Upload
rodil-nestor-jimenez-barrios
View
72
Download
5
Embed Size (px)
Citation preview
CALENDARIO QUECHUA RODIL JIMÉNEZ BARRIOS
1
CHAJRAKUNAKUY / ANTASITUA KILLA
MES DE LA PREOCUPACION DE LAS CEMENTERAS / SEQUEDAD COBRIZO
JULIO
Inti p’unchau
DOMINGO
killa p’unchau
LUNES
Atiy p’unchau
MARTES
Qoyllor p’unchau
MIERCOLES
Illapa p’unchau
JUEVES
Ch’aska p’unchau
VIERNES
K’uychi p’uchau
SABADO
1 Ch’iñiaqo Llijuñawi
2 TakiWaranqa Karusi
3 Ajina kasuri
4 Iro Paru
5 Ch’elarumi Ch’elayu
6 Yachacheq Hamaut’a
7 QESPI Qhespiña
8 SAMI Samisu
9 Ch’impu Pillöni
10 T’ipina SumaSonqo
11 Isanka Suysu
12 MARU Maruchi
13 Qerö Antaqerö
14 Wititi Sayari
15 Saikiri Saisy
16 QhESPICHIQ Qami
17 Sankayö Ayru
18 Mallku Ñaupamallku
19 MAMAqocha qochalla
20 Saya Saraya
21 Llijch’a
Malli
22 Auki Aukilla
23 UsusiRI ChuriRI
24 Wik’uña sissa
25 Lulu Sonqolulu
26 Pachamarka Mallma
27 Ushma Antisu
28 Waripö Qorikiru
29 Qorik’ancha Hunusissa
30 Chima Inkil
31 Ariniy Thasnu
WITITITA TUSUSPA WARK’ANAKUSUN, HINAMANTAQ QHAYLLISUN
SONQOWASI LuluPACHAq QENA Paruya RUMIÑAWI
YACHAYPACHA APAYSI WIFALA ÑAUPA SUMAY QHARWA
AYRAMPU ANAKU SARAQOTO MUcHQHA UJYAri
SEQARI
CHAMPI QHAYLLI Ushmani
QHALI HAMUT’ANA
CHImapuka
SISsARI MAlliri RIJCH’ARI WIÑA sayani Mallmi LULUY
Ari
CALENDARIO QUECHUA RODIL JIMÉNEZ BARRIOS
2
CHAJRAYAPUY / TARPUY KILLA
MES DE LA COOPERACIÓN EN LA SIEMBRA DE LA CEMENTERA
AGOSTO
Inti p’unchau
DOMINGO
killa p’unchau
LUNES
Atiy p’unchau
MARTES
Qoyllor p’unchau
MIERCOLES
Illapa p’unchau
JUEVES
Ch’aska p’unchau
VIERNES
K’uychi p’uchau
SABADO
1 llumpa llumpalla
2 Pachamama Pachalla
3 Saywi Sumaq sani
4 Mujuri Allinmuju
5 Qoya Sumaq phawa
6 Qonana Qona
7 Mikhu Paraya
8 Marani Ch’irmy
9 Arimiña Chipiya
10 Ashwa germen Ashwasi
11 Walla Yakuya
12 wayra allin wayra
13 misk’iUmi umilla
14 Saywa Qori unku
15 Rupharu Rupha
16 Qollana Ullpu
17 Usqha Qeshwa
18 Wina Willasu
19 Suyana Punku Qori punku
20 Sonqo Ruru Rurulla
21 Sumaq olaya Tusuri
22 Sumaq taki Arma
23 Kuka Allin kuka
24 Huñuri Llapan
25 Solaya sonqoTaki
26 Masi Ayma
27 Allwi Allwiri
28 Mara Aqoni
29 Tijwani Waqsulla
30 Pirwa Qori pirwa
31 Wariqo Yarina
TUSUSPA, TAKISPA IMA SOLAYMAN PURINKU
AMACHAq Sarapirwa YANA ÑAWI
QHEpari Willka QHALLP’A QORICHAKI Allillachi PHawari
QoriPHUru Iphupara
Chimpi CH’arpani Misk’i Ñawi QORI INTI
Qeshwani Saywani
Sumaq Rupha PURIri Umi
WAyRAni
Samani TAKIri Olaya
QATIPAni QHARAWI
allinmasi HUñuysi SOLAY
WAqsu
Sumaq Sonqo
Añay
CALENDARIO QUECHUA RODIL JIMÉNEZ BARRIOS
3
QOYARAYMI KILLA
MES DE LA PRINCESA
SETIEMBRE
Inti p’unchau
DOMINGO
killa p’unchau
LUNES
Atiy p’unchau
MARTES
Qoyllor p’unchau
MIERCOLES
Illapa p’unchau
JUEVES
Ch’aska p’unchau
VIERNES
K’uychi p’uchau
SABADO
1 Ñanpacha Ñansi
2 Oqllani Suya
3 Kallpa Atiy
4 Kusi sonqo Atiy Sonqo
5 Misk’i Sumaq
6 Kanki Yuyaymi
7 Tusa Tuya
8 Yachachiy Yachani
9 Hina kanki Hina
10 Ch’aska Wawa Sonqolla
11 Astawan Tulimpi
12 Anya Aranwa
13 Such’i Siwar
14 Wiraqocha Saruni
15 Paraqra Sumaq para
16 Sankhö Qori simp’a
17 Llantuya Allintuta
18 Tuwiña Sumaq Maki
19 Nina ñawi Ch’uya ñawi
20 Añay Uraya
21 Umiña pampa Sañuri
2 Wankari Sumaq much’a
23 Siwi Sumaqlla
24 Urpi Kukuli
25 Waya Noqapuni
26 Hiwaru Niwa
27 Umiña Kusa
28 Liwi Qoriri
29 Sumaq killa Nina
30 Ch’allpu
Qoriña
CHAUPITUTATA LLOQSISPA, WARMAYMAN SONQOYTA QOSAQ
Tullpuni
IMA SUMAQ
Tusani LLOQSINA Llachi
Nirö Umulli KASUni
KICHAri TUYTU Sispa Rupha maki Sumaq TUTA ÑIT’IRI
Tuyalla Sañu MUCH’Ari Kusi qoyllor AÑAymi
SUT’I
Killa Qori liwi TUYRU
TUKUri QANWANpuni
SONQOLLAY
kasuri
LLALLIri QHAPAQ ÑAN SUyana
CALENDARIO QUECHUA RODIL JIMÉNEZ BARRIOS
4
UMARAYMI KILLA
MES DE LA AUTORIDAD SUPREMA
OCTUBRE
Inti p’unchau
DOMINGO
killa p’unchau
LUNES
Atiy p’unchau
MARTES
Qoyllor p’unchau
MIERCOLES
Illapa p’unchau
JUEVES
Ch’aska p’unchau
VIERNES
K’uychi p’uchau
SABADO
1 Kulli killa Llalli wayllu
2 ARITUMA Aritu
3 Qhawaq Unaya
4 Paruya Paru
5 AYRI Wayruni
6 Sumaq suña Hanan
7 Paraya Qori nina
8 Pujlla Yachachina
9 Así ñawi Ch’iñi
10 kusi Asiy Kusiri
11 Qompi Qompiña
12 Chaski Willapa
13 Hunt’a killa SAÑU KILLA
14 Sumaq uya Uyaymi
15 Yuraq Qaqa Ñawiña
16 Qapaq Mikhu Kunanya
17 Rupha Mayu Antawaru
18 Arqe INTIlla
19 Intiy Qhawana Kunti
20 Sumaq ñusta Maywi
21 Allin wayllu waylluni
22 Sani phuyu Paru phuyu
23 Morö
Phawachi
24 Tinya Paru Tinya
25 Anan Saya
26 Chinchilla Paqo
27 Paqchari Yaku
28 Yuraq urpi Urpilla
29 Yuraq phuru Phuruya
30 Pacha Khapaya
31 Khallwa Khallwani Khapani
HUNT’A KILLAPI, HAMP’ATU ÑUST’AMAN WILLAKAMUSUN
KULLI UNAY PACHA QHAWAri Paru ñawi QHAPAq
Suña QOri Q’AYTU T’IPANA
Tiyapani Ch’illö RIT’I
UMA
CH’IÑI ÑAWI
Alqamari Wayllu Sani AMACHAni ÑUSTA
WILLAri
Qori PHURU Paqarina CH’UYA YAKU
Ampi SAYANA
Qanaqpacha
Waru Llamp’u uya OQE ÑAWI MIKHUri MUSÖQ KILLA Inti K’ancha
Ch’aska
KUSKA
CALENDARIO QUECHUA RODIL JIMÉNEZ BARRIOS
5
AYAMARK’AY KILLA
MES DE LOS DIFUNTOS
NOVIEMBRE
Inti p’unchau
DOMINGO
killa p’unchau
LUNES
Atiy p’unchau
MARTES
Qoyllor p’unchau
MIERCOLES
Illapa p’unchau
JUEVES
Ch’aska p’unchau
VIERNES
K’uychi p’uchau
SABADO
1 Llapan Kausaya
2 Rimaysiq Rimaya
3 Yupi Huñiy
4 Hayakima Qori wamp’u
5 Willaq Sumaq iphu
6 Yupa Yupaq
7 Qalanway Simiya
8 Kamachëq Qhaywari
9 Chumpiri P’ituna
10 Qhewiña Quewisha
11 Ch’ipana Ch’uyaya
12 Chillkë Chaskiri
13 Qhataya Atipaya
14 Paña Maki Pañari
15 LLALLIY Allinlla
16 Noqaqmi Kinraya
17 Llantulla Khalluya
18 Hachipiña Unku
19 Uwina Paruwina
20 Wiña Sallu
21 Achhala Saña
22 cH’askaya Salla
23 Puka umiña Sanaya
24 Sansa Samiyo
25 Asi Kusiymi
26 Masi Siwa
27 Waychu Sillku
28 Yuraq sisalli Sisaya
29 K’anchani Qori pallki
30 Siwaya Tukuni
MAQT’A SIPASKUNA IMA KUSKA, KUSIKUSPA KAUSANQANKU
KUNAN Sisalli Pallki
KAUSANI Ch’uya rimaq Yupiri WAMP’U WILLAYmi
Yuruma sumaqSIMI
WIÑAri
THAJSI Yapu P’ITUNAni
WIRU PAÑA LLAlliNI KINRA Kulli QHATA
MÖLLE
Ch’aska SUT’U Paskarina
KAMACHI
THANI QENQO
KUSIKU Sanan QHAYWIri
TUKöq
LLAMP’U
CALENDARIO QUECHUA RODIL JIMÉNEZ BARRIOS
6
PARAQALLARIY KILLA
MES DEL INICIO DE LAS LLUVIAS
DICIEMBRE
Inti p’unchau
DOMINGO
killa p’unchau
LUNES
Atiy p’unchau
MARTES
Qoyllor p’unchau
MIERCOLES
Illapa p’unchau
JUEVES
Ch’aska p’unchau
VIERNES
K’uychi p’uchau
SABADO
1 Kallpa Kallpani
2 Sumaq T’ika Puka T’ika
3 Kunan Pacha Kunaya
4 Sutiri Sut’iya
5 Chijchi Tajyani
6 Mara Tama
7 Uyari Umaya
8 Atina Ati
9 Anta Ch’illö Puka
10 Pusaya Wapa
11 Chi’ipta Wanlla
12 Allin millu Mishka
13 Shinshi Lujmaya
14 T’aqa Musöq
15 Wayra Harwi
16 Warpiya Warpi Sonqo
17 Llanchhi Huypu
18 Misk’i Misk’i sonqo
19 Tinku Misk’i much’a
20 Allchari Illawa
21 Ati Rumi Inti killa
22 Llaphi Killa T’ika
23 Wajsi Wajsiri
24 Llijuri Lliju
25 Ayllu Mach’i
26 Kuska Kuskaya
27 Musöq kausa Qapaq Nuna
28 Chansa Misk’i
29 Saruri Sarunya
30 Tukuri Paruya
31 Ch’aska inti Anti Killa Illapaya
AYLLUKUNA WATUKUNKU WAWANKUNAWAN KANANKUPAQ
Marani
CHIJCHIPA
Uyapa ATIya Ch’illö ANTA PUsaysi MARKHO Millu
LUJMA T’AQAri WAyri Misk’ina llanchhiri Warpi
Llijuy Añawana Llaphiña PHUYE ALLCHAy
TINKUmayu
CHAPUri CHANSAni Atinuna
ISTA AYLLUsi
T’ikachi
Paschi
Atiy Kallpa Qori WARA Ñauki
CALENDARIO QUECHUA RODIL JIMÉNEZ BARRIOS
7
JULIO Sonqowasi = casa donde se acoge con todo el corazón Ch’iñiaqo = Partícula de arena fina Llijuñawi = El que tiene ojos brillantes LuluPachaq = Cien caricias Takiwaranqa = Mil cantos Karusi = Titulo que se le da al que llega a mayor distancia, ya sea corriendo o caminando Qena = instrumento de viento importante que emana sonidos agradables Ajina = Persona que se muestra tal como es Kasuri = Persona que siempre muestra obediencia y respeta los compromisos Paruya = color bronceado oscuro tomado con los rayos del sol Iro = Paja andina que sirve para hacer sogas o canastos grandes para granero Rumiñawi = Ojos de gema o piedra preciosa Ch’elarumi = piedra lisa y maciza Ch’elayu = piedra fina y lisa moldeado y erosionado en miles de años por el agua Yachaypacha = conocimiento eterno y útil Yachacheq = El que enseña y forma a personas. Docente Hamaut’a = Sabio, científico Apaysi = del que ayuda a llevar con mucho cuidado y responsabilidad Qespi = Vidrio blanco Qhespiña = el que tiene libertad. En Libertad Wifala = bandera importante Sami = ventura, éxito. Samisu = Persona afortunado y con mucho éxito Qharwa = MADURACION, CAMBIAR A COLOR AMARILLENTO
Ch’impu = aureola, círculo luminoso. Gloria que alcanza alguien por sus méritos Pillöni = = Lugar donde se realiza la coronación a personas importantes Sumay =honor, dignidad T’ipina = Objeto de plata para desojar la mazorca Sumasonqo = corazón digno Ñaupa = el que comanda un grupo de pernas Isanka = colador de plata Suysu =Procesado de calidad, filtrado. Seqari = el que arriba Maru = madera fina Maruni = Fabrica de madera fina Ujyari = el que bebe con elegancia y en honor a algo/alguien Qerö = vaso ceremonial Antaqerö = vaso de bronce Anaku = vestido; traje; falda; saya de las mujeres Wititi = grado otorgado para ser guerrero Sayari = Levantamiento Saraqoto = Cero elevado sagrado de forma de maíz
CALENDARIO QUECHUA RODIL JIMÉNEZ BARRIOS
8
Saikiri = Cero elevado sagrado de forma en dupla Saisy = condimento Muchqha = desgranar maíz seleccionado Qhespichiq = libertador Qami = Mercancía valiosa. Ayrampu = fruto de color purpura oscura Sankayö = Fruto silvestre medicinal que habita en lugares especiales y cálidos Ayru = Colorante de color purpura claro Hamut’ana = Centro académico especifico Mallku = Jefe. Cóndor Joven Ñaupamallku = El primer jefe que encabeza Qhali = persona alegre y contento por haber logrado algo beneficioso. Saludable, sano Mamaqocha = Mar Qochalla = Laguna pequeña con agua cristalina Sayani = persona que acoge cálidamente y genera confianza en la interrelación de personas Saya = lugar hermoso, apropiado y acondicionado de estancia. Saraya = Recipiente pequeño donde se coloca el maíz seleccionado. Malliri = catalogado el que determina el buen sabor de cualquier alimento y bebida Llijch’a = Planta silvestre de hojas suaves y comestible Malli = el que sabe de buen sabor y gusto paladar Rijch’ari = del que concientiza para un buen fin Auki = gobernador ancestral. Divinidad protectora Aukilla = Persona digno de respeto Wiña = Persona que se desarrolla sanamente Ususiri = Unica hija mujer Churiri = único hijo varón Sissari = Poliniza. Polinización Wik’uña = Animal símbolo, único y valioso del Perú. Que tiene lana fina Sissa = Polen. Luluy = Acariciar, Mimar Lulu = Cariño, Caricia, ternura Sonqolulu = Corazon tierno Mallmi = el que lima asperezas, malentendidos y discrepancias entre grupo de personas. Concilia Pachamarka = Pueblo ubicado en lo más elevado e importante Mallma = Conquistador. El que aplana grandes extensiones Ushmani / Ushma = Potaje nutritivo concentrado del recién hervido de maíz. Antisuri = Único que viene del lado oriental Qhaylli = Arenga de gloria, victoria, triunfo. Arenga de viva Waripö = campeón, vencedor de los demás competidores Qorikiru = Diente de oro Champi = Aleación de cobre y oro Qorik’ancha = Brillo reluciente del oro Hunusissa = millón de polen Chimapuka = color grancé, rojo fuego Chima = color inicio a grancé, a rojo fuego Inkil = Macetero con flores hermosas
CALENDARIO QUECHUA RODIL JIMÉNEZ BARRIOS
9
Ari = Persona preparado en conocimientos, Filo fino Ariniy = Admitir, aceptar Thasnu = El que apaga el fuego, el que calma la calor
AGOSTO
QHEPARI = el que viene detrás de todos motivando el aliento de los demás Llumpa = digno honorable (persona mayor) Llumpalla = dignísimo honorable (persona joven) Willka qhallp’a = tierra sagrada Pachamama = Madre de los tiempos. Pachalla = Tiempo reciente y nuevo. Época temprana Qori chaki = pie de oro Saywiri = asta principal paraizar bandera Sumaq sani = hermoso color cenizo allillachi = el que encausa mejoría, el que promueve desarrollo Mujuri = semilla primordial Allinmuju = Buena semilla, excelente semilla Phawari = El que levanta vuelo elegante Qoya = Reyna, soberana Sumaq phawa = Vuelo hermoso Qori phuru = pluma de oro Qonana = Piedrare ctangular donde se muele granos Qona = pidra lisa rectangular Iphu para = llovizna Mikhu = comida sagrada Paraya = lluvia constante sin cesar Chimpi = El que centellea, el que hace chispas relucientes agradables Marani = El que multiplica, inventor, fabricante Ch’irmi = hiño de ojo Qori Inti = sol de oro Arimiña = hedeondilla, planta silvestre medicinal Chipiya = brillo hermoso de un amanecer Misk’i ñawi = ojo dulce Ashwa = germen Ashwasi = germen de buena calidad Ch’arpani = oro macizo en tamaño pequeño Walla = cordillera, Cadena de montañas Yakuya = Agua sagrada Wayrani = Dios de los buenos vientos Wayra = viento Allin wayra = viento muy bueno Umi = alimentación nutritiva preparado para un recién nacido misk’iUmi = alimentación nutritiva delicioso umilla = Alimentación nutritiva en porción pequeña
qoriPHUru
CALENDARIO QUECHUA RODIL JIMÉNEZ BARRIOS
10
saywani = el que siempre se hace notar su presencia, llama la atención de los demás con sus buenas actitudes Saywa = Hito, cumbre Qori unku = túnica de oro Sumaq rupha = hermosa / bonita calor Rupharu = temperatura máxima de la Calor Rupha = caliente Puriri = ql ue se inicia a ser caminante a Qollana = Persona paradigma, persona considerada como ejemplo y modelo Ullpu = humildad qheshwani = region de temperatura templado y calido. Extenso valle acogedor y hermoso Usqha = velocidad Qeshwa = valle de clima templado y cálido Qharawi = Poema lirico Wina = lleno de sentimientos puros Willasu = comunicador que transmite por diferentes medios de comunicación Qatipani = el que persigue sin cesar hasta lograr su objetivo Suyana punku = Puerta de la esperanza Qori punku = puerta de oro Sumaq sonqo = Corazon tierno Sonqo Ruru = Pepita de corazón Rurulla = pepita adorable Olaya = Variedad de cuarzo, que se compone de sílice con muy pequeñas cantidades de agua y alúmina Sumaq Olaya = hermoso de la variedad de cuarzo Tusuri = El que se inicia en ser bailarín Takiri = Persona que está en inicios de canto para ser cantante Sumaq Taki = hermoso canto Arma = Bañera sagrada, Piscina, bañadero Samani = Lugar importante de descanso Kuka = Concentrado importante en nutrientes Allin kuka = muy Bueno en nutrientes Huñuysi = dícese de la reunión importante Huñuri = Inicio de una reunión o asamblea importante Llapan = Todo, completo Solay = Proceso de Siembra de mucha importancia Solaya = proceso de siembra Sonqo taki = canto de sentimiento y corazón Allinmasi = excelente prójimo, buen compañero. Masi = par fiel compañero, semejante, gemelo Ayma = desfile de honor Amachaq = Defensor, abogado Allwi = Urdiembre Allwiri = hacer inicios de urdir Yana ñawi = ojo negro Mara = derriba, tumba Aqoni = Duna. Donde existe Arena fina Waqsu = Dicho de un ciervo joven que todavía no ha padreado
Saywani
Umi
Samani TAKIri
CALENDARIO QUECHUA RODIL JIMÉNEZ BARRIOS
11
Tijwani = inquieto, hiperactivo. Waqsulla = Hermoso ciervo joven Sara Pirwa = troje para guardar el maíz seleccionado Pirwa = Troje. Depósito de productos agrícolas construido con iro, cañahuecas y barro. Qori pirwa = troje de oro Añay = primoroso, lindo bello. Agradecer, agradecimiento Wariqo = antorcha Yarina = fruto de la palmera SETIEMBRE Qhapaq Ñan = Camino real, Camino principal Ñanpacha = camino de los tiempos. Ñansi = Se dice de camino importante Suyana = Esperanza. Lugar hermoso de espera Oqllani = El que abraza tiernamente, el que cobija. Suya = espera Llalliri = El que madruga Kallpa = Puerza Atiy = El que siempre puede. El que lo logra Sonqollay = Tierno corazoncito Kusi sonqo = Corazón alegre Atiy sonqo = corazón con poderoso Ima sumaq = que bonito / hermoso Misk’i = Dulce Sumaq = hermoso, bello, tierno Tullpuni = el que contagia. El que promueve, irradia modas Kanki = ser propio de uno mismo. Yuyaymi = Recuerdo real Tusani = columna principal. Personaje importsnte Tusa = líder principal, soporte Tuya = calandria Lloqsina = Salida principal Yachachiy = Proceso de Enseñanza Yachani = Lugar donde se aprende conocimientos científicos Llachi = ilusión, ensueño Hina kanki = Así eres Hina = Así Nirö = De palabra. Valor a la palabra de cumplimiento Ch’aska wawa = hijo estrellado, Hijo proveniente de la estrella Tulimpi = pendiente de oro y de plata Kasuni = Obediente Anya = Reprende Aranwa = teatro, coliseo Kichari = el que apertura, inicia cualquier evento Such’i = Pez resistente a cambios climáticos
CALENDARIO QUECHUA RODIL JIMÉNEZ BARRIOS
12
Siwar = celeste Tuytu = nado, flota Wiraqocha = Ser supremo, Señor, Caballero Saruni = El que tiene pasos firmes Sispa = Cercano a, próximo a Paraqra =Lluvia torrente con truenos Sumaq Para = lluvia hermosa Ñitiri = Comprimidor Sankhö = Postre dulce de harina de maíz humedecida Qori Simp’a = Trenza de oro Sumaq Tuta = Bonita / hermosa noche Llantuya = sombra fresca Allin tuta = Buena / excelente noche Rupha Maki = Mano caliente Tuwiña = Hermosa Ave cantor, de plumaje amarillo y negro Sumaq maki = Hermosa / linda mano Sut’i = Claro de hablar Nina ñawi = Ojos de fuego Ch’uya ñawi = Ojos transparentes Añaymi = Agradecimiento propio Añay = agradecer Uraya = los que descienden Sañu = Arcilla blanca muy pura que se emplea en la fabricación de porcelanas Umiña pampa = Llanura lleno de joyas, piedras preciosas Sañuri = La mejor arcilla blanca Much’ari = Beso importante Wankari = Tambor festivo Sumaq much’a = Rico, delicioso beso Kusi Qoyllor = estrella alegre Siwi = Aro Sumaqlla = Bonito, hermosísima Tuyalla = calandria pequeña y hermosa Urpi = paloma Kukuli = Paloma mensajera Qanwanpuni = Contigo mismo Waya = Sauce Noqapuni = Yo mismo soy Tukuri = el que termina en su tiempo, el que no se da plazos para culminar un trabajo o encargo Hiwaru = obsidiana Niwa = sagitariana Tuyru = Señal, prodigio Umiña = Joya, Diamante, piedra preciosa Kusa = magnifico, excelente Qori liwi = boleadora de oro Liwi = Boleadora que sirve para cazar Qoriri = Bondadoso, bondadoso
CALENDARIO QUECHUA RODIL JIMÉNEZ BARRIOS
13
Killa = luna Sumaq killa = Hermosa y reluciente luna Nina = Fuego Kasuri = del que es Responsable Ch’allpu = Sumergir Qoriña = Reliquia de metales preciosos OCTUBRE Kulli = color Morado Kulli killa = Mes morado Llalli wayllu = amor ganador Unay pacha = Tiempo infinito Arituma = Lirio. De color amarillo áureo Aritu = lirio tierno en crecimiento Qhawari = el que mira muy bien Qhawaq = Supervisor, inspector Unaya = el que tiene mucha experiencia. Paru ñawi = Ojos de color pardo dorado en fuego Paruya = color negro claro, ciruelo negro Paru = color anaranjado dorado Qhapaq = Del que tiene mucho conocimiento, inteligente. Pudiente Ayri = melodía sentimental Wayruni = constelación, conjunto de estrellas que evocan una figura Suña = regalo, obsequio Sumaq suña =Regalo bonito / Hermoso Hanan = Superior, en la cima Qori Q’aytu = Hilo de oro Paraya = Lluvia constante en grandes cantidades Qori nina = Fuego de oro T’ipana = objeto pequeño Pujlla = juego importante Yachachina = lugar importante de concentración donde se imparte conocimientos Ch’iñi ñawi = Ojos pequeños y lindos Ch’iñi = Átomo, partícula energética Ch’illö Rit’i = nieve de color blanco reluciente Kusi Asiy = Sonrisa alegre Kusiri = Alegría permanente Tiyapani = el que vive en lugares importantes Qompi = Manta gruesa y grande de mucho valor de uso real o en la noble Qompiña = manta pequeña de mucho valor Willari = principal Comunicador Chaski = Recibir, mensajero Willapa = Avisar mensaje importante Musöq Killa = Luna nueva
CALENDARIO QUECHUA RODIL JIMÉNEZ BARRIOS
14
Hunt’a Killa = luna llena Sañu Killa = Luna blanca pura Llamp’u Uya = Tez suave, tierno Sumaq Uya = Bonita tez Uyaymi = Mi semejante tez Oqe Ñawi = Ojos de color gris Yuraq Qaqa = Roca blanca Ñawiña = puro ojo Mukhuri = Alimentación nutritiva Qapaq Mikhuri = Alimentación importante y nutritiva Kunanya = Momento actual, inmediatamente Waru = parte y paso del rio poco profundo de piso firme con aguas tranquilas de manera tranquila Rupha Mayu = Rio caliente Antawaru = Lámina gruesa de cobre Kuska = Unidos, juntos Arqe = Volcan Intilla = Diminutivo de sol. Solcito Inti K’ancha = luz del sol Intiy = Mi sol Qhawana = Mirador importante Kunti = punto cardinal de Occidente. Lado oeste Ñusta = doncella, princesa Sumaq Ñusta = Hermosa, bonita princesa Maywi = batir, hacer girar en suspensión Wayllu = Amor idilio Allin Wayllu = Amor sublime, excelente Amor. Waylluni = Propio del que ama sin limites Sani = rucio, De color pardo claro, blanquecino o canoso color gris claro. Sani Phuyu = Nube rucio Paru Phuyu = Nube rojiza dorado Amachani = Propio del que defiende, aboga Morö = resistente, consistente, vigoroso, recio Phawachi = del que hace volar de manera segura Alqamari = Pájaro, falcónido de plumaje blanco y negro que vive en las montañas Tinya =Tambor ceremonial Paru Tinya = tambor ceremonial de color rojizo Sayana = lugar importante de parada Anan = parte superior Saya = Parada Ampi = algodón fino Chinchilla = Animal agraciada de piel fino Paqo = Color bayo, alazán Ch’uya yaku = Agua cristalina Paqchari = catarata ruidosa Yaku = Agua Paqarina = lugar, espacio hermoso donde se amanece
CALENDARIO QUECHUA RODIL JIMÉNEZ BARRIOS
15
Yuraq Urpi = Paloma blanca Phuruya = Plumaje tierno Qanaq Pacha = Firmamento, cosmos Pacha = dícese del tiempo importante Khapaya = El que da zancadas Khallwa = Golondrina Khallwani = Lugar donde habita las golondrinas Khapani = El que da pasos firmes NOVIEMBRE KAUSANI = Del que tiene vida eterna Llapan = Todos en conjunto Kausaya = Existencia, vida actual Ch’uya Rimaq = El que habla claro sin rodeos Rimaysiq = El que apoya en hablar. Traductor Rimaya = orador, oratoria Yupiri = Hombre que hace historia de vida. Histórico, el que deja huellas, del quien se recuerda de vida ejemplar. Yupi = Huella, rastro Huñiy = Anuenciar, tener consentimiento Wamp’u = Balsa Hayakima = Lugar importante de encuentros Qori Wamp’u = Balsa de oro Willaymi = Único del que avisa con precisión Willaq = El que avisa Sumaq iphu = Hermosa garua Yuruma = Cedro Yupa = Decente, Correcto Yupaq = El decente, el correcto Sumaq Simi = Bonita boca Qalanway = Planta silvestre con flores moradas de color oscura que adorna los bordes de las cementeras importantes Simiya =Boquita linda y dulce Kamachi = Ley, norma Kamachëq = El que ordena, el que hace cumplir las leyes y las normas Qhaywari = El que da alcance amorosamente algo importante con las manos P’itunani = el que adorna cintas con plata y oro para uso de las mujeres Chumpiri = Faja fina, ancha y multicolor de mucho valor P’ituna = Cinta fina multicolor adornada de oro y plata Yapu = Labrar, oxigenar la tierra Qhewiña = Gaviota Quewisha = Volcán dormido importante Thajsi = El que fundamenta, el que explica, el que da razón de algo desconocido Ch’ipana = prendedor de oro y de plata Ch’uyaya = Siempre cristalina Mölle = Árbol frondoso Chillkë = árbol resistente, macizo. Chaskiri = El que recibe tiernamente amorosamente y cálidamente
CALENDARIO QUECHUA RODIL JIMÉNEZ BARRIOS
16
Kulli Qhata = Pradera con flores de color morado Qhataya = Pradera que se mantiene permanentemente de color verde Atipaya = El que siempre compite Paña = Lado derecho Paña Maki = Mano derecha Pañari = el que se mantiene siempre en el lado derecho Llallini = Propio del que llega primero usando atajos Llalli = El que llega primero Allinlla = Muy bien, excelente Kinra = lomada revestida de plantas Noqaqmi = Propio de uno mismo Kinraya = Lomadas una tras otras Wiru = Jugo, NECTAR, dulce Llantulla = Espacio pequeño de sombra que cobija frescamente Khalluya = Ojal adornada con hilos de oro o plata Qenqo = Líneas curvadas zigzagueantes Hachipiña = El que remueve con palillo de plata Unku = túnica de la plebe Thani = el que goza de buena salud Uwina = de color amarillento y denso Paruwina = de color amarillo oscuro Wiñari = Persona desarrollada sin tener en cuenta la edad Wiña = EL QUE CRECE Sallu = granítico, a. Piedra preciosa que tiene varios colores Paskarina = Libre de todo compromiso Achhala = Espacio pequeño que tiene adorno de oro y plata Saña = ornato adorno Ch’aska Sut’u = Gotas de estrellas Ch’askaya = Estrella resplandeciente Salla = Ruido de un aluvión Sanan = Linaje, casta Puka Umiña = joya valiosa de color rojo Sanaya = Proveniente de un linaje Qhaywiri = El que conoce de mezclas de sustancias. Químico Sansa = Color rojo encendido, de color brasa, ascua incandescente Samiyo = Que tiene mucha ventura y felicitad Kusiku = El que siempre para alegre Asi = El que para siempre sonriente Kusiymi = Mi alegría Llamp’u = de tez Suave Masi = par, complemento, gemelo Siwa = color turquesa Kunan = Vida actual. Ahora mismo Waychu = Pájaro que vive en tierras bastante altas. Sillku= Medida de cuarta parte de un topo Sisalli = Pétalo
CALENDARIO QUECHUA RODIL JIMÉNEZ BARRIOS
17
Yuraq Sisalli = Pétalo blanco Sisaya = Fuente de vida. Estambre, Pistilo Pallki = Árbol de las mimosoideas. Su fruto se emplea como sustituto del café. K’anchani = Propio del que da luz Qori pallki = árbol mimosoidea de oro Tuköq = El que termina los trabajos óptimamente. Exterminador Siwaya = Color azulado de cielo Tukuni = Propio del que termina óptimamente DICIEMBRE ATIY Kallpa = Fuerza poderosa. Kallpa = Fuerza, Potencia Kallpani = Propio del que tiene mucha fuerza T’ikachi = Del que hace florecer de muchas variedades Sumaq T’ika = Bonita, hermosa flor Puka T’ika = Flor roja Ñauki = siempre presente Kunan Pacha = Hoy mismo, ahora mismo Kunaya = el que está presente en el tiempo actual Qori Wara = Vestido de oro Sutiri =El que tiene nombre importante Sut’iya = Evidentemente, claramente Chijchipa = Planta silvestre aromática y de sabor muy agradable Chijchi = Granizo Tajyanni = Propio del que es firme, estable, seguro Maranni = Espacio especial de trituración de alimentos ecológicos Mara = derriba, tumba Tama = Batallón, seleccionado Uyapa = El que escucha con mucha atención Uyari = Propio del que escucha claramente. Oye claramente Umaya = El que procesa el conocimiento. El que razona Atiya = El que Puede siempre Atina = El que puede como colaborador Ati = El que puede Ch’illö Anta = Cobre reluciente Anta = Cobre Ch’illö Puka = rojo brillante, reluciente Pusaysi = El que hace orientar, guiar Pusaya = Espacio donde se orienta, guía Wapa = milagro prodigio Markho = Planta medicinal y añorada Ch’ipta = Planta silvestre ornamental Wanlla = Selecto, proteína, nutriente Millu = Sulfato cristalino de alúmina Allin Millu = Excelente sulfato cristalino de alúmina
CALENDARIO QUECHUA RODIL JIMÉNEZ BARRIOS
18
Mishka = Siembra temprana Lujma = Fruta deliciosa de color amarillenta dorada Shinshi = El que anda siempre alegra, contento Lujmaya = Tiempo de producción de la lujma T’aqari = El que hace separación (en seres vivos) T’aqa = Separa lo bueno de lo malo Musöq = Nuevo Wayri = Capa Atmosférica Wayra = Viento agradable y fresco Harwi = Acción de tostar Warpi = Trinar, canto de los pájaros Warpiya = Momento de trino y canto de los pájaros Warpi Sonqo = Corazón que trina Llanchhiri = El que experimenta Llanchhi = Experimento Huypu = Piedra labrada redonda con agujero al medio que se utiliza para el molino. Misk’ina = Sustancia que endulza Misk’i = Dulce Misk’i Sonqo = Corazón dulce y tierno Tinku Mayu = Cruce, encuentro de ríos Tinku = Encuentro, cruce, emparejar Misk’i Much’a = Beso dulce Allchay = El que anda arreglando y con elegancia Allchari = el que siempre esta arreglado, buena presencia Illawa = Peine de telar que se emplea para alternar los hilos al tejer. El que tiene firmeza en sus decisiones. Añawana = Maravilloso, prodigioso Ati Rumi = Piedra poderosa Inti Killa = Sol y luna Llaphiña = El que controla la temperatura el medio ambiente. Llaphi = temperatura del medio ambiente Killa T’ika = Flor alunada Phuye = Geiser. Fuente termal intermitente Wajsi = Vapor de agua caliente Wajsiri = Evaporar en grandes cantidades Llijuy = Brillar, resplandecer Llijuri = Siempre estar abrillantado Lliju = Brillo, reluciente Ayllusi = Familia importante Ayllu = Linaje, clan, familia importante Mach’i = El que saborea tiene buen paladar Ista = Bolsa pequeña adornada de plata y oro, de uso de personas importantes y pudientes Kuska = Unido, junto Kuskaya = Siempre unido y juntos Ati Nuna = Espíritu poderoso Musöq Kausa = Vida nueva, existencia nueva Qapaq Nuna = espíritu importante y representativo
CALENDARIO QUECHUA RODIL JIMÉNEZ BARRIOS
19
Chansani = El que hace reír incansablemente a las personas Chansa = Broma de buen gusto y agradable Misk’i = Miel, Dulce Chapuri = El que mezcla sustancias importantes Saruri = El pisa y deja huellas bien marcadas y firmemente Sarunya = Pisadera fino hermosa y de multicolor Paschi = El que promueve el valor de agradecimiento, gratitud Tukuri = El que termina superando inconvenientes. Optimismo Paruya = coloreando a color dorado Ch’aka Inti = Sol estrellado Anti Killa = Luna oriental brillante Illapaya = Permanente existencia de rayos