Cilt I - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D242255/2011_GULERERS.pdf · 2016. 7. 19. · ya hâcım rûmda hâcım adlu ir çok olsa gerekdür senin adın kolu açuk hâcım sultân

Cilt I

“T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Çorum Valiliği ve Çorum Belediyesi’nin Katkılarıyla”

I. Uluslararası Hacı Bektaş Velî SempozyumuII

HİTİT ÜNİVERSİTESİHACI BEKTAŞ VELİ ARAŞTIRMA ve UYGULAMA MERKEZİ

I. UluslararasıHacı Bektaş Veli

Sempozyumu

YAYIN EDİTÖRLERİ

Prof. Dr. Osman EĞRİDoç. Dr. Mehmet EVKURAN

Yrd. Doç. Dr. Muammer CENGİLYrd. Doç. Dr. Adem KORUKCU

YAYINA HAZIRLAYANLAR

Prof. Dr. Osman EĞRİDoç. Dr. Mehmet EVKURAN

Yrd. Doç. Dr. Muammer CENGİLYrd. Doç. Dr. Habib AKDOĞANYrd. Doç. Dr. Adem KORUKCU

Yrd. Doç Dr. Metin UÇARÖğr. Gör. Veysel DİNLERHaydar GÖZÜYILMAZ

Mustafa YÖNDEMLİCeyhun Ulaş SOLMAZ

Ramazan GÜLFatih AKMANİshak DEMİR

Hatice KIR

TASARIM & BASKI

SFN Televizyon Tanıtım Tasarım Yayıncılık Ltd. Şti.Cevizlidere Cad. 1237. Sok. No: 1/17 Balgat/ANKARA

Tel: 0312 472 37 73www.sfn.com.tr

DAĞITIM

Hacı Bektaş Veli Araştırma ve Uygulama MerkeziMimar Sinan Mahallesi 3. Cadde İlahiyat Fakültesi B Blok 3. Kat PK19100 ÇORUM

Tel: 0364 234 63 58 /1144-1145 web: http://hbektas.hitit.edu.tr

I. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Sempozyumu –Sempozyum Bildirileri-Baskı Yeri ve Yılı: Ankara 2011

ISBN: 978-605-872-93-08Eserde yer alan bildiri metinlerinde ileri sürülen görüşlerin ilmi ve hukuki sorumluluğu sahiplerine aittir.

I. UluslararasıHacı Bektaş Velî Sempozyumu 511

KOLU AÇIK HACIM SULTAN VEHACIM SULTAN MENÂKIBNÂMESİNDEKİTASAVVUFÎ UNSURLAR

Öğr. Gör. Salih GÜLERERUşak Üniversitesi

Fen-Edebiyat FakültesiHalkbilimi Bölümü

Öğr. Gör. Salih GÜLERER

I. Uluslararası Hacı Bektaş Velî Sempozyumu512

ÖZET

İslâmiyet’in kabûlünden sonra, Türkler arasında tasavvufî düşünce-nin ve buna bağlı olarak da tarikatların hızla yayıldığı görülmekte-dir. Doğu Roma’ya karşı kazanılan Malazgirt Şavaşı’ndan sonra, çe-şitli Türk boyları büyük kitleler halinde Diyâr- Rûm’a göç etmeyebaşladılar. Yeni yurt edinme hadisesi gerek konar-göçer gerekse şehirlitopluluklar tarafından XIV. Yüzyılın sonlarına kadar devam etti.Değişik tarikat mensuplarının, özellikle ‘Horasan Erenleri’ de denilenYesevî dervişlerinin, bu göçlere katıldıklarını görüyoruz. XIII. Yüzyı-lın sonlarına doğru Moğol baskısı Anadolu’da hem siyasî hem ekono-mik hem de sosyal durumun bozulmasına sebep olmuştur. Bu buhran-lı dönemde artık ‘Abdalan-ı Rûm’ denilmeye başlanan erenlerin özel-likle konar-göçer Türkmen topluluklarına kuvvetli etkileri olmuştur.Anadolu’da bu konar-göçer toplulukları derinden etkileyen derviş veşeyhlerin etrafında önceleri sözlü rivayetlere dayanan evliya kültüoluşmaya başlamıştır. Nesilden nesile aktarılmaya başlayan bu riva-yetler zamanla tasavvufa dayalı bir ‘menâkıbnâme edebiyatı’nındoğmasına yol açmıştır. Bu edebiyatın içerisinde XV. Yüzyıldan itiba-ren yazıya geçirilmeye başlanan “Bektaşî Menâkıbnâmeleri” önemlibir yer tutmaktadır. İşte Bektaşî Menâkıbnâmeleri arasında, ilk yazı-lanlardan birisi de, ‘Hacım Sultan Menâkıbnâmesi’dir. Hacım Sul-tan, Hacı Bektaş Veli’nin, hakkında menâkıbnâme yazılmış enönemli halifelerindendir. Hacım Sultan’ın tarihî hayatı hakkındakaynaklarda fazla bir malûmât bulunmamaktadır. Bu tebliğde Ha-cım Sultan’ın kendi adını taşıyan vilâyetnâme ile Hacı Bektaş VeliVilâyetnâmesi’ndeki bilgilerden hareketle menkıbevî hayatı ele alaca-ğız. Ayrıca menâkıbnâme nüshaları hakkında bilgiler verildikten son-ra menâkıbnâmedeki tasavvufî unsurlar ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler: Hacım Sultan, menkıbe, tasavvuf, velî

GİRİŞ

Menkabe: Çoğu tanınmış veya tarihe geçmiş hikâyelerin ahvaline ait fıkralar,hikâyeler. Menkabenin çoğulu olan menâkıb: Menkabeler, övülecek vasıflaranlamına gelmiş olmakla beraber IX. Yüzyıldan başlayarak velîlere atfedilenolağanüstü olaylardan bahseden kısa anlatılar olarak geçmektedir1. Belli bir tari-katın temsilcisi bir velînin göstermiş olduğu kerâmetlerin anlatıldığı eserlere de“menâkıbnâme” denilmektedir. Eski Türk dininden gelen birçok halk inancı,masal, efsane, destanla birlikte Budist, Maniheist, İranî etkilerle gelişmiş olan

1 Ahmet Yaşar Ocak, Kültür Tarihi Kaynağı olarak Menâkıbnâmeler (Metodolojik Bir Yaklaşım),Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992, s. 17-36.

Kolu Açık Hacım Sultan ve Hacım Sultan Menâkıbnâmesindeki Tasavvufî Unsurlar

I. Uluslararası Hacı Bektaş Velî Sempozyumu 513

velî kültü etrafında söylenmiş ve yazıya geçirilmiş olan evliya menkıbelerininözellikle konar-göçer Türkmen toplulukları esaslı etkileri olmuştur. 2 Bu kuvvet-li etkilerin devamında velî şahsiyetler etrafında düzenlenmeye başlayanmenâkıbnâmeler zamanla menâkıbnâmelere dayanan bir edebiyatın da teşekkü-lünü sağlamıştır. Bu dinî-tasavvufî edebiyatın içinde XV. yüzyıldan itibarenyazıya geçirilmeye başlanan “Bektâşî Menâkıbnâmeleri” de önemli bir yer tut-maktadır.

Bu tebliğde, Bektâşî Menâkıbnâmeleri arasında tahminen ilk yazıya geçiri-lenlerden biri olan “Hacım Sultan Menâkıbnâmesi” tanıtılacaktır. Tebliğin girişkısmında, Hacı Bektaş Veli’nin hakkında menâkıbnâme yazılmış önemli halife-lerinden biri olan Hacım Sultan’ın menâkıbnâmesinde ve Hacı Bektaş Veli’ninVilâyetnâmesi’ndeki bilgilerden hareketle menkıbevî hayatını ele alacağız. Teb-liğin diğer kısmında ise Hacım Sultan Menâkıbnâmesinin nüshaları hakkındabilgi verilerek menâkıbnâmedeki tasavvufî unsurlar incelenmeye çalışılacaktır.

2. Hacım Sultan’ın Menkıbevî Hayatı Hakkında Genel Bilgiler

Hacım Sultan’ın tarihî hayatı hakkında kaynaklarda fazla bir malûmat bu-lunmamaktadır. Menkîbevî hayatı hakkındaki bilgilerimiz ise kendi adını taşı-yan vilâyetnâme nüshaları ile Hacı Bektaş Veli Vilâyetnâmesinde anlatılanlarlasınırlıdır. Menâkıbnâme nüshalarında yazılan silsileye göre, Hacım Sultan’ınnesebi on iki imamdan biri olan İmam Nakî’ye dayandırılmaktadır. Buna göreHacım Sultan, İmam Nakî’nin oğlu Şâhzâde Hüseyin’in üçüncü oğlu ve gerçekadı da ‘Recep’tir. (HKN: 13b… pes imdi imâmzâde hüseynin üç evlâdı kaldı biri-ne seyyid cihân dirler birine seyyid sultânî dirler birine seyyid hâcı dirler birmanâda recep dirler…) Menâkıbnâmede yazılanlara göre, Hacım Sultan’ın soyuHz. Peygambere dayanmaktadır. Halk arasında velîlere duyulan sevgi ve saygı-nın bir tezahürü olarak bu kişilerin atalarını peygamber torunu olarak göster-mek anane haline gelmiştir. Hacım Sultan, gerçekten peygamber soyundan mıgelmektedir, yoksa anane icabı olarak mı menâkıbnâmede böyle gösterilmiştir?Bu hususu tespit etmek için elimizdeki bilgiler yetersiz kalmaktadır.Menâkıbnâmenin birkaç yerinde daha bizzat Hacım Sultan kendi ağzındanpeygamber soyundan geldiğini beyan etmektedir.

Çeşitli kaynaklarda, Hacım Sultan’ın Hacı Bektaş Veli’nin amcasının oğluolduğu yazılıdır. 3 Hacım Sultan Menâkıbnâmesi’nde de bu teyit edilmektedir.Hacı Bektaş Veli’nin, kendi adını taşıyan vilâyetnâmesinde, Hacı Bektaş Ve-li’nin, Horasân’dan Anadolu’ya gelişi ve Rûm erenleriyle karşılaşması esnasındameydana gelen hadiseler hep Hacı Bektaş tek başına olarak anlatılmıştır. Hacım

2 Bedri Noyan, Bektaşîlik Alevîlik Nedir, Doğuş Matbaacılık, Ankara, 1985, s. 306.3 Abdülbaki Gölpınarlı, Vilâyetnâme Manâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî, İnkilâp Kitabevi,

İstanbul, 1990, s. 81-82.



Sultan Menâkıbnâmesi’nde ise bu geliş süreci farklı ele alınmıştır. Hacım SultanMenâkıbnâmesi’ne göre: Hoca Ahmet Yesevî’nin Hacı Bektaş Veli’ye hürmetgösterip değer vermesine karşı çıkarlar ve Hacı Bektaş Veli’nin velîliğini sınarlar.Hacı Bektaş, onlara bir kerâmet gösterir. Hoca Ahmet Yesevî de onun başkakerâmetlerinden bahseder. Bu durum karşısında müritler hatalarını anlayıp,Hacı Bektaş Veli’ye yoldaş olmak isterler. Hacı Bektaş Veli, sadece Hacım Sul-tan’ın yoldaşlığını kabul eder. (HKN: 19b, …pes haâcım Sultân hazretleri yirin-den kalkup kabûl iderseniüz biz yoldaş olalum didi hazret-i hünkâr ayıtdı niceyoldaş olursız didi sulân hâcım hazret ayıtdı öyle yoldaş olurum ki yoldan çıkarsanururum yola degin didi böyle dicek hacı bektâş velî ayıtdı ey ammü sen benim yol-daşımsın dedi…) Böylece iki velî yoldaş olurlar. Hoca Ahmet Yesevî, Rûm iliniirşâd etme görevini Hacı Bektaş Veli’ye verir. Hacı Bektaş’la Hacım Sultan önceMekke ve Medine’ye gidip, kırk gün riyâzetle meşgul olduktan sonra, tek göv-deli iki başlı güvercin şekline girerek Rûm iline vasıl olurlar. Hacım Sultan’ınkaynaklarda geçen lakabı “Kolu Açık”tır. Cellât bir zat olarak Hak yoluna git-meyenleri eğiten ve yola getiren kişi olarak bilinir. Aynı zamanda “ErenlerinBâtın Cellâtı” olarak da bilinir. Ona bu lakâbın verilmesi kendisine Hacı BektaşVeli tarafından kuşatılan ‘ağaç kılıç’(bâtın kılıcı)la alakalı gösterilmiştir. Bu ağaçkılıç, büyük bir ihtimalle Hacı Bektaş Veli, Rûm iline gelmeden Hoca AhmetYesevî tarafından verilen kılıç olması gerekir. (HKN: 20a…pes sultân hoca ah-med yesevî hazret bir ağaç kılıç var idi getirüp sultân hâcı bektâşun tekbîr idüpbeline kuşatdı…) Hacı Bektaş vilâyetnâmesinde şu şekilde anlatılır: Hacı Bektaş,bâtın kılıcını Hacım Sultan’a verir. “Erenler meydânının cellâtlığını sana verdik.Fakat haksız iş yapma yoksa zararımız sana dokunur. ” der. Hacım Sultan ken-disine verilen bâtın kılıcının ne işe yarayacağını anlamak için, meydân sakasınınmerkebinde dener. Merkebe kılıcı vurmasıyla, merkebi ikiye böler. Hünkârbunu duyunca: “Kolları tutulsun. ” der. Hacım Sultan çolak olur. Hacım Sul-tan, Hacı Bektaş’ın diğer halifelerine başvurup yalvarır. Hünkâra ricada bulun-malarını ister. Hacı Bektaş ricaları kabul eder: “Kolu açık olsun!” der. HacımSultan’ın kolları açılır. 4 Hacım Sultan Menâkıbnâme nüshalarında ise bu olayaşağı yukarı benzer ifadelerle anlatılmıştır; yalnız merkebin ve mermerin ikiyebölünmesinden sonraki kısımda, Hacı Bektaş’ın kolu tutulsun diye bir bedduasıyoktur. “Kolu Açık” lakabının verilmesi başka bir sebebe bağlanmıştır. Bu sebepmenâkıbnâmede şöyle ifade edilmiştir: (HKN: 27b, …hünkâr hâcı bektâş ayıtdıya hâcım rûmda hâcım adlu ir çok olsa gerekdür senin adın kolu açuk hâcım sultânolsın didi…) Hacım Sultan’a verilen bu ağaç kılıç ona verilen değeri göstermek-tedir; çünkü her derviş ağaç kılıç taşıyamaz. Ağaç kılıç (bâtın kılıcı) taşımakbüyük şeyhlere ait özelliktir. 5 Hacı Bektaş Veli’nin halifelerinden biri olarak

4 Ahmet Yaşar Ocak, Bektaşî Menâkıbnâmelerinde İslâm Öncesi İnanç Motifleri, Enderun Kitabe-vi, İstanbul, 1983, s. 132.

5 Noyan, age, s. 110-111-304.



kabul edilen Hacım Sultan’ın XV. yüzyıldan itibaren bir tarikat olarak kurum-laşmaya başlayan Bektâşîliğin adap ve erkânının teşekkülünde önemli etkisiolmuştur. Bektaşî erkânında, aynü’l-cem yapılan yere ‘meydân’ denir. Meydânodasına ibadet meydânı, erenler meydânı veya kırklar meydânı adı da verilir. Bumeydânda, çerağ tahtı veya taht-ı Muhammedî denilen tahttın önünde, yanigirişin solunda beyaz örtü üzerinde ‘meydân taşı’ vardır. Bu taşa; kızıl eşik, ni-yaz taşı, mürüvvet taşı da denir. Taşın bulunduğu yer ceza makamıdır. Ve Ha-cım Sultan’ın makamı olarak kabul edilir. Doğru yolda bulunmayan ve bir suçişleyen kişi bâtın kılıcıyla terbiye edilir. Hacı Bektaş Veli tarafından bu vazifeninHacım Sultan’a verildiği söylenmektedir. Hacım Sultan cellât bir zat olarakbilinir. Bu sebeptendir ki, Bektaşîler ondan çekinir ve korkarlar. 6 Bektaşîmeydânında bulunan on iki postun altıncısı olan ‘kilerci’ veya ‘ türbedâr’ pos-tunun Hacım Sultan’ın makamı olduğu söylenmektedir. 7 Çeşitli kaynaklardada, buna benzer bilgiler bulunmaktadır. Ancak böyle bir postun olmadığı dasöylenmektedir. 8

Bektaşîliğin, Hacım Sultan’dan sonraki yüzyıllarda ortaya çıktığı düşünül-düğünde Hacım Sultan’ın yaşadığı dönemde hangi zümreyle ilişkili olduğusorusunun cevabını bulmak için menâkıbnâme nüshalarını bu açıdan da tahlîlve tespit etmek gerekmektedir.

Kılık-kıyafet: Menâkıbnâmede Hacım Sultan’ın kılık kıyafeti hakkında yeter-li açıklama yoktur. Üzerinde sadece –tahminen büyükçe- bir hırkadan bahse-dilmektedir. Hacım Sultan seyahatleri esnasında yerleşim yerlerine geldiğindebu yerlerin yakınında kalarak insanların arasına karışmıyor ve yerleşim yerineyakın bir yerde hırkasına bürünüp uzun müddet zikirle meşgul oluyor. (HKN:35a…falan kayanın dibinde bir dervîş kırk gündür yimez içmez anda hırkasınabürinüp yatur…)

Asâ taşıma: Hacım Sultan elinde bir asâ ile dolaşmaktadır. Birçok asâyıkerâmet göstermek için kullanır. Bugün türbesinde Hacım Sultan’a ait olduğusöylenen yarısı yanmış bir asâ mevcuttur. (HKN: 31b…ve dahı bir asâsı var idiigde agacından dikekodı manâya bitdi…)

Çihar darb olma: Menâkıbnâmede, Hacı Bektaş Veli, Hacım Sultan’dan ba-şını tıraş etmesini istiyor; ancak Hacım Sultan’ın da tıraş olup olmadığı ifadeedilmemiştir. (HKN: 26a…gel benüm başımı tiraş iyle pes sultân hâcım hazretleriyirinden kalkup su getirüp nazarında kodı eline su alup sultânın başın ısladı tigalup tiraş itmek istedi…)

6 Ahmet yaşar Ocak, “Hacım Sultân Maddesi” MEB Yayınları, İstanbul,1983, cit:6, s.284.7 Noyan, age, s.111.8 Mustafa Murat Öntuğ, “Hacım Sultân Zaviyesi”, Balıkesir Üniversitesi Uluslar Arası Batı Ana-

dolu Beylikleri Sempozyumu, Balıkesir, 2005, s. 191-195.



Seyahat etme: Hacım Sultan, kendi makamına gelene kadar büyük bir karaöküzle, makamına geldikten sonra da, bazen Dervîş Burhan’la bazen de diğerhalife ve dervîşleriyle seyahat etmektedir. Bu seyahatler genellikle GermiyanBeyliği içerisinde (Öyük, Karahisar, Uşak, Şeyhli, Banaz, Geyikler vs) olmakta-dır. Hacım Sultan kendi zaviyesini kurduktan sonra, dervîşleriyle her yıl Kurban(Hacılar) Bayramında Seyyid Gazi Türbesi’ni ziyarete gitmektedir. (HKN:61a…pes sultân hâcım hazretleri gelün imdi dervîşler seyyid gâzinün üzerine mü-heyyâ idelüm didi…)

Şeri ibadetler: Hacım Sultan, abdest almak ve namaz kılmak gibi şeri ibadet-lerde titiz davranmakta, dervîşlerinin de ibadetlerini kontrol etmektedir. (HKN:65b…sultân hazret makâmına revâne oldı gelüp bir yirde karâr idüp öyle namâzınedâ itdiler…)

Mücerredlik: Hacım Sultan, mücerred bir hayat yaşamıştır. Sadece evlenme-mekle kalmamış terk ü tecrîd prensibine de sadık kalmıştır. Menâkıbnâmededervîşleri Hacım Sultan’dan evlenmesini ve soyunun devamı için evlât sahibiolmasını isterler. Hacım Sultan’ın yaşlı bir kadından ‘nefes evlâdı’ olur. (HKN:67a…bana gelir müsün didi hatun ayıtdı karavaşun olayum sultânum didi üç kereböyle didi hatun kabûl itdim didi burhan dervîş duâ itdi sandılar ki dervîşler ha-tunu alır gider hâcım sultân hazret ol hatuna cevâb itdi kıbleden yana tur didihatun dahı kıbleden yana turdı hazret-i sultân üç kere üzerinden sıçradı agzı yârinazgına bırakdı üç kere arkasın sıgadı… bu hatundan benim sag köprücegi delükotmanım gelse gerek…)

Zaviye kurma: Hacım Sultan ‘Susuz’da kendi adıyla anılan bir zaviye kur-muş, zamanla burası gezgin dervîşlerle dolarak kalabalık bir hal almıştır. Gü-nümüzde Bektaşî olarak anılan zaviyelerden bir tanesi de ‘Hacım Sultan Zaviye-si’dir. Uşak’ta tarihi bilinen en eski zaviyedir. Bu zaviye Germiyan Beyliği dö-nemine aittir. Germiyanoğlu I. Yakûb Bey H. 721/m: 1321 tarihinde GermiyanBeyliği içersinde “Susuz” diye isimlendirilen mevkiine yaptırılmıştır. Bu bölgebugün Uşak ili, Sivaslı ilçesinin, Hacım Köyü’nün bulunduğu bölgedir. 9

Buraya kadar tespit ettiklerimizden anlaşıldığı gibi, Hacım Sultan; üzerindebüyükçe bir hırka, elinde asâ ile devamlı seyahat eden ve kendi zaviyesini kura-rak etrafına birçok dervîş toplayan bir şeyhtir. Hayatı boyunca bekâr kalmış, şeriibadetlere ve riyazete titizlikle uymuştur. Menâkıbnâmede ‘Bektaşî’ tabirinerastlanmamaktadır. En dikkati çeken ibare ‘ışık’ tabiridir. Hacım Sultan seya-hatleri sırasında yerleşim merkezlerindeki ahali tarafından hoş karşılanmamıştır.‘divane, biat ışık, ışık’ diye hor görülür. Halk bu dervîşlerin kendilerine yakınolmasını pek istememektedir. Hacım Sultan ve dervîşlerini kovmak için bir

9 Ahmet Yaşar Ocak, Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler (XIV_XVII. Yüz-yıllar), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992, s. 134-136.



takım tertip ve tehditlere başvururlar. Bu durum büyük bir ihtimalle dervîşlerinkılık kıyafetlerindeki farklılıktan ve onların halk arasına karışmak istememele-rinden kaynaklanmaktadır denilebilir. (HKN: 38b…pes imdi bir gün ol kişilercem oldılar ayıtdılar ol biat ışığa söz faide itmez varalum dögelüm didiler…) ‘ışık-lar’ Kalenderîliğe bağlı bir kolun ismi olarak geçmektedir. Hacım Sultan’ınyaşadığı yüzyıldaki kayıtlarda kalenderî zümreler arasında, ışık tabirine rastlan-mamıştır. Menâkıbnâmede Hacım Sultan, uzun süreli ibadetlerle meşgul olarakgösterilir. İnsanlara sürekli olarak yardımcı olmaktadır. Belki de onun dış görü-nüşü, gezgin bir dervîş olması, şehirli insanları tedirgin etmektedir. XVI. yüzyılaait arşiv kayıtları, Kalenderî grupların birçok kanun dışı faaliyetin içerisindeolduğunu şehirli insanlar arasında kötü intibaların oluşmasını hazırlayan birsürü olay yaşanmıştır. XIV. Yüzyıldan itibaren Kalenderî zümrelerde tasavvufdüşüncesi yozlaşmaya başlamış, niteliksiz bir görüntü almıştır. 10 XVI. Yüzyıl-dan itibaren Osmanlı Vekayinâme ve belgelerinde ışık kelimesine tesadüf edil-meye başlanmıştır. Bu yüzyıldan itibaren Seyyid Gazi Türbesi çevresindeki buKalenderî gruba ‘Seyyid Gâzi Işıkları’ denilmeye başlanmıştır. Hacım Sultan’ınBektaşî ananesindeki yeri ve tesiri sonucu olarak bu Kalenderî grup Hacım Sul-tan’ın hatırasını devam ettirmiştir, denilebilir. Menâkıbnâmenin yazıldığı dö-nemde faaliyet içerisinde olan ‘ışık zümresi’ tarafından ışık tabiri Hacım Sultan’aizafe edilmiş olmalıdır. Kanaatimizce, gösterdiği özellikler bakımından kendisibir Kalenderî dervîşi olan Hacım Sultan’ın daha sonraki yüzyılda ortaya çıkmışolan-bir Kalenderî zümresi- Seyyid Gâzi Işıkları tarafından sahiplenilmiştir.Hacım Sultan, yukarıda da zikredildiği gibi sürekli seyahat eden Germiyan iliiçerisinde Türkmenler arasında dolaşarak birçok mürit edinmiştir. Bu seyahat-lerde gayrı Müslimlerden daha çok beylik içerisindeki kendisinden hoşlanmayanveya tavır olan Müslüman Türklere, kendisi kabul ettirecek faaliyetlerde bu-lunmuş, Susuz’daki zaviyesinin bulunduğu yerde vefat etmiştir. Hacım Sultanvakfiyesinin tarihi H. 721/M. 1321 olup bu sırada Hacım Köyü mevcuttur.Germiyanoğlu I. Yakûb Bey bir zaviye bina ettirerek bu zaviyeye zengin vakıflarayırmıştır. Zaviyeye de eş-şeyh Dede Balî’yi şeyh olarak atamıştır. Bu kayıttançıkan sonuç, Hacım Sultan’ın XIII. yüzyılda yaşamış, vakfiye tarihi olan M.1321’den çok önce de vefat etmiş olmalıdır. XV. Yüzyılda yaşamış bir Kalenderîşeyhi olan Otman Baba’dan Menâkıbnâmede Hacım Sultan’ın nefes evladıolarak bahsedilmesi Bektaşî ananesinden kaynaklanmaktadır diyebiliriz.Menâkıbnâmede Hacım Sultan’dan doğrudan Hoca Ahmet Yesevî’nin dervîşiolarak bahsedilmektedir. Bektaşî ananesinin teşekkülünde Hoca Ahmet Ye-sevî’nin ve dervîşlerinin önemli bir yeri vardır. Bektaşîler halk arasında rivayetedilmeye başlanmış bu menkıbelerin içinde hem Hacı Bektaş Veli hem de Ha-

10 Mehmet Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvuflar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınla-rı, Ankara, 1976, s. 57-58.



cım Sultan’ı göstererek Hoca Ahmet Yesevî ile irtibatını ve benzer menkıbelerinteşekkülü sağlamışlardır. 11

3. Hacım Sultan Menâkıbnâmesinin Nüshaları

Hacım Sultan Menâkıbnâmesinin bilinen nüshaları üç tanedir. Bunlardaniki tanesi İstanbul Millet Kütüphanesi’nde (Ali Emiri ktb) kayıtlıdır. Birincinüsha Velâyetnâme-i Hacim Sultan adıyla kayıtlı H. 1309/ M. 1891-92 istinsahtarihli Ali Emirî Nüshasıdır. Varak sayısı 22, satır sayısı 17 olup rika ile yazılmış-tır. Millet Kütüphanesindeki ikinci nüsha, Hacim Sultân Velâyet-nâmesi adıylakayıtlı H. 1319/ M. 1901-2 istinsah tarihlidir. Varak sayısı 70, satır sayısı 17olup sülüs yazıyla yazılmıştır. Bu nüsha diğer nüshalardan muhteva açısındandeğil ama anlatım yönünden farklıdır. Büyük bir ihtimalle diğer nüshalardanfarklı bir koldan istinsah edilmiştir. Üçüncü nüsha ise Diyanet İşleri BaşkanlığıKütüphanesi’nde kayıtlıdır. Bu nüsha 29 varak olup satır sayısı 17 olup sülüsleyazılmıştır. Bu nüsha Ali Emirî Nüshasıyla benzer özellikler taşımaktadır. Ha-cım Sultan Menâkıbnâmesinin ilk yayınını Dr. Rudolf Tschudi tarafından Al-manca olarak yapılmıştır. Bu kitabın giriş kısmında Dr. Georg Jacop’la birliktegiriş kısmını yazmıştır. Metin kısmında Hacım Sultan Menâkıbnâmesinin ikinüshasının edisyon-kritiği yapılmıştır. Bir nüsha esas alınarak nüsha farklaradipnotta gösterilmiş esas kabul edilen metne parantez içinde diğer nüshadanilave yönüne gidilmiştir. Metin matbû olarak verilmiştir. 12 Hacım Köyündebulunan bir başka nüsha ise H. 1200/ M. 1785/86 istinsah tarihlidir. Bilinennüshalardan daha kapsamlıdır. Varak sayısı 73’tür. Satır sayısı düzensizdir. 10-12-13 olarak değişmektedir. Talik yazısıyla yazılmıştır. Hacım Köyü Nüshası-nın ilk on varakı diğer nüshaların hiç birinde yoktur. Bu kısımda Allah’ın yeri,göğü, kürsî, levhî, kalemi, ay, günü, melaikeyi yaratması ve Hz. Adem’i yarat-ması teferruatlı bir şekilde anlatılmıştır. Devamında Hz. Peygamberden ve nes-linden gelecek evliyalardan söz açılır. Menâkıbnâmenin birçok yerinde Hz.Peygamberden bahsedilmekte ona selam ve salavat getirilmektedir. Ayrıca yerigeldikçe Kur’an-ı Kerim’den bazı ayetler ve hadislerden de örnekler verilmiştir.

4. Hacım Sultan Menâkıbnâmesinde Tasavvufî Unsurlar

Sûfî çevrelerin tarihi, sadece tarikat ve tekkelerle sınırlı olmayıp neredeysegeçmişteki toplumsal kesimlerin tamamını ilgilendiren bir olgudur. Çünkü tasav-vuf geçmiş kültür hayatımızdaki toplumsal kesimlerin her birinin sıradan yaşantı-larından belli olaylar karşısındaki tavır alışlarına kadar her alanda etkisi olan birfaktördür denilebilir. Devrin sosyal kurumları olan tekkeler etrafında oluşmuşgrupları irşat eden zühdî bir hayat sürdüğüne olağanüstü/kutsal güçlere sahip

11 Rudolf Tschudi, Das Vilâjet-nâme des Hâdschim Sultan, Mayer&Müler, Berlin, 1914, s. I-XV.12 Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergah Yayınları, İstanbul, 1990, s. 109.



olduklarına inanılarak ‘velî’ şahsiyetler adına düzenlenmiş menâkıbnâmeler tasav-vufî unsurları barındırmaktadır.

4. 1. Halvet-uzlet

İnsanlardan ayrı yaşamak, mümkün olduğunca yalnız kalmak Hacım Sul-tan’da sık rastlanan bir durumdur. (HKN: 60b…pes sultan hazret halvet-hânesine girip ibadete riyazete tevekküle kâim oldı…)

4. 2. Riyazet-Mücahede

Nefsin isteklerine karşı savaşmak, nefse karşı yeme, içme, uyuma gibi doğalihtiyaçları en aza indirmektir. 13 Hacım Sultan gittiği yerlerde insanların arasınakarışmaz uzun süren riyazetlerde bulunur. (HKN: 34a…karahisarda bir beg varidi adına tugrul dirler idi birkaç kişiler gelüp buna söylediler falan kayanın dibindebir dervîş kırk gündür yimez içmez anda hırkasına bürinüp yatur…)

4. 3. Sabır-tevekkül

Kimseden bir şey istememek ele geçirilenleri biriktirmemektir. 14 Hacım Sul-tan kendisine yapılan kötü davranışlara karşı sabırlı ve tevekkül içindedir.(HKN: 34b…pes imdi hacım sultan hazretleri gelüp kara hisar kurbunda bir bü-yük kaya var idi anun yanına gelüp birkaç gün anda sâkin oldı bade kırk gün riya-zet çeküp tevekkül-i hak oldı…)

4. 4. Vera

Günahlardan ısrarla kaçınmak ve korkmak, haramdan şüpheli şeylerden boşheveslerden uzaklaşmaktır. 15 (HKN: 14b…sultanü’l-evliyâ hocâ ahmed yasevîkutbu’l-ekrem rûma göndermezden ileri kırk yıl tamam sâ’îmü’d-dehr ve kâ’îmü’l-leyl leylân ve nehârân ibâdet riyâzet takvâya vera a’mâl-ı sâlihya meşgûl oldılar…)

4. 5. Rüya

Sûfîlerin en önemli bilgi alma yollarından birisi de rüyadır. Sûfîler sürekli ola-rak Hz. Peygamberi rüyalarında görerek sıkıntılarını giderirler. 16 Menâkıbnâme-de rüya sık başvurulan bilgi alma yolu olarak işlenmiştir. Karaca Ahmet, DervîşBurhan, Hâcı isimli dervîş gibi Hacım Sultan’ın dışındaki sûfîler de rüya yoluylabilgi alıp sıkıntıları giderirler. (HKN: 36b… ol vakt sandukluda bir azîz kişi var idiismine hâcı dirler idi bir gice rûyâsında sultân-ı enbiyâyı sallallâhü ‘aleyhi vessellemmüşâhade iyledi cemi sahâbe-i Rıdvân-allâhü ‘aleyhim ecmâin belâsınca oturırlar idipes Muhammed Mustafâ sallallâhü ‘aleyhi ve selem ayıtdı ya hâcı bizim evlâdımız-

13 Kara, age, s. 110.14 Kara, age, s. 110.15 Kara, age, s. 135.16 Kara, age, s. 141-147.



dan bir kişi vardur ismine hâcım dirler var anunla yâr ol didi gine kıbleden yanun-dadur didi pes dervîş hâcı uyandı…) Hacım Sultan da sık sık rüyada Hz. Peygam-beri görüp ondan bilgi alır. (HKN: 42b/43a…sultân hâcım bir gice rûyâsında seyyidkevneyn resûlü’s-sakilîn Muhammed Mustafâ ‘aleyü’s-selâm müşâhede iyledi pessultân hâcım ileri varup Muhammed mustafânun mübarek elin ve ayagın öpdi yüzyire sürdi ricâ-ı hâcet diledi pes sultân-ı enbiyâ salavâtullâhi ‘aleyhim ayıtdı ciger-gûşem hâcım senün makâmun buradadur bunda karâr iyle didi allâhü te’âlâ cani-binden bu makâm size virülmişdür burada sâkin olup âhir ömrin bunda geçirsengerekdür didi yöri imdi allâhü te’âlâya ibâdet riyâzet tevekkül hak ol didi nasihâtiyledi sultân hâcım sırrum uyanı geldi…)

4. 6. İnsan-ı Kâmil

Tasavvufî düşünce tarihinde önemli konulardan birisi de insan-ı kâmildir.Özellikle İbn Arabî’nin yaklaşımından sonra bu kavrama birçok anlamlar yük-lenerek bir gelişme göstermiştir. İnsan-ı kâmil genel anlamda Hz. Adem, özelanlamda Hz. Muhammed’i işaret etmektedir. Buna ‘Hakikat-ı Muhammediye’denir. 17

Hacım Köyü Nüshasında diğer nüshalardan farklı olarak bu konumenâkıbnâmenin giriş kısmında ele alınmıştır. (HKN: 4a/5b…âdemin yüzinmedîne topragından yaratdı başını beytü’l-mukaddes topragından yaratdı gözinbeytü’l-harâm topragından yaratdı…gönlüni tevhîd nûrıyla bezedi ve hem gönlüniîmân nûrıyla bezedi ve ta’zîm nûrıyla düzdi…) Sûfîlere göre Allâh önce Hz.Muhammed’in nurunu o nurdan da kâinatı yarattı. Bu düşünce sûfîlerce,Kur’an-ı Kerîmde “Biz seni ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik. ” EnbiyâSuresi, 107. ayete dayandırılmıştır. Bu konu Menâkıbnâmede Hz. Peygambereatfen bir hadisle ele alınmıştır. (HKN: 9b…pes imdi allâhü te’âlâ celle celâlehabîbine hitâp itdi kâllallâhü te’âlâ levlâke levlâke lemâ halakau’l-eflâk ve dahıhalakatüke lâcel halkatüke il ekvân lâceldür yani ya muhammed maksud sensineger sen olmayaydın yirleri ve gökleri ma-fîhâyı yaratmayaydum seni benüm içünâlemi senün içün halk iyledüm…)

4. 7. Velayet

Hacım Sultan’ın göstermiş olduğu birçok kerâmet velayetinin bir delîli ola-rak menâkıbnâmesinde anlatılmıştır. Hacım Sultan sadece kendi velayeti değilbaşkalarını da velayet sahibi yapmıştır.

4. 8. Kerâmet

Hacım Sultan Menâkıbnâmesi, Hacım Sultan’ın göstermiş olduğu kevnî(maddi-suri) kerâmetlerden müteşekkildir, diyebiliriz. Hacım Sultan’ın kendi

17 Salih Gülerer, “Hacı Bektâş Velî’nin Halifelerinden Kolu Açık Hacım Sultan”, AKÜ AnadoluDil-Tarih ve Kültür Araştırmaları Dergisi,1996, sayı 1, c. 1, s. 93-105.



göstermiş olduğu kerâmetlerin dışında Hacı Bektaş Veli’nin, Bekçe Sultân’ın,Yağlu Baba’nın gösterdiği Kerâmetler de mevcuttur. Hacım Sultan’da görülenkerâmet motiflerinden bir kaçını şöyle sıralayabiliriz:

4. 8. 1. Hacım Sultan’ın kendi vücudunda cereyan eden kerâmet motifleri

Silahtan etkilenmeme: Hacım Sultan, müritleriyle Seyit Gazi Zaviyesi’ne gi-derken aralarına yeni katılmış bir derviş Hacım Sultan’ı öldürmek niyetiylehücum eder. Alca atlı bu kişi üç kez kılıcıyla vurduğu halde kılıç Hacım Sul-tan’a etki etmez.

4. 8. 2. Hacım Sultan’ın tabiat varlıkları ve eşyalar üzerinde meydana ge-tirdiği kerâmet motifleri

Irmağı yarıp karşıya geçme: Hacım Sultan ve dervişleri Seyit Gazi Zaviye-si’ne kurban için giderken yollarında bulunan Banaz Irmağı’nın taştığını vegeçecek yer olmadığını görürler. Hacım Sultan ırmağa karşı bir konuşma yapar.Bu hitap üzerine ırmak ikiye ayrılır, yarısı akar gider diğer yarısı olduğu yerdekalır. Kafile karşıya geçer.

4. 8. 3. Hacım Sultan’ın hayvanlar üzerinde cereyan eden kerâmet motifleri

Yabanî hayvanları hizmetinde kullanma: Hacım Sultan, Öyük Köyü’ndekisığırları kara bir boğaya güttürür. Boğa kurban edilene kadar sultânın hizmetin-den ayrılmaz.

4. 8. 4. Hacım Sultan’ın gizli şeyler üzerine cereyan eden kerâmet motifleri

Akıldan geçenleri bilme: Hacım Sultan, dünya ile ilişkisini kesip riyazetleuğraşırken Tuğrul Bey ve adamlarının susadıklarını bilir.

4. 8. 5. Hacım Sultan’ın mukaddes, insanüstü ve gizli güçleri üzerinde ce-reyan eden kerâmet motifleri

Hz. Peygamberi rüyada görme: Hacım Sultan iki defa rüyasında Hz. Peygam-beri görür. Ondan kendisinin yapması gereken şeyler hakkında malumat alır.

4. 8. 6. Hacım Sultan’ın biyolojik mahiyetteki kerâmet motifleri

Cinsiyet değiştirme: Menteşe ilinde bir beyin kız çocuğu vardır. Fakat beyoğlan çocuğunun olmasını çok arzu etmektedir. Hacım Sultan, beyin kızınınkendisine yaptığı hizmeti ve hürmeti beğenir ve onu erkek yapar.

4. 8. 7. Hacım Sultan’ın velîliğini kabul edenlere yönelik kerâmet motifleri

Başkalarını ermişliğe kavuşturma: Genç bir kızken erkeğe dönüştürdüğü ki-şiye Hacım Sultan kendi adını verir. Oğlum dediği bu genç, Hacım Sultan’ınduasıyla velâyet sahibi olur.



4. 8. 8. Hacım Sultan’ın velîliğini kabul etmeyenlere yönelik kerâmet motifleri

Başka bir velîye kerâmet kuvvetiyle üstün gelme: Hacım Sultan, Seyit GaziZaviyesi’nin şeyhi Kara İbrahim’i yıldırımla çarparak üstün gelir. 18

SONUÇ

Hacım Sultan Menâkıbnâmesi incelendiğinde, görüldüğü üzere; Hacım Sul-tan sık sık Zikrullah ile meşgul olmakta ve erbain çıkarmaktadır. Seyahatleriesnasında bir yerleşim yerine geldiğinde halkın arasına karışmayarak ibadet,riyazet ve tefekkürle meşgûl olmaktadır. Menâkıbnâmenin birçok yerindeKur’an ayetlerinden delil getirilmekte, Hacım Sultan’ın davranışlarının temeliniayetler oluşturmaktadır. Ayrıca menâkıbnâmede, Hacım Sultan namaz ibadeti-ne titizlikle uyduğu ve yeri geldikçe Kur’an’dan birçok ayeti ezberden okuduğuda geçmektedir.

Hacım Sultan, Hacı Bektaş Veli’nin en önemli halifelerinden biri olarakBektaşî ananesinde önemli etkileri olmuştur. XVII. ve XVIII. yüzyıllarda HacımSultan Zaviyesi’nde görev alan şeyhler Hacı Bektaş Dergâhı şeyhi tarafındanatanmıştır. Menâkıbnâmesi tasavvufî unsurlar bakımından zengin olmakla bir-likte tam olarak değerlendirildiği söylenemez. Bugün Hacım Sultan Türbesihâlâ işlevselliğini muhafaza etmektedir. Türbe ziyaretleri genellikle doğan çocu-ğun yaşaması, çocukların kazaya belâya uğramaması ve hayırlı evlât olması dile-ğiyledir. Bu amaçla kurban adağı yapılmakta ve kurban etleri ihtiyaç sahiplerinedağıtılmaktadır.

KAYNAKÇA

Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitapevi, Anka-ra, 2005.

Gölpınarlı, Abdülbaki, Vilayetname, İnkılâp Yayınları, İstanbul, 1990.Gülerer, Salih, “Hacı Bektaş Veli’nin Halifelerinden Kolu Açık Hacım Sultan”,

AKÜ AnadoluDil-Tarih ve Kültür Araştırmaları Dergisi, Afyon, 1996, Sa-yı: 1, s. 93-105.

Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergah Yayınları. İstanbul, 1990.Köprülü, Mehmet Fuat, Türk Edebiyatında İlk Mutasâvvıflar, Diyanat İşleri

Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1976.Noyan, Bedri, Alevilik Bektaşilik Nedir, Doğuş Matbaacılık, Ankara, 1985.Ocak, Ahmet Yaşar, Bektaşî Menâkıbnâmelerinde İslâm Öncesi İnanç Motifleri,

Enderun Kitabevi, İstanbul, 1983.

18 Ahmed Cevdet Paşa, Tarih, Ankara ,1967, I, 87-94.



_____, “Hacım Sultan Maddesi”, Türk Ansiklopedisi, MEB, İstanbul, 1983._____, Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler (Metodolojik Bir Yakla-

şım), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992._____, Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfilik: Kalenderîler (XIV-XVII.

Yüzyıllar), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992.Öntuğ, Mustafa Murat, “Hacım Sultan Zaviyesi”, Balıkesir Üniversitesi, Uluslar

arası Batı Anadolu Beylikleri Sempozyumu, 18-20 Ekim, Balıkesir, 2005,s. 191-195.

Tschdi, Rschudi, Das Vilâjet-nâme des Hadschim Sultân, Mayer&Müler, Berlin,1914.

Documents

Cilt I - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D242255/2011_GULERERS.pdf · 2016. 7. 19. · ya hâcım rûmda hâcım adlu ir çok olsa gerekdür senin adın kolu açuk hâcım sultân