaki ayn biyografide yer almaktadr. 100 Ahmed b. Hanbel'in Vek"in Musannaymkulland, daha sonra Goldziher'in de malumu olmutur. 101 Hatta onun hadislerinin bir ksm bize ulamtr(bkz. GAS, s. 96). Eb Nuvs'm Halef el-Ahmer'e syledii mersiyedeki ve l yeknu isnduh 'ani'-uhufi'102

vgs de, Halefin kitap ve kattan kand yolunda anlalmamaldr. 103 Hadise yatkn olan Eb Nuvs104

gerekte, Halefin, kitaplar sema' veya kr'a dnda baka herhangi bir yolla almadn kastetmektedir.Muhaddislerin veya genel olarak Mslmanlarn, Kur'an'n olduu gibi, hadislerin de byk bir ksmnezberlemeye aba sarf ettikleri bilinen bir gerektir. Ancak bu, bu surette kitaplardan vazgeildii veya hibiryazl malzemeye gerek duyulmad tarznda yorumlanmamaldr. Nitekim, Kur'an'n da yzlerce el yazmasmevcuttu.Ezbere rivayet edebilmekle gururlanan muhaddislerin, ayn zamanda kitap veya yazl malzemelere sahipolduklarn reniyoruz. Sufyn b. 'Uyeyne (107/725-196/812), Zuheyr b. Mu'viye el-Cu'f'nn (l. 173/789)kendisine "Kitaplarn gster." demesi zerine ona "Kafamda, kitaplarmn yardmndan daha yi muhafazaediyorum. 105 cevabn vermiti. Ayn Sufyn, Al b. Zeyd b. Abdillh b.Cud'n'n (l. 127/744) kitabn hediye etmiti. Kendisine bunun nedeni sorulduunda "Onu artk ezbere

biliyorum ve muhtevasn unutmayacam farkettim." cevabn vermiti.106 Buhr'nn gen hocalarndan biriolan Muhammed b. Ber (l. 252/866) rivayetlerini ezbere renir ve naklederdi. Buhr ise ondan birkitabnn mevcudiyetini gerektiren nuktebe ile rivayet etmekteydi. 107 el-Hatb el-Ba-dd'nin haberine gre,

l b. el-Medn (l. 234/848) de hadislerim ezberliyordu. Ayn zamanda Hatb, bazen Al b. el-Medn'nin,zihnini geceleyin bir hadis megul ettiinde, kalkp yazl malzemesine baktn nakletmektedir. 108 Hadisedebiyat doru bir adan aratrldnda, hemen hemen her muhaddisin bir veya daha ok kitabnn olduu;

bununla birlikte, hibu'l-hfzm bir eref unvan olduu far-kedilir. Eb Zufa ve Eb Hatim, mam Mlik'i birkeresinde hadislerini ezbere bilmeyen ahbu'I-kutub'n. aksine hibu'I-kitb ve hi-bu'1-hfz olarakvasflanmlardr. 109

Hafzadan rivayet edenler, ou kez hata yapyorlard. Eyyb b. 'Utbe (l. 160/776) bir gn Badat'a gelir veezberden rivayet eder. Bu arada birok hata yapar. Ancak kitaplarnn hatadan salim olduu zellikle vurgulanr.110 artc bir hafzaya sahip olmakla mehur bir muhaddis olan Eb Dvd et-Taylisrnin ,l. 203/818)Badat'a gelip orada yz binden fazla hadis rivayet ettii nakledilir. O, Basra'ya dndkten sonra, Badat'a birmektup yazarak, rivayetlerinde 70 kadar hata yapm olduunu ve bunlarn dzeltilmesi gerektiini bildirmiti.111 bn Hibbn, Muhammed b. brahim b. Mslim el-Badd'nin (l. 273/886) Msr'a gidip kitap olmadanyapt rivayetinde baz hatalar olduunu, bu nedenle bu rivayetlerin deil, sadece kitabndaki rivayetlerin

kullanlmas gerektiini belirtmektedir.112bn Eb Hatim, Sa'dn'm (an Ynus b. Yezld el-Eyi (l. 152/769) 'anZuhri an Kha... isnadyla rivayet edilen bir hadisin salam olmayan bir isnadn babasna sormutu. Babas"Bu hadisin Kba'dan olduundan phe ediyorum, sanrm Sa'dn bu hadisi Ynus'tan Mekke veya Medine'dekitaplar yannda yokken iitmitir." cevabn vermiti. 113Yazl olanla hafzadan rivayet edilen arasndakiinhiraflar dierhadisiler de kolaylkla fark edebiliyorlard. Bir ravi ismindeki belirsizlie dair, bn Hanbel:"Zeyd b. el-Hubb (l. 230/844), kitabndan 'Nimrn', hafzasndan ise 'Nmr' diye rivayet etmitir."demektedir.114 Yahya b. Sa'd (l. 197/812), bn Cureyc 'an Ata' 'an bn Ab-bs isnadl bir rivayette: "bn Cureyc(l. 150/767) bana hfzndan, haddeen At' can bn Abbs diye rivayet etti, ancak kitabnda hud-ditu 'an Sa'd

b. Cubeyr ve kale Ata' 'an bn Abbs eklindedir. 115demektedir. ayet eyh ezbere naklediyor veya arz edilenielindeki bir kitaptan takip etmiyorsa, rivayetin, mutad olarak elinde kitap bulunan biri tarafndan kontrol

99 M. Studien, II. 197.100

bn Hacer, Tehzib, XI. 126.101 ZDMG, L (1896), s. 469.102 Ahlwardt, Chalaf, s. 416.103 M. Studien, II. 197.104 bn Askr, Tehzb, IV. 255, 266.105 Kale Zuheyr el-Cu'fi aijric kutubeke fe fa/tu en ahfezu miri kulubt (bn Tehzb, IV. 121).106 bn Eb Hatim. Takdime, s. 47; kr. bn Hacer, Tehzb, VII. 323.107 bn Hacer. Te/zib, IX. 72.108 TSnT)u Badd. XI, 463, 464.109 bn Eb Hatim, 'ilet, I. 32.110 bn Hacer, Tehzb, I. 409.111 bn Hacer, Tehzib, IV. 186.112 bn Hacer, Tehzib, IX. 15-16.

113 M ibn Eb Hatim, 'J/e/, I. 317.114 Haddeen bibi Zeyd min kitbihi Nimrn ve min hfzh Nimr (bn Hanbel, 'Ilel,. 17).115 ibn Eb Hatim, Takdime, s. 238.

7/31/2019 Buhari'nin Kaynaklar

15/96

edilmesi gerekiyordu. 116Keza mkemmel bir hafzaya sahip olan Eb Bekr Abdullah b. Eb Dvd es-Si-cistn(l. 316/928) m olduktan sonra hadisleri ezberden rivayet ediyordu. Kendisi minbere oturur, olu da elindekitapla bir basamak aada oturup, babasnn rivayet edecei her bir hadisi belirtirdi. 117 stisnai oiarak srfhafzadan yaplan rivayetlerde iml'en min hfzhi kayd her halkrda ilave ederdi. 118

Zikredilen bu rivayet yollarndan, modern almalardaki yanl tasavvuru olduka belirlemi grnen kitabeveya. muktebdnm zellikle izah edilmesi gerekir. Sprenger, Taber Tritimde ketebe leyye veya benzeri kalbn

ska getiine dikkat ekmiti. O, hadis metodolojisinin tam tarifini bilmeksizin, bu tr haberleri yazldokmanlar olarak alglamt. 119 Olduka doru olan bu yoruma ramen, daha sonraki aratrmalar, burada szkonusu olann mektuplama deil, muktebe olduu gerek manasn yakalayamadlar. Bununla birlikte, alnkitabini kalpl rivayetler, bu durumlarda mellifin gerekten kitaplar kullandna nanldndan dolay, dahafazla ihtimam bulmaktayd. Baka lafzl kalplarla gelen rivayetlerin ifahi kaynaklara iaret etmesi gerektiieklindeki yanl tasavvur, tam da buradan beliriyordu. Bununla ilgili rnek zikredelim: Eb Dvd'unKitabu's-suneri'indeki bu tr rivayetler dikkatini eken Gold-ziher ''Eserinin kaynaklar olarak yazl malzemeyikullanm olan Eb Dvd, Sunen'inde kitabeti yasaklayan hadisleri hi zikretmemektedir der120 J. Schacht dafi''nn ve min kitabi 'Umer b. Habb 'an Muhammed b. 121 shakn ifadesini, fi''nin btn rivayetlerininifahi (personally) bir kaynaa dayanmayp, bilakis onun bir ekilde yazl kaynak kullanm olduu eklindeanlyor. 122nc bir rnekte kitabe hakkndaki verilerin nasl yanl anlalp yorumland belirginlemektedir.Goldziher, sahabi Abdullah b. mr b. el-''n hadis sahfesini ele alrken "Bu, onun torununun torunu Amr b.u'ayb'n (l. 120/737), rivayet ettii malzemeyi ald sahife olmaldr; bu yzden, sonraki eletirmenler onun

byk dedesinden olan rivayetleri sahih olarak kabul etmemilerdir." 123

demektedir. Goldziher'n, yazylamuhafazadan kitbe'den kanmann muahhar dnemde ortaya ktna nanmasnn nedenlerinde biri, bualglamada yatmaktadr. 124 Baz mnekkitlerin Amr b. u'ayb'm rivayetlerini kullanmaya kar olmalan, onunsahifeden rivayet etmi olmasndan deil, bilakis srf kitabe veya vcde tarznda rivayet etmi olma ihtimalindendolaydr. 125V-kd'de konuyla ilgili iyi bir aklama bulmaktayz: bn Cureyc'e hadislerin muhaddise okumas(kr'a) hakknda sorduumda, bana "nsanlar, eyhe okumadan, sadece alman ve rivayet edilen sahifelerzerinde tartrken, senin gibi biri byle bir ey sormamak. Eer bir eyhe okunursa, bu uslne uygundur."cevabn verdi, demektedir. 126

Bizzat muhaddislerin bu rivayet tarzna kar ktklarn gsteren ifadeler bile, yeni yanl anlamalara nedenolmutur. Hadis literatrnn srekli, kne Sa'd b. Cubeyr yekrehu kitbe'l-hadJ'127 veya ner enneh kitbun128

ya da em 'alimle eune'-kitbe yukreh gibi olumsuz hkmler iitmekteyiz. Hadis uslndeki ak tarif bir tarafabraklacak olsa, bu hkm verenlerin bizzat kendilerinin yazya bavurduklar, 129kitap telif ettikleri ve dahanceki byk hadisilerin eser yazdlarn bildikleri gereinden hareketle, bu ifadelerle kitabn deil, bilakis

kitb, kitabe tarzndaki rivayet eklinin eletirildii neticesi kmaktadr.Kitb, kitabe kavramnn gerek manasn bilmedii iin Goldziher de Zuhr'nin kunn nekrehu kitbe'l-'ilm hattekrehen 'aleyhi h'u'i'i-umera' fcra'eyna en-a nemne'ah ehaden mine'l-muslinwp130 kelimelerini yanlyorumlamtr. Ona gre burada Zuhr, bu surette Emevilere hanedanln menfaatlar dorultusunda kelam a-reler bulmalarna imkan saladn bizzat itiraf etmektedir. 131 Bu stlahn hadis edebiyatndaki manasnmaalesef bilemeyen, ama emin bir sezgiyle hemen hemen kitabiyata dair tam bir tasavvura sahip olan J.Horovitz, 132Goldziher'in iddiasna kar, bu kelimelerin daha uygun bir yorumunu yapmay denemitir. Hadis

116 z kne alu'-eyh hle'l-kr'ati 'aleyhi bi-yedi ahsin mevkm bihl ayre'-eyhi, mur'in Ii-m yakra'u ehlin leh, fe-in hafize'-eyhum yakrn'u 'aleyhi fe huveke-imskihi aleh hi-yedih (Suyt, Tedribu'r-rv, s. 133).117 Zeheb, Tezkire, s. 769.118

Trhu Badd IV. 92. Dier bir rnek: Haddeeu l'.bduMh b. Muhammed kh em/ aeyye Him b. Ysuf min hfzhi abberan Ma'mer'an ez-Zuhr{bkz. Buhr, V. 120).119

Sprenger, Leben III. nsz 101.120M. Studien, II. 198

121afi. htiiful-hadl, Kitabu'l-umm'un derkenarnda, VIII. 359

122The Origins of Muhammedan Jurispmdence, s. 38.

123M. Studien, II. 10.

124M. Studien, II. 8.

125Tirmiz, I. 66, 125; bn Hacer, TehzJb, VIII. 49-54.

126bn Sa'd, V. 492.

127Agc, VI2. 258; ancak Sa'd b. Cubeyr'in hadisleri yazd biliniyordu, bkz. age., VI2. 257.

128rnein bn Hanbel, 'Ilel, I. 227 [kr. enneh min kitabin, bn Sa'd, VR 334].

129bn Hanbel, 'Ilel, 1.43.

130 bn Sa'd, II1. 135; Eb Nu'aym, Hiiye, IH. 363131 M. Studien, II. 38.132 Cult. II (1928), s. 47-48.

7/31/2019 Buhari'nin Kaynaklar

16/96

edebiyatna dair yeni aratrmalarda bile, bo yere, bu cmlelerin doru bir yorumu iin aba harcanmaktadr. 133

Yine, bu dnemde bir kitabiyatn varln teyit eden ok saydaki dier rneklerden, muhaddislerin kitaplarntelifte olduu gibi, dersleri iin de yazl malzemeye ihtiya duyduklarn gsteren birini zikretmek istiyoruz.Sufyn e-evr (l. 161/778) rencisi Yahya b. Sa'd'e "Kfe'ye git, beraberinde benim kitaplarm da gtr ki,onlar size orada rivayet edebileyim." diye emretmitir. 134

Bir muhaddis iin, kendi kitaplar suya dtkten sonra, bir eyhin yannda iitmeksizin bir nshadan istinsah

ettii kitaptan rivayet etmek ayptr. 135

Hatta bazlar kitaplarn herhangi bir sebeple kaybettiklerinde, rivayetitamamen brakrd. 136Bakalar da benzer sebeplerden dolay, kitaplarnda bulunan u veya bu hadisi rivayet et-mekten vazgeiyordu. rnein bn Eb Hatim, bir hadis hakknda, Amr b. Merzk'un (l. 223/837) kitabnda

bulunmasna ramen, Amr'm bunu rivayet ettiini duymadn bildirmektedir. 137

Dnemin muhaddjslerinin detine gre hadislerin hepsinin onlarn kitaplarnda kaydedilmi olmas gerektiiyolundaki haberler, belki kaynaklarn yazl olduuna dair tabloyu tamamlayabilir. bn Eb Hatim, babasna,Yahya b. Ma'n'in (l. 233/847), arayp onun kitabnda bulamamasndan dolay "sahih olamaz" dedii bir shk

b. Ysuf el-Ezrak (l. 195/810) hadisini sorunca, Eb Hatim "Bu sahih bir hadistir" cevabn verdi. Bununzerine olu "Nasl olur, Yahya bu hadii Lshk'n kitabnda aram ve bulamam!" 138 deyince Eb Hatim"Neden olmasn, o yalnzca kitaplarn bir ksmna bakmt, belki o baka bir kitaptayd." cevabn vermitir. 139

Haddesem Vek' 'an 'Al b. el-Mubrek 'un Yafaya b. Mu'z b. Cebel... isnadl baka bir hadis vesilesiyle EbHatim, Al b. ei-Mubrek'in (l. 200/815), Yahya b. Mu'z/dan (70/689) dorudan rivayeti mmknolmadndan, oluna "l bu hadisi nereden istinsah etti? Yahya'nn kitabndan deil mi?" demitir. 140Ahmed b.

Hanbel'e brhm b. Sa'd (l. 183/799) tarikiyle rivayet edilen bir hadis sorulduunda "Bu hadis brhm b.a'd'n kitaplarnda yer almyor, sahih olamaz" cevabn vermiti. 141 brhm b. Sleyman b. sm'l el-Mu'eddib'in (l. 190/805'e doru) rivayet ettii sylenen bir hadis hakknda Eb Hatim "Biz brhm b.Sleyman b. sm'l'in kitabnn tmn Eb Nu'aynrdan (el-Fadl b. Dukayn, l. 219/834) dinledik; bu hadisorada gememektedir." mlahazasnda bulunuyor. 142 Abdurrahmn b. Mehd'ye (l. 198/813) belli bir hadisingerekten Zuhr tarafndan rivayet edilip edilmedii sorulduunda "'Bana birisi bu hadisi Zuhr'nin yeenininyanndaki kitaplarnda grdn anlatt" cevabn vermektedir. 143 bn Eb Hatim, Zcyd b. Yahya b. 'Ubeyd 'anAbdiUh b. el-la' b. Zebr kale hadde-ena el-Kasm... isnadl, pheli olan bir hadisi sorduunda babas: "BenZeyd'in akrabas olan u'ayb b. u'ayb'dan Abdullah b. el-l:n kitabn gstermesini rica ettim. Bu kitapta buve bir baka hadisi aradm ama bulamadm." karln vermitir. 144 Abdullah b. Leh'a genelde zayf birmuhaddis olarak deerlendirilir. Bazlar, onun kitaplarn bir yangnda kaybetmeden nceki rivayetlerinindzgn olduu fikrini tamaktadr. Eb Zufa bu konuya dikkat ekmektedir: "Onun (kitaplarn kaybetmedennceki ve sonraki) rivayetleri Abdullah b. el-Mubrek ve bn Vehb'in ondan aldklar hari ayn lde zayftr,

zira bu ikisi onun kaynaklarn kontrol ederlerdi. 145Eb Zuia, Hammd ve Nu'aym 'an Bakiyye 'an Yahya b. Sa'd... isnadh bir hadisle ilgili olarak "Bu hadisBakiyye'nin (b. el-Veid, l. 197/812) Hms'taki kitaplarnda bulunmaz" demektedir.146 Bu tr rnekler Ktb-iStt^de de ska tespit edilebilmektedir. Haddeen Mslim b. brahim haddeen Abdullah b. el-Mubrek...isnadh hadisle ilgili olarak Buhri'nin u mlahazada bulunmas gibi: "Bu hadis, Abdullah b. el-Mubrek'nkitabnn Horasan redaksiyonunda yoktur. O bunu onlara (Mslim b. brahim ve arkadalarna) Basra'da mlaettirmitir. 147 (Buradan, Buhri'nin, Mslim b. brahim'in (l. 220/835), -kayna Abdullah b. el-Mubrek'n

133 M. Accc el-yatb, es-Sunne kableUedvn, Kahire 1963, s. 334.134 Kr. rnein ahbu'i-kitb vgsyle, bn Eb Htim'de ('Itel, 1. 32). Talebeye kitabe izni veren eyh keza talebe gibi tenkit ediliyordu (bkz.bn Hanbel, 'ile!, I. 155). Byle hadisiler zaman zaman 'sahaT olarak vasflanyordu (bkz. bn Hanbel, 'ei, I. 114).135 tbn Hanbel, 'llel, I, 67.136 Bkz. Trlhu Badd, IV. 73.137 bn Eb Hatim, llel, II. 123.138

tey.se leh akn, nnem nazartu ft kitabi shk fe-leyse fihi haz (bn Eb Hatim, Be/, 1. 137).139

Kuk ii-eb: fe-n bak Yahya, nazara t kitabi shk, fe-lem yecidhu? Kle: keyfe nazara fikutubih kullihim jm nazara fi ba'lin verubbem kfme fimevdi'in ahar fase-, i. 137).140

Fe min-eyne ketebeh Al e-Ieyse min kkbihi? (age, II. 255).141

Haz leyse fi kutubi brahim b. Sa 'd ! yenbai en yekne leh a! (bkz. bn Hafcer, Tehzib, I. 123).142

Semi'n min Eh Nu'nym kitabe brhm b. sm'il el-kitbe kullehC, fe km yekun 'hz'I-hadis fihi zikrun. (.bn Eb Hatim, Takdime, s.260).143

Haddesen raculun enneh rt'a hz'l-hadis 'inde ibn ahi bn ihb fi kutubi'z-Zuh- (Bkz. bn Eb Hatim. Takdime, s. 260).144 Eb Hatim, 'llel, II. 239-240.145 ev'il ve'l-evhir minhu sev' ill bn et-Mbrek ve bn Vehb kna yetuleh (Zehebt Mizan, II. 65).

146 Enne hz'i-Imd leyse 'ndehum bi-Hms fikuubi Bakiyyelin (bn Eb Hatim, 'Ild,1. 420).147 Hz'I-hadi leyse bi-Hursn fi kitb tbni'l-Mubrek emlhu 'aleyhim bi'1-Bora (Buhr, III. 130, kr. bn Hacer, Fethu'l-bri V. 76; bkz.Buhri'nin Kaynaklan, s.95-96).

7/31/2019 Buhari'nin Kaynaklar

17/96

kitab olan- kitabn kulland148 da anlalmaktadr).Batan beri yazl bir edebiyatn mevcut olduunu ve isnadlarn esasen yazl metinlere aret ettiklerini tariftensonra, dier baz meselelere, zellikle baz stlahlara (termini technic) deinmeliyiz.Burada bizleri ncelikle ilgilendiren, isnadda yer alan ve ilk anda ifahi rivayetin sz konusu olduu intibanverseler de, gerekte yazl kaynaklara delalet eden baz kalplardr. Kkeni I. asrn ikinci yarsna kadar uzanan

bu stlahat149 hadis uslnde elfz olarak isimlendirilir ve 'haddeen, ahberen, semi'u vb. gibi formadr. Eski

olmalarna ramen bunlarn kullanmlarnda bir ittifakn olmad anlalyor. Muhaddislerin bir ksm sem'tarzndaki rivayet in semi'tu, bazs haddeen, buna mukabil kr'a tarz rivayet iin ahberen lafzn kullanmaitiyadndaydlar. Hicr ikinci asrn kinci yansnda ise ounluk her iki tarz rivayette de ahberen. lafzn tercihetmitir. Ancak hadis halkasnda yalnz veya bakalar le beraber olunup olunmadnn aka fade edilmesigerekiyordu. Evza''ye bir defasnda rencilerinden biri tarafndan "Senden birok hadis stinsah ettim.Rivayetimde hangi lafz kullanabilirim?" diye sorulunca Ev-za' "Yalnz sana okuduum hadislerin hepsi iinhaddeen, sana bakalar ile beraberken okuduklarm iin tiaddeen, bana yalnz arzettiklerin iin ahbemn vesenin bulunduun bir topluluktan birinin bana arz ettikleri inse ahberan de. Sana icze olarak verdiklerimdehabberan, bir toplulukla beraberken verdiim icazette habberana eklinde olsun." cevabn vermiti. 150 Ayrcakr'a tarz zamanzaman kara'tu, nadiren de enbe'ena veya nebbe'ena; icze tarz ise ecze ile ifade edilmitir.Kitabe trnn ketebe ileyye veya sadece min kitabin lafzyla ifade edildiini daha nce zikretmitik.snadlardak 'an harf-i cerri ou kez fiilsiz gemektedir. Hadis uslndeki, isnadlarn tetkikiyle teyit edilentarife gre, yalnz duran bu harf-i erler esasen iki ilevi stlenmektedir: birinde icze tarzndaki rivayeti fade

ederken, dierinde snadn inktana dikkati ekmektedir. Mesela kara'tu 'ala fuln 'un fuln... ifadesi, "Ben onu,rivayet hakkn icazet yoluyla alm olan falancann yannda grdm.151 manasna gelmektedir. kinci ilevi ise,daha nce zikredilmi olan kale haddeen Vek' 'an Al fa. el-Mubrek 'an Yahya b. Mu 'z b. Cebel isnadndantanyoruz. Buradaki ikinci 'an lm tarihleri arasnda 150 sene olan iki ravinin arasn birletirmektedir. Hadisuslnde buna maktu' veya mursel, yani munkat' (kopuk) isnad denmekte, edebiyat tarihi asndan ise,muhaddin'un da yorumlad gibi, bir kitabn tam olmayan bir isnadla kullanldn gstermektedir152Asl veya

bilinen bir nshas kullanlan sahih bir kitaptan alntya, yani vicde'ye. iaret eden baz lafzlar bizler iinedebiyat tarihi asndan byk nem tamaktadr. Burada sz konusu olan, kale, zekera, vecedtv gibi lafzlarve yine hudditu, uhbirtu, rav gibi dier kalplardr. Taberrnn vicde olarak kulland kaynaklar153 iinzikrettii hudditu tabirinin, daha ilk hicr asrda kullanld grnmektedir. Taberi olduka muhtemel olarakKuran tefsirinde ve Trihinde birka yz kaynan verilerini bu tarzda ilemitir. 154 Kullanlan kitabn mellifidaha eski bir155dneme ona aitse, hudditu tabirini takip eden ksm, birka yz isnadh kitabn rivayetidir.Hudditu 'an Ammar b. el-Hasen kale haddeen Abdullah b. Eb Ca'fer 'an ebihi 'an RebP b. Enes156rnei bize,

Reb'n Kur'an tefsirinin kastedildiini gstermektedir. ayet Him b. el-Kelb gibi muahhar bir mellifin kitabvicde olarak iktibas edilmise, bu ktibas etme hudditu 'un Him b. Muhammed eklinde ortaya kmaktadr.157slami rivayet tarihinde rivayetleri byk lde isnadsz zikreden ilk kii Buhr'dir. O, 341 hadisin yan srakale, zekera, rav tabirleriyle kabark bir miktarda filolojik, tarih ve dier literatr paralarn iktibas etmitir.Onun ktibaslar Taber'nin ve dier muhaddislerle ta-rihilerinkinden tamamen farkldr. Byle durumlarda o,ravi isimlerini tmden hazfetmekte ve rnein sadece kale bn Abbs diyerek hemen metni vermektedir. Buuygulama hadis uslnde ta'lk olarak isimlendirilir. Buhr'nin Cmi'miu zelliklerine burada deinemeye-ceiz.158 Ancak bizzat bu mlahazalardan, isnadn Buhr'de en mkemmel eklne erimedii yeteri kadar akortaya kmaktadr. Gerekte isnad Buhr'yle sallantya dmtr.Buraya kadar hadis uslndeki veri ve tariflerden hareketle, isnadn kesinlikle ifahi kaynaklara iaret etmeyip,

bilakis mellif ve yetki verilmi kitap ravilerinin isimlerini aktardn delillendirmeye altk. Bu gn butasavvurun doruluunu elimizdeki erken dnem kaynaklarnn yardmyla ispatlama imkanna sahip

bulunuyoruz. Mesela Taber'nin TnMnde haddeen bn Humeyd kale haddeen Seleme kale haddeen bn

shk isnadyla harfiyyen Muhammed b. shk'm Kitbu'l-mezl's'mden iktibasta bulunduunu ve Tefsirindehaddeen Muhammed b. Amr el-Bhiii kale haddeen Eb 'rn en-Nebl kale haddeen 's b. Meymn 'anbn Ebi Nech 'un Mu-ciidle bize ulaan Muchid tefsirinin iktibas edildii tespit edileblir. Yine isnadlarm

148 Buhri'nin Kaynaklan, s. 292.149 Ayrca bkz. Horovitz, Alter und Ursprung des lsnad, islam VIII (1918) s. 39 devam.150 el-Hatb el-Badd, Kifaye, s. 302.151 Krg. Suyt, Tedrbu'rv, s. 74.152 bn Eb Hatim, 'lid, II. 255153 Suyt, Tedribu'rv, s. 148-149.154 Bence bilinen en eski kullanm At?.1 b. Eb RablVn (27/647-114/732) hr haberine racidir (bkz. bn Eb Hatim, Takdime, s. 238).155 Zur berliefcrung im Kufnkommentar at-Tabars", {ZDMG, CIO (1953). 0-307) adl aratrmasnda hudditu tabirinin Taberrcekullanmn tespit etmi;cak. manasn kavayamayarak mehul olarak vasflamt (bkz. age. s. 300)156

aber, l. 125.157rnein Taber, I. 434

158 Bkz. Buhrinin Kaynaklan, s. 117-138.

7/31/2019 Buhari'nin Kaynaklar

18/96

yardmyla muahhar fkh kitaplarnn Mlik'in Mu-vatta'ndan yaptklar alntlar tespit mmkndr. Literatrsahasnda, rnein el-Annin ahberan Eb Halfe el-Fadl b. el-Hubb f-m ketebe ileyye 'an Muhammed b.Sellm veya ahberan Eb Halfe iczeten an Muhammed b. Sellm isnadyla ...Cumah'nin Tabak-tu'-u'ar'smdan-, Abdullah b. Sleyman ve Muhammed b. el-Abbs el-Yezid 'an es-Sukker 'an bn Habb 159

isnadyla Eb 'Ubeyde'nin Nakidinden ve haddeen brahim b. Eyyb 'an Abdillh b. Mslim snadyla bnKuteybe'nin Kitbu'-i'r ve'^u'ar'ndan iktibasta bulunduu ispatlanabilir. Bize ulaan en eski hadis kitaplarn

daha sonra meydana getirilen hadis koleksiyonlaryla karlatrmak suretiyle, yalnzca isnadn yazlkaynaklardan alntya iaret ettiini deil, ama ayn zamanda, ge dnemde malzemenin tasnifi ve bablarataksiminin de, byk lde kendilerinden iktibasta bulunulan nceki kitaplara uzandn tespit edebiliriz.Camilerin isnadlarnda bu gn bize ulam eserlerin melliflerini tanyabildiimiz veya dier bilgilerin bizeyardm ettii lde, isnadlarda kullanlan kaynaklarn melliflerini tehis edebiliriz. Ne var ki, her bir isnadkaynaklarla ilgili zellikleri nadiren htiva etmektedir. rnein, haddeen Mslim b. brhm haddeenAbdullah b. el-Mubrek isnadndaki hz'l-hadis leyse bi-Hursn f-kitbi bni'l-Mubrek emlhu 'aleyhim b'1-Bara160 mlahazas, Buhr'nin, eyhi Mslim b. brhm'in kitabn kullandn; onun kaynann da Abdullah

b. el-Mubrek'in bir kitab olduunu bildirmektedir.brhm b. Eb Tlib'in ynelttii "ahih'te Suveyd b. Sa'd'den (l. 240/854) rivayet etmeye nasl da kendinecevaz verebildin?" sorusuna Mslim'in verdii cevap yledir: "Baka trl Haf b. Mey-sere'nin kitabna naslulaabilirdim!161Mslim'in aMMndek Suveyd b. S'd 'an Haf h. Meysere v.b. isnadlar Haf b. Meysere'nin(l. 180/796) kitabna iaret etmektedir. Yahya b. Ker (l. 129/746) ve onun kitaplarna uzanan isnadlara dair

u kayt bizi benzer ekilde aydnlatmaktadr. Eb Dvd es-Sicistn (l. 275/888): "Al b. el-Mubrek (l.takriben hicr 200) Yahya b. Kesr'in, birini kendisinden ittii (Ktbu sem') ve dierini iitmedii (Kitbuirsal) iki kitabna sahipti. Ben, Abbs el-Anber'ye (l. 246/860) Kitbu irsaFin nereden tannacan sorduumzaman, 'Kitbu irsPin rivayeti Vk-d'de an Al 'an Yahya 'an 'krime, eklinde bulunuyor; Kitbu sem' isegenel olarak (ketebe ileyye ifadesiyle) muktebe tarznda rivayet edilir' cevabn aldm" demektedir. 162 Bunamukabil haddeen Ms b. sm'il haddeen Abdulvhid b. Ziyd 'un el-A'me kale semi'tu Eb Salih yeklusemi'tu Eb Hureyre... isnad ise, Buhr tarafndan kullanlan kitabn hangi mellife ait olduunu tespitetmemize yarayacak hibir emare tamamaktadr. Hadde .n sm'il haddeen Mlik 'an Reb' b. EhAbdirrahmn 'an Yezd b. Hld... isnadndan, Buhr'nin burada Muvatta' kullandn tahmin edebiliyor vemetni gerekten Muvatta'& bulabiliyoruz. Ancak bu teyide ramen, bu tahminin ille de isabetli olmasgerekmez; zira, Buhr'nin sm'l b. Eb 'Uveys'in kitabndan iktibas ettii, onun da Muvatta' kullanm olduuveya Buhr'nin Reb' b. Eb Abdirrahmn'n sm'l-Mlik nshasn kullanm olduu da dnlebilir.Aadaki rnek, kaynaklarn kendi aralarndaki likilerine dair daha iyi bir tasavvura sahip olmamza yardm

edecektir. HaddeenAbdullah b. Muhammed kle haddeen 'Abdurrezzk kh ahberan Ma'meran Hemmm'an EbJ Hureyre.163Bu snaddaki btn simleri tanyoruz. Eb Hureyre dnda hepsi mellif idi, ancak o dayazl malzemeye sahip bulunuyordu. Abdullah b. Muhammed el-Musned'den 164 (l. 229/843) hibir eser bizeulamamtr. Buna mukabil Abdurrez-zk'n (l. 211/826), Ma'mer b. Rid'in (l. 153/771) ve Hemmm b.Mnebbih'n (ol. 130/747) kitaplarna sahip bulunmaktayz. Bu isnadla gelen btn hadisler 'Abdurrezzk'nMusannasnda, ve Hemmm'm sahifesinde tespit edilebilmekte ve ksmen Ma'mer'in Camiinde yeralabilmektedir165Buhr'nin dorudan Hemmm'n ahfe'sini kullanm olmas ve dierlerinin ahlfe'nin ravileriolmalar, veya Buhr'nin dorudan ahtfe'den veya kayna dorudan veya dolayl Ma'mer'in ahfe'si166olan'Abdurrezzk'n kitabndan iktibas eden hocas Al b. Muhammed'in kitabn kullanm olmas mmkndr. Eskikaynaklardaki hadislerin ve dier haberlerin, selahiyetli ravilerinin isimleriyle birlikte ayr ayr veya btnhalinde daha sonraki eserlerde ortaya kmalar fenomeni, eski slam limlerinin de istisnasz malumuydu. 167Buerken dnem kendilerine uzak olmadndan, onlar kaynaklar tanyor ve isnadlardaki isimler yardmylakitaplar azami lde tehis edebiliyorlard. Bu nedenle onlar bize kaynaklara ilikin ya ok nadir ya da

159 Bkz. rnein Ant, XI3. 124, XV. 431.160 Bubri, m. 130.161 ibn Hacer, Tehzib, IV. 275.162 Su'lat el-Acm, 15 b [I. 308]; Tchzibu'l-Tdzb VII. 376 (Buhr'nin Kaynaklar, s 99-100).163 Buhr, I. 145.164 Buhr, onun kitaplarn 197 yerde kulland, bkz. Buhr'nin Kaynaklan, s. 220.165 Ayrca Abdurrezzk ve Ma'mer'in iki kitabnda, isnadlannda Hemmm ismini muhtevi btn hadisler Hemmm'm af/e'sindebulunmaktadr.166 Bkz. Sezgin, "Hadis Musannaftnn Mebdei", Trkiyat, XII (1955), s. 124-127.167 Muhaddisler her biri birok hadisi kapsayan mehur a/Telere sahiplerdi. Ravi sa-hifenin isnadn ilk rivayetle beraber zikreder, daha sonramteakip metni ayn is-nadla nakleder. rnein, Eb'l-Yemn el-Hakem b. Nfi'in, u'ayb b. Eb Ham-za'dan, Eb'z-Zind'dan, el-A'rec'den,Eb Hureyre'den rivayet ettii a/fe, Eb'l-Yemn nezdindeki u'ayb'dan, Nf'den, bn 'Umer'den olan bir dieri; Yezd b. Zu-rey' yanndaki

Ravh b. el-Ksm'dan, el-A'l' b. Abdirrahmn'dan, babasndan, Eb Hureyre'den olan baka bir ahfe-, Abdurrezzk b. Hemmm'daki, Ma'merb. R-id'den, Hemmm b. Mnebbih'ten, Eb Hureyre'den olan bir dier ahife-, bunlarn dnda saym uzun srecek birok ahifemevcuttur. Bu durumda dinleyen (s-mi') mnferit hadisleri ayrabiliyor ve ahfe'nin banda zikrettii isnadla nakledebiliyordu. (Hatb,Kifye. s. 214; ayrca bkz. Buhr'nin Kaynaklan, s. 74).

7/31/2019 Buhari'nin Kaynaklar

19/96

tamamen tesadfi olarak herhangi bir mada bulunmulardr.Bu yzden bizzat kendimiz kitaplarda