Evliya ÇelebiSözlü Kaynakları

szl kaynaklarnin

Editrler:

ISBN:

Bu yaynda geen isim ve sunulan materyallerin lkelerin yasal durumu, konumu, snrlar, blge, kent veya ynetimleri ile ilgili UNESCO Trkiye Milli Komisyonunun hibir ekilde ve hibir biimde resmi grn iermemektedir.

Yaynda geen bilgiler ve grlerden tamamen yazarlar sorumludur ve bu bilgi ve grlerden UNESCO Trkiye Milli Komisyonu sorumlu deildir.

iii

indekiler

Sunu / cal Ouz .................................................................................................................................................................................................................................................v

Evliy elebi Seyahatnmesinde eitli Kaynaklarn Kavak Noktas:

Msrdaki Kular Da ........................................................................................................................................................................................................................................1

Jean-Louis Bacqu-Grammont - Catherine Mayeur-Jaouen

Evliy elebinin Seyahatnmesinde Cem Sultan Efsanesi ..................................................................................9

Baak ztrk Bitik

Mntahabt- Evliy elebi zerine Notlar .................................................................................................................................................17

Aye amkara

Evliy elebi Seyahatnmesinde Szl ve Yazl Metin likisi ........................................................................27

Metin Ekici

Evliy elebinin Din Referanslarnn Szl Kaynaklar ...............................................................................................37

Nurettin Gemici

Salnamecilik ve Seyahatnmecilikte Ozan Tipi: Evliy elebi .....................................................................61

Rafael Hseynov

Evliya Chelebis Two Journeys to Iran and Caucasus (1652 and 1657) .................................71

Hasan Javadi

Evliy elebi Seyahatnmesi ve Osmanl Kltrnn Szellii / itsellii .......................85

Mehmet Kalpakl

Evliya elebi and Ottoman Enlightenment ..........................................................................................................................................91

Donna Landry

iv

Evliya elebinin Szl Kaynaklar

Evliya elebi, Travel and Travel Writing .............................................................................................................................................................99 Gerald MacLean

Babalar ve Oullar: Evliy elebi Babasn Neden Szl Kaynak Olarak Kulland? ............................................................................................................................................................107 Asl Niyaziolu

Bir Szl Anlatm Teknii Olarak Evliy elebinin Araszleri ..................................................................115 cal Ouz

Hikye Anlatcs Olarak Evliy elebi ve Seyahatnmesinin Szl Nitelii ..........123 Yeliz zay

Evliy elebi Seyahatnmesinin Szl Kltr Boyutu ve Kent Kltr Aratrmalar...........................................................................................................................................................................................................131 Nebi zdemir

Szl ve Yazl Kltr Alanlar Arasnda Eiksel (Liminal) Bir Metin: Evliy elebinin Seyahatnmesi ..................................................................................................................................................................................149 Rukiye Aslhan Aksoy Sheridan

Kylden Kle Getirmek: Evliy elebinin Kurmacalatmada Bir Yntem Olarak Szl Kaynak Kullanmas ...................................................................................................................................159 Nuran Tezcan

Baka Yrein Kan ........................................................................................................................................................................................................................................169 Semih Tezcan

Evliy elebi, Rasyonalite ve Masal Uydurma levi zerine Notlar .......................................179 Hilmi Yavuz

vi


1Yakn zamanlarda, Evliy elebinin Seyahatnmesinin yeni basmnn 10. cildinde, onun 16721673 yllar arasnda Msrda ve daha gney blgeler-deki maceralarnn anlatsnn olduu bir blm dikkatimizi ekti1. Yazar burada bahsedilenin, Orta Msrda, Manfalut ve Girge arasnda yer alan ve her sene her trden gmen ku kafilelerinin gz alc bir biimde topland bir da oldu-unu yazmaktadr. lk nce, bunda pek artc bir ey yoktur ama artc ola-cak olan bu kulara atfedilmi olan davranlarla belirmeye balar: fr dnen b-yk bir uu hareketi, nnde kefenlere sarlm uarlarn mezarl bulunduu ve burada sz konusu olan btn trlerin ilerinden birini oraya gndererek ve ba aa bir biimde st kayaya aslarak orada alktan lmek eklinde kurban ettikleri ve bu cesetler yznden dayanlmaz bir koku yayld iin nemli bir

* Bu aratrma, Ulusal Bilimsel Aratrma Merkezinin (CNRS) 7192 numaral Aratrma Karma nitesi (Paris) ve stanbul Fransz Anadolu Aratrmalar Enstitsnn, metnin yazarnn ynetiminde, ortaklaa yrtt Histoire et sciences auxiliaires de lhistoire ottomane (Osmanl tarihiyle ilgili tarih ve bal bilimler) ara-trma program iinde yer almaktadr. Trkeye eviren Bayan mit Topuza ok minnettar kaldk. Robert Dankoff, Vatikan Ktphanesinde (Vat. Turc. 73) korunmu olan Nil Nehri haritasn yayna hazrlamaktadr, bunun iin burada sunulmu olan iki metinden ilkini ngilizceye evirmitir. Bununla birlikte, evirinin ruhu kadar aratrmann amac da ok farkl olduundan hibir ekilde gereksiz yineleme yoktur. Arkadamz ve meslektamzn bu giriiminde baar dileklerimizi iletmekteyiz. Dier yandan, aada 3. dipnotta yer alan deerli bibliyografik bilgileri borlu olduumuz meslektamz Aboubakr Chraibiye teekkrlerimizi sunarz.

** Centre National de la Recherche Scientifique - Paris.*** Centre National de la Recherche Scientifique - Paris.1 [ES] Evliy elebi Seyahatnmesi, X, yy. Seyit Ali Kahraman, Ycel Dal et Robert Dankoff, stanbul, Yap

Kredi Yaynlar, 2007, s. 413-414.

Evliy elebi Seyahatnmesinde eitli Kaynaklarn Kavak Noktas: Msrdaki Kular Da*

Jean-Louis Bacqu-Grammont** - Catherine Mayeur-Jaouen***

2Evliya elebinin Szl Kaynaklar

rol oynayan bir maara. Gerekte, bu metnin okunmas, Trkiyede ve Msrda yaanm olan baz deneyimleri hafzamza geri getirdi ve nce bunlar giri niteliinde ksaca zetleyeceiz.

Eyll 1985te bir gn, lene doru, yoldan geenlerin baklar stanbulun gkyznde allmam bir gsteriye doru ekilmiti: Saray burnunun zerin-de bir tr, dnen engin bir hareket yavaa olumaya balamt. Uygun bir gz-lem yerinden bakarak, olaanst nemli bir saydaki leyleklerin, mutlaka birka binden fazla, bir araya toplanmas olduu grlmt. Bir saatten fazla bir sre boyunca, kuzeyden phesiz aa Tuna bataklndan ya da Gney-Batdan Meriin bataklarndan gelen guruplarn katld ve sras geldike Douya giden dier guruplarn koparak ayrld, ykseklerdeki bu devingen beyaz bur-gac izleme zevkine sahip olunmutu. Boazii leylek gnn toplanma nok-tas olarak bilindiinden, stanbullu olan Evliy elebinin hafzasnda, tesadfen tank olmu birine bile olduu gibi, kazlm olarak kalacaktr; byle bir gsteriye, onun birok defalar bizzat katlm olduundan phe etmek yersizdir.

Gnmzde, Msra yolculuk yapacak olan herkes, sadece kitaplardan -renmi olsa da, en azndan, firavunlarn zamannda karaleyleklerin, kedilerin, timsahlarn ve baka hayvanlarn mumyalanmas hakknda bilgi sahibidir. Ama bu dnemlerin antsal kalntlarnn dnm olduklar yarasa cennetlerini ve tabii bu memelilerin amonyakl dklarndan gelen hayal etmesi zor olan pis kokuyla tanma deneyimlerini yerinde yaam olmak gerekmektedir. Eer ce-hennemin bir kokusu varsa, bundan daha kt olamayaca rahatlkla dn-lebilir2. Oysa Evliy elebinin bahsettii maarada, kurban edilen kularn lene kadar ba aa bir biimde st kayaya aslarak kalmalar, bu kanatl hayvanlarn dnyasnda pek allm bir ey deildir ve daha ok yarasalar hatrlatmaktadr. Dier yandan, bu yerlerin tiksin kokusu seyyahmz tarafndan vurgulanmtr.

Sonu olarak, Gabal al-tir, Kular Da birok rnein bize gstermi oldu-u gibi ok eski zamanlardan beri Msrn ve daha genel olarak da Arap devlet-lerinin efsanelerinde ve geleneklerinde bilinmektedir. rnein, Evliy elebinin

2 Eer Seyahatnmesine inanacak olursak, yazarmz, bu kokuyu Msr kefetmeden ok nceleri biliyordu. rnein ES, I, s. 16da, efsanevi zamanlarda Tunadan, gelecein stanbuluna suyu getirecek mitsel kanaln kalntlar olan, stanbul ve atalca arasnda yer alan maaralar gezmi olduunu anlatmaktadr: amm kebter kadar yarasa kularnun kesretinden ve bed rihalarndan rc dp taraya kduk. Bununla birlikte, yarasalarn dklarnn kokusu o kadar belirgindir ki, onu, Evliynn Kular Danda yapm olduu gibi gvercin dks veya baka kularnkiyle kartrmak imknsz grnmektedir.

3ada Alman seyyah Johann Michael Vanslebin (16351679)3 Msrda Beni Surif yolunda seyahat ederken Nil Nehri kylarnda konuulanlardan duymu olduklar unlardr:

Sabah saat dokuzda kendimizi Gebel Terde veya bir dier adyla Kular Danda bulduk, byle denmesinin sebebiyse, senede bir gn etraftaki btn kularn orada toplanmasdr, bir Tlsmn cazibesi her ynden on-lar eker ve orada bir gn boyunca kalmalarn salar ve akama kadar orada kaldktan sonra, biri hari hepsi giderler, orada kalan ku gagasn kayaya sktrr ve bir sonraki sene ayn gn gelene kadar ylece kalr, o gn gelince der ve bir bakas onun yerini alr.

Burada, Evliy elebi metnini okumadan nce, nerdiimiz balca noktalar bunlardr. Eer bizim okuma paramz hata barndrmyorsa ve bilerek uygula-nrsa, o zaman usta anlatc Evliy elebinin nasl bu kark elerden, grn-te tutarl bir anlat oluturmu olduu, allmam eleri, nemli olaylar ustaca uraya buraya yerletirerek dinleyicinin dikkatini canl tuttuu anlalacaktr.

evsf- Cebel-TTayrCebel Taylmn dahi drler ve acb garb vcib-sseyr bir temgh- ibret-nm cebel-i azm-dr kim temdhine lisn ksr dur her sene fasl-i rebde4 cnib-i Rmdan nie kerre yz bi tuyr- gngn gelp bu

3 Vansleb, Nouvelle relation dun voyage fait en gypte, [Msra yaplm bir seyahatin yeni anlats] Kahire, Ins-titut Franais dArchologie Orientale, 1997, s. 402, Ren Bassetnin yer verdii, Les Mille et un contes, rcits et lgendes arabes, [Bin bir masal, Arap anlatlar ve efsaneleri], 1924, I, yeniden basm Paris, Corti, 2005, n 19. Bkz. ki corafya szlnde abal al-Tayr bal: Ykt al-Hamaw al-Rm (m. 626/1229), Mucam al-Buldn, yy. Dr Ihy al-Turt al-Arab, 4 cilt olarak toplanm 8 cilt, Beyrut, tarihsiz ; Zakariy b. Muham-mad al-Kazwn (m. 682/1283), tr al-bild wa ahbr al-ibd, Dr Kdir, Beyrut, s.d. 14. yzylda bir hayvan hikyeleri kitabnda da, bkr, balkl balnda Kular Dana rastlamaktayz: Kaml al-Dn Muhammad ibn Ms al-Damr (m. 808/1405), Hayt al-hayawn al-kubr, 2 cilt, 5. basm, Kahire, 1978-1981. Makrz ise kendi, Kitb al-Hitatnda, I, s. 31, Sadde Amun yaknlarnda bir tr balkllarn (bkr) geidinden bah-setmektedir: bu, senenin baz gnlerinde bkrlerin geldii bir da yarnn iinde yer alan bir atlaktr. Bu atlaa yaklarlar. Her biri, atlak ilerinden birinin gagasnn zerine kapanp onu hapsedene kadar atlaa gagalarn sokarlar ve sonra giderler. Btn dierleri kendini kurtarrken, hapsolmu olan yere d-ene kadar orada ylece asl kalmaktadr. Bkz. El-maouaiz wal Itibr, yy. Wiet, I, s. 136 ve 3. not; Description historique et topographique de lgypte [Msrn tarihsel ve topografik tanmlamas], ev. Bouriant, I, s. 87. Bu efsane, Ibn Ab Haclaha gre, Sukkardn as-Sultn, s. 21-22 Suytde, usn al-Muhdara, I, s. 32, ve Ibn Iys, Badi az-Zuhrda, s. 21. bulunmaktadr. Al-Kazwnye gre a-arde, Tabaristanda ahine benzer bir ku hakknda da benzer bir hikaye bulunmaktadr. lkbaharda grnmektedir ve bir lk atmaktadr. Btn sereler ve kk kular o zaman toplanrlar ve onu gagalarlar. Akam olunca, ona yakn olan birini yakalar ve onu yutar. Bu, ilkbahar geene kadar byle devam etmektedir. O zaman ayn kular toplanrlar ve o kaana kadar onu gagalarlar ve bir sonraki seneye kadar artk ondan haber alnmaz (Commentaire des Sances de Harr [Harr toplantlarnn yorumlar], II, s. 406).

4 Yani ilkbahar.


cebel zre meks dp mihmn olurlar amm lklk kundan ve sak5

kundan ziyde murglar yok-dur ol cebel zre ve det [] sahrda bir ka-dem basacak arz- hliyye kalmaz ol gce cmle tuyrlar eyle sayha urur-lar kim istim denler zehresi k olur bu temdan ahl-i vilyet ve ehl-i beledler haberdr olup alarkadan temsna gelrler amm bir ferd dest-dirzlk ve seng-endhtlk tmege kdir degl-dr

bu cebel zre bir kumsal yerde bir mezristn var dur her lahd iinde nie bi kefenli gngn kular medfnlar dur ekseriyy leylek ku kefe-ni-ile gyet ok-dur cem murglar bu mezr zre gelp feryd [] fign derek devern olup ziyret derler andan yine mezkr cebel zre meks derlerbu mezkr kefenli kularu og mezrdan tara nmyn-dur kefeni iinde asl rmemi ter tze tgi-ile durur kular dur ve kefen-leri hrm lifinden-dr bu tuyrlaru kefen ile medfn olmasnu asl ferin bilen dem yok-dur ve bir merrih-i lem tahrr tmemi-dr hatt hakr iki kefenli ter tze kular lesin Kethd brhm Paaya6 getirp manzr- sadetleri old

badehu bu kular al-ssabh ki vakt-i fi ki olur al-azamatu LLh m-beynlerinde bir feza eza ve grv [] feryd kopar kim istim dene bir vehm rz olur vakt-i seher ki olur bu cebelde bir gr- azm var dur ol gr- azm zre cem murgn sayha- edd urarak ber-hav olup pervz derek yedi kerre sayha- l ile bu gr ceveln devern derek tavf dp yine gru nde kat-ender-kat meks dp gy bir meveret derler badehu her ecns- tuyru iinden birer murg gru iine girp artk kmazlar t ol murg gr- muzlim iinde cn vrmeyince cem kular tayern tmezler baz ieri gra giren kular cn havli ile tara knca gayr kular an dge dge gra korlar yine karsa minkrlar ile katl dp gay-rsn korlar t ki sams-i tes-tb burcndan kdukda ibtid turna kalkar an-dan murg- kemzr kerkes andan karaku andan aylak ve andsan lklk

ve-l-hsl cem tuyrn kant kakup bu cebelden kalkup ber-hav olup bir gne sayha- hazn koparup istim den cnlaru cnlarve cn-

5 Robert Dankoff, bu terimi bir ispinoz tr olan goldfinch (saka kuu) ile evirmektedir. Redhouse szl iki anlam da kabul etmektedir. smail Parlatr, Osmanl Trkesi Szl, Ankara, Yarg, 2006, Kafeste su eken kk bir cins sere, olarak vermektedir ve bu da tam uymamaktadr. Aslnda, ne pelikan, ne ispinoz, ne sere Msr ve Kk Asya arasnda g eden kular olarak bilinmemektedirler.

6 abn 1080 / 25 Aralk 1669 22 jOcak 1670den 23 safer 1084/10 Haziran 1673e kadar Osmanl Msrn valisi.

5cnnlar bile rhat olup kmil bir sat-i ncm bu cebel zre hvo-hav esvt- latf ile yedi kerre grh grh devrn tdklerinde evc-i sumnda gne gib olup perr bl-i tuyrdan zemn eb-i muzlim gibi olur yine bir satden sora alay alay remm remm cem murgn- Hud cmlesi turna katar olup cenb cnibine diyr- Fncistna andan Nl ban ubr dp bu Msr cezresinden7 kub Bahr-i Muht zre yine cenba dogr gitdklerin Prtakl ve Hind gemilerindeki demler grmiler dr amm andan te ne cnibe gitdkleri malm degl-dr

bu Bahr-i Muhti ubr den leylek ku-dur yohsa gayr tuyrlar Msr cezresinden kmazlar anda sehillerler her diyr murgnu bir sevhili ve bir yaylag var dur amm sevhilde yavru karmazlar zr iddet-i hrdan yumurtalar pier

hatt hakr bir kerre rh- Mekkede iki deve ku beyzas8 buldum bir cnibinden delp iin boadup Rma gtrmek mlhazasnda olduk meger iddet-i hrdan al pimi

mezkr kular tyern dp gidince nie kimesne ile mezkr cebelin zirvesine urc dp mezrlarda medfn kefenli kular tem dp merkm gra varup ieri girdk ol kadar muzlim degl bir gr- azm-dr amm bil-hadd ve l-gye murglar leleri rihasndan dem n- vhid duramaz ser-mest olur

mukaddem cem murglar bu cebele geldklerinde her ecns- tuyrdan birer murg bu gru iine girp kalmd ol murg ecnsn cmlesi mezkr gru kubbeleri deliklerine minkr ve penelerin sokup lmiler ve aslm dururlar idi ve zr-i grda py-ml olan le-i murgn bu minkrndan aslup denler dr

ve her sene cmle ecns- tuyrn gelp bu cebeli bu tahrr olunan uslb zre ziyret dp bu gr ire birer nev tuyr kurbn dp svn ve Sdn diyrlarndan ubr dp Bahr-i kyns zre giderler bahr eyymlarnda yine sevhilden avdet tdklerinde yine bu cebel-i pr-acbi ziyret dp ke-l-evvel yedi kerre devr derler amm gr ire ku-lardan kurban tmeyp ve gce yatmayup ubr derler ve bu gr ire

7 Yazarn zihninde, cezre-i Msr, Msr [yarm]adas, Afrika ktasnn tamamna karlk gelmektedir. 8 Deve ku, deve kuu , tam olarak Farsa otor-morga gre dzenlenmitir.


biri biri zre yglup perr blleri ile kadd kalan kular lesin hadd [] hasrin Cenb- Br bilr her sene temhgh- ibret-nm dur

amm ahl-i vilyet bu kularu her sene gelp byle cemiyyet ile bu gr ire birer cins murg kurban dp gitdklerin b v ecddlarndan ber tecrbe tmiler dr kim eger bu gr iinde minkrndan aslm kalm bir ku kalmayup cmlesi yere dmise kaht [] gal almeti-dr drler cmle halk terekelerin der-anbr dp hfz tmege balarlar hakk ki yine mlhazalar zre kaht- azm olur ve eger bir ku berdr olm bulunsa sehl ganmet olur iki ku bulunsa reynu tohm ancak kar bulunsa ganmet olup Nl-i mbrek on alt arn9 kup ml- pdih kar eger maslb ku drd bulunsa Nl yigirmi arn taup cem men ve mltezimn gan olurlar ve eger minkrndan maslb ku be bulunsa Nl yigirmi iki arn taup cmle rey v bery bay olur eger ku alt bulunsa Nl yigirmi alt zir gelp eyle ganmet olur kim hubbtlar sunbulatin mitu habbatin10 olup cmle rey ve mer ve kef11 ve mltezimn12 curunlarndan mahsltlarn kaldrmaga ciz olalar dey mcerreb itikd- fellhn-i Sad13 byle dr ve yine bi-amri LLh eyle olur

hikmet-i garbe dr kim bir murg- vah v hav hsn-i rzs-ile gelp bu gr ire kayalaru rahnedr yerlerinden minkr ve nhnlerinden aslup mrd ola acb garb kr- kehene-i kadm mutalsam messere-i azm-dr kim il-l-n ameli cr-dr zeh sihr-i icz dur hamd- Hud lem-seyhatimzde byle bir tem-y azmeyi seyr tdk

Evliy elebinin Seyahatnmesinde bazen saptand gibi, bir anekdotun esi, temel olayn ok uzanda hatta ondan nce bile tekrar edilebilmekte-dir veya hatrlatlmaktadr. Kular Danda da durum budur, benzer bir olay iki cilt nce yer almaktadr14 ama burada gmen kularn kuzeye doru yaptklar yolculuklarndaki bir yer sz konusu olduundan mantksal olarak bir ba bu-lunmaktadr: yazarn Heyht olarak isimlendirdii Kuban bozkrlar:

9 Evliy burada Trke kar veya Arapa zir < diry ayrt etmeden kullanmaktadr.10 Kuran, II, 261: ka-matali habbatin anbatat saba sanbila f kulli sunbulatin mitu habbatin.11 Arapa kif in oulu, Osmanl Msrnda kaza yneticisi.12 Mltezim kiralayan anlamnda.13 Yukar Msr.14 ES, VIII, 2003, s. 3-4.

7sityi-i hayvnt- sahr-y Heyhtve bu Heyht sahrsnu otlar ve otluklar ve szlg ve kamlklar kazlar ve rdekler ve kugular ve toy ve angt ve poz bakal15 ve nie kerre yz bi gne h16 tuyr17 gal bu Det-i Kpagu ayr ve imenzrlar ire yumurtalar akl talar gibi galtn olup atlarmuzu ayaklar altnda galtn olup yatur ve tilkiler ve akallar ve sir hayvntlar bu yumurtalar yeyp saflanurlar

hatt bu sahrda cem karalar vilyetin sne ve svn vre vilyet-i Sdn ve vilyet-i Fncistn vilyet-i Irk- Bagdda sevhillenen tur-nalar bahr eyymnda bu Heyht sahrs szlg ve kamlklarna ge-lp bunda yumurtlayup yavru karur Arabistnda yavru karmazlar ve asl anda anda yumurtlamazlar zr iddet-i hrdan beyzalar pip yavru karmazlar hem-n evvelbahrda sevhil diyrlardan skn dp bu Heyht- Sagre ve nehr-i Edilden te Heyht- Kebre gelp yavru-larlar hatt bu hakr nehr-i Edil kenrlarrlarnda t nehr-i Cayka varnca seyhat derken turna ve kaz ve rdeg yavrular atlarmuzu altn-da py-ml-i riml olup gezerlerdi ve nie semiz yavrularn alup piirp safsn derdk18

k Mehmedin Menzr-L-Avliminde Kular Da

Cebel-i Taylemn19

Takvm-l-bldn20 shibi zikr der ki bu cebel Sad-i Msru cnib-i arksinde Minye-i bn Hasbe ve Ensnya karb-dr ve bu cebel bir ta-

15 Bkz. EG, s. 68 : fieldfare (ard kuu), Turdus pilaris .16 A.g.e., s. 44.17 gal, phesiz cga~gaya yaklamaktadr , ty , bkz. EG, s. 22.18 Ardndan Kuban ovasnn dier hayvanlarn anlatan ok ilgin uzun bir blm gelmektedir ama bunun

incelenmesi bizi ilk konumuzdan ok uzaklatracaktr. 19 k Mehmed, Menzrl-Avlim, II, yy. Mahmut Ak, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 2007, s. 369. 1556-1557ye

doru domu, 1599da lm olan bu seyyah, Rumeliden Suriyeye ve Kafkasyadan Msra kadar yirmi seneden fazla bir zaman Osmanl topraklarnda dolamtr. Uzun zaman boyunca neredeyse ulalmaz olarak kalan k Mehmedin Grntleri dikkatli ve kltrl ve Evliy elebinin adn vermeden sk sk ve bol bol anlatsndan dn ald bir gzlemciyi ortaya karmaktadr. Bu konuda bkz. rnein, Robert Dankoff, Did Evliya elebi use Mehmed Ak for his description of Trabzon? [Evliy elebi Trabzon tasviri iin Mehmed Ak kulland m? ], Turcological Letters to Berndt Brendemoen, yy. va . Csat ve dierleri., Oslo, Novus, 2009, s. 87-95 ; J.-L. Bacqu-Grammont, J. Lesur-Guebremariam, C. Mayeur-Jaouen, Quel-ques aspects de la faune nilotique dans la relation dEvliya elebi, voyageur ottoman [Evliy elebinin Seyahatnmesinde Nil hayvanlar hakknda birka gr], Journal asiatique, CCXCVI-2, 2008, s. 331-374.

20 Ab l-Fed (1273-1331).


raf Nle dhil olur ve bu sebebden b- Nl yerinden cd dp merkib in ol mahallde mahzr var dur ve bu cebele Cebel-i Tayr dahi drler zr bcc21 dmekle marf bir tayr cinsinden ey-i kesr her sene eyym- malmeden bu cebele gelp sefhinde bir sraha balarlarn vaz deler hatt birisi aslup kalur ve bu kssa ol bild halknu elsinesinde i-dr al-uhdatu al n-nkil22

bn Abbs kavli zre Cebel-i Tayr Syt cnibinde dr ve byle ihbr tdi ki her sene tayr- kesr bu cebeli tavf dp ve bir tayr bunda muallak kalur ki manzara- ciblden feth-i cibl-i Msrda zikri sebk tdi

ve sr-l-Bildda23 mezkr dur Sadde sr- kadme var dur ve bu srdan dur ki ciblinde gayrn var dur mevt- nsdan ve tuyr ve sennr ve kilbdan meml dur ve cmlesi kettndan galz ekfn mkeffen-dr ve kefenleri kumt- mevld- tze heyetinde dr ki meyyit stinde melff-dur ve zerinde edviye-i gayr- biyye var dur bir hayvnu kefeni hallolunsa bir yeri mtegayyir olmam bulunur

Herev hikyet tdi bu grlarda bir zen-i mrde grdm ki nebb- ke-fenin alm ve dest psnda isr-i hzb- hnn var ve istim tdm ki ehl-i Sad br hafr tdkleri vakit ahynen hicrede menkr kubr bu-lurlar ki sti mnend-i havz- hacer-i har ile rtlmi-dr ve bu hacer alnup kef olunsa hav dokundug vakit bu meyyit kta- vhide iken mtebeddid ve mteferrik olur ve zum derler ki mmy-y Msr bu mevtnu rsndan ahz olunur ve mmy-y Msr mmy-y maden-i Frsdan ecved dr ve nhiye-i Sadde dennr-i madrbe gibi hcre var dur gy zerinde olan darblar rubler dr ki sikke-misl madrb-dur ve gyetde kesr ve b-nihye dr zum derler ki bu hcre Firavn ve kavm- Firavu dennri-dr ku Ms alayhi s-salm Kelm- Mecdde vrid olan Rabban utmis al amwlihim24 dey tdgi du-i aleyh ile Allh tal bu dennri mesh tmi-dr

21 Kazimirskinin kendisi bile kk ku, civciv den daha kesin bir tanmlama vermedii iin ok yerel bir adlandrmann sz konusu olduunu tahmin etmekteyiz.

22 zleyen metin k Mehmedden alnmtr, a.g.e., s. 494.23 Kazvnnin eseri (1203-1283).24 Kuran, X, 88: Rabban utmis al amwlihim.

9Evliy elebi, Seyahatnmesinde Fransa krallarnn Osmanl ehzadesi Cem Sultan soyundan geldii iddiasn okuruna aktarr. Ancak Evliy, bylesine iddial bir sav ilk cmlede sylemek yerine, kurgulad hikye ve bavurduu

anlat teknikleri yardmyla, okuru anlatacaklarnn doruluuna hazrladktan

sonra verir. Bu bildirinin amac, Evliynn yazl kaynaklarla szl kaynaklar har-

manlayarak, oluturduu kurgunun yardmyla Cem Sultan nasl efsaneletirdi-

ini gstermeye almaktr.

Dneme dair yazl kaynaklar Fatih Sultan Mehmedin lmnn ardndan

Cem Sultann II. Bayezid ile yaad taht mcadelesini kaybederek, mrn

Osmanl topraklar dnda geirdii bilgisini verir. Msr zerinden balad yol-

culuk Mekke, Rodos, Nice, Roma gibi ehirlerin ardndan 1495 ylnda Napolide

lmyle sonlanmtr. Bu yolculuk Evliy elebininkinden phesiz farkldr;

zira taht hakkn arayan ehzade Rodos valyeleri, Papa ve en nihayetinde

Fransa Kral elinde Osmanlya kar koz olarak tutulduundan bir tr esaret ha-

yat yaamtr. 36 yanda noktalanan maceral, trajik hayat sadece amzn

tarih romanlarnda deil, 17. yzylda Evliy elebinin Seyahatnmesinde ef-

saneyle kark bir anlatda da yer bulmutur.

Evliy elebi, Seyahatnmenin birinci cildinde stanbulun fethini anlatrken

ara verir, baka bir hikyeye geer. Osmanl ve Fransa kraliyet ailesi arasnda ak-

rabalk ilikileri olduunu iddia eden bu blmde, Cem Sultan ve II. Bayezidin

Evliy elebi Seyahatnmesinde Cem Sultan Efsanesi

Baak ztrk Bitik*

* Bilkent niversitesi - Ankara.

10


annesinin Fransa kralnn kz olduu sylenir (I.28b). Tarih kaytlarda rastlanma-yan Fransa kralnn kz bilgisi, hikyenin sonunda Fransa kral olacak Cem iin kurgusal ilk admdr. Cem ve Bayezidin annesinin farkl kiiler olduu, ayrca Cemin annesinin milliyetinin kesin olarak saptanamad bilgisi bu konuda ya-plan almalarda yer alr (bkz.Ertaylan, 1-4). Oysa Evliy, son derece gvenilir olduunun altn izdii szl kaynana dayanarak ve deliller sunarak kendi-sinin de bu anlatlana inandn okura gsterir. Bunun iin; yer, zaman, gr-g tan gibi detaylara yer verme, her eyi bilen anlatcnn sylemini karakter anlatc azndan tekrarlayarak dorulama, anlat zamannda ileriye atlama ve geriye dn gibi tekniklere bavurur.

Bu noktada, Evliy gibi anlaty kesip, efsane trnn ne kan baz unsur-larna deinmek yararl olacaktr. Folklore ansiklopedisindeki Legend (Efsane) maddesinin yazar Linda Dgh, efsane anlatlarnn oluturulmasnda; kahra-manlarnn ve grg tanklarnn isimlerinin verilmesi, zaman ve mekn belir-tilmesi, evresel koullarn detayla ortaya konmas gibi deliller sunularak olayn aktarldna dikkat eker. Bu noktadan sonra anlatc ya kendi bandan geti-ini syledii ya da gvenilir, saygn bir kiinin yaadn belirttii olay anlatr. Anlatma, olayn doruluu hakknda ok da belirgin olmayan hislerini ifade eden bunun ne kadar gerek olduunu bilmiyorum ama, ben kendi gzle-rimle grdm veya ok drst bir adam, asla yalan sylemez gibi yorumlar elik eder (488). Efsane anlatmnn bu zellikleri Seyahatnmedeki Cem Sultan anlatsnda bire bir grlr.

Seyahatnmede Cem Sultann annesi ile balatlan ve ehzadenin lmn-den sonra da Evliynn zamanna kadar uzanan bir izgide kurgulanan anlat ilk iki ciltte yer alr. Ancak dokuzuncu ciltte de Evliynn ksa bir zetle hikyeyi tek-rarlad grlr. Hem ciltler arasndaki bu ilikide anlatnn hangi balamlarda verildiini hem de her bir cilt iinde nasl kurgulandn incelemek Evliynn slubuna ilikin veriler sunacaktr.

Evliy birinci ciltte, ilk olarak her eyi bilen anlatc azndan ve tarih metinle-ri slubunda okuruna gerekli bilgileri sunar. zetle, stanbul kuatmasnn otu-zuncu gnnde Sarayburnunda demirleyen gemilere Mslman gaziler saldrr. Elde ettikleri ganimeti ve gemide bulunan Fransa kralnn kzn Fatihe getirirler. Aslnda slambol Konstantinine gelin olarak gnderilen bu kz, Fatihin cariyesi olur (I.27b). Bu noktada anlatc deiir; her eyi bilen anlatc gider yerine karak-ter anlatc gelir ve Evliynn sesi duyulur. Shhat-i hikyeyi beyan eder bal

11

altnda babasnn bir tand olan, kendisinin de ocukluundan hatrlad bir ismi tank gsterir (I.28a). Bu kii Sukemerli Kocamustafa elebidir. Onun hikyesini aktarmadan nce Evliy, okuru bu anlatnn doruluu konusunda hazrlar. Sukemerli iin Fransa kral kznn akrabalarndan olduu muhakkak idi diyen Evliy, delil olarak da ona Fransa kralndan hediyeler gelmesini gsterir. Hatta bunlardan bazlarn Sukemerli, o zamanlar ocuk olan Evliyya da ver-mitir. Evliy, kaynann gvenilirliini padiahn huzuruna istiare iin arlan belli bal isimlerden olmas bilgisiyle pekitirir ve hikyeye gemeden nce Sukemerli iin tekml-i fnun etmi bir zfnn mfessir ve gayet mmin muvahhid mutemed dem ifadelerini kullanr (I.28b). Gerek kaynan gve-nilir, saygn bir kii olduuna dair yaplan vurgu gerekse Evliynn kendisini de anlatya dahil etmesi, zaman ve mekn belirtmesi Dghin bahsettii efsane zelliklerini anmsamay salar.

Hikyede anlatc bir kez daha deiir, bu sefer konuan, dorudan Sukemerli Mustafa elebidir. Bizim pederimiz Fransa kral diye balayan konuma pede-rimizin hemresin slmbol tekuruna vermee taahhd edp eklinde devam eder (I.28b). yanda babas ve halasyla stanbula gelirken Sarayburnunda alnp Fatihe teslim edildiklerini anlatr. Kendisi be yandayken Akemseddinin slam retmesiyle Mslman olmusa da II. Bayezid ve Cemin annesi olan ha-las, slam kabul etmeden lmtr. Bu noktada sz Evliy alr ve kendisinin de ahit olduu bir olay dile getirir. Evliy, Cem Sultann annesinin trbesinde Kuran okuyanlarn, onun Mslmanl pheli olduu iin sandukaya arkala-rn dndklerini, ayrca Fransa Frenki taifesinden kiilerin gizlice bu trbeyi ziyaret edip trbedrlara para verdiklerini kendi gzleriyle grm olduunu belirtir. Bu kadar delilden sonra Evliy, hakkatl hl diyerek Sukemerli Mustafa elebinin de anlatt gibi Fransa kralnn kznn Fatihin hatunu ve II. Bayezidin annesi olduu gereini tekrarlar.

Robert Dankoff, Seyyah- lem Evliy elebinin Dnyaya Bak balkl ki-tabnda Evliynn; babas ve sohbet arkada yal gazileri, aktard hikyeyi dorulamak iin nas1 tank olarak kurguladn gzler nne serer. Dankoff, doum ve lm tarihlerinden yola karak Evliynn sylediinin aksine, baba-snn 48 yl Kanunnin hizmetinde olmasnn olanakszln gsterir. Evliynn dier tanklar arasnda yz yan geenlerin hatta 148 yanda lenlerin bu-lunduuna dikkat eken Dankoffun bu konudaki yorumu; Evliynn, Osmanl mparatorluuna zg ve kendi doum tarihinden ncesine uzanan eski za-

12


man bilgileriyle kiisel bir ba kurmak iin kulland bir kurmaca buluu oldu-u eklindedir (180-3). Bu yorumun, Cem Sultan anlats sz konusu olduun-da da geerli olduu grlr. Sukemerli, stanbulun fethi srasnda yanda olduunu belirtmitir. 1611 doumlu Evliynn ocukluunda grdn syledii bu kiinin 160 yan gemi olmas gerekir. Burada Evliynn amac olaanst yal kiilerden bahsetmek deil, anlatt olaylara birinci azdan ahit yaratmaktr. Bylece efsane anlatsnn yaratlmas iin gerekli koul sa-lanm olur.

Cem Sultann annesinin Fransz olduu bilgisini pekitiren Evliy bu nokta-da sz onun neden Fransaya gitmi olduuna dair aklamaya getirir. Kardei ile yaad taht mcadelesini kaybeden ehzade Fransaya bykannesinin yanna gitmitir. Cem, yenilgisinin ardndan Msra firar eder, hacca gider, Ye-men ve Adenden sonra Msr, Malta, Rodos zerinden Fransaya ular. Evliy, Sukemerlinin anlatsnda izledii yolu, Cem Sultann lmyle ilgili anlatacak-larnda tekrarlar. Hikye nce her eyi bilen anlatc tarafndan anlatlr. Sonra Evliy tanklarn azndan olay tekrarlar ve en son kendisinin de ahit olduu bir detay vererek katmanl bir dorulama sreci yaratr.

Her eyi bilen anlatc; Bayezid, Fransa kralndan kardeini talep edince Ceme benzeyen sarn bir kiinin zehirli ustura ile tra edilip katledildikten sonra ce-sedinin stanbula gnderildiini okura aktarr. air Sadi ve Haydar, Cemin na ile birlikte geride brakt eyalar Sultan Bayezide getirirler. Bu eyalar arasnda beyaz bir papaan, satran oynayan bir maymun ve cm- Cem olarak adlan-drlan itike yeniden dolan tlsml kadeh vardr (I.29a). Burada Evliynn, Ge-libolulu linin yazd Knhl-Ahbarn tezkire ksmndan faydaland grlr. Mekure Erenin, Evliy elebi Seyahatnmesi Birinci Cildinin Kaynaklar zerinde Bir Aratrma balkl kitabnda gsterdii gibi Evliy zellikle, Fatih ve II. Bayezid dnemi airleri hakknda verdii bilgileri, Knhl-Ahbardan alntlamtr (80-1). Ancak sz konusu Cem Sultan anlats olduunda Evliynn alntlarna yeni bil-giler ekledii grlr. Knhl-Ahbar ve Latifi tezkiresinde benzer ekilde anla-tlan Cem Sultann papaan hikyesi Vakat- Sultan Cemde (65), Hoca Saded-din Efendinin Tact- Tevarihinde (234) ve Solakzadenin tarihinde (394) yer alr. Oysa Evliynn ekledii motif ve olaylarn bu eserlerin hibirinde yer almad grlmektedir. Knhl-Ahbar air Haydar hakknda; Cem Sultann defterdr da olan bu kiinin vefat haberi ile birlikte ehzadenin eyalarn da getirdii, onun beyaz papaanna hkmlillh pyende bd mri padiah demeyi retip

13

beyaz iken libas- mtem giydirip padiaha gnderdii bilgisini verir. Evliy elebi buradan alntlad ksm aktarrken papaan ve padiah arasnda bir diyalog yaratarak anlatsn canlandrr.

Byezd, hani beyz papaan diye sorunca hemen papaan dile gelip pdih sa olsun dedikten sonra biz Allahn kullaryz ve ona dneceiz yetini syler. Hatta papaan, efendim Cem h merhm olup beyz melek sretinden kup siyh mtem donlar giydim dediinde Byezd Hna alama gelir ve air Sadiye dnerek ya Sad, bu karndam Cemi nasl katl etdiler diye sorar. (I.29a)

II. Bayezidi alarken gstererek olayn dram etkisini ykselten Evliynn, anlatsna dier kaynaklarda yer almayan iki unsuru; satran oynayan maymu-nu ve itike yeniden dolan tlsml kadehi eklemesi de dikkat ekicidir. Stith Thompson motif indeksinde B298.1de yer alan satran oynayan maymun mo-tifi, Encyclopdia Iranicann bzna maddesindeki bilgiye gre 13. yzylda Zekeriya Kazvininin Acaibl-Mahlukt ve Garaibl-Mevcudt balkl eserinde de yer almaktadr. Acaib ve garaibe dknl bilinen Evliynn bu eseri oku-yup okumadn bilemesek de dou anlatlarnn satran oynayan maymunu ve yine hi bitmeyen tlsml kadeh (cm- Cem) motifini anlatsn renklendir-mek iin eklediini dnmek mmkndr.

Saraydaki dramatik sahne tasvirinden sonra her eyi bilen anlatc Cemin Bursada II. Murad trbesine defnedilirken kubbe iinde bir yldrm ve kyamet koptuunu, grevlilerin korkudan kap gn yaklaamadklarn ve daha sonra nan yakndaki baka bir yere defnedildiini anlatr. Yaratlan bu gerilim noktasnn Evliynn az sonra anlatmaya balayaca hikye iin hazrlk olduu grlr. Evliy, anlat zamannda ileri atlayarak sz kendi devrine getirir. Fran-sadaki inana gre Cemin aslnda lmedii, yerine ona benzeyen bir bakas-nn ldrldn, hatta I. Selim zamannda Cem Sultann Fransa kral olduu-nu ve hl krallarn onun neslinden geldii rivayetini aktarr.

Evliy ilk nce tarafsz slupla aktard bu inan sonraki satrlarda doru-lamaya alr. Hakkat diye sze giren karakter anlatc, bir eytanlk planlama-dlarsa neden Sadi ve Haydarn gz nnde ehit etmediler de zehirli ustura ile hile ettiler, sorusunu sorar. Bu ite bir hile olduunu ve baka bir adam kat-lettiklerini syler. II.Murad trbesine defnedilmeye alrken yaanan gizemli olayn sebebini de defnedilenin Cem Sultan olmadn anlayan II. Muradn ruhunun huzursuzluuna balar ve bunu da bir almet olarak sayar. Evliy, bu

14


hikyeye inandn belli ettikten sonra, bir baka delil daha sunarken yine ken-disini ahit gsterecektir. Buna gre Uyvar kalesi fethinden sonra D Fransa tabir ettii yere gitmi ve orada sohbet ettii Hristiyan din adamlar da Cemin annesi Fransz olduu iin ona kyamayp, ldrmediklerini sylemilerdir. Cemin yerine ldrlen baka bir kiinin cesedinin stanbula gnderildiini ve Cemin de D Fransa Kral olup, I. Selim Msr fethettiinde ona hediyeler gn-derdiini ve hl Fransa krallarnn onun neslinden geldii bilgisini verirler. Ay-rca Cemin, Paris ehri dnda cennet benzeri bir yerde deerli talarla ssl bir kubbe iinde gml olduunu naklederler. Cem Sultan aslnda lmedi diye balayan efsane Bursada ve Pariste iki farkl trbe olduu bilgisiyle noktalanr. Bu anlat incelendiinde, kaynan gvenilir olmasna vurgu yaplmas, delil-a-hit gsterme, detay verme, meknn ve zamann belirtilmesi, szl gelenein motifleri gibi efsane anlatmnda yer alan unsurlarn tam olduu grlr. Evliy:

Hatt hakr yetmi trhinde Uyvar kalas fethinde eklinde sze girerek D Fransa tabr etdkleri [] Donkarkz vilyetine kadem basup yetmi be Ramazn- erfinde [] baz sz anlar tevrh-ins papaslar ile lfet ederken (II.29b) papazlarn ona naklettii bilgileri okura aktararak srdrr.

Her ne kadar Evliynn bu seyahati gerekletirdiine gnmzde pheyle yaklalsa da Evliynn hem detay vererek anlatsn glendirdii hem de gitme-dii yerlere dair sz aacak frsat yaratt grlr. Robert Dankoff, Evliynn sz konusu Bat Avrupa seyahati iin hayal rn olarak tasarland aktr gr-n belirtir (78). O hlde Evliynn gitmedii bir seyahatte, konumad papazlar anlatsna kaynak gsterdii sylenebilir. Birinci ciltte anlat bu ekilde noktalanr.

kinci ciltte Evliy, Bursada Osmanl padiah ve ehzade trbelerini anlatr-ken Cem Sultana bir kez daha yer verir (II.236b-237a). Birinci cilttekine gre daha ksa tuttuu anlatda detaylar azalr, ama olayn ana hatlar ve vurucu nok-talar korunur. lk anlatya gre iki kk fark gze arpar. lk ciltte Sukemerlinin kaynak gsterilerek anlatld Sarayburnunda esir den Fransz kral kz hikyesi, ikinci ciltte Dankoffun hayal rn dedii Bat Avrupa seyahatinde grld sylenen Hristiyan din adamlarnn kaynaklnda aktarlr. 160 yan gemesiyle szl kaynaklndan phe edilen Sukemerlinin yerine p-heli bir seyahatin pheli tanklar yer alr. Daha da nemlisi ilk ciltte papazlarla sohbet ederken anlatld sylenilen hikye bu sefer tarihlerinden okudular ifadesiyle verilir. ki ciltteki bu tutarszlklar Evliynn kaynaklarn, anlatsna olan inanc pekitirmek iin kurgulad grn olanakl klar.

15

Evliynn H.1075 ramazannda papazlardan duyduunu syledii Cem l-medi ve kral oldu rivayetinin kronolojik sra izlenseydi 7.ciltte olmas beklenir-di. Oysa Evliy bu ciltte ne Cem Sultandan ne de kaynak olarak gsterdii din adamlaryla yapt konumadan hi bahsetmemi ve tm anlaty 1.ciltte detay ve delil sunarak vermitir. 2.ciltte Bursadaki sultan ve ehzade trbelerini gezer-ken ksaltarak anlatt efsaneyi 9.ciltte Cemin Maltada iken bulunduu Vela-nova kasabasn anlatrken bir paragrafla ve sadece ana hatlaryla yer vermitir (IX.122a). Evliynn Fransa krallarnn Cem neslinden olduu iddiasna inanan tutumu ciltte de aynen devam eder. Cem Sultann anld her anlatda bu inana yaplan vurgu ve tekrar, doruluk paynn olduu grn pekitirme-ye yneliktir. Bu pekitirmenin baarl olduu Cem Sultan hakkndaki bilimsel aratrmalarda dahi Evliynn ekledii kimi motiflerin gerek bilgi gibi kabul edilip aktarlmasndan grlr. smail Hikmet Ertaylan, 1951 ylnda Sultan Cem balnda yaymlad aratrmasnda bu konuda Avrupada yaplan almalar arasnda en ciddi ve en ilmi olarak tantt Luois Thuasnen kitabnda (243) baz hatalar tespit eder. Thuasnen, Cem Sultandan nce lm olan air Sadiyi onun eyalarn getiren kii olarak yer vermesine anlam veremez ve bunu bir zuhl olarak grr (238). Gerekten de Knhl-Ahbar dhil Sadiye yer veren tezkirelerde onun Cem Sultan hayatta iken stanbula geldii ve casus olduu iddiasyla yakalanp ldrld yazldr. Thuasnen 1892 ylnda yazd eseri-ne baktmzda sz konusu anlatnn altndaki kk dipnotta kaynan Evliy Efendinin yazd Seyahatnme olduu grlr. Evliy Knhl- Ahbardan aln-tlarken air Haydar iin verilen bilgileri Sadi iin yazmtr. Onun yaratt bu ufak isim karkln Thuasne bilimsel almasnda devam ettirmitir

Evliynn anlatsn olutururken temel ald yazl metinleri tespit etmek bir lye kadar mmkn olsa da katt motiflerin, olaylarn ne kadarn duy-duunu, ne kadarn kendi hayal gc yardmyla oluturduunu bilmek mm-kn deil. Ancak Seyahatnmenin metni bize, Evliynn sistematik bir teknik kullanarak bu anlaty kurguladn ve dier yazl kaynaklarda yer almayan bilgilerle ssleyerek renklendirdiini, deliller ve tanklar yarattn gsteriyor. Yazl kaynaklardan ald nveyi rivayetlerle harmanlayan Evliyy, her ne kadar Cem Sultan sempatisini belli etse de onun iin bir efsane kurgulamaya ynel-ten gdy bilmek de mmkn deil. Ancak bunu nedim olmasna, hikyeyi daha renkli, gzel, farkl anlatma gdsne ve elbette bu konudaki yeteneine balayabiliriz. Kendisinden hikyecilerin anas olarak sz ettiren Evliy elebi, baba meslei olan kuyumculuu szckler dnyasnda devam ettirmitir.

16


KaynaklarBzna. Encyclopdia Iranica. Vol. IV. 586-587.

http://www.iranicaonline.org/articles/buzina-monkeys (16 Eyll 2011)

Dankoff, Robert. Seyyah- lem Evliy elebinin Dnyaya Bak. ev. M. Gnay. stanbul:

Yap Kredi Yaynlar, 2010.

Dgh, Linda. Legend. Folklore: An Encyclopedia of Beliefs, Customs, Tales, Music and Art. Volume II. Ed. Thomas Green. ABC-CLIO: California, 1997. 485-493.

Eren, Mekure. Evliy elebi Seyahatnmesi Birinci Cildinin Kaynaklar zerinde Bir

Aratrma. stanbul, 1960.

Ertaylan, smail Hikmet. Sultan Cem. stanbul: .. Edebiyat Fakltesi, 1961.

Evliy elebi Seyhatnmesi. (1. Kitap) Haz. R. Dankoff, S.A. Kahraman, Y. Dal. stanbul:


Evliy elebi Seyhatnmesi. (2. Kitap) Haz. Z.Kurun, S.A. Kahraman, Y. Dal. stanbul:


Evliy elebi Seyhatnmesi. (9. Kitap) Haz. Y. Dal, S.A. Kahraman, R. Dankoff. stanbul:


Gelibolulu l. Knhl-Ahbr (Tezkire Ksm). Ed. Mustafa sen. Ankara: Atatrk Kltr

Merkezi, 1994.

http://courses.washington.edu/otap/archive/data/arch_txt/texts/a_kunhul.

html (16 Eyll 2011)

Haydar Bey. Vakat- Sultan Cem. Vakit Matbaas, 1956.

Hoca Sadeddin Efendi. Tct Tevrih. Haz. smet Parmakszolu. stanbul: Kltr Bakan-

l Yay.,1979.

Latifi, Tezkiret-uara ve Tabsratn-Nuzama. Haz. Rdvan Canm. Ankara: Atatrk Kltr

Merkezi, 2000.

Solakzde, Mehmed Hemdemi elebi. Solakzde Tarihi. Haz.Vahid abuk. Kltr Bakan-

l, 1989.

Thompson. Stith. Motif-Index of Folk Literature. A Classification of Narrative Elements in

Folktales, Ballads, Myths, Fables, Mediaeval Romances, Exempla, Fabliaux, Jest- Bo-

oks and Local Legends. Bloomington: Indiana University Press, 1955. Volume One

A-C. s422.

Thuasne, Luois. Djem Sultan. Paris, 1892.

17

Seyahatnmenin kaleme alnd 17. yzyldan, Hammerin eserin son cildi olduunu dnd drdnc cildini kefettii ve ilk cildin peine dt 1804 ylna kadar, kaynaklarda ne Evliy elebiye ne de onun bu sra d eseri hakknda bir deerlendirmeye rastlanmaz1. Yaplan aratrmalara gre Seyahatnme, Msrda kaleme alnm ve 1742 ylnda stanbulda Hac Beir Aaya gnderilmesinin ardndan saray ktphanesine konulmutur; dolay-syla eserin varlndan ok az kiinin haberi olmutur. Seyahatnmenin bilim dnyas tarafndan tannmas ise 19. yzylda yaplan yayn sayesinde ger-eklemitir. Bunlardan ilki, Joseph von Hammer Purstall tarafndan gerekle-tirilmitir. Seyahatnme ile karlamasn mutlu bir tesadf olarak nitelendiren Hammer, 1814 ylnda drt ciltten olutuunu dnd Seyahatnmeyi ta-ntan bir yaz yaymlar ve daha sonra, Seyahatnmenin ilk drt cildinden se-tii paralardan ngilizceye yapt evirileri, Narrative of Travels in Europe, Asia and Africa in the Seventeenth Century by Evliya Efendi ad altnda 1834, 1846 ve 1850 yllarnda olmak zere cilt halinde yaymlayarak Bat bilim dnyasnn dikkatlerini eser zerine toplar. Bu yayn gnmze kadar Batl aratrmacla-rn Seyahatnmeye ulamasnda en nemli kaynak olmas bakmndan byk nem tamaktadr. kinci yayn ise 1840 ylnda Mntahabt- Evliy elebi ady-la stanbulda yaplmtr. Bu almada zerinde durulacak olan yayn da budur. nc yayn ise Seyahatnmenin tamamn yaymlamak amacyla 1896 (hicri

* Bilkent niversitesi - Ankara.1 Detayl bilgi iin bkz. Nuran Tezcan. Evliya elebi Seyahatnmesinin Hammer-Purgstall Tarafndan Bilim

Dnyasna Tantlmas Hakknda

Mntahabt- Evliy elebi zerine Notlar

Aye amkara*

18


1314) ylnda Necip Asm Bey ve kdam gazetesi sahibi Ahmet Cevdet Beyin gayretleriyle balam ancak btn ciltlerin yaymlanmas uzunca bir sreye ya-ylmtr. Bilindii zere bu yaynn zellikle ilk alt cildinde, o dnemde uygula-nan sk sansr nedeniyle metnin orijinaline bal kalnmamtr.

Bu yaznn konusu olan Mntahabt- Evliy elebi, Seyahatnmenin stanbulda yaplan ilk basks olmas bakmndan nem tamaktadr. Bu yayn sayesinde saray ktphanesinde bulunan Seyahatnme, ksmen de olsa, ko-lay ulalabilir bir metin haline gelmitir. slam Ansiklopedisine yazd kapsaml Evliya elebi maddesinde Cavid Baysunun belirttiine gre Mntahabtn 1840 (h. 1256), 1846 (h. 1262), 1848 (h. 1264), 1862 (h. 1279) tarihlerinde ol-mak zere drt basks bulunmaktadr (411). Bu basklardan 1848 ylnda olan Msrda Bulak Matbaasnda, dierleri stanbulda yaplmtr. Her baskda ka adet kitap basld bilinmemekle birlikte Mntahabtn hem stanbulda hem de Msrda yaplan bu basklar, o dnemde esere belli bir ilginin duyulduunu gstermektedir. Ancak Mntahabtn bu almaya konu edilmesinin asl ne-deni, Seyahatnmenin uzun yllar boyunca halk iin yazlm bir kitap olarak grlp deerlendirilmesinde Mntahabtn oynad nemli roldr. Nitekim imdiye kadar yaplan almalara bakldnda dorudan Mntahabt zerin-de odaklanan bir almaya rastlanmam, Mntahabttan bahsedildiinde ise bu semenin, Seyahatnmedeki olaanst olay ve durumlar zellikle bir ara-ya toplayan bir kitap olduu ve bu zellii nedeniyle Seyahatnmenin uzun yllar boyunca halk iin yazlm bir kitap olarak grlp ciddiye alnmamasna yol at eklinde bir gr birlii olduu dikkat ekmitir. Mustafa Nihat zn, Seyahatnme: Onyedinci Asr Hayatndan Levhalar adl kitabnn giri ksmnda Mntahabtn ad ile eserin iindekiler arasnda bir ilginin bulunmadn, ki-tabn, Evliynn dorudan doruya stanbul camileri hakknda sylediklerini yaymay amaladn sylemekte ancak byle olmakla birlikte Mntahabtn Evliy elebi ve Seyahatnme hakknda olumsuz bir izlenim uyanmasna neden olduunu ifade etmektedir. zne gre, Evliynn camiler hakknda kaydettii masallam rivayetler bir hor gr hsl etmi, hatta bu gr azdan aza ya-ylarak o kitab grmeyenlerde bile peydah olmutur (XII). znn hor gr olarak niteledii durumu aklamak gerekirse Seyahatnme, uzunca bir sre halk kitab olarak grlp bilimsel aratrmalara konu edilmemitir; ierdii bil-giler pheyle karlanp ou kez uydurma olarak deerlendirilmi ve ciddiye alnmamtr. Evliy elebi ise bir takm hikyeler uyduran, hayal gc geni ve

19

iyi eitim almam bir yazar olarak dnlmtr. Fahir z ise Evliya elebi ve Seyahatnmesi balkl makalesinde, Evliy elebi ve eserinin uzun yllar ciddi-ye alnmamasnn nedenini yle aklamaya almaktadr:

Evliyann ly kararak ann inanlarn yanstt ve bir takm ola-anst olaylar anlatt da olur. Seyahatnmedeki keramet, sihirbazlk, byclk, kayptan haber, doast yaratklar vb zerine anlatlan y-kler bunlardandr. Bu zaaf Evliyann aleyhine ilemi, uzun sre hibir yazdnn ciddiye alnmamasna yol amtr. Seyahatnmenin btn baslmadan bir sre nce, birinci ciltteki cami tasvirleri yan sra zellikle bu tr olaanst ykleri toplayan bir semeler kitab (Mntahabt- Evliy elebi, stanbul, 1256/1840, vb; Bulak, 1254/1848) bu kt hre-tin yaylmasnda nemli bir etken olmutur. (61)

Bu deerlendirmeler, ncelikle Mntahabtn ieriinin ortaya konulmasn sonrasnda ise ne lde olaanst olay ve durumlar zellikle bir araya top-layan bir kitap olduunun sorgulanmasn gerekli klmaktadr. Bu alma kap-samnda Mntahabtn ulalabilen basklar 1843 (h. 1259) ve 1846 (h. 1262) yllarna aittir ve stanbulda yaymlanmlardr. Her iki baskda da eserin bir ta-rih kitab olduu belirtilmitir. 1843 tarihli baskda eserin tarih-i mergbe yani rabet edilen bir tarih kitab olduunun sylenmesi dikkat ekici bir noktadr. 1846 tarihli basknn son ksmda ise Fenn-i cell tarihinden Mntahabt- Evliy elebi nam (143) kitabn, Takvim-i Vekyi nezaretiyle Muhammed Said tarafn-dan yaymland belirtilmektedir. Burada ncelikle 143 sayfalk Mntahabt metnine Seyahatnmeden hangi blmlerin seildii gsterilecek ve daha sonra da bu blmler hakkndaki gzlemlere yer verilecektir. Metnin giriinde Fihrist-i Mntahabt bal altnda u alt balklar sralanmaktadr:

1. Der-beyn- bin-y ehr-i kadm2. Der-beyn- Bahr- Siyh3. Bahr- Sefd ile Bahr- Siyh beynndadr4. Der-beyn- bni-i Ayasofya5. Cereyn- Nehr-i Tuna besi(?) Kral Yanva[n]6. Der-beyn- sebeb-i bin-y Kamme-i der Kuds-i erf7. Kostantin kraln stanbul2 srn zamme edddi binlar ihds itdiidir8. Der-beyn- mikdr- dire-yi kala-i Kostantniyye 9. Der-beyn- tlsmt

2 Fihristte stanbul, metinde slambol eklinde yazlmtr.

20


10. Der-beyn- tlsmt- derya11. Kostantniyyede olan madini beyn ider12. Muhsara-y evvel der-zaman- Hazret-i Muviye 13. Der-beyn- muhsara-i sni-i Kostantnniyye14. Der-beyn- muhsara-i slis-i Kostantnniyye15. Der-beyn- muhsara-i rbi16. Der-beyn- muhsara-i hmis-i Kostantnniyye17. Der-beyn- muhsara-i sdis-i Kostantniyye18. Der-beyn- muhsara-i sbi-i Kostantnniyye19. Der-beyn- muhsara-i smin-i Kostantniyye20. Der-beyn- muhsara-i tsi21. Der-beyn- zuhr- kevkebe-i Devlet-i l-i Osmn22. Der-beyn- muhsara-i ir-i Kostantnniyye23. Der-beyn- muhsara-i hd ar-i Kostantnniyye24. Menkb- Sultan Yvedd25. Der-beyn- taksm-i ml- ganyim26. Der-beyn- bin-y Saray- Cedd27. Der-beyn- bin-y Saray- Atk28. Hyn- fetihde slambola hkim nasb olanlar beyn ider 29. Ayasofyann ekl u tl u arzn beyn ider30. Dern- Ayasofyada olan ziyaretgh ve makmlar beyn ider31. Evsf- cmi-i Sultn Muhammed Hn Gz32. Ebl-fethin mimrba ile murfaasn beyn ider33. Evsf- cmi-i Sultn Selim Hn34. Evsf- cmi-i Sultn Sleymn Hn35. Evsf- cmi-i ehzde Muhammed36. Evsf- cmi-i Vlide-i ehzdegn mezkurn Hasek Sultn37. Evsf- cmi-i Vlide Sultn38. Evsf- cmi-i Emir Buhri39. slambolda vzer ve ayn cmilerin beyn eder40. Kostantnniyye hricinde Karadeniz Boazna varnca mamr ehirleri

beyn eder41. Der-beyn- sergzet-i ahvl-i garbe42. Der-beyn- eme-i acbe43. Der-beyn- sergzet-i Evliya elebi

21

Yukardaki listeye bakldnda Mntahabtn, byk lde Seyahat-nmenin birinci cildi esas alnarak hazrland anlalmaktadr. Semenin so-nunda yer alan hikye ise nc ciltten alnm paralardr.

Mntahabt, Seyahatnmenin birinci cildinde olduu gibi, Evliy elebinin ryasnn anlatmyla balamaktadr; Mntahabt yaymcs, rya metninde her-hangi bir tasarrufta bulunmamtr. Ancak Mntahabta ilk bakta, din byk-lerinin isimlerinin yanna eklenen sayg bildiren szckler dikkat ekmektedir. rnein Seyahatnme metninde Hz. Muhammed iin hazret-i rislet, sahib-i rislet gibi ifadeler kullanlrken, Mntahabt metninde bu ifadelerin yanna mutlaka aleyhisselam ifadesi eklenmektedir ve metin boyunca zenli bir e-kilde kullanlmaya devam edilmektedir3. Bu durum sadece Hz. Muhammede zg deildir; rya blmnde yer alan dier din byklerinden, daha sonra Hz. sadan bahsederken hazret, efendimiz, aleyhisselam, teala gibi sayg belir-ten szcklerin Mntahabt boyunca dikkatle eklendii grlmektedir. Ancak yalnzca buna bakarak, Mntahabt yayncsnn dini ve din byklerini vme, onu yceltme ya da onlara zel bir vurgu yapma gibi bir amacnn olduunu sylemek zordur; nk metnin dier blmlerinde, bu durumla rtecek baka bir tavr dikkati ekmez. rnein Seyahatnmede Bahr-i Siyah fethi be-yanndadr balkl, skenderin stanbulu fethetme planlarnn anlatld b-lmde Hzr, skendere ne yapaca konusunda neride bulunmakta, yardm etmektedir. Sonrasnda ise Hzrn skenderin askeri olduundan, peygam-ber olup olmad konusunda ihtilaflar bulunduundan, skender ile lm-szlk suyuna ulatndan bahsedilen bir blm bulunmaktadr (S, 15-16). Mntahabtta ise sz edilen blmde Hzrdan biri diye bahsedilmekte ve onunla ilgili olarak anlatlanlar metne dhil edilmemektedir. Yine bu balamda deerlendirilebilecek, stanbuldaki madenlerin anlatld Madin-i slis-i er balkl blmde, Hz. Muhammedin yapt savalar, bandan geen baz olay-lar ve slam yayma giriimleri Seyahatnmede ayrntl biimde anlatlrken (S, 28), Mntahabtta bu ksmlar atlanr; yalnzca peygamberin giderek g ka-zandndan ve Kostantin halknn slam kabul etmediinden ksaca bahsedilir (M, 53). Bu balamda rnekleri oaltmak mmkndr.

Mntahabtta rya blmnden sonra stanbulun kuruluunun anlatl-d blmler yer almaktadr. Semenin sonunda yer alan hikye gz ard

3 Buradan sonra alntlarn sayfa numaralarn belirtirken Mntahabttan alntlanan blmleri belirtmek iin M, Seyahatnmeden alntlanan blmleri belirtmek iin S harfi kullanlacaktr.

22


edilirse, Mntahabtn olaanstlklerle dolu bir metin olarak deerlendi-rilmesinde, bu blmde anlatlanlarn nemli lde etkili olduu sylenebilir. Nitekim bu blmde Evliy, stanbulun kuruluunu mitolojik bir devirden bah-seder gibi anlatmaktadr. rnein ins cinne ve perilere (S, 12) hkmeden Hz. Sleymann stanbula gelip onu imara balamas ve stanbul iin hayr dua et-mesi; daha sonra Hz. Sleymann olu Melik Ruhbaimin iki yz krk senelik hi-lafeti; ardndan bir rivayete gre bir ksraktan domu olan Yanko b. Madyann yaptklar, tarihin mitolojik dnemine ait hikyeler olarak karmza kar. lerle-yen blmlerde ise stanbulun eitli yerlerine konulan ve her biri ayr bir ileve sahip olduu sylenen tlsmlarn anlatmyla bu sylem pekimektedir. Ancak Mntahabtn ilerleyen blmlerinde, pek ok defa tlsmlar ya da olaanst durum ve olaylar hakkndaki blmler metne dhil edilmemitir. rnein Top-hane semtinden bahsedilirken (M, 125), Aya Aleksandra kilisesinin bahesinde-ki tlsml varlklarla ilgili blm (S, 185) atlanmaktadr.

Seyahatnmenin birinci cildine kyasla Mntahabtn hacmi gz nnde bulundurulursa, stanbulun kuruluunun anlatmndan sonra uzun bir blm kuatmalara ayrlmtr. Bu blm, on birinci muhasarann anlatld bl-mn neredeyse sonuna kadar kesintisiz devam etmektedir. Ancak Menkb- Yvedd Sultan balkl blme gelinceye kadar, aradaki l-i Osmna Fransa kralnn karbetin bildirir balkl blm ile Der-beyn- menkb- serencm Cem h blm kartlr. Buradan sonrabaz kk tasarruflarla birlikteEvsf- cmi-i Sultn Sleymn Hn balkl blme kadar kesintisiz olarak devam edilir. Yine bu blmde yer alan uzun tasvir ve methiye blmleri ile hem caminin yapmna ilikin hem de Evliynn camiyi grenlerin duyduu hayreti anlatt, sonuta yine camiyi ven baz hikyeler karlmtr. Bundan sonra yeniden Seyahatnmenin birinci cildinin aktarmna devam edilir ve Mih-rimah Sultan Camisinin anlatld blmn sonunda Vel-hsl pdiah (S, 68) cmlesinden sonra Seyahatnmede olmayan bir beyit eklenir: B-vef dny her kim aldanur dem degil/ Eylesin ruen nazar y u cihn bir dem degil (M, 111). Yine bundan sonra metne Seyahatnmede olmayan tut redifli, drt be-yitten oluan manzum bir para eklenmektedir. Daha sonra Seyahatnmeden yaklak yirmi sayfalk bir blm atlanlarak Evsf- cmi-i Sultn Ahmed Hn (S, 86-87) balkl blme geilmektedir. Mntahbta alnmayan bu blmde, Sultan Sleyman zamanndaki vezirler, kapdanlar, defterdarlar, nianclar ve merdan bahsedilmesinin yannda, Sultan Sleyman dnemindeki eyaletler-

23

den ve sancaklardan, her birinde ne kadar tmar ve zeamet bulunduundan ve bunlarn her birinin ne kadar geliri olduundan ayrntl olarak bahsedilir. Yine Seyahatnmenin Mntahabta dhil edilmeyen bu blmnde Sultan Sleymann kanunlarndan, yapt savalardan ve fethettii yerlerden, ardn-dan Sultan Sleymannkine benzer bir ablonla olu Selim Han zamanndan, yine Selim Hann olu III. Murad zamanndan ve evlatlarndan, sonrasnda Sul-tan Ahmed Han zamanndan bahsedilmektedir. Daha sonra Mntahabtta Sul-tan Ahmet Camisinin vasflarna yer verilerek, bu defa yaklak krk sayfalk bir blm atlanr ve Evsf- cmi-i Seltin-i Valide Sultan Muhammed Hn- Rbi (S, 124) balkl blme geilir. Seyahatnmenin Mntahabta alnmayan bu blmnde ise Sultan Mustafa, Sultan Osman zaman ve olaylarndan ksaca bahsedilirken Sultan IV. Murad zaman ayrntl bir ekilde anlatlmaktadr. Evliy elebi, IV. Muradn musahibi olduu iin Seyahatnmenin bu blmnde, pa-diahn zelliklerinden, onunla ilgili kiisel gzlemlerinden ve padiahla olan ilikisinden ayrntl olarak bahsetmektedir. Bu blm Evliynn dorudan ken-disinden bahsettii bir blm olmas bakmndan da ayrca nem tamakla birlikte Mntahabt yaymcsnn yeterince ilgisini ekmemi grnmektedir. Valide Sultan Camisinin anlatmyla devam eden Mntahabt yaymcs, ksaca Ebul-Vef ve Emir Buhri camilerinin ve stanbuldaki vzer, vkel ve ayn camilerinin anlatmna yer vererek yine yaklak krk sayfalk bir blm atlar ve Kostantnniyye hricinde Karadeniz Boazna varnca mamr ehirleri beyn eder balkl blme geer. Seyahatnmenin Mntabahata dhil edilmeyen bu blmnde ise stanbulda bulunan mescidler, medreseler, drl-kurrlar, mektepler, tekkeler, mristnlar, mehur saraylar, han ve hcegnlar, misafir-haneler, bekr odalar, hamamlar, ziyaretghlar, Sultan Byezd ziyaretgh ve onun asrndaki vezirler, ulema, airler, yine benzer ekilde Sultan Selim, Sultan III. Murad, Sultan III. Muhammed, Sultan Ahmed, Sultan Mustafa, Sultan brahim ziyaretghlar, evliya mezarlar ve menakblar, Evliyann bizzat tantn syle-dii evliyalar hakknda anlatlanlar yer almaktadr.

Mntahabtta stanbuldaki camilerin anlatmndan sonra, o gnn artlar ierisinde stanbul dnda kald sylenen mamur ehirlerin anlatmna ge-ilmektedir. Bu blmde Mntahabt yayncsnn blm atlamad, ancak an-latmda nemli lde tasarrufta bulunduu dikkat ekmektedir. Denilebilir ki Mntahabt yayncs, bu blmn aktarmnda bir tr listeleme abasna giri-mitir. ehirlerin anlatm srasnda genellikle blmlerin giri ve sonu ksmlar

24


alnmakta, o yeri dier yerlerden ayran zellikleri zerinde durulmamaktadr. Oysa Evliy elebi, Seyahatnmede, anlatt ehrin detaylarndan bahsetmeye zen gsterir, mehur olan ynlerini n plana karr, o yerle ilgili sylencelere yer verir. rnein Mntahabtta Haskyn anlatm srasnda, ksaca ka ha-nesi, camisi, mescidi, dkkn, bozahane ve meyhanesi olduundan bahsedilir; bir mahallesi dndaki btn mahallelerinin Yahudi, Rum ve Ermeni olduu sylenir ve bir ayazmas ve bir kral bahesi bulunduundan sz edilir (M, 121). Seyahatnmede ise bunlarn dnda burada yaayan Yahudilerden, mehur a-raplarndan, Ayna ayazmasnn suyundan yedi defa ienin stma hastalndan kurtulduuna dair sylentiler bulunduundan ya da kral bahesinin gzellikle-rinden ayrntl olarak bahsedilmektedir (S, 176). Yine Tophane ehrinin anlatm srasnda, top yapm hakknda Seyahatnmede verilen geni bilginin (S, 186-87) Mntahabta alnmad grlmektedir.

Mntahabtn sonunda, Seyahatnmenin nc cildinden alnm hikye yer almaktadr. Bu hikyelerden ilki, nc cildin 65. sayfasnda yer alan Der-beyn- kr- pesendde-i pehlivan balkl hikyedir. Bu hikyede, iki hizmetkr ile Akye ehrine gelen bir sihirbazn, gn boyunca yapt eitli sihirbazlk numaralar ve bu numaralarn halkta yaratt aknlk konu edilmek-tedir. Mntahabtn sonunda yer alan ikinci hikye ise Seyahatnmenin n-c cildinin 213. sayfasnda yer alan Der-beyn- eme-i tli yani mutalsamat- eme-sar- Eflatun- ilahi balkl hikyedir. Bu, Evliy elebi ve yanndakilerin yalnzca gnahkr olmayan insanlarn su iebildii talih emesinde yaadk-larnn anlatld ve komedi unsurunun n plana kt bir hikyedir. nc hikye ise Evliynn bir kefere hnesinde misafir iken ahit olduu, acuze bir kadnn kl zerine efsun okuyarak yanndakileri ve kendisini pilice evirme-sinin anlatld bir hikyedir ve bu hikye Seyahatnmenin nc cildinin 196. sayfasnda, alkkavak kynn anlatm srasnda Sergzet-i hakr Evliy bal altnda anlatlmaktadr. Bu hikyenin Mntahabtn olaanst olay ve durumlar bir araya getiren bir kitap olarak deerlendirilmesinde byk rol oynad muhakkaktr.

Mntahbat bir btn olarak deerlendirdiimizde, ounlukla Seyahat-nmedeki tasvir blmlerinin, sfatlarn, dolayl tmlelerin ya da Arapa ve Farsa ibare ve tamlamalarn, ayet ve hadislerin, tarih beyitlerinin yazmnda tasarruf yapld gze arpmaktadr. Kimi zaman ise blm balanglarnda-ki giri cmlelerinin atlanp dorudan konuya girildii grlmektedir. rnein

25

Seyahatnmedeki Dokuzuncu Fasln giri cmlesi ve tarih beyiti atlanp dem peygamberden bahsedilmeye balanr (M, 65). Kimi zaman Seyahatnmedeki baz kelimelerin ya da cmlelerin deitirildii, yeniden ifade edilmeye all-d grlmektedir. rnein zelzele-i azm yerine hareket-i arz olup (M, 18), hayat- cvidan bulup yerine dirilip (M, 33) kullanlmtr. Kimi zaman da kla-sik nesir cmlesinin deitirildii, uzun nesir cmlelerinin kesilerek sonlarna fiil eklendii ya da cmlenin elerinin yerlerinin deitirilerek devrik cm-lelerin kurall cmle haline getirildii tespit edilmitir. Byle olmakla birlikte Mntahabtta baz kelimelerin, isimlerin ve ou zaman da tarihlerin yaz-mnda yanllk yapld grlmektedir. rnein Mntahabtn 87. sayfasnda hkimler sralanrken bunlarn sra ve grevleri kartrlmtr. Btn bunlara ek olarak bu semeyi hazrlayan kii ya da kiilerin, balangta birinci cildi bire-bir aktarma ynndeki isteklerinin ve gayretlerinin metin ilerledike azald, yaplan ksaltmalarn ve atlanan blmlerin giderek artt ve zellikle metnin sonlarna doru bir tr listeleme ya da eserin ksa bir zetini verme abas ie-risine girdikleri sylenebilir. Semenin sonunda yer alan hikye ise metne son anda dhil edilmi izlenimi uyandrmaktadr. emseddin Saminin 1889 ylnda yaymlanan Kmsul-Alm eserindeki Evliy elebi maddesine bakl-dnda, Mntahabta neden yalnzca birinci ve nc ciltlerden paralarn alnd anlalmaktadr. Nitekim emseddin Sami, Evliy elebiden bahse-derken, onun, seyahatlerini ciltte kaleme aldn belirtmektedir. Bu durum emseddin Saminin Evliya elebi maddesini hangi tarihte yazd bilinmese de Kmsul-Almn yaymland 1889 ylna gelindiinde, Seyahatnmenin ilk cildi dndaki dier ciltlerinin ve 1814 ylnda yaymlad makalesinde Seyahatnmeyi drt cilt olarak tantan Hammerin Batl bilim dnyasnda b-yk heyecan uyandran almalarnn dnemin Osmanl toplumunda bilinme-diini gstermektedir.

Buraya kadar sylenilenler gz nnde bulundurulduunda, uzun yllar boyunca Seyahatnmenin halk iin yazlm bir kitap olarak grlp deerlen-dirilmesinde byk lde etkili olmu Mntahabt- Evliy elebinin olaa-nst olay ve durumlar zellikle bir araya toplayan bir kitap olmad syle-nebilir. Byk oranda Seyahatnmenin birinci cildinin aktarlmasna dayanan Mntahabtn sonunda yer alan hikye, metnin tamamnn olaanst olay ve durumlar bir araya getiren bir seme olarak deerlendirilmesi iin ye-terli deildir.

26


KaynaklarEvliya elebi b. Dervi Mehmed Zll. Mntahabt- Evliy elebi. stanbul, 1259.. Mntahabt- Evliy elebi. Yay. Haz. Muhammed Said. stanbul, 1262.. Evliya elebi Seyahatnmesi: I. Kitap. Haz. Robert Dankoff ve dierleri. stanbul:

Yap Kredi Yaynlar, 1996. . Evliya elebi Seyahatnmesi: III. Kitap. Haz. Seyit Ali Kahraman ve dier. stanbul:

Yap Kredi Yaynlar, 1999. Baysun, Cavid. Evliya elebi. slam Ansiklopedisi. Eskiehir: M.E.B. Devlet Kitaplar, 2001, 400-12. Hammer-Purgstall, The Ritter Joseph von. Narrative of Travels in Europe, Asia and Africa, in the Seventeenth Century, by Evliya Efendi. London, 1834. z, Fahir. Evliya elebi ve Seyahatnmesi. Boazii niversitesi Dergisi. vol. 7. stanbul: 1979. zn, Mustafa Nihat. Seyahatname: Onyedinci Asr Hayatndan Levhalar. Ankara: Akba

Kitabevi, 1932.emseddin Sami. Evliy elebi. Kmsul- Alm. Ankara: Kagar Neriyat, 1996, c. 2,

1100. Tezcan, Nuran. Evliya elebi Seyahatnmesinin Hammer-Purgstall Tarafndan Bilim

Dnyasna Tantlmas Hakknda. Osmanl Aratrmalar XXXIV. stanbul: 2009.

27

Dnya ve Trk yazl yaratmalarnn en renkli eserlerinden bazlar Seyahat-name veya Gezi Yazs ad altnda yazlm olan metinlerdir. Uzun zaman-dr birden ok bilimsel alann ilgilendii bu eserler seyahatname adyla zel bir tr olarak deerlendirilmekte ve incelenmektedir. Ksaca, belli bir zamanda belli bir yreyi gezen bir kiinin grd mekn ve insan topluluu, duyduu ve -rendii anlatlar kendi gzlem ve yorumlaryla harmanlayarak anlatt yazlarn topland kitaplara seyahatname ad verilmektedir. Gnmz Trkesinde ise bu trden yazlara Gezi Yazs ad verilmekle birlikte, bu yeni kullanmn Se-yahatname szn tam olarak karladn sylemek mmkn deildir. n-k Gezi yazs yazan bir kii grdklerini kendine gre anlatmakla birlikte, bu kiinin bir kitap btnl oluturma abasna girmeden yazdn sylemek mmkndr. Gezip grd yerleri szl veya yazl olarak belli bir slup iinde anlatan kiiye seyyah veya gezgin ad verilmektedir.

Trk seyahatname trnn eitli rnekleri arasnda phesiz Evliy ele-bi Seyahatnmesi en nemli ve en gzel rnei oluturmaktadr. 1611 ylnda stanbulda doan ve 1683-1685 yllar arasnda Msrda len Evliy elebi, ya-amnn yaklak 50 yllk bir blmn seyahat ile geirmi ve gezip grd, duyup dinledii, okuyup bilgi edindii yerler ve o yerlerde yaayanlar hakkn-daki dncelerini zel bir slupla kaleme ald on ciltlik seyahatnamesinde bize aktarmtr.

Bu bildiride Evliy elebinin Seyahatnmesinde hangi yazl kaynaklar ve nasl kulland, szl kaynaklar kullanp kullanmad, bu kaynaklarn kimler

Evliy elebi Seyahatnmesinde Szl ve Yazl Metin likisi

Metin Ekici*

* Ege niversitesi - zmir.

28


olduu ve bunlardan nasl bilgi elde ettii sorularndan hareketle, Evliy elebi Seyahatnmesinde szl ve yazl metin arasndaki iliki tartlacaktr. Bu tart-ma Evliy elebinin eserini nasl vcuda getirdii ve yazl ve szl kaynaklar kullanlmasnn onun eserini nasl farkl kldn aydnlatmaya yneliktir. Seya-hatname sz konusu olduu iin incelememiz metin merkezli bir yaklamla yaplacak ve zellikle zmir ve yresi hakknda yazd ksmlar rneklemede kullanlacaktr. Hazrlamakta olduumuz Kent ve Seyyah: Evliy elebinin G-zyle zmir ve evresi adl kitap, fotoraf ve belgesel hazrlama projesi ereve-sinde yaptmz n hazrlk almalarndan bu bildiri srasnda yararlandmz da belirtmek isterim.

Dilimizde kullanlan sz ve yaz szckleri arasndaki ilikinin szel yarat-clk rnlerinin yazya aktarlmasyla, baka bir ifadeyle szn yazya dnt-rlmesinin sz ve szle yaratlan metne yeni bir boyut kazandrdn vurgula-yalm. Evliy elebinin hareket noktasnn ise bu ilikinin sonundan balad-n, yani yazya yeni bir boyut kazandrmak amacyla szl bellei kullandn syleyebiliriz. Evliy elebi szl kltr ortamnda deil, yazl kltr ortamn-da bym bir bireydir ve yazl kltrn temel kalplarn ok iyi renmi eitimli bir kii olarak karmzda durmaktadr. Bunu eserini yazarken kulland eski ve yeni tarih kaynaklarna yapt atf ve alntlardan, Kuran- Kerim bata olmak zere atf yapt ve alntlad din kitaplardan anlamak mmkndr.

Bu atf ve alntlardan daha nemlisi ise Evliy elebinin eserinde kulland temel anlatm teknii, baka bir ifadeyle kurgudur. eitli ehir ve beldeleri an-latrken kullanlan yntem dikkatli bir ekilde incelendiinde Evliy elebinin temel bir yazl kalp oluturduu ve kalb doldurmak iin de yazl ve szl malzemeyi uygun bir ekilde kulland grlr. Bu bir slup meselesi deil, bir yazm teknii, bir eser kurgusunun en temel noktalarn belirleme iidir. Evliy elebi byle bir yazl kalp oluturmasayd bu kadar geni bir corafyay bu kadar ciltte anlatma imkn bulamazd. Bylesi bir kalb elde etmek de szl gelenekten gelen birisi iin kolay bir i olmazd. Evliy elebinin tipik bir ehir anlatm plannda ilk olarak grlen ve duyulan beldenin ad ve ksaca anlam verildikten sonra:

Kale: ehrin ve ehri oluturan kalenin kurulu hikyesi, zaman iinde kimlerin buraya ynetici olduu ve son olarak eer buras imparatorluk dhilinde bir yerse, Osmanoullarnn buray nasl/ne zaman hkimiyet altna ald. Kalenin ekli, ka asker barndrd.

29

Camiler: Genellikle ehirdeki en nemli camileri ilk bata anlatmak zere, ehrin tm ibadethanelerini (kiliseler de dhil) eer biliyorsa bu camile-rin bnilerini ve caminin eklini, saysn anlatr.Mahalleler: Mahallelerde kimlerin yaadna dair bilgiler.Mescitler: Mescitlerin says ve isimlerinin bildirilmesi.Medreseler: Medreselerin says, isimleri ve buralarda ders veren, ders alan, nl limlerin bahsi.Darl-Hadis ve Darl-Kurralar: Buralarn say ve isimleri.Tekkeler: Tekkelerin isimleri, zellikleri, kimlerin buralarda bulunduu, tekke postniinine dair bilgiler.Hanlar/ Kervansaraylar: Buralarn ekil zellikleri, hangi mallarn alnp sa-tld, esnafnn zellikleri.emeler/Sebiller/Hayratlar: emelerin ekilsel zellikleri, yaptrcsna dair bilgiler.Hamamlar: Hamamlarn says, baz nemli hamamlarn ekilleri, yaptr-cs, mimar.Kaplcalar: Kaplcalarn says, ismi ve hangi hastala ifa verdiine dair.Kprler: Kprlerin ismi, ekil zellikleriMesire Yerleri.ehir Ricali.ehir Halkehrin Havas ve Suyuehrin Yiyecekleriehirde Yetitirilen rnler (Kahraman; 2009: 210).

Evliy elebinin bu anlatm plannda yer yer boluklar bulunmakta, szl gelenekten ve yazl kaynaklardan bilgi edindike Evliy elebi bu boluklar doldurmakta, eer bilgi elde edilememise veya yeterli gelmemise ya tama-men bo braklmakta veyahut da ksa bilgi verilmektedir. Baz deerlendirme-lerde, bu ksmlarn notlarn daha sonra tamamlanmak amacyla bu ekilde bo brakld ve Evliynn bunlar tamamlayamadan ld iin bu ekilde olduu varsaylmaktaysa da, Evliy elebinin en bata bu boluklar brakt ve yeterli bilgi olmad iin de yle brakmay tercih ettiini sylemek mmkn-dr. Evliy elebinin bu kalb doldurmak iin kulland kaynaklar konusunda bazen titiz ve seici, bazen de tekrara den bir tarzda davrandn belirtmek gerekir.

30


Evliy elebi niye seyahate km ve seyahat ettii yerleri neden yazya d-kp bir kitap haline getirmitir? Evliy elebinin geziye k nedeni temelde bir merak olarak kabul edilse de, Evliynn iinde yetitii yazl kltr gerei yazmak iin seyahate ktn dnmek pekl mmkndr. Bu, onun ald eitim gerei grdklerini, gzlemlediklerini ve rendiklerini yazarak anlat-masnn nedenini bize aklamaktadr.

Evliy elebinin eserine neden kitap veya divan ad vermeyip ki bu iki kelime onun eserini vcuda getirdii dnemde eitli eserler iin hlihazrda kullanlm ve Evliy elebi de bunu bilen bir kii olmasna ramen, eserine Seyahatnme ad vermitir? Burada bir sz oyunu mu var, yoksa belli tipte-ki eserlerin adlandrlmasnda kullanlan bir yntem sonucunda m bu adlan-drma ortaya kmtr? Konuyla yeterli aratrma yapmadm iin ok kesin konumak istemiyorum, ancak burada bilinli bir adlandrma yapld d-nlmelidir ve bu bilin de ancak szl ve yazl metinler arasndaki ilikiyi bi-len birinin adlandrmas olmaldr. Trk yazl rnlerinin adlandrlmasnda bu szcklerin kullanm farkl eserlerin adlarnda kullanlmtr. rnein; Divan- Lgatit-Trk, Fuzuli Divan, Baki Divan vb. kullanmlarnda Divan sz kul-lanlrken; Kitab- Mukaddes, Kitab- Dedem Korkut, Kitab- Bahriye, Kitab- Cihannma vb. gibi kullanmlarda Kitap sznn kullanm; ehname, Ouz-name, Saltukname, Harname, Zenanmane, Gazavatname, Falname, Kya-fetname, Menakbname, Velyetname ve Seyahatname gibi kullanmlarda ise belli mnferit eserleri ve belli bir grup eseri ifade ederken name sznn kullanlmas dikkat ekmektedir. Bu ayr kullanm Arap ve Fars dilleri ve kl-trleri ile olan ilikinin tesinde sz ve yaz arasndaki ilikiyi bir ifade etmek dncesinden de kaynaklanm olmaldr.

Burada Evliy elebinin eserine seyahatnme adnn konmasnn Farsa-nn bir etkisi olmann tesinde, szn yazya geirilmesiyle yaratlan eser veya eserlere, daha da zelletirecek olursak szl anlatlarn yaz kalplarna uygun hale getirilmesinden oluturulan kitaplara bu adn verilmesiyle ilgili olduunu belirtmek istiyorum. Tabii ki bir eserin seyahatname adyla adlandrlmas esas itibariyle ierikle ilgili bir sorundur, ancak bu ieriin, yani gezilen yerlerin anla-tmnn sadece bir gzlem ve yazl kaynaklardan elde edilen bilgiden ibaret ol-mas yeterli deildir. Burada mutlaka szn yazya dntrlmesi ve belli bir anlatnn ierikte yer almasnn gerekli olduunu ve ancak bu zelliklere sahip olan eserlerin name sz ile tamamlanan ve konusu gezi ise szl gelenekten

31

elde edilen bilgilerle zenginletirilmi bir gezi yazsnn seyahatname adyla anlmaya deer bulunduunu belirtelim.

Bu adlandrma meselesi ve sz, yaz ilikisinden sonra ele alnmas gereken nokta Evliy elebinin eserini yazarken kulland szl ve yazl kaynaklar so-runudur. Bu noktada da bize ilk bilgiyi Evliy elebinin bizzat kendisi vermekte, eserini yazarken szl ve yazl kaynaklar nasl kullandn, eserinin 3. cildinde Edirne ehrini anlatt ksmda yle dile getirmektedir:

Edirnede 6170 adet satranvari yksek ve alak umumi yol vardr. Gece-leyin ehri 3000 beki fenerleriyle beklerler. Eer Ey Evliy! Gerek sey-yah-alem ve nedim-i ademsin. Amma her ehrin bu derece vasflarn nereden reniyorsun? Diye sorulsa derim ki: Ben ocukluumdan beri seyahati isteyip ryamda hazret-i Peygamberin mbarek izni ile evliya ve enbiya ziyaretine memur olduumdan, Osmanl lkesini krk bir yldan beri gezip dolarken, hakim ve zabitleri, yal ve gn grm ihtiyarlar ile grerek ehrin ahvalini onlardan sorarak aratrdm. Nice sicillere ve vakfnamelere mracaat edip, btn hayr ve hasenatn tarihlerini zapt ve kaydedip yazardm. Prensibimiz byledir. Teselliyi burada buluruz. (Evliy elebi Seyahatnmesi; 1999: 264)

Bu alnt ksmda da aka grlecei zere Evliy elebi hem szl hem de yazl kaynaklar kullanmak suretiyle eserini ina etmitir. Baka bir ifadeyle Evliy elebi bir nesir ustas bir mniidir. Bu yaz ustas szl anlaty kendi yazl anlatmnn iine oturtmak suretiyle metnini okunma seviyesi bakmn-dan ykseltmekte, szl anlatlar kullanmak suretiyle de metnin inandrcln artrmaya almaktadr.

Bu noktada ncelikle Evliy elebinin kullanm olduu veya olabilecei yazl kaynaklara bakmak ve daha sonra da szl kaynaklarla bunlar nasl bir-letirdiini deerlendirmek uygun olacaktr. Konuyla ilgili bir aratrma yapan ve zellikle Evliy elebi Seyahatnmesinin 1. cildindeki kaynaklar eletirel ola-rak deerlendiren Dr. Mekure Eren, Evliy elebinin dorudan veya dolayl olarak kulland yazl kaynaklar iki gruba ayrarak u eser isimlerini tespit et-mitir:

1. Seyahatnmede Ad Geen ve Evliy elebi Tarafndan Kullan-lan Eserler:ahid Lgati: Bu hakirin dkkanlarnda zerkerlik eden kefereSimyona ahid Lgati okudurdum.

32


skendernme: Kaydefa Melike ile ilgili ksmlarn nemli bir ksm bu eser-den alnmtr.Tuhfe Tarihi: Yldrm Bayezid devrinde Tuna boyu hakkndaki bilgileri isim zikrederek Tuhfe tarihinden almtr.Kanunnme: Kanunnamelerden bahsettii ksmda cidd manada Kanunnme-i Sleymandan isim zikrederek faydalandn beyn eder.Tarih-i Taber ve Sla-i Tarih-i Taber: Eserin isminden deil, ancak yazar-nn adn zikrederek, rivayet-i Kurtub byle irad eyleyb mehaz vermektedir.Ftvvetnme: stanbul esnaf hakknda malumat verirken Ftvvetnme-i Muhammedden istifade ettiini kendisi beyan eder.2. Seyahatnmede Zikredilmeyip Evliy elebinin Kulland Tes-pit Edilen Eserler:Knhl-Ahbar: stanbulun muhtelif devirlerde Araplar tarafndan muha-saras hususunda verdii bilgileri bu eserden almtr. Hadaikul Hakaik f Tekmiletl akaik: Nevzdenin akaik zeyli olarak bilinen bu eseri Evliy elebi Ali bn Abdurrauf Efendinin hal tercmesini ya-zarken bu eserden faydaland anlalmaktadr. Peev Tarihi: Evliy elebi eserine Kanun Sultan Sleyman ile IV. Murad arasndaki dnemleri Peev Tarihinden iktibas etmitir.Muhtelif airlere ait manzum tarih beyitleri: Bu 10 ciltte de en sk gr-len mehaz eklidir.Tezkiretl-Bnyn: zellikle devlet byklerinin yaptrd hayr eserleri hakknda verdii bilgileri bu eserden ald anlalmaktadr.Basir Letaif: stanbul hamamlar hakknda yapt taksimat bu eserden ald gayet aikrdr.Cevamiul-Hikyt: Muhtelif ve umum mevzulardan bahsederken baz ansiklopedik bilgileri bu eserden ald anlalmaktadr (Eren; 1960:110-126).

Bu iki gruptaki eserlere, kutsal kitaplar, yerelde grdn syledii siciller ve dier defterlerle yine gezdii yerlerde grd ve not alp eserinde kullan-d tarih drmek iin kullanlan camii, eme vb. yaplarn kitabelerini de eklemek mmkndr. Yaplan karlatrmal incelemede Evliy elebinin bu kaynaklar kullanrken verdii bilgilerin zaman zaman deitirilmi olduu da tespit edilmitir. Ancak her ne olursa olsun, Evliy elebi eserini oluturmadan veya olutururken bu yazl kaynaklar kullanmtr.

33

Evliy elebinin en nemli kaynaklar arasnda szl kaynaklar yer almak-tadr. zellikle kendisinin de belirttii gibi, gittii yerlerde grt yerel y-neticilerden, kendisini konuk eden ev sahiplerinden ve gezerken tant yal kiilerden bilgi alm ve muhtemelen bunlar ada bir halk bilimci tarzyla not ederek, daha sonra eserini yazarken uygun yerlerde, yazl kaynaklardan elde ettii bilgilerle birletirmitir.

Bu konuda eserin 9.cildinde zmir ve yresi hakknda bilgi verdii ksmdan kardmz baz alntlar rnek vermek istiyorum:

1. Bu sivrisineklerin padiah deirmenler tarafnda bir kuyu vardr, o kuyudadr derler. Ve hala ihtiyar kimseler anlatr ki; Sultan Ahmet za-mannda gnl yaral bir dervi ehrimize gelmi ve herhangi birimizin hanesine vardysa da misafir olarak kabul grmemitir. Sabah olunca o dervi sabah namazn kldktan sonra cami cemaatine Ey Melemenin agzl, kskan ve alak halk! Bu muhta kulu bir gece konuklua al-mayp kfirde de olsa zayfa ikram ediniz hadisine uygun hareket etme-diyseniz bu hakirin sizlere yadigr u olsun: Geceleri huzurunuz olmasn, geceleri snacanz yer olmasn diye elinde sivrisinek resmi izili bir kd kuyuya brakverdi. O gece ehirde btn halk sivrisineklerin ga-zabndan ar ve namusu terk edip balara firar ederler. O zamandan bu gne kadar sivrisinekler ehrimize musallat oldu.2.Germiyan, Aydn, Saruhan, Sla, Bursa ve Teke sancaklarnn ahalisi kendi aralarnda bir sz olsa veya bir valinin davullar ho ses ve ahenk vermese Melemen davulu gibi ter diye rnek verirler.3. Yerli halkn sylediin gre; bu Kaydefa kraliesinin tlsmdr. Daima bu Kaydefa o hazineye bakar, bu onun tlsmdr derler.4.Sonuta bu Allahn yaratt kendine zel bir aatr. () tarihinde gl bir rzgr yznden bir dal krlm, Hasan Bee namnda bir adam bu dal bularak evine gtrmtr. Hasan Beenin kars bu dal atee attnda o kadn cariye ve ocuk ile etrafta bulunan adam-lardan aacn kokusunu alanlar olduklar yerde, on yedi kii, bir anda can vermilerdi. Bu olay yakn zamanda oldu diye birok ihtiyar adam ahitlik ettiler. O zamandan beri bu aacn glgesine bile yaklamaktan korkarlar. Ve sz geen Hasan Beenin bir kolu fel olmu nice sene fel hastal ile yaam olup, yakn zamanda ld diye anlattlar. Bu durum kuaktan kuaa nakledilmek suretiyle btn dnyaya yayld. Bu

34


sebeple bu tuhaf aaca bir kii bile eli dokundurmaya cesaret edeme-mektedir.Per Beenin babas yz yirmi sene yaam ak sal bir ihtiyar idi. ocuk-luumdan beri bu aac byle bilirim. Babamda yz yirmi yl yaamt, o da o bu aac byle bilirim diye anlatrd diye Per Beenin babas hikye ederdi.5.Vay gidi domuz vayyy! smail Paa gibi arkan var. Zira bizde tfek bra-klmadndan stersin ki btn dnya halkn az diinle ezesin. Yoksa biz seni sa brakr mydk? diye darb- mesel olmutur.6. rendik ki; yenieri kolluuna alt deyenek derler imi.7. rendim ki; sylediimiz dkknlarn ierisinde en mamur olanlar Msr ars dkknlardr (Evliy elebi Seyahatnmesi; 2000: 45-74).

Evliy elebi bilgiyi adeta bir derlemeci gibi, gzlem ve grme yntem-leriyle elde etmekte ve yazl kaynaklardan elde ettii bilgiyle birletirerek nihai metni kurgulamaktadr. Burada sormamz gereken sorular, Evliy elebinin neden szl kaynaklar kulland ve nihai metnin iinde bunlara nasl yer verdiidir. Evliy elebinin szl kaynaklardan elde ettii ne tr bilgilere yer verdiinden balarsak bu sorulara cevap vermek daha kolay olacaktr. Evliy elebi, daha ok aklayc efsane trndeki anlatmalara yer vermektedir. Bu-nun yannda atasz ve deyim ve de baz yerel sz kullanmlar onun anlat-mnda yer almaktadr. Btn bu kullanmlarda yazl bir ortamdan gelen Evliy elebinin inanlmas zor olay ve durumlarda szl kaynaklara atfta bulunmay tercih ettii, bylece kendi yetitii evrenin bunlar doru deildir gibi itirazla-rn ortadan kaldrmay dnd sylenebilir. Bu tr szl kaynaklardan elde edilen bilgiyi naklederken de yukardaki rneklerde grld zere; Ve hala ihtiyar kimseler anlatr ki, diye rnek verirler, Yerli halkn sylediin gre, Bu olay yakn zamanda oldu diye birok ihtiyar adam ahitlik ettiler, hikye ederdi, diye darb- mesel olmutur, derler imi, rendim ki banda veya sonunda kullanlan szl kaynaktan alndn belirten bir ifadeyle almakta veya kapa-tlmaktadr.

Sonu olarak Evliy elebi, yazl kltr ortamnda bym, merak etmenin tesinde, yazmak iin de seyahat etmi ve bu nedenle hayatnn elli yln seya-hatle geirmi bir seyyahtr.

Evliy elebinin eserine seyahatname adn vermesi, ierik bakmndan geziyle ilgili olmasna ramen, tarz bakmndan anlatya dayal bir eser olma-

35

syla ilgilidir. Trk edeb yaratclnda bu trden anlatya dayal eserlerin name sz ile tamamlanmas bir tesadf deil, eserin kurgusuyla ilgili, yani anlat eseri olmasyla ilgili olmal ve mevcut bir gelenek sonucunda bylesi bir adlandrma-nn tercih edildii dnlmelidir.

Evliy elebinin metni bir byk metin, bir metatexttir. Bu tr bir byk metin yazl metinlerin, szl metinlerin ve seyyahn gzlemlerinin birletiril-mesiyle meydana getirilmitir.

Evliy elebi, anlat tarzndaki metni olutururken dneminin yazclk gele-neinde az kullanlan nesir tarzn kullanm ve buradaki nesir sade nesir ad verilen ve dneminde rahatlkla anlalabilen bir anlatm ve dil dzeyinde kur-gulanmtr.

Evliy elebi; iinde yetitii yazl kltr ortamndan tand din kitaplar, tarihler, sicil defterleri, lgatler, divanlar ve tezkireler gibi nemli yazl eserler yannda, gezdii ve grd meknlardaki kitabeleri yazl kaynak olarak ese-rinde kullanmtr.

Evliy elebi eserinde nemli diyebileceimiz derecede szl kaynak kul-lanmtr. Bu kaynaklarn nemli bir ksm erkek ve yal kiiler olup, bunlarn yannda yerel yneticileri de onun szl kaynaklar arasnda saymak mmkn-dr.

Evliy elebi szl kaynaklardan ald bilgileri verdii bilgilerin tartmal olduu noktalarda kullanmakta, bylece kendisini, belki inanc ve sahip olduu konum gerei, bu bilgilerin tartmal olduundan uzak tutmak amacyla kul-lanmaktadr. Bu nedenle szl kaynaklardan daha ok efsane trnn aklayc rneklerini kullanmakta, bylece hem metni zenginletirip bir anlat tr haline sokmakta, hem de anlatlann daha inandrc olmasn salamaktadr. Bu tr-den anlatlarn pek ok rnei arasnda grdn syledii seyyah olmasnn nedenini aklad rya bunun en tipik rneini tekil etmektedir. Efsanelerin inandrclk ilevini Evliy elebinin en youn ekilde kullandn sylemek mmkndr.

Evliy elebi bir seyyah, bir gezgin ve usta bir yazar olarak, sz ve yaznn gzlemle birlemesinin en mkemmel rneklerinden birini ortaya koymutur. Kendisini doumunun 400. yl mnasebetiyle hayrla anyor, bylesi bir eseri bize somut olmayan kltrel mirasn dev bir hazinesi olarak bize miras brakt iin kendisi ve miras nnde saygyla eiliyoruz.

36


KaynaklarEren, Mekure. Evliy elebi Seyahatnmesi Birinci Cildinin Kaynaklar zerine Bir Aratr-

ma. stanbul: stanbul Edebiyat Fakltesi, 1960.Evliy elebi Seyahatnmesi. 3. Kitap. Yay. Haz. Seyit Ali Kahraman, Ycel Dal. stanbul:

YKY, 1999.Evliy elebi Seyahatnmesi. 9. Kitap. Yay. Haz. Ycel Dal, Seyit Ali Kahraman, Robert

Dankoff. stanbul: YKY, 2000.Seyit Ali Kahraman. Evliy elebi Seyahatnmesinin Yazl Hikayesi. ann Sra D

Yazar Evliy elebi. stanbul: YKY, 2009. ss.203-216.

37

Evliy elebinin eserini meydana getirirken yazl veya szl hangi kayna- ne kard meselesi hl tartmal bir mevzudur. Konuyu etrefilli hale getiren etkenlerin banda konuma slubuna yakn bir dille kaleme al-nan Seyahatnmede, yazl kaynak kullanmnn snrl olmas gelir. O zaman da Seyahatnmede geen mebzul miktarda kitap isimleriyle bunu telif etme gl vardr. 2010 ylnda dzenlenen Evliy elebinin Yazl Kaynaklar Sempozyumunda, kendisinin mracaat ettii slam kaynaklardan arlkl ola-rak Kurn- Kerm, Hadisi-i erifler ve Fkh konusunda taknd tavr sorgula-mtk. Burada bizde hsl olan dnce Evliy elebinin Kurn- Kerm dn-daki dier Arapa yazl kaynaklarn isimlerini ve knyelerini sk sk zikretmekle birlikte eserinde ounlukla onlarn Trke evirilerinden faydalanm oldu-uydu. Buna ilaveten Arapa yazl kaynaklarda geen ifadelerinin herhangi bir sohbetine, dersine katld bir limden iittii szl rivayetler olabilecei kanaatine ulatmz da ihsas ettirmitik. Gelenek ve ifahi kltrn Osmanl toplumundaki izdm ve din eserlere yansyan boyutu, 2000 ylnda Prof. Dr. Bekir Topalolu nezaretinde bir doktora tezi olarak Hatice Kelpetin Arpa-gu tarafndan Yaygn slam Anlay (Klasik Dnem Osmanl Gelenei) ismiyle yaplmtr. alma, Osmanl toplumunda yaygn olarak okunan ve bilinen on bir eserin muhtevas gz nnde tutularak hazrlanmtr. Aratrmaya kaynak-lk eden eserler arasnda Muhammediye, Ahmediye, Tarikat-i Muhammediye,

Evliy elebinin Din Referanslarnn Szl Kaynaklar

Nurettin Gemici*

* stanbul niversitesi - stanbul.

38


Kara Davud, Tenbihl-Gfiln vb. gibi sahann en bilinenleri dikkatlice taran-mtr. Evliy elebinin de Seyahatnmesinde bazlarnn isimlerini verdii bu almalar da okuduu veya ieriinden haberdar olduu anlalmaktadr. Bu karlatrmay da gz nnde tutmakla birlikte bu balamda Evliy elebinin Seyahatnmesinin szl kaynaklarna mesned tekil eden din referanslarnn neler olabilecei konusunu sekiz ana balkta ele almak mmkndr: hafz-lktan gelen Kuran bilgisi, ailesi ve yakn evresi, medrese tahsilinden einilen bilgi, babasnn dostlarnn meclislerinde ve yetitii yerlerde iittikleri, Msrda abramellisi ve talebelerinin derslerine katlarak elde ettii bilgiler, hizmetinde bulunduu vezirlerle beraberken karlat limler, gezdii yerlerde sohbet ettii din adamlar, camii ve tekke dersleri,

Konuya gemeden nce hfz ve hafzlk meselelerine ksaca deinmek ge-rekmektedir. Hafz kavram Kurn- Kermin tamamn ezberleyen kiilere alem olmu isimdir. Bununla birlikte hadisiler arasnda da bu tanm kullanlmaktadr. Hfz kelimesi Arap dilinde muhafaza etmek, aklda tutmak, ezberlemek an-lamlarna da gelir. Lgavi anlamda Kurn- Kermde yer alan Hafz kelimesi baz ayetlerde yce yaratcnn sfat olarak da zikredilmektedir (12/64, 15/ 9, 21/82). Kurann bir blmn veya hepsini ezberlemeyi karlayan baka bir kavram da kraat kelimesiyle de ifade edilmitir (El2, V, 129). Bunun dnda Kurra keli-mesi de ayn manaya gelmektedir.

Hafz kelimesi yerine bazen hmil tabiri de kul lanlmtr (Lisnl--Arab, hml md.). Hadislerde Kuran Kerimi ezberledikten sonra onu hfznda tutan hmil-i Kurna gsterilen hrmet bir anlamda Cenab- Hakka duyulan sayg olarak ifade edilmitir (Eb Dvd, Edeb, 20). Hz. Peygamberden gelen riva-yetlerde Kurann renilmesi ve bakasna re tilmesi tevik edilmitir. Bu ri-vayetlerin en kapsamls Sizin en hayrlnz Kuran renen ve reteninizdir. mealindeki hadistir (Buhr, Fezill-Kurn, 21; Eb Dvd, Vitir). Kuran -renimiyle ilgili teviklerin ou, onu sadece ezberlemeyi deil, mnasn an-lamay, muhtevasna vkf olup gereince amel etmeyi ama lamaktadr. Artk Kurandan kolaynza geleni okuyun. Allah bilmektedir ki, iiniz de hastalar bu-lunacak, bir ksmnz Allahn lutfunu (rzk) aramak zere yeryznde dolaacak, dier bir ksmnz da Allah yo lunda arpacaktr. O halde Kurandan kolaynza gelenini okuyun. (73/20) mealindeki yetten anlalaca zere, Kurann tama-mnn ezberlen mesi farz klnmamtr. Ancak her Mslmann yeterli miktarda yet ezberlemesi namazn farzlarndan olan kraatin bir ge reidir. Resl-i Ekrem

39

bu asgari bilgiden mahrum olanlar harabeye benzetir {Ms ned, I, 223; Drim, Fezill-Kurn, 1; Tirmiz, evbI-Kurn, 18). Hazret-i Peygamber zama-nnda ortaya kan Kurann ezberlenmesi faaliyetinin messeselemesi daha sonraki devirlerde grlr. Hafzlk almalar nceleri ca mi ve drlkurrlarda yaplrken daha sonra medrese, drlhuffz, drlhadis, ribt ve trbeler de de yaplmaya balanr. Evliy elebinin verdii bilgilere gre drlkurr veya drlkurnlar stanbulda umumiyetle cami bnyesinde yer alr d. Aynca ms-takil drlkurrlar ve mek tepler de vard. (Evliy elebi, 2006, I, 151, 234). Hafz yetitiren hocalar kendilerine has metotlar gelitirmilerdi. yetler onar onar veya beer beer ezberletilir, bun lar iyice renilmeden yeni ders veril mezdi. slm dnyasnn birok yerinde Kuran hfzna kk yalarda balanrd. Taba-kat kitaplarnda yer alan belli sayda ki kurrlar dnemlerinin en mehurlardr. Bunlardan biri olan bnl-Cezernin Bursaya gelmesinden sonra Osmanllar-da kraat ilminde byk bir gelime olmu ve binlerce hafz yetimitir. Evliy ele binin verdii bilgiye gre Amasyada do kuz drlkurr vard ve bunlardan sade ce Sultan Bayezid Drlkurrsnda 300den fazla hafz bulunmaktayd (Evliy elebi, 1998, II, 97). Hseyin Hsmeddine g re sbyan mekteplerinde de hafzlk yapl maktayd (Amasya Tarihi, I. 265-268). Yine Evliy elebinin kay-dettiine gre stan bulda esnf- hfzn- Kurn- Azmin says 3000 kadar kadn olmak zere 9000 kadard. Merasimlerde Hafz ve hfizeler ale1-umm kheyln atlar zerinde Feth-i erif (Fetih sresi) tilvet ederek Alay Kk di-binden geerlerdi. (Evliy elebi 2006, I, 258), (DA, XV, 74-77).

Yeri gelmiken ok ksa da olsa Hadis hafzlndan da bahsetmek gerekir. Hadis hafzl Kurn- Kerm hafzlna gre daha mkldr. nk Hadis hafzlnda ok sayda hadis ezberlemek esastr. Hadis ezberleme usul Hz. Muhammedin salnda balatlmtr. Sahabe arasnda hadis ezberleme ne kan Eb Hreyrenin tekrarlarla birlikte 5.374 hadisi ezbere bildii rivayet-lerde yer alr. Hadis ezberinde nde gelen isimler arasnda yer alan Ahmed b. Hanbelin sadece Peygambere ait szleri deil bunlara ilaveten tekrarlaryla bir-likte sahabe ve tabine ait szler ve tekrarlarla beraber 700.000 (veya bir milyon) rivayeti bildii bilgisine sahibiz. Yine mehur hadisi Muhammed bin smail el-Buhrnin 100.000i sahih ve 200.000i zayf olmak zere 300.000 rivayeti ezbere bildii kayd konuyla ilgili kitaplarmzda yer alr. (DA, XV, 78)

Evliy elebi Seyahatnmesinin kaynaklar arasnda yer alan szl kaynaklar balamnda unutulmamas gereken nemli bir husus da eserinde yer alan pek

40


ok ayet, hadis ve kelam- kibar diye bilinen vecizelerdir. Onun bu rivayetleri ya-zl bir kaynaktan aldn iddia etmek zordur. Ancak bunun bir istisnas olarak ezbere bildii Kurn- Kerm i yazl bir metinden deil de zihnine nakettii bil-gilerden aktard ne srlebilir. Fakat burada da dikkat ekici olan husus, bu ayetlerde geen ifadeleri nasl olup da eitiminde bahsedeceimiz zere, snrl olduunu varsaydmz Arapa bilgisiyle doru bir ekilde eserine yerletirmi-tir? Evliy elebinin bir ksmn kendi abasyla kesbettii bu bilgiyi yine Msrda bulunduu son senelerinde katld ders halkalar ve ortamla ilintilendirmek de mmkndr. Evliy elebinin yine verdii din referanslarn eserine dercedilme-sinde yardm grd bilgisi onun Arapa bilgisi konusunda kafa karklmz gidermektedir. Bu balamda Msra geldikten sonra kendisine intisap ettii eyh Ali Nureddin ebramellisinin kendisine olan yardmlarndan sitayile bahseder:

Amm bu diyr- Msrda stdmz eyh Al ebramellisi ( mr lis) haz-retlerinden istim etdiimiz tefsr-i e rf lerden ve ehds-i nebevlerden mahalle mn sib yet-i kerme ve hads-i erfleri izn-i erfleri ile tahrr eyledik. (X, 536)

Yine Evliy elebinin 1672 ylnda tant ebremellisiyle vefatna (18 ev-val 1087/24 Aralk 1676) kadar sren stat-talebe ilikisi vardr. Modern alar-da, genlik dnemlerinde zlem duyduu yksekrenimini, plastik sanatlarda yapmak maksadyla ileri yalarda niversiteye geri dnenleri andran bu durum dnemi itibaryla yadrganmam da olabilir. Her halkarda ayn saiklerin bunu icrada amil olabilecei varsaymyla hareket edildiini hatrlatmakta fayda var-dr. Evliy elebinin renme arzusunun sreklilii, srad kiilerde rastlanan ve tekilere tuhaf ve garip gelen, izah gayr-i kabil durumlardan birisi olarak karmza kmaktadr.

Msrdaki ha

Documents

Evliya ÇelebiSözlü Kaynakları