CIv v iT üaT UeT A 1

mIRkUsarBagÁkay

The Royal University of Phnom Penh Biology Department 2001

General Biology I microorganisms

saklv iT üal½yPUmin ÞPñMeBj ed:)a:tWm:g; CIv v iT üa

20 0 1

មតក ជពក 1 ទពរ សមមតកមមដបងពេដើមកេណើ តៃនជវត (The Origins of Life -Early Hypotheses ) ១-ពេ ធនដបង (Early Experiments ) -------------------------------------- 1 ២-កេណើ តេកើតឯងៃនមរក រពងកកគ យ (Spontaneous Generation of Microorganisms) -------------------------------------------------------- 4 ៣-ករបងហ ញេ យេឃើញថកេណើ តេកើតឯងមនរតមរតវ (Disproving Spontaneous Generation ) --------------------------------------------- 5 សមមតកមមថមពេដើមកេណើ តៃនជវត ( The Origins of Life -Modern Hypothesis ) ១-សមមតកមមបរជព (The Heterotroph Hypothesis ) ---------------------- 6 ២-ករផតគន ៃនសមសធតសរ ងគ (Aggregates of Organic Compounds ) 10 ៣-ដណកដេងហើមនងរសមសេយគ (Respiration and Photosynthesis ) 12 ជពក 2 មរក រពងគកយ (Microorganisms) ----------------------------------------------- ជវតគម នមរកប (Life without Microbes) ---------------------------------- 2 ជវតគម នមរកបវទយ (Life without microbiology) ----------------------- 3 វទយ រសតេធវើឱយពភពេ កែរបរបល A science changing the world 5 មរកប (Microbes) -------------------------------------------------------------- 6 មរកបេនកនងបរ ថ ន (Microbes in the environment) -------------------- 7 សកមមភពមរកប (Microbial Activities) ------------------------------------ 8 មរកបនងជមងមនស (Microbes and Human disease) ------------------ 20 មរកបវទយ នងដេណើ រៃនវទយ រសត (Microbiology and the process of science) ---------------------------------------------------------------------- 28 មរកបវទយ នងអនគត (Microbiology and the future) ----------------- 32

ជពក 3 មរក រពងគកយែដលមនរបេយជន (Useful Microorganisms)------------- មរកបនងពភពែផនដៈ មរកបវទយបរ ថ ន ដ នង ទក (Microbes and Planet Earth: Environmental, Soil, and Water Microbiology) ----------- 1 េអកឡសមរកប (Microbial ecology) ---------------------------------------- 2 មរក រពងគកយេនកនងដ (Soil Microorganisms) ---------------------- 12 មរកបវទយកនងទក (Aquatic Microbiology) ------------------------------ 17 មរកបជអនករបយទធនងកងវក (Microbes as fighters of pollution) ------ 21 របហក (Pro Hok) --------------------------------------------------------------- 32 ផអក (Pho Ok) -------------------------------------------------------------------- 36 ម (Mam) ------------------------------------------------------------------------ 37 ទករត (Fish Sauce) ------------------------------------------------------------- 39 ករផលតចណ រ (Food Production) --------------------------------- 41 ជពក 4 មរក រពងគកយែដលបងកទកខេទស (Harmful Microorganisms) ----------- មរកបជធតកខវក (Microbes as Pollutants) ---------------------------- 1 ករខច រ (Food Spoilage) --------------------------------------------- 6 កឆលងជង (The transmission of Disease) --------------------------------- 11 ជងមយចននែដលបងកេឡើងេ យមរក រពងគកយ (Diseases caused by micoorganisms) ---------------------------------------------------------------- 11 រគនចញ (Malaria) ----------------------------------------------------------- 23 ជមងរេបង (Tuberculosis) ----------------------------------------------------- 25 េអដស (AIDS) ----------------------------------------------------------------- 28 ជង គ នងមល (Diarrhea & Dysentery) ---------------------------------- 32 ជងែដលទកទងនងរបពនធដេងហើម (Respiratory diseases) ------------ 34 ឥទធពលរបសមរក រពងគកយេទេលើរកខជត

(Effects of Microorganisms on Plants) ----------------------------- 36 ឥទធពលរបសមរក រពងគកយេទេលើសតវ (Effect of Microorganisms on Animals) --------------------------- 38 ជពក 5 េអដស AIDS -------------------------------------------------------------------------- 1 ពធពនយកេណើ ត (Contraception) -------------------------------------------------- 10 ជពក 6 របេភទៃនេកសក (The Variety of Cells)------------------------------------------- 1 វរស (Virus)-------------------------------------------------------------------- 2 បកេតរ (Bacteria)-------------------------------------------------------------- 6 របទសត (Protists)---------------------------------------------------------------- 11 ផ ត (Fungi)-------------------------------------------------------------------- 20 េកសកសតវ នងេកសករកខជត (Plant & Animal cells)--------------- 25

*******

1-1

ជពក1 I-សមមតកមមដបងពដដើមកដ ើ តនៃជវត

The Origins of Life -Early Hypotheses កមមវតទ ៖ -ពណនាពភសតតាងដែលបងាះញពកណណើ តណកើតឯងននភាវរស -ពនយលពណោធនដែលណោក Redi បានណធវើណែើមបរតតពនតយណមើល នង បងា ញណោយណ ើញ

ថាសមមតកមមកណណើ តណកើតឯងននែងកវ ដែលណេទទលយកណនាាះមនរតមរតវណទ ។ -ពនយលពណោធនរបសណោក Spallanzani នងបនាទ បមករបសណោក បាាសទរ (Pasteur) ដែល

បងា ញជាចងណរោយណោយណ ើញថា សមមតកមមកណណើ តណកើតឯង ននមរកោរពាងគោយពតជា មនរតមរតវណទ ។

រាបពានឆន មកណ ើយ មនសសបានណជឿជាកថា ភាវរសោចណកើតណ ើងណោយឯកឯង ឬណោយធមមជាតពរបធាតគមម នជវតកនងរយៈណពលដតពរ បនងៃ ឬពរ បោទតយបាណ ណ ាះ ។ចណពាាះណែើមកណណើ តននជវត ពមនណេកមានទសសនៈភានរច ណរចើនដែរ ។ អនកខលាះយលថា ភាវរសទងអសណៅណលើដផនែ រតវបានបណងកើតណ ើងកនងណពលដតមយណោយោទណទព ឬណោយអនភាពមយែអោា រយ ។ អនកខលាះ ទទលោគ លថារបោយននភាវរសទងអសងយឬោញោចណកើតណ ើងណោយឯកឯងពរបធាតខនជណរោមឥទធពលននកតាត ធមមជាត ។ អនកខលាះណទៀតយលណ ើញថាជវតណៅណលើដផនែរតវបាននាមកពពភព ែនទកនងភាពជារគមបននជវត ។ េនតណនាះណេបានណៅថា ភាវរសោចណកើតពរបសគមម នជវតឬោរ កណកើតននជវត ។ ជណនឿកនងេនតដែលថាភាវរសោចណកើតពរបសគមម នជវតជាមលោគ នរេាះកនងោរ សណងកតជារម នងជាអពផនតរញណ ។

ជនជាតណអ សបជនានណែើមបានណ ើញកដងកបនងពសណកើតណចញពភកននទណនលនល (Nile River)នងបានសននោគ នថា សតវទងណនាាះណកើតណចញពភក ។ ទសសនវទជនជាតរកចមាន កណ ម ាះោរសតល (Aristotle)បានេតថា មានណគមលោរណសកមមមយ ដែលទទលខសរតវចណពាាះជវត ។ ណគមល ោរណសកមមណនាះ េជាេនតដែលមានណៅកនងភក។ ជណនឿណផសងណទៀតរបសមនសស េសសណមើល នងនច ណកើតណចញពណញើស ឯកណត រ របណមាះណកើតណចញពសរាម នងរយណកើតណចញពោចសឆយ ។

១-ពណោធនែបង (Early Experiments ) ណៅណែើមឆន 1600 រេណពទយ ជនជាតដបលសចណ ម ាះ Jan Baptista Van Helmont បានណធវើ

ពណោធនដែលហាកែចជាគមរទេនតកណណើ តណកើតឯងននភាវរស ។ គមតបានោករគមបសសវោលណៅកនងោវណសើមណញើស ។ បនាទ បព 21នងៃមក រគមបសសវោលបានបាតអស នងមានកណត ររបណមាះណកើត

1-2

ណ ើង ។ Van Helmont បានេតថាណញើសមនសសជាណគមលោរណសកមមដែលបានបតរសសវោលណោយណៅជាកណត ររបណមាះ។ ឥ វណនាះណយើងបានែងថា ណសចកតសននោគ នរបសគមតណនាះខសណទកបាដនតមានអនកវទាោសតសតជាណរចើន នាសមយណនាាះបានណជឿគមត ។

បនាទ បមក ណៅពាកក ត លឆន 1600រេណពទយជនជាតអតាលណ ម ាះណោក Francesco Rediបានណធវើណោយចាបោរមមណជាណលើកែបងនវេនតននកណណើ តណកើតឯងណនាះ ។ ណេែងថាណៅណពលដែលណេោកោចសែលណចាលណោយរតវខយល ណេនងណ ើញមានែងកវណលចណចញពកនងោច ។ មនសសភាេណរចើនបានណជឿជាកថាែងកវកណកើតណ ើងណនាះ េណោយកណណើ តណកើតឯងពោចសឆយរលយ ។

ណោក Redi បានសណរចពណោធណមើលេនតណនាះតាមដបបវទាោសតសត ។ គមតបានចាបណផតើម ណោយោកោចរបណភទខសៗគមន ណៅកនងដកវឬកបាងច ។ មនយរបានាម ន មានែងកវជាណរចើនបានណកើតណចញពោចទងណនាាះ (ណមើលរប a )។ គមតបានសណងកតណ ើញថាែងកវទងណនាាះសោចដែលសឆយ រលយណនាាះ ណ ើយគមតណធវើោរសណងកតបនតណទៀត ណទាះបោចបាតអសកណោយ។ គមតបានរកណ ើញថាែងកវទងណនាាះបានោល យណៅជាែកណ ឿដែលបនាទ បមកណកើតណៅជារយជាណរចើនរបណភទ ។

ជាកដសតងេណោក Rediជាមនសសែបងបផតដែលបានណ ើញែងកវលតោសណៅជារយ ។

rUbTI 1 The Italian physician FRANCESCO REDI (1626-1697) was one of the first people to test the idea of spontaneous generation.

1-3

ណោក Redi បានណោយសមមតកមមថាែងកវបានណកើតណចញពពង ដែលរយបានពងោកណលើោច។

ណែើមបោកលបងសមមតកមមរបសគមត គមតបានយកោចមយែោកកនងដកវច នងោចមយែណទៀតោកកនងដកវបទរេបជត ។ ណោក Rediបានសណងកតណ ើញរយណ ើរចលកនងដកវច នងណ ើញែងកវណៅណលើោចណនាាះ ។ គមតកបានសណងកតណ ើញផងដែរថាមនណ ើញមានែងកវណៅណលើោចដែលោកកនងដកវបទជតណទ (ណមើលរប b ) ។

ពណោធនណនាះបានរតមដតបងា ញណោយណ ើញថាោចរតវដតោកណោយរតវខយលណែើមបណោយណកើតបានជាែងកវ ក។ វាមនបានបញជ កថារយជារបភពននែងកវណ ើយ។ អនកវទាោសតសតជាណរចើននា សមយណនាាះបានអាះោងថាខយលធមមជាតរតវោរចាបាចសសរាបកណណើ តណកើតឯង ។ អនកវទាោសតសតទងណនាាះបាននយាយថា ណោយោរបទរេបដកវជត ណោក Redi បានរាងសទាះខយលដែលរតវោរមនណោយណៅែលោចកនងដកវ ។

ណែើមបណឆលើយតបនងេនតរបឆងខាងណលើ នងណធវើណោយណេណជឿជាក អសមនទលសងសយ ណោក Rediបានណធវើពណោធនមយរណបៀបណទៀត ។ កនងោរពណោធនណនាះ គមតណរបើនសបណសតើងរេបពណលើមាតដកវវញ

rUbTI 2 Redi's first experiment. This experiment showed that meat had to be exposed to the environment before maggots would develop.

1-4

មតង ែចបងា ញកនងរប cខាងណរោមណនាះ ។ នសបណសតើងណនាះោចណោយខយលចលណៅកនងដកវបាន នងទបរយមនណោយចលណៅកនងដកវបាន។ ោចដែលណៅកនងដកវរេបនសបជត បានជាះកលន មកណរៅតាមរនធនសប ណធវើណោយរយធកលន មកពងោកណពញណលើនសប ។ ណោក Redi បានសណងកត ណ ើញរយបាងចលណៅរកោចកនងដកវណោយទណៅណលើនសប ។ រយទងណនាាះពងោកណលើនសប ដែល មនយរបានាម នកញសជាែងកវ ។ ណទាះជាយាាងកណោយ កគមម នែងកវណៅកនងដកវោចណនាះដែរ ។ ណោក Redi បានបងា ញយាាងចាសថា ែងកវទងណនាាះមនដមនណកើតណ ើងណោយឯកឯងណចញព ោចសឆយរលយណទ។

២-កណណើ តណកើតឯងននមរកោរពាងគោយ (Spontaneous Generation of Microorganims ) ៖ ណៅណពលដែលណោក Redi ណធវើពណោធនរបសគមត ណោក AntonVan Leeuwenhoekកបានរក

ណ ើញមរកោរពាងគោយណៅកនងែណកទកេរណោយកតសគមលផងដែរ។ ណៅណពលោកណមម សៃតឬែចលណៅកនងទកោឆ ត គមតណ ើញមរកោរពាងគោគ យរាបោនណកើតណ ើងណៅកនងទកដតកនងរយៈ ណពលពរបណមាាងបាណ ណ ាះ ។ ណនាះជាករណែចាសមយដែលបងា ញពកណណើ តណកើតឯងននភាវរស ។

កនងឆន 1745អនកវទាោសតសតជនជាតអងណេលសណ ម ាះ John Needham បានណធវើពណោធនខលាះដែលបណងើនជណនឿណៅណលើកណណើ តណកើតឯងននមរកោរពាងគោយ ។ គមតបានណោៃ រស បមាន ណចៀមនងណពាតកនងដកវបណផសងៗគមន កនងរយៈណពលពរបនាទណែើមបសមាល បមរកោរពាងគោគ យ ដែលោចមានណៅកនងដកវ។ បនាទ បមកគមតបទមាតដកវទងប ។ បបននងៃណរោយមក គមតណបើកេរបដកវទងណនាាះ នងពនតយស បកនងដកវ គមតណ ើញមរកោរពាងគោគ យណពញកនងដកវ ។ គមតបានណធវើពណោធនណនាះោរណ ើងវញបបនែង គមតណៅដតទទលបានលទធផលែដែល ។ ែណចនាះណោក John Needham នងជវវទណផសងណទៀតបានសននែគនាគ ថា មរកោរពាងគោយទងណនាាះកណកើតណ ើងណោយកណណើ តណកើតឯង ។

rUbTI 3 Redi's second experiment. This showed that maggots came from eggs laid by flies in decaying meat.

1-5

របដ ល20ឆន បនាទ បពោរណធវើពណោធនរបសណោក John Needhamមក អនកវទាោសតសត ជនជាតអតាលណ ម ាះ Lorenzo Spallanzani បានោកលបងណែើមបបញជជ កណសចកតសននែគនាគ របស ណោក John Needham ។ ែចណោក Needhamដែរ ណោក Spallanzani បានណោៃ រស បមាន ណចៀមនងណពាតកនងដកវប ។ បាដនតគមតណោៃ រស បទងណនាាះកនងរយៈណពលយាាងយរ ។ គមម នភាវរសកណកើតណ ើងកនងស បណនាាះណទ ។

៣-ោរបងា ញណោយណ ើញថាកណណើ តណកើតឯងមនរតមរតវ ( Disproving Spontaneous Generation ): កនងឆន 1860 េមវទជនជាតបារាងណ ម ាះ Louis Pasteurបានពាយាមបងា ញណោយណ ើញថា

រទសតកណណើ តណកើតឯងណនាះមនរតមរតវណទ។ ណោកបាាសទរបានេតថាមរកោរពាងគោយនងសបាមានណៅកនងខយល នងណៅជាសកមមនងបនតពជណៅណពលវាចលណៅកនងស បដែលមានោរធាតចញា ម ។គមតបានណធវើសមមតកមមថា ណបើមានដតខយលកមនោចផលតមរកោរពាងគោយកនងស បបានណទ។ ណែើមប ណធវើពណោធនសមមតកមមណនាះ ណោកបាាសទរបានចាកទកស បចលកនងដកវកដវង រចគមតែតកែបដវងោច

ជារាងជាអកសរ S នងទកមាតែបច (ណមើលរប d )។ ស បកនងដកវរតវបានរងបណមណរាេ ណោយ ោរោវាណោយពាះ ។ ខយលោចចលណៅែលស បកនងដកវ បាដនតមរកោរពាងគោយនងសបារបសវារតវ បានោទ កជាបណៅករាងអកសរ S របសដកវ។ ណៅណពលដែលដកវមនរតវបានណរ ើរាះណទណនាាះ ស បណៅដត លអ េគមម នមរកោរពាងគោយកណកើតណទ ។ មរកោរពាងគោយលតោសណៅកដកវ ដតណៅណពលដកវ រតវបានណេណផអៀងណោយស បខលាះ រមកែលទណនាាះ ដែលមានមរកោរពាងគោយ នងសបារបសវា បាណ ណ ាះ។ ពណោធនរបសណោកបាាសទរបានបញា បជាោថ ពរនវេនតអពកណណើ តណកើតឯងននភាវរស។

rUbTI 4 Pasteur's Experiment. This experiment showed that microorganisms that developed in a nutrient soup came from spores and microorganisms in the air.

1-6

II- សមមតកមមថមពដដើមកដ ើ តនៃជវត (The Origins of Life -Modern Hypothesis)

កមមវតថ -កណតនយមនយននពាកយោរកណកើតននជវត (biogenesis) ។ -ពណនាលកខខណឌ ណៅណលើដផនែនាសមយណែើមណៅតាមសមមតកមមបរជព ។ -ពណនាពណោធនដែលហាកែចជាគមរទសមមតកមមបរជព ។ បចាបបននណនាះអនកវទាោសតសតភាេណរចើនណជឿជាកណៅណលើោរកណកើតននជវត ( Biogenesis )ដែលជា

រទសតដចងថាភាវរសមានណែើមកណណើ តដតមកពភាវរសណផសងណទៀតបាណ ណ ាះ ។ បាដនតរទសតណនាះមានបញជាមយសរថា ៖ ណតើជវតែបងចាបកណណើ តណៅណលើដផនែយាាងែចណមតច ?

កនងដផនកណនាះណយើងនងសកាអពលកខខណឌ ដែលជវតចាបកណណើ តណៅណលើដផនែ ។ ១-សមមតកមមបរជព (The heterotroph hypothesis) ភាេណរចើនបានទទលយកសមមតកមមពណែើមកណណើ តននជវត ដែលណៅថាសមមតកមមបរជព ។

សមមតកមមណនាះបានបណងកើតណ ើងណោយអនកវទាោសតសតមយរកមតចណៅប ត ឆន 1920 នង 1930។ អនកវទាោសតសតដែលេរណោយណោតសរណសើរ កនងោរបណងើតសមមតកមមបរជពណនាះ េណោក A.I.Oparin អនកេមជវៈជនជាតសណវៀត ។សពវនងៃណនាះវទាោសតសត នមខបាន ណរបើរបាស នវ ោន នែងមៗននដផនក វទាោសតសតជាណរចើន ណែើមបណោាះសោយបញជា ោរកណកើតននជវត ។

rUbTI 5 ALEXANDER OPARIN (1894-1980) thought that cells appeared before genes or proteins. Modern Biologists do not agree on this issue. Some believe that genes appeared first. While others think that proteins appeared before cells or genes.

1-7

a-លកខខណឌ ណៅណលើដផនែនាសមយណែើម (Primitive Conditions on the Earth ) សមមតកមមបរជពរបសណោកអបាា រនសនមតថា លកខខណខ របនងេមណៅណលើដផនែរាបណោែឆន មក

ណ ើយណនាាះ ខសគមន យាាងខាល ងពលកខខណខ របេមណៅណលើដផនែនាណពលបចាបបននណនាះ ។

ឧទ រណកនងបរយាោសណលើដផនែនាណពលបចាបបននណនាះមានភាេណរចើនេោសត (N2) នង អក

ស ដសន (O2) ណ ើយនងមយភាេតចេឧសមនោបនក (CO2)។ េមវទនងភេពភវទមានភសតតាងបងា ញ ណោយណ ើញថាបរយាោសណលើដផនែនាសមយណែើមមានអរែដសន (H2) ចហាយទក (H2O) ោមា

ញា ក (NH3) នងណមតាន (CH4)។ កមានភសាតតាងដែលបងាះញថា សតាះភាពណលើដផនែសមយ ណែើមខពសជាងសតណាះភាពបចាបបននណនាះណរចើនស។ ណពលវាណទើបកណកើតមហាសមរទរបដ លជា មានសតណាះភាពមនទបជាងទកពាះបានាម នណទ។ មហាសមរទនាសមយណនាាះរតវបានណេពណនាថា ែចជា “ទកស បថាល ណៅត ”ដែលកនងណនាាះរបតកមមេមរបរពតតណៅណលឿនជាងកនងទករតជាកននដផនែ សមយទណនើប ។

b-សណយាេធមមជាតននសមាសធាតសររាងគ ៖ ណរោមលកខខណឌ សមយណែើម ដែលណទើបបានពណនាណនាះ សមាសធាតងយណៅកនងបរយា ោស

នងណៅកនងមហាសមរទោចណធវើរបតកមមណែើមបបណងកើតបានជាសមាសធាតសររាងគោញ ។ សណយាេសមាសធាតសររាងគអពវតថធាតណែើមអសររាងគ រតវោរនវថាមពល ។ ណេេតថាមានរបភព ថាមពលជា

rUbTI 6 Early Conditions on the Earth Compared with Modern Conditions. On the primitive earth the composition of the atmosphere was different from the modern atmosphere. The temperature was also higher, and there were more sources of energy for producing chemical change.

1-8

ណរចើនណៅណលើដផនែនាសមយណែើម។ មានកណៅបណញជា ញណោយដផនែខលនឯង ចហាយធាត វទយសកមមដែលរលយណៅកនងសសទបសបកដផនែ ថាមពលអេគសនពណផលកបណនាទ រ រសមោវ យអ លរតា រសមរពះអាទតយ នងការសម X មកពរពះអាទតយ ។ ករកមលកខខណខ ទាងអសកនះក ើយ ដែលអាច មានថាមពលរគបរានសារាបករបាដបកនងករបកងកើតក ើងននសមពនធសារធាតគម។ នយកកលអទត អាសតអាមកន នងសករបានកកកើតក ើងមនកគបងឆសកនងកា ងកពលក ះ ។ មានលទធផលពកសាធន ជាករចើនដែលាារទសមមតកមមកនះ ។

ណៅឆន 1953 ណោក Stanley Miller នង ណោក Harld Urey ណៅោកលវទាលយ Chicago បានណរៀបចណធវើពណោធនមយរបហាករបដ លនងលកខខណខ ណលើដផនែនាសមយណែើម។ ឧបករណពណោធនដែលបណងកើតណ ើងមានលកខណៈពណសស ណោយផទកឧសមន៤មខ េ អរែដសន ទក ោមាញា ក នងណមតាន (ណមើលរប 7)។ទកពាះកនងឧបករណណនាះជរញឧសមនទង៤មខណោយរតោត ណអ ចរតតដែលកពងបណញជា ញផកក ណភលើង ។

1-9

រប F

rUbTI 7 Miller's

Experiment Simulating

Early Conditions on

Earth

Boiling water

Water vapor

Condensed water containing organic compounds

1-10

ណោក Miller បានណធវើពណោធនអសមយោទតយ។ បនាទ បមកគមតបានណធវើវភាេអវៗណៅកនងឧបករណ នងរកណ ើញថា មានអ យណរ ោសតោមណនណរចើនរបណភទ អរែសានរ ោសតឡាកទច នងោសត ោណសទច ។ ពណោធនរបសគមតបានបងា ញណោយណ ើញចាសថាោរធាតសររាងគ រមមានោសត ោមណនដែលោចកណកើតណ ើងកនងធមមជាតណរោមលកខខណខ ដែលណេសនមតថា ជាលកខខណខ ណលើ ដផនែសមយណែើម ។

កចាោររបសណោក Sidney Fox ជាអនកេមជវៈ ជនជាតោណមរក បានចងឆលបងា ញណោយណ ើញថារបណតអនោចកណកើតណ ើងណោយែណណើ រោរអជវៈ។ ណោក Sidney Fox បានែតលាយ ោសតោមណនណៅសតណា ភាពជាង100ºCកនងរយៈណពលខសៗគមន ។ ោរណធវើវភាេណៅណលើសមាសធាតទងណនាះណរោយពោរែតមក បានណោយែងថា មានវតតមានរបណតអន ។

២-ោរផតគមន ននសមាសធាតសររាងគ ( Aggregates of Organic Compounds ) . សមមតកមមបរជពនាមកនវេនតដែលរបណតអនោញោចណកើតណ ើងជាទរងគមម នជវតដែល មាន

លកខណៈមានជវតខលាះៗ ។ ណោក Oparin បានេតថា ោរធាតែចជា របណតអនណៅកនងមហា សមរទននបណររបវតតោចរបមលផតគមន ជាបណត រជាចណងកមាក មាណលេលធៗបាន ។

1-11

ណោកបានណៅបណត ណនាាះថាកោដស វាា (Coacervates) ។ តាមសមមតកមមរបសគមត ទរង ោញទងណនាាះរតវបានរពទធណោយមាណលេលទកដែលបងកបានជាភាន សជវញ។ ភាន សជវញណនាះោច ណធវើណោយលកខណៈេមខាងកនងទរងណនាាះខសដបលកពលកខណៈេមននបរោថ នខាងណរៅ ។ ភាន សណនាះក ោចណធវើណោយមាណលេលរបណភទណផសងៗគមន សថតណៅោនដតជតគមន ដែលណធវើណោយរបតកមមេមោនដត ងយសសលផងដែរ។ កោដស វាារតវបានបណងកើតណ ើងណៅទពណោធនណោយរបណតអន នងមាណលេល សររាងគណផសងណទៀត ។

របទ 9 កោដស វាា (Coacervates) ពនតយណមើលណោយមរកទសសន ណោក Oparin បានណជឿថា មានរបតកមមេមជាណរចើនបានរបរពតតណៅណៅកនងកោដស វាា ។ ណោយ

កោដស វាាោនដតោញ វាោចបណងកើតបានជារបពនធេមជវៈមានលទធភាពបណញជា ញថាមពលព ោរធាតសររាងកណរចើនរបណភទ ដែលរតវបានសសបយកពបរោថ ន ។ ណោយោរសសបយកោរធាត ពបរោថន កោដស វាាោចធធាត។ កោដស វាាធធាតទងណនាាះបានណរចៀកខលនជាពរចណ ៀង ដែលមយ ចណ ៀងៗកបានធធាតបនតណទៀត ។ ទរងដបបណនាះោចជាភាវរសសមយណែើម ។ ណោក Oparin ណៅទរងណនាាះថាបរជព ពណរពាាះវាទទលបានោរធាតចញា មពបរោថ ន ។ បាដនតពទនមានអនក មាន កោចផលតកោដស វាាដែលោចសវយតណ ើងណទវបាន (Self-replicating) កនងទពណោធនណៅណ ើយ។

ងមៗណនាះ ណោក Graham Cairns-Smith ននោកលវទាលយ Glasgow បានណសនើថា “ោរពាងគោយែបង”ជារេោត លអសររាងគននែឥែគ (ណមើលរប H) ។ ែឥែគទងណនាាះ ដែលកណកើត ណ ើងណោយស

ណកងមរង ោចមានណរចើនសណៅណលើដផនែសមយណែើម ។កែចរេោត លណផសងណទៀតដែរ រគមបដរ ាែឥែគតណរៀបគមន តាមដបបដផនយថារបណភទ ដែលកណតណោយធាតបងករបសវា ។ ែណចនាះោរពាងគោយែបងទងណនាាះ ោចជារបភពពតមានែសខាន ។

ណពលខលាះ ក សឆគងោចមានណៅកនងែណណើ រោរផតគមន ដែលនាណោយណកើតបានទរងបដរបរលងម ។ អនកវទាោសតសតខលាះណជឿថា ទរងងមទងណនាាះ ដែលមានទរងផកទ លសមសសបរបសវា េជាេរពមព សរាបមាណលេលសររាងគ ។ ណៅទបផត សមាសធាតសររាងគឯកណទសជាងទងណនាាះបានជនស រេោត លែឥែគ

1-12

ទងសសង។ ណៅណពលបចាបបននណនាះ អនកវទាោសតសតកពងណធវើពណោធនជាមយរេោត លែឥែគ ណែើមបណធវើណតសតសមមតកមមងមណនាះ ។

របទ 10 : Structure of Clay Crystals ៣-ែណកែណងាើមនងរសមសណយាេ ( Respiration and Photosynthesis ) ណោយបរយាោសននដែនែនាសមយណែើមគមម នអកសដសនណសរណទណនាាះ ណេបានេតថាោរ ពាងគ

ោយែបងែណណើ រោរទរងែណកែណងាើមគមម នខយលខលាះ ណែើមបផលតថាមពល ។ ែណណើ រណនាះនង បណញជាញនវោបន អកសតណៅកនងមហាសមរទ នងបរយាោស។ ណោយចននពកបរជពណកើនណ ើង លទធភាពផគតផគងោរធាតចញា មកនងបរោថ នមានោរងយចាះ។ ែណចនាះោររបកតរបដជងនងណកើតណ ើងរវាងពកបរជពដែលមានអតថភាព ។ ោរពាងគោយ ដែលមានរបពនធេមជវៈោចណរបើរបាសោរធាតចញា មណរចើនយាាង រ ោរធាតចញា មោញជាងពកបរជពែនទណទៀត នងបានទទលអតថ របណយាជនជាងណេ។ តាមវធដបបណនាះ ោរពាងគោយដែលមានរបពនធេមជវៈោនដតោញណ ើងៗ ោចលតោសបនតចមតងៗបនតបនាទ ប ។

ណៅទបញា ប ោរពាងគោយនងលតោស នងោចណរបើរបាសថាមពលពនលណោយផកទ លសរាប សណយាេ ATP ។ ណនាាះេជាោរពាងគោយោចណធវើរសមសណយាេែបងបងអស។ ចណពាាះោរពាងគោយទងណនាះ ោរណរបើរបាសថាមពលពនលសរាបសណយាេ ATP នងណៅជាែណនើរោរទនទមគមន ជាមយ របតកមមដែលណរបើ CO2 នងទកកនងោរសណយាេោបអរោត ។ ពកណធវើរសមសណយាេទងណនាះបាន ផកល សបតរបរោថ នណោយបដនថម O2 ណៅកនងបរយាោស ។

1-13

វតតមាននន O2 នាណោយោរពាងគោយលតោសណោយមានសមតថភាពណធវើោរែកែណងាើមមាន ខយល ។ ែចអនកបានែងសោបណ ើយ ោរែកែណងាើមមានខយល (Aerobic) មានរបសទធភាពណរចើនជាង ោរែកែណងាើមគមម នខយល ែណចនាះោរពាងគោយែណងាើមមានខយលោនដតមានណរចើនជាង។

សកមមភាពននភាវរសបានផកល សបតរបរោថ នណលើដផនែទងសសង។ អកសដសនដែលបានផលតណោយោរពាងគោយរាងសទាះោរសម X ននរពាះោទតយ អសន(O3)ដែលបងកណ ើងណោយ O2 រាងសទាះពនលែខាល ងោល ននោរសមោវ យអ លរតា ។ ែណចនាះលកខខណឌ ថាមពលខពសដែលជារបភពណែើមនាណោយមាន ោរកណកើតននជវតរតវបានបផកល ញ ។

សនរ

១- ណតើោរកណកើតននជវតជាអវ ? ២-ណតើសមមតកមមពណែើមកណណើ តននជវតរបសណោក អបាា រនណ ម ាះអវ ? ៣-ណតើណោក Miller នងណោក Urey បានសនមតយាាងែចណមតចណៅកនងពណោធនរបសគមត? ៤-ចរណរៀបរាបណ ម ាះសមាសធាតននបរយាោស ដែលណេបានេតថាមានវតតមានណៅណលើដផនែ

នាសមយណែើម ។ ៥- ចរណរៀបរាបរបភពថាមពល ដែលណេបានេតថាមានវតតមានណៅណលើដផនែនាសមយណែើម ។ ៦-ចរណរជើសណរ ើសចណលើយមយដែលរតមរតវ ៖ ណោក Louis Pasteur បានបងា ញណោយណ ើញភាពមនរតមរតវននរទសតៈ (a) កណណើ តណកើតឯង (b) កោដស វាា (c) ោរកណកើតននជវត (d) ោរជាបទកទងគមន ៧- ចរណឆលើយបណពញលបាះខាងណរោមៈ . សមមតកមមពណែើមកណណើ តននជវតដែលបានទទលយកខាល ងជាងណេណៅថា ----------------។ . ------------------------េជាែណណើ រោរផកល សបតរជាបនតបនាត បដែលណកើតណ ើងចណពាាះរបណភទ

(species) ណៅណពលណនាាះ ។ . រទសតដែលភាវរសមានរបភពណែើមដតពភាវរសណផសងណទៀតណៅថា -----------------------។ ៨-ណតើណោក Redi បានសននោគ នថារទសតកណណើ តណកើតឯងមនរតមរតវឬណទ ?

1-14

ចរពនយលចណលើយរបសអនក នងបញជជ កនវអវដែលណោក Redi បានបងា ញណៅកនងោរ ណធវើពណោធនរបសគមត ?

៩-ណតើរបកេណ ើញមរកោរពាងគោយរបសណោក Van Leeuwenhoek មានឥទធពលណៅណលើ

ជណនឿរបសអនកវទាោសតសតពកណណើ តណកើតឯងយាាងែចណមតច ? ១០-ចរពណនាពណោធនរបសណោកបាាសទរដែលណរបើដកវោកស បដែលមានោរធាតចញជ ម ។

ចរពនយលណ តអវបានជាពណោធនរបសគមតបានបញា បេនតននកណណើ តណកើតឯង? ១១-តាមសមមតកមមបរជព ណតើមានលកខខណឌ េមនងរបអវខលាះដែលជាលកខណៈពណសសននដផនែ

នាសមយណែើម? ១២-ណតើសមាសធាតសររាងគរតវបានសណយាេណរោមលកខខណឌ ននដផនែសមយណែើម យាាងែច

ណមតចខលាះ ? ១៣-ណតើសកមមភាពននភាវរសបានផកល សបតរបរោថ នណលើដផនែយាាងែចណមតច ?

2-1

ជពក 2

មរក�សរពង

Microorganisms េសចក�េផ�ម

តពកកេកកតជជកេតលផតផដលរត 3.5 billion ឆា មកេរ េដរគមះធកផចធក

ផ�រភាេភ� ករ� ក�កកកក ត ក រកៈចកលផតផតភពេផភេេកសកៗតេគតេនធតកជយស

ផកពជតជដេភកចលតកេ េេេតលផតផដ�រ� ។ឌសក (dinosaurs) លផតធដេភកសកតផ�គេតលផត

ផៗតជយសផកពជដលរត 65 លតឆា មកេរ�

លត�ដពក�កឌណ ជយសមរត�នគធេជតដជក�លផតផេកកធតដលរត 2 billion ឆា មក

េរ ជេេ េពតលផតធតលកមដករក�ៈ ះ តដត� (anaerobic microorganisms) ត

កយស ះ តាកសលសត� េេេពតលផតមដកមះជជក�តណតកលស�េត �េផ�មផតកាកស

លសត ាកសលសតេតរហក�ផចធធកពតសន � មដកម េផភេកសក េរដេភក ះ តដត�េស�កយ

ាស�លកធកតជកជយសផកពជេជទ� មដកម លផតសត� ពរ� �យសមតេយរធពតតម

ដករក�ៈចចតាេតរ � មដករក�ៈដ�រ�យ លត�ដ�រធត ផតដេយជតណ�

ដសតេ ធតាត�េនមដកមយាស�ជយសផកពជ � មេ េកធតាតេកកេកដ�រ?

ជជក ះ តមដកម (Life without Microbes)

មតសភធេដចតជកលកដៗកពពគៗក�មដកមេនាស�េតរ ធេរកកឌ� ផ�ារ កមត

ផេជផក� ជផ� រ (colds) ផ� រគ (influenza) េាផស� (AIDS) នសតាេនជ (cholera)

េនជកេ (tuberculosis) តជឆ� េផភេកសកយាស�ជកលកៗក�េតេៗតឆ �ផក � េជជក

លកឈ �ចណន � េផផល� េេតេចកេកសក�កេផមចក�កដឆតមដកម លផតេគតេ

ដចនហក រលតផតកផតធតដេយជតណ� កេឌ� ណកេេកាផ�រជកលកលតធតយ េកសក េត

ះ តមដករក�ៈកលេឈកាព �កល នហក សកតតកយេយរតតច�េ�ររ� ��

លត� កដៗកពពគេតរនចធកេគតេនជជកដ�ផ�េដក�មដកេជទ� ាាកតធតនកមះឌ� ភ

ខ� ចតជ នជកសេតកៗក� �ៗក�េកកន �លតេផប លផតធគមះតកស�េេកាេ�រេជសតគ

កស�ាាកជេគតេធតតត � មតក យះ តាាកត �េផ�មដតរនហកកេជ � នហកលផតត

ាស�មតេជជរច� ផចធរច�េ រច�េចសមធ េផម � សកត�រតរតេចសមមតនចកលនហក

លផតសកសកសកស�ៗតេក េ ះ តមដករក�ៈេេ កាេ�រេជសត លផតជកល

នហកសកតយេយរ� ដក សចសកត តសកតសមដកផកេកសកតនចៗក� �េេេពត

2-2

ក ក 11 Could we live without microorganisms? a) If micro-organismas did not decompose and recycle dead organisms, this picture would have no plants or animals. b) Nitrogen-fixing bacteria help to fertilize the crops shown here. c) Animals like goats, sheep and cattle have microbes in their stomachs to help digest the grass that they eat. d) These orchids cannot survive without the help of a fungus that helps them to absorb water and nutrients from the soil.

2-3

ធម ា េតរកលដភនហកកាកក (aquatic food chain) ដកជពលផកយសមេេតម

ដក រក�ៈ លផត �កមពតដពរនកក ត លតធកក �លផតនចេដ ដៗស�សន �

ដកដក �ជជក� ះ តមដក រក�ៈកសះសេយជយេយរសកតកស�េេកាកករតកកសមដក

យាស�នចតតច�េ�ររ� �� ផេចារលដភ នហកតមេេតលផតផនច តរសតធេរ

ក� កលកេតគមះធកតរកសពសកត តកកងធក នចតឈ �ធត� យ� � � រករក

ច� មេេការកសពជកស�យេយរ នចតមតដកក �ចតេកាផ លផត ដកជៗតេដ ដៗស�

េតកកងធកេក� េតដតររករកច� មសន �កតកលស�កកងធកនចតរ� �េរ�សកត

លផតសកកងធកធនហកក�នចតៗក� �េតមលផក� េត ះ តកកងធកតសកតសន �កេជ

មតសភេ នចតរ� �យេតតផកធមតជកស�ន �លតដេភក លផតង �ជក ា ធ

សយ �ផ�ដស�េេេតពភព ះ ត ជជកេតរ�

មតេពតតច�េ�ររ� �េនចតធតកកសនេផភេ ផចធកផកផេយមធដយរក

ឌណ � ដសតេ ះ ត មដករក�ៈកសះសេយជកស�េេកាសមដក លផតេ�កាកសលសត�ក�ក

ណ� តកធឌាកសលសតកយស េតពភពេលកេកេយរាកសលសតកយសតចរ

យឆ �ករស � េេេពតេយរកៗក� �តនហក លតមផតកេតមដកម ផចធ រ ត

ា េពកធេដចត ដធស ត កកសាជ ហក�ផចធលតធតរករសខត� េកសកេរ� ដពតេត

កកសនចតលតផេឌ កកលករករកសកនៈេេកាសឌត�នជេកសកេរ េ នច

តរ� �យាស� ា �

ធសណត ជតកខេតេតរធកសេមតសមសកេរគលផតមតនចតេកកធត

េក� េយរធ េរកកឌ� េដរមរត�នយេផត�កជយសផកពជតជកស�ជេដចតេត

ពភពេលកេេតរក�េត ក�មដក- រក�ៈេេលកកស�នតធតជជកត�េកសក � កកមកស�

ធម ា េេេតេលកេតរកមតសភ ត មដករក�ៈ ធកខតមតៗត លផតេកកត

ៗតតជផតដេយជតណយេដចតមរធពជក�ធតតសកមះពកស�មដក- រក�ៈ (ក ក11)

សតកត�ផរ េកសកមះ ពមដកម ាតដ�រលផតៗច�សន �ដកដក �ជជកមតសភេេេតភពលផតផេតរ?

ជជក ះ តមដកម ជក (Life without microbiology)

សខត�ផចមដកម លផក ធពេសសមដកមផ�ត�ផតនដកក�េគតេនេជកចក�កកតក�េផត� �

មដកមមជក លផតសកសពមដករក�ៈ ៗតេ�កនជគផ�ធតដសកេព តជកេកក�សត�

សន �កដកេដឆត មដកម លផត�េដរា ក� � ចេឌរផពមដកមជកៗតេ�តន

មតសភពកផេដ�េគសេតមតសភមត “ផណក�តធសតមដកមជក”លផតធករេពត�ក�

កណ� តខចតសកជកភក19 សកជកភលផតមដកមជកៗត ផ�ត�ាកដេយជតណធេដចតសន �ជជក

2-4

មតសភត�លកធតសជក ព តគត�ដយតមដកម � មតេពតេយរ កយក�កត កមដករក�ៈ

តជេេលកមតយត�ក �កេ ទេេេក � ះ តជគក�កជេកតឌស(tetanus) ជ សតកផ

េជ(polio) ជកកធត�(whooping cough) េនជឆ�ក(Rabies) ជខត�រ� ក�(Diphtheria) តជ រ

�ត�ជជកេផភេកសកលផត�េនធតមតសភរ� �ធេដចត � ះ តយា �កកច(antibiotics)ស

ន �ពៗតជាករត (scarlet fever) ជដជមតសតេ(epidemic typhus) ជល ស�(plague) រជ

ធផ �មដ េផភេកសកលផតសពត�េតរនចពៗតៗត ណ� តេនមតសភន �លតរ� �មត

ជសមា �កកច � មត េពតកកេ ទា ដឆជឆ� ាាកកស�ៗតផត�ន4០ឆា ដកជៗត

េជក�កកធមតសភស��

ដយរកឌ� េេា �េជ�សតព2០០ឆា មត ាាកនចជដករតកងដឌខ ះ តាយមជកេន

ខះ ស�េាសត� កកកក ធដយរកឌណ ដកជៗតក�កកេដរា ក� ផេចារេជមតសជកកកេក�

កសឌត�ពមតសភដកជៗត ដមតតក�កាគកចកេជរេតេតមផផ�ជ� កសឌត�

យេតរចតជនសតាេនជ(cholera) េនជ នកមត(dysentery) ជដជមតេ�រេជសត(Typhoid fever)

តជធផ �មដេផភេកសក លត� ះ តាាកណធា ក� ៗតផេកេេសមេយរ� មតសភៗតរ� �

េតជយេយរេតពៗតផពដភពមដកមកស�េក� េេ េពតេជផកកសឌត�

លមក កកេយមេចទពសរជមត�កស�េជ សឌត�យេយរដកជៗតក�ចតកាដពតេ យក ចរ�

ដបយកេយរនចតរក ៗ ចហចេេេពតលផតធតេភ��រ� ក�ខ� យចតេកាាឌ� ច

តជេ ដភពផៈក�ផៈ �ក�ករ ក � ពបសកឌ� ក ះ តកដក�កពតក ៗតយមដករក�ៈ

លផត�ជដជមតចរកក (Bubonic plagues) េហ Black death លផតៗតសធ� �ដធជតាក

ាស�មជ ត តនកកតកកត ាក ាស�ករេពត3០០ឆា �

មតដកមលក ះ តមេគៗក �កត�តកកយ� តតមដកម មកេតសដពកស�េជ េណស រ

េក េជេេដតរជគ េផភេសន �ក�កកេនមដករក�ៈលផតផ� ទនហកកស�េជយ

ឆ �ករសេកសកផ� កហតេ ស�ក ដលក�ាត ដជក� រដត ធមេគៗលផតេជេដចតេដ

ផកេផមចពតកេពតកដចនហក� េត ះ ត េចកេកសក�កតធ មដករក�ៈត

សកតតកសដ �គ�ធធកធាាកដជកដលជចសន �ដភពផៈក� ផៈ �នហកមតសភ� មដកម មត

ដកមលកេគតេននហកដច េណស រេក េេៗតផ� ទផតផណេេមតេពតដមត ផតេកសកផ

� ដយរកឌណ រ េេកាដេកសេាសកក � (Ireland) មដកម លផតផ� ទផកៗន ៗតេគតេន

ៗក� �ដពភនហកតដេកសេតរយ�ក�កណ� តឆា 18០០ យេនដធជតេាសកក � ១ លត

យក�រ� �េត កតរនហកលកកាករេពតមឆា េណស រ�

2-5

សមកេតេេតរធតតកងឌរតដេសកធសមលផតពយត�ធតកាភជ។អតណេត

មដកម ជក � ដសតេ ាាកេគតកាេ�កពតកាពពភពមដកម ាាកតកក�សត�េ ទមដកម យ

ាស�េយរផ�ត�េនាាកត ពកកកស�កជជកេេេតលផតផករកផត�កជដឆក �កត�ត

ជម� � មដកម េេៗតរភ�ន �កៗជក េន �នកមះឌ� ផកតជជក�

មដករក�ៈេេលកធសដកជផ�េដរា ក� លត�ក�ធសមតេមក�ផ�តចេ�រេលផក �

ធកតលផត មដកមជេដចតេេខេ�

សតកត�ផរ េកកសកសាពមដកម ជកៗតេតកកពស�ជឌពជជកកស�េេកស�មតសភយ

ផចេម�ច?

ជករោស�េគតេពភពេលកលដដ�ត (A science changing the world)

េយរករផ�កចកស�ក�េត ក�មដកម ធត�កេពតគមរធេេតមតសភ តពភពលផតផ

ធកេ� ាាក មដកម ជកេគតនជជកមះេេតមដករក�ៈកចតកយេយរ � មដកម ជកយ

េយរច �ត�ផពសកមះ ព កស�មដករក�ៈ តផត រ�ត�កស�មកេតមតសភផលផក

� ចេឌរផយេតរជេេតកកពស� ជគរោស�ដក�កពតកកតកលស�កស�មដករក�ៈ

តធាចកធតជ�កេពតនដកក�កស� តេ�ត ធាកកធតជសកមះពផ�ធត

ដេយជត�កស� � ផតដេយជតណមដករក�ៈ ធតេតសពកាតជក�េ េកសក ៖ េតសពាត

ាតលផតេៗតផាពជជកកស�ជកស� តពេផមកេឌ កតជជកផ� ត� លផតៗតមកពមដកម

ជក� មតតប តដជរផ�សខត�តកសកសពចតតន �មតាស�កស�មដកម តេធជជតកាតជក�

លផតេគតេកកស�េេកស�េត�លកសកល តធមេគៗសន �េេមតេ ទពភព

េលកេយរ ជមដកម ជក លផតធជករោស�េកេកកេកេតចផតលកធ3០០ឆា មតេតរ

េណស រ�

*កកកេ ទពភពះ (A new world's Discovery)

េេឆា 1674 Antoni van Leeuwenhoek លផតចតចក�េដ លកជពដកេតតត តាឌក�ផ�

ពេសសកស�ក� ៗតកកេ ទពភពះេតមដកកសភតណផ�រម�ធកស�ក�(ក ក12)� ាកព

ពភពមដករក- �ៈេតរដកជៗត �នកមះឌណ មត�តេតាាកជករោស�មចតតកចលផត

នចត�ផចតស� លត� ះ តាាកណ លផតរ� �ៗតេ ទពមតមកេក � “សកតកចេ ”

("animalcules") លផត Leeuwenhoek ៗតេហមដក- រក�ៈយេយរេេកាតដកធេដចត

ចត �េរ តសកសតកដកមក (Royal Society of London) ដកជៗតកកេ ទេេកាធក�កស�

ក� េេកាកកត (�ក, ដក�) តេេកានហក � Leeuwenhoek ៗតេគតកាេ�កមដកម េេ

កាជកលផតៗតមកពេស�កដជ �មជមតប តលផតក�ច �ផ � មដករក�ៈហក�ផចធ ធតេេ

2-6

ដជ �កកលត�យាស� � ក�ៗតនកឌ� ធក�មតសភេផ�កមដករក�ៈ េដចតធ

កលត� លផតដធជតយាស�កស�េេកាដេកសរក �កស�ក�� កកជេរទកស�ក�ៗត

េ�កធយ ដកជពកស ា លផតធត�កេពតេេតកចដកដដលដតជករោស�2០០ឆា

យ� �មក� យ ដកជពកស ា េយរសេេេេត េផមកេឌ កមដកម �

ក ក12 a) Anton von Leewenhoch holding his simple microscope. b) Drawings from his notebook

showing some of the microbes he observed.

មដកម (Microbes)

មដកមកមធតដេភកជកស�សខត�េ ដកសលាន(Protosozoa) រនេមតេ ទេតមដក

កសភតណ (microscopic algae) ផភកេមតេ ទេតមដកកសភតណ(microscopic fungi) ៗក�េកក េរ

តជកស� េយរជេដចតធជកស�ភកេសក�េត ក�ធតដ�រផចធផភកmolds តរន

នចដកជៗតក�កកធ ពរេសលផក � ៗក�េកកធតកក �េសរង � កក �េសកស�

ដកសលានធតតកងឌរដហក�ដលរត កក �េសសកតលផក� េសកស�រនផចេស

កកងធក ចលឌកភផភកធតកក �ដហក�ដលរតេស កកងធកលផត ះ តក�ក ភត ផេចារៗក� �

តកេ ពេគតកសះសេយជ � តេ ពផច ា យាស�េតរក�េត ក�មដករក�ៈមតដកជៗត

ក�កកធេសសកត រកកងធកេក � ជកសដតរកក �េសយាស�តដកជៗតកឌក� ធ

ជតកមតលមតធេសេក � ដកជៗតេជក�កកធមដកម រម�ធធេជ� ក ក 13 ត

េន មដករក�ៈកយតដកមមតមេ�

សតកត�ផរ េកាតធតកងឌរកមកស�មដកម យាស�? េកដេភកេផភេតមដកម ដស ា យផច

េម�ច?

2-7

មដកម េេកាករ ត (Microbes in the environment)

មដករក�ៈហក�ផចធកស�េេដជ �កកលត�កាមឌខ តជជរ (មឌខ តជជទលផតផ លផត

ធតជជកកស� េេ)� មដករក�ៈធតេេកាចឌនហកកស�េ េេកាកកលផតេេដ

ដៗស� េេេតដត �ដត េដ ដៗស� េេេតសេតសក�ក� កដធតពក តេេេតដ�តដៗតកស�

េ� េេកាដត�លផតេផកផេយមធត ផ�កេេតមដកមេដចតដេភក � ដេភកផ�េដចត

កស� នចេធតដេភកដ�រកស�េេកាមជមតប តមតដក� មដកមដ�រដកជៗតជដករេេកា

សយ �ដត�ដកធក�េស�សកេេេដចតជកលមដកពេតលផតផ� មដកម ដ�រេកសកតក លស�ៗតយ

តេេកាកកេេ� េចទពេដមផលផតធតសកឌយ ព 95oC តធតយេហចណស�មដេភក

នចកស�េេកាកកលផតធតសកឌយ ព105oC � ធតដេភកៗក�េកកដ�រនចតកលស�កានសក

ក ក 13 ៖ Some examples of microbes. a) Mould b) yeast for making bread c) bacteria d) protozoan e) algae f) viruses

2-8

សនតផកចខ � លផតសធ� �ជកស�ដេភកេផភេកសកេស�កលកយាស� � មដកមផ�កេកសកតកលស�

យឆ �ករសេេកាកកក េតេដ ដៗស�រករកច� មកលកចកចពកាកយស�

មដករក�ៈធេដចតកស�េេេតដ�តដៗឌមតសភ-សកត តសកធេជេេកាធក�

តព �កល នហក� េេកាេ�រេជសតគកស�ាាក ធតៗក�េកក1០ផតេសរក�ៈ

យមត� គមះតេេកាលមក ស�កកស�មតសភធតៗក�េកក 1/3តកត�កស��

លត�មតសភេជេដចតមតៗតផពជក�ធតមដករក�ៈន �លតេផលផតកស�

េេកាដ�តកស� េជេក ពេដ�រធគមះតមដកមយេយរមតេ ទសកមះពសកករ តមតណ� ត

េធតជម�ាតេក � មដក- រក�ៈមតេេយសយេយរ ធមដករក�ៈកាេ�រេជសតលផត

ធគមះតកមកស�ធមគះតកស��

ធតពងស�តេដចតកាកកឌក�មជមតប តលផត ះ តមដករក�ៈ ពេដ�រធត

កលត�ផចេតរលក មចតតកច េណស រេេេតលផតផ� ដយរកឌណ េេកាភាេភ�កពផ�រ មដកម ៗត

ដកជផកង �ាស�� េេលផាកខ កាតរក�ៈកស�មតសភធតសដពតពធតផ�កមដកម េក

(ចេ�រមតសភតសកតេផភេកសក “លផាកខកា ”ជមតន�� តព �កលនហក រ លផាកេដេ

ស�តដត �ផេយមលផត រផ� ត�ធមមជមតប តេដេេក) � កកដកកស�ាាកធគមះត ះ តមដក

រក�ៈេក� ទមតជកនជធតកស�មតសភធតសដពតក�ផច ះ លផក ះ តមដកមេក

(Microbes-free) េតកលតលកមដករក�ៈលផតេដជ�កចតមកេេេណ� រនសតាេតមដ

ក សលសចក តាណ� កធេផម � កកេយមេេកាេផ� កេយម ះ តេមេនជេក េយរដកជៗតឆ� េម

េនជេត មដករក�ៈ គមះតតលមកេេេពតេ ទមកេដេក�េត � សកនៈខកា

កស�មតសភធតសដពត ះ តមដកម តកលស�េក � ដ�តមតសភធតចតតកក�កផ�ធត

ដសកេពលផតតចតតមដកមេេេតរក�ៈ- តធគមះតៗក�េតេសណ

លផតលកេចទពផ�ខេត � េតរកចតតកក�កយេតរដកជ ៗត� តធកត�ផព

កយក�កតកមដករក�ៈតមតសភ ចតតកក�កយេយរដកជៗតក�កក ធលផាក

មតកមះជគមដកម ជក�

សតកត�ផរ េកកៗមដករក�ៈេេេតលផតផយផចេម�ច េ េដ�េគសេតកៗ

មតសភេេេតលផតផ?

សកមះ ពមដកម (Microbial Activities)

ជជកដកជ កសកមះពជមជជរ � ជកស�យាស�ដកជលកនចលតរកជមពមជមតប តកស�

េេធ កក �លផតនចសធតកមះេកាសធសរកេស� លតជមេតរតលកកតជម

េផភេកសក លផតដដពក�េ េេការក�ៈ េហេមតតស (metabolism)� �កេពតលផត

2-9

មដកមជរេតមជមតប តកស�េេកស�ធ កជរដកក �ជទផ� ត�តកមះពេមតតសយយកស� �

ជកេផត�កៗផ�ក�តកលកស�មដកម ជធភពត សណេរ លផតផេឌ កេមតតសកស�

មដកមជេដចតមតេកកងេយសផត�មតសភេ េរកកឌធេដចត លកធផ�ត�ផតដេយជតណ

ផត�មតសភរករ តយមតេជទ�

*សកមះ ពធតាកដេយជត� (Beneficial Activities)

មដករក�ៈកមជ ជយតតមជគន �មតាស�ចេ�រករ ត ចេ�រជឌពជជកកស�

េ ត ចេ�រកត�ផពផេឌ កដដពក�េតជជកកស�េេកស�េ (តន1-1)� េយរមដក

រក�ៈដកជៗត ពឌ� យេេលផាកខេផមតជពកេតរក�េត េតតាកតជសកមះព

ធតាកដេយជតណេកសក�

តន1-1 កយផតេដយជតណលផតៗតមកពមដករក�ៈតសកមះ ពកស�

េេកាមជមតប តគមះធករ

សកមះព ផតដេយជតណ

លករករកសកន

ៈកស� រកសពសកតត

លកឆារករកច� មេកជទកាមឌខ តជជរ

ផតកO2 មដករក�ៈកាកកេគតកសះសេយជ េ�ក O2 �ក�កណ�

តតកធឌ O2 កយស�

ដក�កពតកសកតតកចដ ជម�សកតតកនចជដក�កពតកសកតចដលផតផ� ទដ �

ផត ផណ (ធតពតត�េេកាេមេកសត)�

�ធមដករក�ៈ

ក�ក

ផតករករកច� មសន �គះតកស� តក �កត�តេមេនជក

េន� ជម�ផត�គះត�

េគតផេធតជ (ជយ �តដក

លសត)

ៗក�េកកមចតតលតតដកលសតកយសធកក � លផតកកង

ធកនច េដ ដៗស�ៗត�

េគតេនេដក ត

សកតក�ក េាសផកេកសក

ធតជជកកស�េេ

មដកមកលធកលសតកសេេកាព �កលនហក

កស�េដក េចសម តសកតសេ ះ េផភេកសក នចេសកតយ

េយរដកដក �ជជកៗត េតមតនច កលនហកៗតេ ះ ត

មដករក�ៈយេយរ�

លដភនហកកាកក

(Aquatic food chains)

មដករក�ៈកសះសេយជេេកាកក ផ�ត�មពត ត

រករកច� ម េផមចដកដក �ដ�តផ� ត� តច� មសកតសេេ

2-10

កាកកេស�កយាស��

លដភនហកេតេក

(Terrestrial food chains)

កលកេតមដកម ផ�ត�រករកច� មដកជកេតាាកេគត

កសះសេយជ លផតដកដក �លដភនហកេេេតេក� សកតេត

េកមចតតកស�េេនស េតរក�ៈកាកក

ផេចារលដភនហកកាកក តលដភនហកេតេក ធតាត�កកយក�

កតធម ា �

ផ�� រកពត ផតកផតលផតធតធកពតតជកស�ដ�រដកជៗតតស

េតរកសកមះព កស�មដកម ធគមះត�

សន �កាតជក�កស�មតសភ (For Human Application)

សកមះព ផតដេយជតណ

េតចរ រេស រេដស តផតកផតសនេផភេកសក�

ផតកា �កកច ដភពតផតកផតេសធេដចតលផតដកជៗតេដ ដៗស�សន �

ដឆេត ជម�ឆ� មតសភ តសកតផកេកសក�

ា សធ� �សកតតក

(Bio-

pesticides)

មដករក�ៈសធ� �សកតតកដេភកដកជៗតេដ

ដៗស�ជតសា ជម សធ� �សកតតក សន �ដឆសកតតកចដ

ផ� ទផតផណ េតមតសធ� � សកតធតដេយជតណរពត

ករ ត�

ផេណររជជរ

(Bioremediation)

មដករក�ៈនចតេដ ដៗស�េផមចសនកកលត� ដបក�

េដ តេដ សន �ផ� ទរករកលផតេគតេដកដតក�ករ ត

ផចធធកពតេេកលត� ក� សនម តសធសរកជមលផត

ធកសឌត�កស�េនចដកធេផម�

េចកជកជជរ

(Biotechnology)

ាតធ ក�េាាកជករោស� េ�កពជមដករក�ៈ ះេកសក

លផតធត តកងឌរេតលកកនចេដ ដៗស�កាកផតកាកម

ត នសនតត រា េពក ដឆក �កត�តកដចខកផត

ផណេតដកធក� តេ�ក ក�រ េនត�លកធត

ដសកេពធមត�

ផតកចឌនហក យាក(yogurt) ដធស (cheese) េមេកេម(leavened

pastries) កកសាជ (soy sauce) តជក(sour dough bread)

2-11

តនហកធផ � មដេកសកដកជៗតេគតេជកេតមដកម�

ផតកផតជមេនចដក

(Industrial chemical

production)

នកត នសកនមេត ជតមត នសកសដកច ា �សមលផតធត

ដេយជតណ (ផចធរករកេគតេនរច�ផតេមរ នស

ន �សនកទម តរា ម ដបក�េតដេកាតេផភេកសក)�

ដេកាតេស

(Single-Cell protein)

កលតមចឌនហករយជក�តេដរកកភកភេត

ពភពេលក� មដករក�ៈលផតតកលស�េតសធស

រកសកនៈរម�ធ (កនចេត សនមផ) នចេ�កនហក

យឆ �ផកសន �ច� មសកត រធមត កេ�តផេឌ ក

ផតកនហកេតផ� ត�ចេ�រមតសភ�

ផតក ក�រ េមេនជតកលស�េេកាកឌ� រេមេនជធដភពត សករ

ល�កលផតដកជ ៗតេដ ដៗស�កាក�កកក �មត�ជ

(nonpathogen ) សន �ក�េ�ក ពរដឆតជម�លផត

�េតេមេនជេយរ�

សត�សភត�េកស�រកជម

� មហកក (Ames test

for cancer-causing

chemicals)

ផ�ត�កជ ជសន យករសតរកជមន ��ត�េតេដ

ដៗស�សមកព លកកតេសេតកចតៗក�េកកធសត�សភតណត

ស � តពតកស�កាក� េនធតជម�មហកក�

កកក �លផតាននទម

(Mining for coper and

uranium)

ៗក�េកកកលះនចេនេសកមះលក ចនទ�េលររពលក ៗ តធ

តកងឌរេសផបកចប� ៗក�េកកយេតរផ�ត�ក �លផដលរត 1០%

េចទពលក �

កយកកកស

(Sewage disposal)

សកមះពៗក�េកកជៗក�កឆ� ជកាកកសេរ ត

សល �េមេនជ មតេពតកកេយរដកជៗតយកដកត �េកា

មជមតប តគមះធក�

ដភពមពត

(Energy scources)

េមតត(ដសតះគមះធក)តេាតឌតធផតកផតផកេឆរពក

យតក តកលស�កស�ៗក�េកកលផតេដ (Bioconversion)

ល�កសឌត� (សនម តលមក)េនេធ�តេតរ�

សន �ធជក រជដធជមតតប ត

កកជេរទ កកមជ ជយតតមដកម

2-12

ADN ធរករកេសេត

កច

ៗក�េកកតជកសធដកកឌណ ពេរគតណលផតងយ ទេនេ ទ

រករក ផឌពជធADN�

ចតតកតកងយ ទ

តកងឌរ លសត (The

mechanism of gene

expression)

ៗក�េកកតជកសដកជៗតេដ ធមេគៗេផមច ងយ ទេេ ទ

កេសលផតរក-�ៈយាស�ដដពក�តមពក�ធតដកមកា

លសតកស�េតេ�ក ដេកាតដេភកលផតកកតដស

ដកជតកងឌរលសតលស� េចទ�

ដកមេសេតកច

(The genetic code)

ៗក�េកក ៗ តផ�ត�ា �សមសន �ាាករជដធជ ករដកម

េសេតកច េត េ�កតត � ARN ដេភក តកឌក�

ដេភកនសកនមេតលផតៗត ា �េតតត �តមេ�

ផេឌ កេមតតស

(Key metabolic

pathways)

ផេឌ កេមតតសធេដចត (ផចធ ជផ� Kreb)លផតដកជៗតកក

េ ទត ផេឌ កកកាៗក�េកកធលផាកសខត�តេមតតស

កស�សកតា ក�ដស� េស�កយាស� (កមយ មតសភផ)�

ា �សមចតដកម

ស (Reverse

transcriptase)

ា �សមកាជកស AIDS តជកសជម�មហកកដ�រលផតាតធ ក�េជ

កស ARN � តដកមតសករេសេតកចកស�េកា ADN

កស�ដកមសមសកត�

ា �សមដ�ម តក

�ា ត លសត (Restriction

enzymes and gene

splicing)

ា �សមៗក�េកក ៗ តផ�ត�ចតតកលផតនចេនាាកជករ

ោស� �ា តលសត ពរក�ៈមេរក�ៈ ម

េកសក ផចេតរជេ កផ�ជេជសតកមះ េសេតកច តធមេគៗះ

តករជដធជេសេតកចមតតប ត�

*ាកដេយជតណសន �ករ ត (Environmental benefits)

សដពតករ តយមតផសក ា �េតមដកម លផតកស�កាករ តធតច�ខកខតមត

ៗត � ផេចារ ះ តមដករក�ៈ ជជកយាស�េតលផតផនចតជយសាត�នាស� � មដក

រក�ៈលករករក សកនៈរ� �េេធរករកច� មលផតនចតេដ ដៗស�េតកកង

ធក តេតជកស�កសះសេយជេផភេកសក � េតធាាកលក មដកមមធតរករសខត�ផក

សន �ជផ�ជមជជភមរោស� (Biogeochemical cycle) លផតតរករកជម (ត នសក ផសតក

រត�គក) ពករ តឆ� ក�ណ� ទនហកកាផ (ក ក14)� រករកច� មាសកនៈងៗតដកជ

សធតកមះេកាសធសរកសកនៈរង េតជកស�កសះសេយជ លផតធដភព នហកសន �

ាាកេដ ដៗស�យាស� (សកត តេសផចសកតលផតសជកស�េផភេកសក) � េេក� �រក

2-13

រកច� មយាស�េតរសកេេការក�ៈរ� �តេេកាកសឌត�សកត � មដករក�ៈ

ឆារករក ច� មេកជទ េតលកមេតជតរងកស�រកសពជកស� េនដកក �

េធសធសរកជមាសកនៈ សន �កេដ ដៗស�េកជទម�េកសកេតជកស�កសះសេយជ �

ផេឌ កឆាេដ េកជទេតរេគតេលផតផលផតធត កផៈក�ផៈ �រករកច� មកឌក�នចដកដក �ជជក

េនធតធត�យ� ��

ក ក14 Biogeochemical cycle. Elements used as nutrients (carbon, nitrogen etc.) are used to

make complex organic molecules in the tissues of plants, and then in consumers. Microbes

decompose dead organisms back into simple organic molecules so that plants can use them

once again.

ៗក�េកកដ�រជេគតេផធតជធកេតកផ� ស��កនសកលផតធតេេកាកយសេ

ធកក �ជជរោស� ធតដេយជតណេតផេឌ កមេហ ក ា �នសក � េយរេេកា

កយសេតលផតផេេតរធតមេត- ជតនសក (N2) 8០ជកក�េត ក�ជកស�ជេដចត

មតនចេដ ដៗស�នសកកាកក �លេតរៗតេក � មដករក�ៈ ា �នសកលតមេតជត

នសកេធនមងក�លផតយ� �មកដកជៗតលតេតកកងធកធកក � សកនៈតដេកាត ត

នសកតេក�ាច� ដេភកកកងធកដ�រកាាកសលឌ� ក�ធកយក�កតធតផតដេយជតណេជទ

េមកធមៗក�េកក ា �នសកេេកាកពកកសកស�� េតរកនសក ា �ធមកសេដចត

2-14

េតសកេដ ដៗស�កស�កកងធកគះត េកកកងធកាកសលឌ� កយេយរនចផ�ត�ជធកលតមេផ

លផតេចរលកៗក� �នសក កស�េតកកងធក � កតកកងធកាកសលឌ� កកេម�េេតផ

លផតេជេដចតតេ�កក សជរត ជធកេ- រោស�មេហ កតផណឆ� ស� ា (Crop rotation)

តធេចកេកសរ� �ៗតេដ សន �លយផេធតជធក កមកេរតពមតកកជេរទៗក�

េកកេេកសក�

ាកដេយជតណមដករក�ៈ លផតេជេដចតេមតកត ជយកកស�កាក�មដក

រក�ៈក-�កកាដ�តមតសភ� កដកកដលជ ា កមដករក�ៈក�ក តេម

េនជ�ជម� ធកក�កក �កត� តក�ជកាដ�តមតសភ�

េមេនជធេដចតៗតទ�កាកដកកដលជេតរ សន �កកលត� តរករកច� មធត

កឌក� កដកជៗត � �សកមះពេតរកជមដឆមដកម ផតកេតមដករក�ៈ

ក�កដ�រ � ផកងពតមដកម េតរ ជក�កដឆេតក�ជតលផាកខេតដត �

ផេយម កលកសក កេដជ�កចតតេមេនជេកាព � កលនហក ក�ជកាផ�ជេយត ត

េមេនជដេមរសន �ោស�េកសកផ�

*មដកម ជកាតជក� (Applied Microbiology)

មដកមដកជៗតេដ ដៗស�ធសមតេមក�ផ�សខត�កាកដឆតកតក�� កតក�លផតជនម

កលរធដខ� ធេជជនចធរករកកាកកសលផតេកកេកធមដធជតេតខត

មតៗត � រករកកាកកសេដចត លកផ�កមដករក�ៈ�ជម�លផតជដមមរេតេតាាក

ជម�ដជមតេ�រេជសត នកមត នសតាេនជ តជម�ផ�េដរ ា ក�ផកេកសក� ជម�យាស�េតរឆ�ព

មតសភធា ក�េមតសភធា ក�េកសកតមករចឌនហក ផ កកកលផតធតេម- េនជតលមកាាកជ�

កកសេេផ�កកេកចកកសកនៈយេដចតលផតេគតេដកដតក�ដពតេផ�ជកកកស�េ� ដពតេ

សឌ �សនកកកសេដ ដៗស�មដករក�ៈេផមចៗក�េតរកកតក�សកនៈជេដចត

ត េមេនជមតត យកកកសយេយរចតេកាករ ត � មដករក�ៈេដ ដៗស�សន �

សនកកកសសល � កេគតេន មដករក�ៈ �េដរា ក�ចរេដស តកលសធស

រកសកនៈេេធកក �ង លផតធមេតជតមត សជធតយ � មដកមកលេដដកជៗត

េដ ដៗស�សន �សនកេដកព � ផចធកកព �េដ ១១ លត Gallon (1Ga=3.785l) េេ

Alaska's Prince William Sound តពឆា ១៩៨៩�

កផៈក�ផៈ �រ�ច� តកកេតរេកស�េក�នសេតមដករក�ៈលផក� ដយរ

កឌ� េ-ដក តេចសមមតនចកលលសតកសលផតធរករកសខត�តេ ះ តចេ ត

ដកជៗតកលេតមដករក- �ៈកលលសតកសលផតកស�េេធពេសសកាដកពរ

2-15

កស�ពកេហ េ�រគ� មដកម យេតរជេ-ដក តេចសមេកកតៗតតជរករកច� មព

នហកលផតសកតយេយរពនចកលៗត�

ចឌនហកកស�េដ�រដកជៗតផតកេកេដមាេពកស�មដកម � ដយរកឌ� ដធស

ដកជៗតផតក េតកតកលស�កស�មដករក�ៈេេកាកកេតរេ� ដេភក តកស�

ធកដធសដកជៗតកឌក�ធសខត� េតដេភកមដករក�ៈលផតៗតេដ េេកាផេឌ ក

កផតក � ដយរកឌ� ផភកេដសជ Penicillum roqueforti ផ�ត�យកស�ធក តយពឌ� ផត�ដ

ធស Roquefort� កកេតរេជក (yogurt) ធតកេផតៗត មកពកតកលស�តៗក�េកកេេកា

កកេតរេ � កេកេមកស�តដដពក�េេតេមផល Saccharomyces cerevisiae លផតផ

តក CO2� ដសតះេតរសកេេធពពរកចេ លផតេគតេេមេក� េមផលផច ា េតរ ធតកយក

ន �កកផតកេភសជារសន � មដកមផកេកសកេគតេសេ � េកេមធសេ � ដជក� � មដកម េផភ

េ េកសកេេៗតលតសលឌ� កេសសេនចនទ�េចទធកកសាជ � សនកកបធតកេផតត

ាេពកស�េមផលេេត សលឌ� ក cocoa មតេពតកេត�

កកជកមពតកស�េនចដកជៗតផៈក�ផៈ �េតសកមះពកស�មដកម មលផាក �

ធ សតេផកេត មដកម េមតតដកជៗតេដ ដ�រេកាកលតនចម�សកតេធ�តេតរសន �យត

ត�តេដជគកេេ � េតក លតកសឌត�េេធមពតលផតេដ ៗត ធ សត�តេតរ

ជជរោស�នចតេដ ដៗស�េេ�ណមេផមចផៈក� ផៈ �មពតផត�សរជមតណដសសរកមះ�

មដករក�ៈនចធេនចដកជជរោស�កចេលផតផតកផតកផតធតដេយជត�កា

�ឌជាកមះផចធ នហកលតម (dietary supplements) ដត �កកសនហក (food stabilizers) រក

រកកល រករក ផ�ត�កសធកនហក (flavorings) រករកេគតេនរច�ផ តផតកផតស

ន �ពៗតជម�� ផតកផតធត ដេយជត�ធេជដ�រលផតផតកពមដករក�ៈជា �សម

លផតធមេតជតគេជជកទដកកមះជមដ- េភក� ា �សមលផតេ�កមេតជត ADN ដកជ

ៗតចនទ�េចទពៗក�េកក តេដ េផមច េ�ក ADN េតល ធមដកកកជមតមតកងឌរ

ដកមដកជេេកាព �រក�

ជសមដកម ជកដសសរកមះតកលស�យឆ �ករស � េធជជគេគធេជតក

ដកដកាជស េតរ ជជសតកមះេសេតកចតមដករក�ៈ (The genetic engineering of

microorganisms)�

2-16

េគតសេយជរកជមដ�រលផតនចកឌក�តកងឌរេតលកក � លសតកស�មតសភនចដកជៗត

� តេកាៗក�េកក ក េសេមផល លផតនចតសេយជមេតជតដេភកេតពក�ធត

េសេតកចលផតេកកកតៗត � តម កមះជគេតរ ផតកផតផចធនសនតតតាកមតេផភ

េកសកលផតគមះតពៗក រនចផតក លកធដកជៗតផតក កាកតយេតកតកលស�េសេត

កចតមដកមកលឌលដ ធកធឌេដចត (ក ក 15)� េនចដកមដកម កចេយេតរៗតផ�ត�ដភព

គតរតកម�េកតសធសរកជជរោស��

យត កេកកដសសរកមះេសេតកច�ឌជកមះដកជៗតេ កយលដមយ ឆា ១៩៨០ េេេពត

លផតកលកសរ កផបនេមកកេ�កចត �រយជជក � �កជេតរសរដជតនចធតសកេសចត �

ធធ ស�កស�ជកស�លផតេជេ�ក េតេដ ជគេសេតកច� កផតកតមកេស�ឌជកមះត

ផតកផតធតកម�ះេ ដកជៗតេតកកកចក�េតចត � េតរ�

សកមះ ពផ�ចផ� ទ (Detrimental Activities)

ជកេេរករ� េតផតជ ៗ កតកតកលស�ក �រសកស�មដកមតលមតសកេលកធត

ផតដេយជតណយ ាស�េយរេក� សកមះព�េដរា ក�កស�មដកម កមធតកលតសករ

ធតដេយជតណ កេគតេដចនហក ក កក កដតក�ករ ត តក�ជម�ចេ�រកកងធកតសកត� ធត

សករកចកចណស� លផតមតលមតធកមះជកតក ផ� ទកស�មដកម� ា ល េេសន េរមលដភ

េភ� តភឌខ េរតេលររ នចតដកជៗតផ� ទេត �កេពតតេមតតសកស�មដកម

� មដកម េេៗតកកតដសដកជកាកលកធកេឈេតកេឌ� ណកេកសកផ� កេឌ� ណកនចេដ

ដៗស�េឈធរករកច� ម ជេតរកលកដកសលានកលលសតកសេេកាដកពរត

េ�រេជសត កស�លក េណស រ (ក ក 16)�

ក ក 15 A genetic engineer is extracting DNA from a plastic test tube with a syringe. The DNA will be put into a bacterium which will then produce a useful protein

2-17

ធពេសសនហកងតដចេតរកមដកម ណស� ពេដ�រនហកសកេេតរក

រកច� ម សន � កតកលស�កស�មដកម (ក ក 17 )� នហកធតមដករក�ៈមតជក

កេជេក តនចធដភព ជម�េផភេចេ�រមតសភដសតេ មដករក�ៈយេយរធេម

េនជ រធាាកេ�កកកសត� កកនចកកតយត មតៗត តករកផត��េនធតេដរា ក�

េកសកផ ដសតេ កកេយរធតេមេនជ រមដកម េ ទធកពត រ រករកលផតធតក�ត រកស�

ធកមតត�

ជជតរសខត�ផកធេដចតកាកដកេដឆតកេគតេដចនហក កផ�ចផ� ទ

សករេផភេ តជម�ដកជៗតកកតយឆ �ករសេេេពតលផតយកកស�មដកម កាសកមះព

ផ�ចផ� ទយេតរដកជៗតរ ភ��

ដយរកឌណ េេ�ក�កណ� តឆា 18០០s េមផកយដសសរកមះផតករៗន ធតកដព�

ៗកមមយខ� េេេពត �េផ�មផតករជកធតជឌពមតនចកកតយតៗត� Theodor

Schwann ៗតេសា េស េមផលៗតេគតេធតេតច នត�កតកាកផតករេស រ ត

រដឌកេពលផ�េឈតកកដ �លផ�េឈ� ជ Louis Pasteur លផតៗតករ ជឌព

កស�រជនសេតដេភកតមដករក�ៈ េេកា លផ�ក�ៗជកកតដចត� ា �

េេកាដសសរកមះផតករម ក�ៗតងយ ទេេ ទ ផតកផតមតត (diseased

production) ជណ� តមកពកតកលស�តៗក�េកកចតេមេនជលផតផតកនសកបក�កច

ជតស នត�កតជទ � េេកាដយរកឌណ ផកេកសក ក�ៗតកកេ ទរករកេ�កនសកន

េសកចេេការៗត លតនត�កតេនេធកកេដះរេតជក�ធតដត�� េផមចផតករ

ជឌពដស�លផតេជច �ៗត មដកមលផត ផតករជឌពមតត កកតយតមតៗត តលផត

េពច �ៗត ដកជលកៗក�េត ត� តេកាតតក�ៗជកតជេមផលលផតេច �

ៗត �

ក ក 16 The termites here have protozoa, in their stomachs (shown in the small photo), to help digest the cellulose in the wood that they eat.

2-18

ក ក 17 Each of these foods has been spoiled by micoorganisms. a) An orange covered with a fungus penicillium notatum. b) The glass of milk on the right is sour because bacteria have produced lactic acid. c) Fungi are causing these pumpkins to decompose.

2-19

េយរធក�នចផ� ទមដកមចតេនជលផតក�មតច �ៗតេត កផកតតតក�េត ក�

កពៗតេតកេេយខ� ៗតេគតេដចជឌពរផលផក� Pasteur ៗតកក េ ទ

កផកតតះមេេសកឌសព 560C កាករេពត 3០យក ៗតសធ� �មដករក�ៈជេដចត

េត មតជរ�កេពតនដកក�ផត�កកលផ�េឈ � ផតកផតាស�រករកចតេនជេតរដកជៗត

� តេតពជេមផល លផត រ� �ផតករតេ � ផេឌ កដក�កពតកេតកេេេតរសពត�េហ

ៗស�កកមះ (Pasteurization) តមេទះ រ ាាកកកេ ទ ធកក�សចេ�រក� � ផេឌ កេតរេេលក

ដកជៗតេដ េតដសសរកមះផតកនហក តេដជគ កេជ (កកេតរេ) េផមចសធ� �េមេនជ

តពតកកេគតេដចនហកេត ះ តកដចខកផតកផត (ក ក 18 )�

លតមេេតកេគតេដចនហក កផៈក�ផៈ �នហកកស�មតសភេក�ដកជៗតក�ត

ផលផក េត ជឆ� សកតតកកងធក� ដយរកឌណ ផភកលផតៗតណ� តេនេកកជផក

ៗន (Potato blight) េេ�ក�កណ� តឆា 18០០s ៗតផ� ទផតផណយេដចតេេដេកសេាស

កក � � ផច ា េតរលផកជម�សកតលផតៗតណ� ត មកពមដកមផចធជ Anthrax តេដក ៗត

ក ក 18 a) Louis Pasteur (holding a test tube) b) Modern equipment for Pasturising milk.

2-20

េគតេនធតកៗក� �នហកយេដចត� ជម�ឆ�នចករក ផត�ត �ៗក�ដេភកយមតលក

ម� លផតនចធកជយសផកពជកាករ េពតមដ�តដជក�ជជកេេេតលផតផ�

សតកត�ផរ េកមដករក�ៈធតរករសខត�ាតដ�រចេ�រជផ�ជមជជភមរោស� កផត

កនហក តជសតកមះេសេត- កច?

មដកម តជម�មតសភ (Microbes and Human disease)

ជតពមតឆា 1876 លផតមដកមដកជៗតងយ ទធេតកផធមតេរកតជម�ឆ� េេេត

មតសភ ដកជ ៗតេជសភ ធេផមេរកតជម�ធេដចត� យ េតរៗតងយ ទេេ ទេេកា

មត�កេពក លផតជម�លកលកចត ពាាកជម�ធា ក�េាាកជម�ធា ក�េកសក � កចតជម�េតរដកជៗតកក�

សត�េតេលក Ignaz Semmelweiss េជជា ឌខ ករដជ េេឆា ១៨៤៧ លផតៗត �នកមះឌណ

យខ� េេតកេកកធតជម�ដជមតេេ� េតោស�េេេពត សនតកត (Childbed fever) លផតនច

ណ� តេនរ� �ៗត� ក�ៗតសេ�កេ ទ កេ�កកតេដចត លកេគតេតេជជា ឌខ កលផត

េ�កកតេោស�ធា ក� េរេេ�កេោស�ធា ក�េកសក េតពធតកដមដកាលផាក ាយមផច

ធកលផធេផម� េជជា ឌខ កដ�រេដចតលកេចទពជរក�ពតកសពេលផាកសមមពលកម� �

Semmelwies ៗតសភ ា ក�ងកលផត�ជម�ដជមតេេ� childbed fever ដកជៗតចតតមករ

ផមតរ កកស� េជជាឌខ កយេយរ � ផចេតរក�ក�ៗតាតជក�ជតកាកលសនកផេត

សតសក�កត (chlorine solution) សន �េជជា ឌខ កយាស�មតេពតេ�កកត� កេកកធត

ជដជមតេេ� េតរដកជៗតក�តព 50 ជកេ 1 ជក � ដពក�កឌ� តេធជជធេតកក

មកាកដកេដឆតក�ជម�េេកាមត� េពកេតរធក� �េរកយផកមះផ�េដក�មដក�

Semmelweiss ៗតកកតកឈ �ពកកេកសតយខ� ពស ណក�សរជមតណដជេពកេេេពត

េយរ េតក�សឌមពកេនេជជា ឌខ កកកតដសដកជចេ�រក�ជម�យាស� េតរេេកា

មត�កេពក� ធធកកតកកក �កសនកផកស�ក� េជេឆ�កធកេេតសលផកដ

យ កេនតចេ�រក�េជទ� កផេសគេតរេគតេនេលក Semmelweiss ដចចក�យខ�

េគតេនក�� � កងកកស�ក�េភសសដ�តេដជកេតេេកលត� េផភ � េេកេយរក�ៗត

រ� �េតរកក�ជម�តេមេនជ ផច ា តេមេនជលផតណ� តេធតជម�ដជមតេេ� childbed

fever លផក�

កងកកស�េលក Semmelweiss ៗតដកជកកតកេាតជក�េតដជេពកយេហច

ណស�ធា ក� លផក េយរជធាាកលផតធតេតជរកក ធ តធតកតរ �ដស�ចេ�រកក�

តករ� �មតៗច�េេកា មត�េពក � េយរជេលក Joseph Lister លផតៗតកកត

2-21

េធជជដហក�ដលរតតេធជជកស�េលកSemmelweiss តព15ឆា មតលផក� េត

ឌចេ�រមដកស�េលក Lister ជក�តក�ជេេេពត ក សតេដេពតជរក��

ក�ៗតលឌយ ដកកឌណ េដ ដៗស�តសេតសក�ក�យាស� ដពមយមដក ស ផលផក ដកជលក

កង �េមេនជេតនសកតច (carbolic acid or phenol) ត ា ក�ងកដឆមដកម (an

antimicrobial agent) (ក ក 19)�

តកេផតក�កកតៗត � មេលផកជមត�កេពកៗត � េធកលត�មធតសជកព ធម

ា េយរលផក Lister ក�ៗតេគតកផភពតផសយខ� � ករកផត�កចាកកកក តកដឆ

ជយស�ពសណក�ាាកកមក ងកធមក�ដកជៗត�ម � � កដកេកស�េលក Lister េេលក

ត�ាស�ករេពត4០ឆា តេេក� � េទះ រកស�ក�ធតត ព ះ តេមេនជេជជារោស�

(medical asepsis) តកេតកកពស�តលយសដព តមករកាតជក�កាមត�កេពក �

េធជជផកស�ក�មតដត�លកេតកកពស�តកងដឌខ សដធតពេេកា មត�កេពក េណស រ

េក លត�លមយៗតផ�ត�កដកផត�ដកស�ដាេមេនជតជម�ឆ� (germ theory of infectious disease)

េកសកផ � ដកស�េតរលចពកយក�កតតជម�ធេដចតេតកតកលស�កស�មដករក�ៈ

េេ ខកា រេេេតរក�ៈ�

*ដកស�ដាេមេនជតជម�ឆ� (The Germ Theory of Infectious Disease)

ពធតមដកមដកជៗតកកេ ទយចតស�លស�ធមតេរកតជម�មតសភេកករកមកផត�

ឆា 1876លផត Robert Koch ៗតងយ ទេេ ទ Bacillus anthracis ណ� តេេកកជម� anthrax

លផតធជ ណ� តេនរ� � តឆ� ពសកតច� មកាកសតប ត� េលក Koch ៗតាតជក�តកង

ឌរជតច�សន �ករភ� ាពមតេរកជ (Etiology) តជម�ឆ� �

ធកមដរកឌ� កស�េលក Koch ធតតកងឌរជតច� តរ

1-មដករក�ៈលផតេេសភលកលកដកជៗតកកេ ទេេេតភកក�រធតជម� តមត

លផតជដករេេេតភកក�រធតសដពតេក�

ក ក 19 Joseph Lister (centre) operates while an assistant sprays a cloud of phenol to sterilize the wound.

2-22

2-មដករក�ៈដកជលកដកជៗតឌ� រកាកច� មមដកម សកប(Pure culture) េេកលត�

ច� មមដកមតមក កាកពេរគត� (ធតរករកច� មសន �កតកលស�កស�េស) �

3-កច� មមដកមសកេតមដកមរក�ៈដកជលកណ� តេធតជម�ផច ា េេេពតលផត

� តេការក�ៈសកតពេរគលផតឆ �កកត�

4-មដករក�ៈផច ា ដកជលកៗតលកេចទពសកតពេរគត�លផតធតជម��

េយរធជកសតមដកម មចតតេផភេកសកមតនចច� មេេកាមជមតប តតមកក�េត ក�ដរក

ឌណ េលក Koch េេលកធតកម�កាកកឌក�មតេរកជម�ឆ� ជេដចត�

កាតជក�ដរកឌ� េលក Koch កកជេនធតតតកកតៗតមដករក�ៈលផតេេ

សភេេ កាកច� មមដកមសកេ� លត�កាមជមតប តគមះធកជេដចតធតមដកម ធេដចតដេភក

កស�េេ� េលក Koch ៗត េគតកលលចកតមជគងេផមចេនៗតកច� មមដកមសកេ (ក ក 2

០a)� ក�ពដងរករក លផតធត មដកម េេតផ�តមជមតប តក េតេដ ជគលទកេសត

ភកក�រយេយរេចទព ា � េសលផតលកេចទ តមេៗតកកតកលស�យឆ �ករស

តេកតេកេ�កៗតធដកមម (colony) លផតនចេមតេ ទេស ន �េផដមតផ� ា ធត

េផមកេឌ កពរក�ៈេមៗផច ា (ក ក 2០b)� ផចេតរដកមមតមេ តេន កច� មម

ដកម សកេ�

ក ក 2០

a) Robert Koch in his laboratory. b) A Petri dish of agar covered with colonies of bacteria. Each colony has grown from a single bacterium.

2-23

េយរធពមតមកេលក Koch ៗតកកេ ទដកស�ដាេមេនជ (germ theory) តជម�ឆ�ក�េត

ក�ាាក ជករោស�ធេដចតៗតនកឌ� ពជក�ធត Bacillus anthracis ធេដចតេេកាទមាាកជម�

anthrax� លត� Koch ធាាកកម លផតៗតេដ ធ � ជករោស�េផមចងយ ទេេ ទ ៗក�េកក

ធមតេរកតជម�ធធធ តកេផតកស� � ធ � ជករោស�េតរៗតលតមដកមមជកពក

ដមតផ�តកសេ�កេនេធជករោស� ពក�

*ពរកមះ (Immunization)

ធ � ផ�តេផមចដកេដឆតជម�ឆ�ជជគង� កជ (Prophylaxis) លផតធកក�កជ

ធមត� កាចេណមនជគង� កជក �កត�តេមេនជខ� ធេជ ជជគេ�តាឌក�គត�តរក�ៈ

េតជម� � េពត សកសពជម�ឆ� ដ�រេជៗតផ រក�ៈេ�កពរគត�តក

តកេតេមេនជផច ា យេពតេដ� ផចេតរាាកលផតកេដរេតជម�មចតតផចធ

ក�ា ត ជេកកជេតរលកម� េណស រ � ពរនចដកជ�េក េត� តេមេនជកកកមតេ

កកងេយសលដដ�តេការក�ៈ លផតេ�កាឌក�គត� តលតធតជលផត �េតេម

េនជេយរេកសក� កក �កេតរលផតេហ កក�ា ក�ក (Vaccination) ដកជៗតេដ ធេតក ក

មេតេធជជេេឆា 1798 េតេលក Edward Jenner លផតៗតេដ ជកស cowpox េផមច

ក�ក ដឆតជាកគ smallpox� េលក Jenner ៗតសេ�កេ ទ ាាកេកកេនជ cowpox

(ជរតសត� េតកឈ �េេេតផ) មតលផតេកកជាកគេក� ក�ៗតងយ ទេ

េ ទ ាាកលផតដកជៗតក�� ត ដ�រកពផេ cowpox តដកជៗតក�កពជាកគេត

សជកព (ក ក 21)�

ក ក 21 The first vaccination. Edward Jenner injects pus from a girl with cowpox into the arm of

a boy. The boy was then protected from smallpox.

2-24

ក ក 22

2-25

េយរក�កកតៗតេធជជក�េត ក�ក�មតលផតៗតត�ពចតតកផ�ត�កក�ក

េត ក�រ កស�ក�េក� �កជេផ េធជជត ក�រ ជេតរកពសេផស

ា តកក �ក តជមកស�ាកគ តជកស cowpox � ពរកេកកេកតមលផាក ពេដ�ររក�ៈ

ផតករករកទមដេភកេហ ា �កកក (antibodies) កាកេឆ�កេតជក�ធត

ា ក�ងក�ជពខេដេផចធជកស រៗក�េកក� ា �កកក ដកកមះេត ា ក�ងកដេភកលផត

ៗតេ ភ ចកផតកា �កកក តក�កក �កត�កេនផ� ទគះត ( ក ក 22)�

កក�ា ក�កៗត � ធដកកឌណ ផ�ធតដេយជតណសន �ក�កដឆតជម�េផភ

េកសកេេេពត លផត Louis Pasteur(ាាកលផតធ �កជត�កាកងកជករោស�)ៗតេ�កជគលកលដេម

េនជេេធកក �មត� កកងេយស លផតនច�េនធតពរ� េតេដ ជគរោស�េតរ ក�

ៗតេ�កេតេធជជតជ ក�រ ដឆជ anthrax តជម�ឆៈក Rabies� ក�រលផត

េ�កេកេតាាកជករោស�តពេលក Pasteur មកៗតតយេដចតតជកេកកេកត

ជម�ខត�រ� ក� ជម�សតកផេជ ជម�កកធត� េកតឌស(tetanus) សលលកត(mumps) តក�ា ត

(measles)�

* កពៗតេតេស (Chemotherapy) ជម�ដ�រនចេកកធតេកេដចតផេតមតសភ

ផលផតេ ពេដ�រក�ជមតនចេ�កពរការក-�ៈ� ជម�ដជមតទ�តជម�ម

េនជ ជធដយរកឌណ តជម�ដេភកេតរ� ធភពតសណតេតជម�ធេដចត នចពៗតេតេ

សលផត�ម �កតកលស�កស�េមេនជ រសល �េមេនជេតមតសល �ាាកជម�េក�

េសធេដចតធា �កកច លផតធរកជមលផតផតកេកេតមដករក�ៈម

ដេភក លផត េដជ�កលដជកផេឌ កជមជជរដេភកតដេភកមដកម េផភេកសក (ចកកដចកា �ក

កច ត ា �កកក)� កក ជេរទេពតសតតេតចផតកស�េលក Alexander Fleming េេកា

ឆា 1929 ៗតេ កយត កេកកសម តា �កកចតេជជាជក� Fleming ៗតសេ�កេ ទ ក

ផរផភក mold េេេតរករកក រ � លកនន កតកលស�កស�ៗក�េកកលផតក�ៗត� តេ

ការករកក េយរ � ផភកេយរ ជ Penicillium notatum លផតផ�ត�កក�យម Fleming សន �ា �កក

ច� េដចតឆា យ� �មក ាាកសកសរជដធជៗតតភកេ ជមក �កតកលស�េតរពកឌ� រផភក

mold (mold cultures)� េពតេសតតៗត � ធា �កកចផ េជកាចេណមា �កកចធត

ដសកេពេផភេកសកសន �កពៗតជម�ឆ� � ជជកមតសភន �លតយក�ដកជ ៗតសេងៈ រ

េតរកកពៗតេតា �កកច េរករជដធជេចរលកត�កក ា ក�ងកដឆមដកមះេ

ត ធតដសកេពលតមេកសក�

2-26

* កសកសពជម�នកកតក (Epidemiology)

លផាកមសខត�តមដកម ជក ជកសកសពជនកកតកលផតធកសកសរជដធជជករ

ោស�មលផត ផ�ត�ពក�ធតាពកត� តតកងដឌខ លផតកមចលឌកផត�កេកកធតេកតជម�� ាាក

សកសពេនជនកកតកដក�កពតក តមតតកេកកធតជម�តមេេេកាដធជត តចតតាាក

រ� �េតជម�តមេ � ពក�ធតេតរជេ នធភ គកកឌក�ពេដរា ក� រ�ត�ផត�សដធត

ពកាសរជមតណ លផតេជនចធតកដមដកាធមតសមស សន �ាតជក�េេដធតនសតា

� ដយរកឌណ រ េេេពតធតេនជក�ា តេកកេក េជដកជេ�តកមះជគក�ា ង� ក� ាាកសកសព

ជនកកតកនចកឌក�ដភពតកកកផរតតកស�ជម�ផលផក� េេេពតេជកឌក�ៗតដភព ជ

ជរតកតដកជៗតាតជក�េផមចដក�កពតកដភពឆ� ជ ដពមយធតជរតកក�កក �កត�ត

កកកនត តតតជម��

កកកចេក តតមដកម ជកេជជារោស�ៗ តេគតេធតពេជតេតតយខ� កាសងៈ ម

ដកេដឆត ជម�លផតេកកេកចេ�រមតសភ (តន23)� ដធពតកផបតដេកសាភជ។អតណ

លតធតកដព�ៗកមះឌណ ចេ�រ ករ� �េតជម�យាស�េតរេកសកេរ ផចធជរ� �ផ

េជ ខត�រ� ក� កកធត� ដជមតេ�រេជសត ល ស� ខត�េត (yellow fever) កនសតាេនជ� លត�កេកក

ធតជម�យេតរនចេេធត ដសតេ ះ តជរតកដក�កពតក េនៗតដកមដកជត ផេចារជម�

យាស�េតរពយត�ៗតត �ៗក�យសម េេេក�

ជជតរយសមផេជតមដកម ជកេេតជម�ឆ�េកដស�ផកេេឆា 198០ េពតជម�

ាកគ លផត �កភខ� ច រៗតសល �ដធជតាស� 1/4តដធជតេតពភពេលកមតសកជកភ

េតរ ធជម�ឆ�កមលផតដកជ ៗតដសេតាៈកសដពពភពេលក ដកជៗតត �ៗក�

េតេធជជពេតភពលផតផេេតរ�

េយរធតកកកចេក តផេចារក�េត ក�យ ជេេលកធេរកផតកស�ាាកជលផតចតេ

ពេដរធម ដជេពក � េយរធកកឌជេដចតមតសជខ� តនចធសរេសចេតដ�តភ

ជទក�េត ក�ធតកកឌេផភ េកសកដ�រជនមជលរផត�នជជកលផក� ជម�ឆ�ដ�រផចធ កេ

(tuberculosis) ជម�េ�ម(hepatitis) ជម�កលក សក(pneumonia) តេាផសណ(AIDS- aquired

immunodeficiency syndrome) េេលកត��កឈ �តករ� �ចេ�រមតសភ � លតមេតេតរ

េកសក ាាកសនកេេកាមត�កេពក 10% េេលកកកតកជដកត � មកជទ� ជម�លផតឆ�ពមត�ក

េពកលេតរេជេហ nosocomial infection � កដក�កពតកតជឆ�ព មត�កេពក តជម�ឆ�

េផភេកសក ជនសេេតកត�ផកតកលពមដករក�ៈ តសកមះពកស� ក�

ផចធកេឆ�កកកស�រក�ៈមតសភេតមដករក�ៈយេយរ�

2-27

តន23

2-28

សតកត�ផរ

1-េកដកស�ដាេមេនជតជម�ឆ�ធាត?

2-េកកកកេ ទាតលផតដកជៗតរភ�េផមច ងយ ទពេផមេរកជម�ឆ�ដ�រ?

3-េកយកក�តជម�ឆ� ធកស�ជគណតជគខេដមេតរ?

ពរកមះ កពៗតេតេស កសកសពជម�នកកតក �

មដកម ជក តផេឌ កតជករោស� (Microbiology and the process of science)

លផាកជករោស�មតជករោស� ះផកកស�េកចក�កកតក�េេតកសកសដកមម

ជកស�ស� ធេជេតលផតផេតរ� មដកមជកេកលកធតនដលរត 3០០ ឆា លក េណស រ លត�

ជកស�លផតៗតសកស ជផច ជកស�លផតកស�េេេតលផតផតព 3,5 េផឆា មកេម�រ � េយរ

ផេចារក� ជកស�ស�េយេយរនចសកេេ កៗពលភាកររកឌជត េតធតជកស�ះេដ�រ

េកលកដកជៗតសកសេតាាកមដកមជក ដយរកឌ� ផចធ ជកសលផតណ� តេេកកជម� AIDS

ធេផម� មតកសកសជកស�ស�រះេយរេក ធ � ជករោស�លផតេដ ដៗស�េតាាកមដកម

ជក ផច ះ េតធ � ជករោស�េផភេកសកលផក � កពតកេមតេកាាកមដកម ជក េដ ផេឌ ក

ជករោស�យផចេម�ច តកមចលឌកកត�ផពាតលផតេៗតកកេ ទ តពេតកឌ�

លផត េៗតរជដធកកេ ទ តជាាកកាកេកសតសដកាពផេឌ កកកជេរទផ� ត� �

តជាាកផលផក េនេចរលលចកជេតពេរកកឌ� ពកកាជជពដ�កស�ាាក � ពតក

េមតជេតដធជតកាជជកដ �ខេដមេតរ�

ាាកដលរតរ� �ៗតតេដចតផេរ េជសសកេនដកជកកេេេពតនសរក

ដកធក� រមតក យះ តាាកតេកកជផ� រ� សន �េជេដចត កពេរគតណកស�េ

ហក�ផចធដកជតេសចក�កេេតរ - េពតេដកជកកេភ�� រេផកកាកក ពក�េដមកេ

តធតជម�ផ� រ� ដសតេ កកឌេតរេកកេក ចេ�រាាក េកាាកនចសតាតប តៗត កដកជ

តរកដកធក�ខ� ណ� តេធតជម�ផ� រលផករេក? រមេកសក ដសតេ កកឌយពកេតរ

េកកេកលកចក ា េកកកឌកមពកធណ� តេធតកកឌកពករេក?

ចេតជកពក ះ តកយក�កតផ� ត�កកដកជតនសរកដកធក� តកេកកជម�ផ�

រេយរេក � េរកផតលផតេរកកឌ� យពកេតរហក�ផចធេកកេកដពម ា ពេដ�រេរក

កឌ� យពកេដចតលកេកកេកេេ េពត �េផ�មតនសរកដកធក� � ផ� រេដចតលកេកក

េេកផជដកធក� ធតេភ��លផតងមតសភេនចត េកានក ណ� តេនធតមតសភធា

េដចតេេលកចក ះ កាេយរធតាាកេកកជម�ផ� រ តេ ទជកសផ� - រលផតណ� តេឆ�

ជម�េតរផត�ាាកផកេកសក� លតមេតេតរេកសក ដត�ដកធក�ៗតេគតេ ា សេសមដេហ ដចមរ

2-29

ស�ក េគតេនសយ �េសេដម ា សេសមងកេដរេតកតកកស�ជកស � លត�

កដកជ រកដកធក�ខ� មតណ� តេនធតជម�ផ� រេក �

កសភតរត�ដចក តេសចក�សតាតា តដហក�ដលរតេតរធេដចតេផភេកសក លផត �

េធជេតកស� មតសភឆ�រ តជករសឆៈ ផ�គ�ត�គ�កកាកពកណកកេរកផត� េជេ�ក

េកតយតដកជតក (anecdotal evidence) លផតធពក�ធតនសេតកពេរគត�ផ� ត�ដ�ត

តជតកដកកពេរគត�យេយរ� េកន ជ ផេចារៗតយមតសភធេដចតេផត�េសក�សតាផបយប ត

េរកតផត កេរកកឌណ លផតនចយក�ក ា េតកេកក េកជតេពត ា រ ដមតផ� ា

េតេរកកឌ� េដចតធមតតា ត តមតសជធក�លស� ដយរកឌ� ផតធេដចតត នសរកដក

ធក��

េកតយតដកជតកជធមតតប តតពក�ធតមតដកមដកជ� លកលកយេផត�ជេតមតសម

េរកផត ផច ធឆះ កេរះ យមកតជសណមតត រ ជៈក�យេនេកកជម�រសភ� ដសតេ ាាកេកក

ជរសភ យ� �ពកត�ជៈក� េយរ ធត ក �េដចតណស� (កលដដ�តតកងដឌខ លផតន �កតកេ

ផត) សន �ងយ ទ ជៈក�ធេផមេរកតក េកក សភ� ក �េផភេកសក ជយក�កផ� ត�ធម

ាាកេកករសភ រ រ�ត�ផ� ត�េេតលសចកលផតធតជកស សភ� ាាកជករោស�នចតេដ េក

តយតដកជតកេគតធចឌច �េផ�មសន �លសត ត�ៗកភកេតលកក (ផចធ ក�កក ជៈក�

ធដភពតេកករសភេេេតមតសភ) លត� កករេតជករោស�ៗ តមកពកសេ�កេរក

កឌ� � ាាកជករោស�ពយមលសត ត�ពៗកភកលផតៗតេគតកាេ�ក េតេសាេកក

ពតត�លផតសពត- ពនចដកជៗតដក�កពតកេតករកតច�

កពតត�លផតេសាេកេតរេហសមះកកមះ� សមះកកមះធជករោស�លផតនចកកត

កធតតកងឌរ សខត�ពករ

1-ដកជលកដកជ ា ធមកសេ�កយាស�លផតផេឌ កកមកផត�ចឌចេយរ(ដសតេ

សមះកកមះធតព ផ� ា េតកសេ�កេយរមក�េតសមះកកមះេយរដកជៗតងយ ទ

ដសតមតៗច�ដកជេគតករកតច េកេតកលតលកនចកកតកកងយ ទដសេយរ)�

2-សមះកកមះដកជលកនចេគតករកតចៗត លផតដកជៗតល�ពសពតពកស�េត

ារនា ក� ដកជ រងយ ទដសកាកេដ ជគរោស�េគតករកតចចេ�រ� ដយរកឌណ ៖

ាត�ណ� តេេកករសធ សមះកកម◌ះមតនចេគតករកតច ជៈក�ណ� តេេកក សភធស

មះកមះនចេគតករកតច�

ធកេាាកជករោស�េដ ដៗស�ពេរគត�ដក�កពតកេផមចរកតចសមះកកមះកស�ក��

ពេរគតណដក�ក ពតករកតចសមះកកមះកាធ � លផតត �ៗក�កេដជ�កលដជកព ក �េផភេកសក

2-30

ពតេាសផ� ត�ដ�ត េសចក� សម រកកពកកកស�ាាកជករោស�ដ�តភផ� ត� � ផចេតរ កមះ

ជសព(objectivity)េតរជេផ� កមកេត ផេឌ កលផតាាកជករោស�ដមតផ�តករពក�ធត

េគតកកសភត�យ តេផត�កពតត�តករកតច ាពេកជកស�ផេឌ កកជជកយផច

េម�ច�

េេកាកេ�កពេរគត�ដក�កពតក សខត�ជាតធ ក�េនធតតកងដឌខ លកមជក�លផត

លដដ�ត លផត ធាេកធតកយកធាាកតមតតេផមចកត(កាកកឌេកករស ជក រ�ត�

សកតជៈក�) � េ មតផចេតរេក ជ មតនចកឌក�ាេកលផតយេនធតតកេផតេយរេក� េផមចេគត

ករកតចសមះកកមះ “ជៈក�េគតេមតសភេកក រស ”ាាកជករោស�នចតេដជសេក សាាកសះដជ

ចក�2០០យក�លផតមតេកករស� ាាកយ2០០យក�េយរដកជៗត លចកេចទធពកដកមម លផតមដកម

មេធត1០០យក� តធា ក�េដកជៗតចមដ � ដកមមលផតេហដកមមពេរគតណ (experimental

group)មតសភយ1០០យក�េយរដកជត�ជៈក�កាផយពកករេពត 5 យក� មតសភកាដកមម ម

េកសកកកធជកដក�កពតក េតសកេេកាតកងដឌខ ផច ា តមតសភកាដកមមពេរគត�លផក េតក

លតលក ាជក�ធតតកងដឌខ ម ជ ក �លផតណ� តេនធតតកេផតកពកក� កាកកឌេតរ

ក �ជជៈក� មតសភកា ដកមមជកដក�កពតកដកជត�ាតេផភពជៈក� � េជដកជៗតេនត�ាតជត

ជទ(កស�ជតេតរមតផ�ត�ផតាតេក)� កាពេរគត�េតរ កស�ជតនចធកល� (េតរក

មតសភយាស�េយរដកជៗតកមដ េជមតផេជត� កល�រជៈក�េយរេក)� េ មតេនត�ាត

ជតសេក ដកមមពេរគត�ដសពដកមមដក�កពតកេត ក �ពក ជកត� ជៈក� តកផដ�តត�

សកតជៈក� េរេមតនចកឌក�ៗត ក �ណលផតណ� តេនេចទធតកេផត េយរ

េ រសភេកកត�លកេដចតេេេតមតសភកាដកមមពេរគត�េយរ�

េេេពតផេឌ កកពេរគត� ាាកជករោស�ដៗកផធេគតកកសភត�យពតកេផតលផត

តកកតៗត � ដសតេ សមះកកមះេយរដកមដកជ(កាកកឌេយរ កកសភត�យ ជភកក�កាដកមម

ពេរគត�ជេដចតតេកករសភ)� មតសភេេកាដកមមយពកដកជៗតេគតកសេ�កពតកកកេមតរ

សភេកសនត�នកកកាករេពតកឌក� (ដយរកឌ� ៣លដ) តចតតមតសភេកករសភេេេតផកា

ករេពតេយរេផមចកក�ដត� ជហតេតរធកដមតកតាត(រកកត កផតពេរគត�) លផតធ

ផេឌ កេកកតកេផតធកធឌលផតេជច �ៗត� តកេផតកក�ដត “មតសភកាដកមម ពេរគត�េកក

សភេដចតធ ”ដៗកផធពនចកកតៗត� កតាតធកធឌនចធកេដ�េគសចតតមតសភ

លផតផេកក សភកាដកមមយពក ដយរកឌ� រ

េតដដកមម តកងដឌខ ចតតមតសភេកក សភេតផ

1-(ដក�កពតក) ត�កល� 3

2-31

2-(ពេរគត�) ត�ជៈក� 4

សន �កតាត លផតធតកតជករោស�េតរ ាាកជករោស�ដកជត�េតជហតពកេកសក�

កម កតាតដកជលកៗតករ តេគតកសតាតប ត� (េកាតេធេសចក�សតាតប តកស�ាាក? េក

កតាតេតរដក រ ផេសគសមះកកមះេយរ? ជកធេសចមតតនត� យ� �េតរ-ចកច

ធតមតសភ១០០យក�កាដកមមតមេ)� តកេផតេតរមតដដកសមះកកមះជៈក�ណ� តេនេកក

សភេក ពេដ�រ៤េត១០០(៤%)មតដស�ធ យះ តេកេ ត៣េត១០០(៣%) � យណក� ក�

េមតនចសតាតប តពកតាតេតរលកលា ជៈក�មតលផតណ� តេន េកក សភេយរេដមត

កងដឌខ យណក�េត � ផចេតរាាកជករោស�ជកលកកកាតមការនតកេផតេតរេត លតម

សតកមេកសក ដយរកឌ� “េកកេសតច�លសចកៗច�សន �េនជៈក�� សភរេក ?”�

ពេរគត�នច ដកជៗតផេឌ កករកធះ េតេគតេនមតសភយាស�កាដកមមយពកធតរា ម

េសតច�លសចក មតតេន ត�កល� តជៈក��

ជហតកពកផ�សខត� ជកេសេគតពេរគត� តកេផត តេសចក�សតាតប តដកជលកេគតក

ផភពតផសកាកសភយ- ជផ�ជករោស� លផតាាកជករោស�េផភេកសកនចេគតកកម�កងក

ពេរគត� តពយមារនកៗ កឌ� ពេរគត� េតផេឌ កកេកជទតជកេសពេរគត�

េយរ តកកកតៗតតជតកេផតផច ា � នចតយ មេកសក ពក�ធតជករោស�ធតកម�

ជនចេគតេកជទៗត � ាាកជករោស�ធេដចតេជធក� េតរធ ដកកឌណ ផ�សខត�ផកតជក

រោស�� មតដជ �ដត�េកសន �កៗកឌ� លផតងយ ទេតាាកជករោស�តច េទះ រ-ពក�

ធតដកជលកដកជៗតា ក�ដកមដកជេតាាករជដធជេផភេកសក � េតរធចតតកករលក

តា លផតេេក�ា �នចេនផករសឆៈ កស�េ តជតសេតពក�ធតដកមដកជ�

េផមចងយ ទេនេ ទដសតជសមះកកមះមតតប តពជៈក�ណ� តេនេកក សភ េ

ដកជេគតេកជទ តជផេឌ កកពេរគត� េតដេភកជៈក�តមេ � ាាកជករោស�ដកជលកសនដយ

តកេគតេនគទដយត� ត កេគតេកជទ េរពាឌក�គត�ធជឌសមចក�ផ�ធតកតស

ន �ាាកជករោស�� ជៈតកតកងឌរេផភេកសក កស�ាាកមដកមជកដកជៗតកមកងយ ទកា

េសសជេភេតរតមករកកាក ក THE EXPLORERS លផត កក�ដតធេកសករកតជាាកជករោស�

តេរកកឌ� លផត� កេកកេកតមដកម ជកកាធ � លផតៗត ត កពលដដ�តជជក ត

ពភពេលកកស�ាាក�

-េគតកកកកកសន �ដ�តាាកផ� ត� (Explore for yourself)

ពភពសកស ត “ពភពពក ”េដចតលកដកជៗតក�កកធកក �ាកពពកេតលកកព ា �

ជ។អតព កស�ាាកកាមដជធា េតរតដកជៗតេតកកពស� ដសតេ ាាកលតមករជដធជកាក

2-32

ពេរគត�កស�ាាក តសកមះ ពកាា ក� េតលសត ត�មដកម ជកយសកមះកាកពេរគត�

ដ�កស�ាាក � េសា �េផ�មពពក�ធត ដ�តកជដករធមមដកម តមដកម ជក

កស�ាាកន �តពយាក រតផណក�កេលេលផតាាកនចត កកតយតធនហកេពតដពក

ករកផត�មតសភធា ក�ធតជកលកសកកពសនកេេមត�កេពក� ចកកក�សត� េកមដកមជក

ធតេេកាពក�ធត កា�ឌជកមះកកកសភត�(ដកមដកជរេក) តេេកាកសត�យដ�ទកង �

លផករេក � កក�ដតេកាាកតនច�ក�កយកផ� ត�ដ�តាាកយផចេម�ចកាកេឆ�កេត

កត�ផត� លកេដចតពមដកម � កេេដ�េគសពក�ធតដ�កស�ាាកេតមក�កមា ក�

កស�ាាក តេ�កសមះកកមះដ�រ េផមចពតត�កសេ�កកស�ាាក� ពជសធមដជ� េដ�តកស�

ាាកេកាាកនចតេគតករកតចសពតព តសមះកកមះដ�រកស�ាាកយផចេម�ច� េតសពាត

យាស� កកនធមមដជធា េតរកកផចធលផាកមតាយជក កស�ាាកលផតមតនចេចសសៗ

ត�

មដកម ជក តាយជក (Microbiology and the future)

េយរមតនចកសភត�យពាយជកក� េត ក�មេគៗជកេនកកនមចតតកស�

ករជដធជ មដកម ជកនចជលកឆាជគជកពកណាព ពភពេលក រេ�កកាតជក�ះល�កេ �

�ា តេតសខត�េ ខេដម េតរធដពលផតមចតតតមដកម ជក �

១- េចកជកជជរ (Biotechnology) : កកកចេក តកាជសតកមះេសេតកចៗតេ�កា េពក ក�

រ ត ផតកផតដសសរកមះះេ តេចកេកសល�កេះេកាជសដ�រផចធដដកផបជក តក

សកមះ� ករជដធជ ចចតាផ�ត�េនលមេកសកតជកកជេរទផ�សខត�កាជសាតជក�ត�យ

េយរ តផ�ត�ដកកឌ� រជដធជះ លផត េ កយត កេកកជរតពះតកត�ផពផេឌ កកត

រក�ៈ � ដយរកឌ� ចចតាេតរេនចេដ ដៗស�ា �សមៗក�េកកេផមច េ�តចតតផ�

កចត ADN (ADNតេសម) េនេធ ADNេដចតផចេ ា សន �មេតជត“រា មដធមផ”

េគតធភស�តភកកេជត រាាកមតៗតេគត ដកជេកដត� សន �កេគតក�តធតកងឌរ េសផបកច រស

ន �កេកសធតត �តកផេសេតកចយាស�តមតសភ�

២-ដកស�ជជក�ត� ៖ ដកកឌ� ះេដ�រលផតាាកមដកម ជកៗតេ�កេក ៗតភ�កយក�កតក

ដេភក ត ដជក�តជជកេតលផតផ េតកមយដភពជជកពជក ះ តជជកេកសកផ�

៣-មដកម ធាាកកក�កតក� ៖ ករជដធជកាកេ�ក ក កលកមដកមលផត“ស”េដ

តរកកតក� ពតនចផ�ត�េនេតជជគលកយ តមេចកជកសន �យ សខត�ខ� ធេជ

ពកយ លផតកពដឈមមដ តសៈមសជតរ េកកកសឌត�លផតធតេដរា ក�េ

េតយផចេម�ច េកសនករករកកតក�លផតរក មកកាករ តេតចផត�យផចេម�ច�

2-33

៤-កកជេរទយសខត�ពពរ ៖ ចឌចេតរេគតេនដេសកេកតជកត�ផព

កេឆ�កត រក�ៈ េតរករកចលតកេ តពាតលផតផេឌ កកដសតកេឆ�ក

េយរ លផតធតកាតជក�ធក�លស� យ� �មក លផតេ�តតតកស�េកាកក�កក �កត�ត

ពៗតជលផតចចតាេតរពនចពៗតៗតផច ធេាផស� មហកក ជេកក ធត

សយេ ត (sclerosis) ធេផម�

៥-កកកចេក តកាសងៈ មដឆតេាផស� ៖ លតមេតករជដធជកកា សល �ជកស

ណ� តេន រ� �លផត�ជេាផស�េតរ តកេ ពះេកាកពៗត តក�កក �កត�េាផស�

ដកជៗត�ា តេតកេរោស� ះេ េផមច េ�តតតតដពតេក�កសន �ដកេជកសេតរផ�ធត

ដសកេព � ករជដធជកក ក�រធត ដសកេពេេលកត� តដកជៗតេពទេតជគរ

ោស� ះផចធកពៗតេតលសត េត�ា តលសតះេកា េសាាកជ េផមចេគតេន

ដេសកេកតជតតកស�កាកសល �ជកសេយរ�

សតកត�ផរ េកមដកម កមចលឌកេតររយ ចចតាេេកាេជជារោស� តករ តយផច

េម�ច?

-េរកកឌ� សខត�េ ត �ធក� (Key Facts and Concepts)

កសកសពមដកម ៖ េតពភពេលកធតមដករក�ៈយេដចត� ាាកមដកម ជកសដ

ចក�តរ � ជជក ជធា ជជរកស�ក�េផមចសកសមដកម យេយរ តផតកស�� កាតជក�តកកជ

េរទកស�ក�ជផត�ក ដកេដឆជ កដចនហក កេគតេនដចផតកផតធត

ដេយជត� តនចេនេកមដកម មកេដ ដៗស�ធដេយជត�សន �មតសភតករ ត�

កជជក�ត�តមដកមជក ៖ កតកលស�តមដកម ជកធជករោស�ៗ ត �េផ�មធមត

កកជេរទ មដកម តៗតកកចេក តកាដកស�កេឌ កេកកលា កាកលសត ត�ចតតកមេតជត

លផតន �កកឌពជេសេត- កច� មដកមជកកពនតតតេផត�លផាកេផភេកសកផចធជករ

ោស� ករ ត កពៗតជ តកេគតេន ផណដេសកេក តកពផ�ត�មេគៗ លផត

ជេេនត�ពជជក�ត� តផេឌ កកមេតជត តេស តជកស��

កៗមដកម ៖ មដករក�ៈកស�េេេស�កដជ �កកលត� យាស�កាមឌខ តជជរ� ធ

ដកមមរក�ៈ- លផតតសធេជផក េរដ�រនចកស�ៗតកាតកងដឌខ លផតកក �ជជកេផភ

េកសកពនចកស�េេៗត� ធត យកសខត�កាកកឌក�ពធធ ស�តករ តតមេលផត

កស�េេ�

សកមះពមដកម ធតដេយជត� ៖ មដករក�ៈដកដក �ជជកេេេតលផតផ� ាាកលក

(ធមដករក �ៈ) េគតេនធតកេដ ដៗស�េកជទតជរករកច� មសខត�េ េត

2-34

លតមេតជតសកនៈរងត រក�ៈរ� �េនេធកក �សកនៈលផតជកស�កសះ

សេយជដកជក � មដករក�ៈដ�រ ា �មេតជតតដក លសត េតលតរករកច� មផ�សខត�

េតរធកក �េដ ដៗស�ៗតេតរក�ៈេផភេកសក � ណ� ទ ត ដចក�នហកកាកក

នសេតមដករក�ៈកសះសេយជលផតធាាកផតកនហកផេជស� � ផត

ដេយជត�ធេដចតេផភេកសកេចទមកពកសកសតាាកជករោស� កាកេដ ដៗស�មដកមេផមច

េតររយ មតសភ រ ផតកផតកផតលផតមតសភច �ៗត�

សកមះ ពេគតេនដចដេយជត�កស�មដកម ◌រ ជឆ� ធសកមះពមដកម ជកេនភ

ខ� ចធេជ ក� ជដ�រ រ�ត�មតសភផ� ត� ជេផភេកសកជរ�កេពតមតផ� ត�មកេតមតសភ

េតសល �សកត�រតរ ត ផ� ទផតផណ� មដកមេគតេននហកេដច កកេស

ដកដតក� តផ� ទផតកផតធតដេយជត�� កា គមះធក ដពក�កឌណ តករ� �ផកពជធដជក�

រោស�ដ�រនចណ� តមកពកេដជ�កចតតេមេនជលផត ះ តមេគ ៗក�កធតដសកេព�

មដកម ជកេជជារោស� ៖ េយរាាកជករោស�កចកចៗតេគតេនធតជ។អតពដ�រដឆ

តជឆ� ត ពមតេលក Koch កកេ ទដកស�ដាមដកមក�េត ក�ជជតរេជជារោស� ជេដចត

ៗតេកកធតកា “សមត ធស” ("golden age") លផតត�ពេពតេយរលផក� ា �កកច តា

េពកេផភេកសកនចពៗតដេភកជធ េដចតេតធកពតេតលកកកស�ដឆតមដកម

� ជរតកក�កដឆតជឆ� ផ�ធតកម� ផកដកជ ៗតកកេ ទ� កេគតេនាយម

ដេសកេក ជគង� កេនជ កយកសឌត�តមព �ត តកសនកេមេនជ កាេជជារោស�នច

តកឆ� ជលផតធតពមតមក� កក�ា ង� កៗតេ�កពរសន �ដធជតនចក �

កត�តជេកតឌស ខត�រ� ក� តជរ� �ផេជ�

មដកមជកាតជក�ត� ៖ មដកម ផ�ត�ផតដេយជត�ផ� ត�ចេ�រមតសភ េតកផតកនហក

ផតកផត ដសសរកមះ តា េពក តេតដណដលជកលត� កស�េេការក�ៈ

ធមេមេនជ� មដកម េផកកកា កសនកកកសមតតយកេកាករ ត � េកពេដ

ដៗស�មដកមេផមចកលរកកតក� តសនក េដលផតកព �� េកសនត�ឆា េកកេ ទ ក េ�ក

ះតជជគកកផតដេយជត�ពសកមះពតមដករក�ៈ�

មដកម ជកករ ត ៖ មដករក�ៈធាតពសខត�ផកកាកកកសេសកពករ ត

� កកក ផរតតរសកឌក�តមដកម េដចតលកធន។កកផតកកខតផត�ករ ត �

េយរធមដកម នចធាាកេគត េនករ តដកដតក�ក�េត ក�េកពេដ ដៗស�ធនជគកាក

ដកេតកតក�កាករ ត�

2-35

មដកមជក តាយជក ៖ េចកជកជជរ តជសតកមះេសេតកចដកជលកកចក�កកតក� េេ

េពតលផតករកក ផេណររជករោស�សខត�េផក� ាាកមដកម ជកតត�េតកកពស�ក

ត�ផកស�េពដភពតដជក� តជជក តចតតកតផេឌ កជជរោស�លផតពៗកត� �

កកកចេក តតកត�ផធមតតប តេតរតធក ាតជក�ត�ផ�ធតកម�តចេឌរផសន �េគតេន

ាយជកេដេសកេក តតរក�ៈ លផតកមកស�ធម េេេេតលផតផ�

សតកដក�កពតក ៖

១-េកាតធរកសខត�កស�មដករក�ៈ

ក/-កាកសនកកកស?

ដ/-កាដសសរកមះេស?

ជ/-កាកេគត ក�រ?

២-េកសន �សកមះព តយតមដកម

ក/-ផ�ត�ផតដេយជត�ចេ�រមតសភ?

ដ/-េគតេនដចដេយជត�ចេ�រមតសភ?

៣-ពឌ� យជគង� កេនជលផតៗតេដ ដៗស�សន �កតកេកកធតតជឆ�?

៤-េដ�េគសក ៖

ក/-កេតកេកកភ តកេតកេតជជក

ដ/-ា �កកក តា �កកច

ជ/-លសត តា �សម

/-ាាកលក តមដកម េគតេននហកដច

/-មដករក�ៈមត�េនជកាដ�ត តេមេនជ

៥-ចកងយ ទពកកមជ ជយតចកស� ៖

ក/-Antoni Van Leeuwenhock

ដ/-Louis Paster

ជ/-Robert Koch

2-36

/-Joseph Lister

/-Edward Jenner

ច/-Alexander Fleming

ឆ/-Ellie Hesse

៦-មដករក�ៈេគតេននហកធេដចតដច កមយនហកកកសកាកកកកេកសកផ�

ចកេ�ក សមះកកមះ លផតពតត�ពដភពតមដកមេគតេននហកដច?

៧-េកាតធមដងកតកដក�កពតកកាពេរគត�លផតេកសចៗតត?

៨-េកាតធរកសខតពកតសមះកកមះជករោស�លផតនចកកតកៗត?

ជលផតនចពៗតៗតជនមជលរដធជតធកត�រ Billion ាារកលផតកស�េេដេកស

ាភជ។អត�េដចត លកដកជៗតជនមជលរេតជ◌េរផ តមហកក ចលឌកាាកលផតកស�េេ

ដេកសកពាភជ។អត�ជទ កពលក ដកេដឆតេមេនជ�ជេេេក� ករជដធជកស

Ann Gibbon (1992) ៗតងយ ទ េេឆា ១៩៩០ ាៈកសដពពភពេលកៗតកឌក� ធត

ជ១២មដលផត�េកេតមដកម កាចេណមជសខត�េ ២០មដ លផតធមតេរកតក

រ� �កាពភពេលក ធពេសសកាកត�េេ� តនរតច នស តនេមកកខកច�

ាាកជករោស�តាៈកសដពពភពេលកៗតកចក�កកតក�ធសខត�ផត�កផ�ត�ា

េពកដជ �ដត� តសមសសន �ក�កដឆតេមេនជ លផតេស�កដកជៗតកក�ាស�េេរ

េេដេកសាភជ។អត� � ក ក�កកមធតកក�ា ង� កធកេចេ�រេកះ តពងស�ត

កាកកកា េពកសន �កពៗតេត េស�

ជឆ� លផត�េនរ� �េដចត េេឆា ១៩៩០

មតេរកតករ� � ចតតដធឌ

ក�ជផ�ជផេយម -

ជនជ ៦ ៩០០ ០០០

កេ ៤ ២០០ ០០០

ដជមតទ� ៣ ៣០០ ០០០

ជេ�ម ១ ០០០ ០០០-២ ០០០ ០០០

ក�ា ត ១ ០០០ ០០០-២ ០០០ ០០០

2-37

កលកេរមសកេតៗក�េកក ២០០ ០០០

ជដពត Schistosomiasis (ជនសកដេកសេេ� ) ២០០ ០០០

កកធត� (Pertussis) ១០០ ០០០

នជមតេតនមម ៤០ ០០០-៦០ ០០០

ជេតដពតកពក� (Hookworm) ៥០ ០០០-៦០ ០០០

េនជឆៈក Rabies ៣៥ ០០០

ជខត�េត (ជឆ� ) ៣០ ០០០

ជេផកេត Trypanosome េេនរតក ២០ ០០០ រេដចតធ

េកាាកត�យ ាតលផតន ស�រផត�កផ�ត�ជគង� កេនជសមសចេ�រជេកសន �ខ

េតេផត� ដធជត?

ដសតេ តក�ធដសជៈលកមជក� េកាាកនចជកក �កសមតតគកតប ភៗតសន �

កមះជគជតាត�ក ធកលផករេក? ចកងយ ទពជរកកស�ាាក?

3-1

ជពក 3

មរក រពងគកយែដលមនរបេយជន Useful Micro-organisms

េសចកតេផតើម េនេពលែដលេយើងនយយពកយថ មរក រពងគកយ ◌ គេរចើនែតមននយថជ ភន កងរ បងកជង។ ករពតគដេចន ះែមន បែនតមរក ពងគកយមយចននមនរបេយជនដលមនស េយើង។ មហបែខមរែដលមនេឈម ះលបេហើយែដលមនទនកទនងេទនងជវភពរបចៃថងរបសរបជជនកមពជ េយើងេនះ (របហក ផអក ម ទករត) សទធសងរងនវបែលងពមរក រពងគកយ។ រឯនបងរ រេបៀកសទធសងេកើតេឡើងេ យ រករចលរមពមរក រពងគកយែដរ ។ ផលតផលមយចនន ែដលផលតេចញពទកេ ះេគ ដចជ របមស (cheese) នង យអរ (yoghurt) រតវបនផលតេឡើងេ យមនជនយពមរក រពងគកយ ។ រកមបកេតរ Acetobacter រតវបនេរបើកនងករផលតទកេខមះពរ ។ វដតបែលង សត-ឧសមនកបនច ករបរពតតេទេ យ រមរក រ ពងគកយែដរ ។ បកេតរមន

រៈសខនយងខល ងេនកនងបែលងរេធវើេ យរលយ កសពសតវ នងរកខជតែដលងប ។ បែលងទងេនះេធវើេ យ កសពនងរកខជតងបេទជ រធតែដល គម នេរគះថន ក ( harmless ) ។ រធតទងេនះនងជសមសភពរបសខយលនងដ ែដល រកខជត នងសតវទង យរតវករ ។ ដេចនះសកមមភពរបសបកេតរទងេនះ គជែផនកមយៃនវដត ធមមជត។

មរកបនងពភពែផនដៈ មរកបវទយបរ ថ ន ដ នង ទក Microbes and Planet Earth: Environmental, Soil, and Water Microbiology

កនងកររបងែរបងេដើមបេ ះរ យបញហ េយើងេរចើនេឃើញថ ដេ ះរ យរបសេយើងបនបេងកើតភពសមគ ម ញែដលពបនរពងទក។ ជមងរគនចញបន តតបត បសតវតយមកេហើយេន

មតបនននេលើសកលេ ក។ េន របេទសBolivia េគបនេរបើDDTេដើមបស បមសែដលជភន កងរចលងេមេ គរគនចញ។ ករេកើតជមងរគនចញ ពតជបនថយចះ បែនតបពយ សយងឆម កថយចះែដរ ។ សតវឆម ជេរចើនែដលពលេ យ DDT ែលងជក ត រតត ពនតយបពយ សយងសតវកេករេទៀតេហើយ ែដលជេហតនេ យសតវកេករេកើនចននយងឆបរហស ។ េទះបជ កណត រជេរចើនេនកនងតបនេនះមនវរសែដលប ត លេ យមនជមងរគនឈមដលមនស កេ យ កជមងេនះ

3-2

មនែដល បងកជបញហ អវេទ ពេរពះឆម បនជយកតបនថយអរ ជមងេនះឱយេនទបបផត។ បែនតេរកយពករបច DDT ករ ត តបតៃនជងរគនឈម េនះបនបន លទកមនស ល បយងេរចើន ។ បញហ ធៗបនេលចេឡើងពរបកគេហើញៃនបេចចកវទយេនឆន 1964 ៖ ករបេងកើតេម បតហយ ជវៈែដលមនធតផ វ ត។ េម បសេយគេនះបនកល យេទជផលតផលរតវបនេរបើទ យជង ប ពេរពះជ វ តេថក េហើយមនរបសទវភពកនងករេរបើរបសេទៀត ។ បែនតផល រកករបស ខល ងជងផល របេយជនៃនករេរបើរបសេនះ។ សណលទកែដលផទកផ វ តបនហរេទដលផលវទកនងបងនន ។ បងជេរចើនែដលសបរផ វ តេនះ បនចបេផតើមជយេ យមនកររកដះ លៃន យ នងសយណបកេតរែដល ពមនករលត សរបស រតវបនកណតេ យក បផ វ តទបកនងធមមជត ។ មរកបរសមសេយគរតវ បនរគបដណត បជតេនកនងបងេ យរសទប យនងបកេតរយងរកស នងបនទ បមក ករតវ ល ប ។ បកេតរេនកនងបងបនបែបករសទប ល បខងេលើេ យេរបើរបស O2 ទងអសៃនដេណើ ររសមសេយគ ។ រត នង រពងគកយេផ ងេទៀតែដលរតវករO2ជេរចើនបនថបដេងហើម ល ប េហើយ រពងគកយែដលេគ រតវករេសទើរែតទងអសេនកនងបងករតវ ល បែដរ ។ ចបបែលងេ យមនផ វ តកនងេម ប កដចជ វធនករបនថយករបងហរផ វ តេទកនងផលវទកនន បនជយយងសខនដលកររសេឡើងវញៃនមជឈ ន នរស េនកនងទកទងេនះ។ េរឿងេហតទងេនះផ រភជ បេទេរឿងេហតេផ ងេទៀតេធវើេ យេឃើញរបធនបទរមែដលបនតេកើត មនេឡើងដែដលកនងរពតតករណរប ករបែហលគន ។ របធនបទេនះ គជករមន ចេជៀសងបនៃន របតកមមជែខ នងផលបតែបនៃនេអកឡសកនងេនះករផល សបតរមយ ែដលប ត លេ

យមនផលវបកធេធង នងេរចើនែតមនបនរពងទកមន។ ករយលដងពដេណើ រករបរ ថ នរមវភគទនបននរបស េយើងកនងករទស នទយ នងេជៀស ងផលវបកែបបេនះ បែនតគរេនះបនតេកើតេឡើងេទៀត េ យ រ ប ជយកនងករគតគរករតងយរសលេពកៃនដេណើ របរ ថ ន សកមមភពៃនមរក រពងគកយ នងអនតរកមម របស ជមយនងធតគមគម នជវតកនងបរ ថ ន។ េអកឡសមរកប Microbial ecology មនតបនជេរចើនេនេលើែផនដ ែដលសបរេទេ យជវត ែដលជកែនលងមនស ពទនេទដល េហើយរបសនេបើេទដលវញ េគ ចនងយលថ មន ចរសបនេទ ។ េន មតបនទងេនះភគេរចើន លកខខណឌ រកកខល ង នងមន ចរសេនបនេឡើយែដលសមបែតសតវ ឫ រកខជតមយកគម នែដរ ។ មនែត មរក រពងគកយបេ ណ ះែដល ចរសេនកែនលងទងេនះបន ។ ជករពត

ស មរក រពងគកយក សបរែបបែតេនកនងបរ ថ នងយរសេនជង ែដលជមជឈ ឋ នែដលសតវ នងរកខជតរសេន ។ ទ មន ជវតទេនះមនមរកប ។

3-3

មរក រពងគកយលត សយងេរចើនេនកនងដ ម សមរទ នងេនកនងទក ប ។ មរករពងគកមនរសេនកនងបរយកសែកបរៗៃផទែផនដែដរ ។ េនេពល រសេនកនងមជឈ ឋ នជមយ

នងមរកប េផ ងេទៀត ឫ រពងគកយពហេកសកេនះ អនតរកមមដសខនពតជជះឥទធពលេទេលើជវតភវរសទង អសពខនេឡើយ។ អនតរកមមខលះជសហអនតរកមម នងខលះេទៀតជករតសេដើមបរសេន នងមនអនតរកមមេផ ងេទៀតែដលពមនឥទធពលផទ លេទេលើគន េទវញេទមក ។ ភវរសទងេនះបេងកើតបនជសហគមនែដលជទរងអតថភពៃនភវរសេនកនងតបនេ យែឡក មយ ។ ភវរសទងអសេនះមនរតមែតមនអនតរកមមរ ងគន បេ ណ ះេទ បែនតេនបន រសយេ យែឡកៗ េទេលើទក ខយល ពនលរពះ ទតយ នងក ត គម នជវតេផ ងេទៀតៃនបរ ថ ន។ សហគមនមនជវតរមជមយនងវតថគម នជវតរបនងគមៃនបរ ថ នបេងកើតបនជ ថ នរបពនធ ។ ករយលដងព ថ នរបពនធទមទរចេណះដងមនរតមែតពអនតរកមមរ ង រពងគកយកនងសហគមនែតបេ ណ ះេទ បែនតែថមទងពបនជះឥទធពល នងទទលឥទធពលពក ត គម នជវតៃនបរ ថ នយង ដចេមតចខលះ ។ ចេណះដងេនះបនមកពេអកឡស ែដលជករសក អពអនតរកមមរ ងភវរស នងរ ងភវ រសនងបរ ថ នរបស រ ចនយយមយងេទៀតថ ជករសក ថ នរបពនធ ។ បរ ថ នស បមរកបមយតច ស ។ លកខខណឌ កនងកែនលងតចេនះ ឬមរកបរ ថ ន ចខសខល ងព បរ ថ នែកបរេនះ។ ឧទហរណ លេ ម េនមខ គរមនមរកបរ ថ នជេរចើន។ កែនលងខលះមនេដើមេឈើ ធៗ ខលះមនេដើមេឈើតចៗ ែដលជះឥទធពលេទដជវញ េ យបតយកទក នង រធតែរយងរហស។ កែនលងខលះេទៀតមនបពងែដក ែដល យអយងេ ហៈ ឬធតគមេផ ងេទៀតេទកនងដ។ កែនលងខលះមន បពងទកេលចេចញជបជនចច ចែណកកែនលងែដលរតវៃថងយរ ចបេងកើតជលកខខណឌ សងតេន លេ ម ែកបរៗ េនះ ។ អនកែថសន ច កជេនជវញេដើមផក ក បែដលេទើបនង ថម នង ចបញថន ស បសតវចៃរង េនកែនលងែដលមនខយងបងកបញហ ។ ភពខសគន ចេកើតមនេនចងយជតៗគន បផត រប ករបែហល នងបនទ តផចតៃនរគបដតច ដចរ ងៃផទដមនខយល នងខងកនងគម នខយលជេដើម។ មរកប ចនងយលថ រគបខ ចនងកេទចដមនជជត ខសគន ដចរពះចនទ នងរពះ ទតយ ស បលទធភពរសេនរបស ។

េនកនងកែនលងរសេនភគេរចើន មរក រពងគកយលត សេនៃផទខងេលើេ យបេងកើតជរកមតចៗ (microcolonies) ឫជបគន ជមយ រពងគកយេផ ងេទៀតបេងកើតជរសទបជវៈ (biofilm)។ រសទបជវៈេនះករពរមរកបេនខងកនងពធតគមនន។ ទរងរសេនដចេនះ ចេ យមរកបែបងែចក រធតចញច ម េ យផលតផលបេញច ញេ យ រពងគកយមយរតវបនេរបើរបសជសបរ ត ស ប រពងគកយមយេទៀតេនកនងសហគមនដចេងអ តេនះ។ សហរបតបតតករេនះ ច

3-4

បេងកើតបនជបន មយ ែដលមនសកត នពលេម បលសខល ងជងផលសរបៃន រពងគកយេ យែឡកៗទងេនះ។ មរកបមនតនទេផ ងៗគន េនកនង ថ នរបពនធ ខលះផតលផល រកក នងខលះេទៀតចបចបផតស បនរនតរភពៃនជវតកនង ថ នរបពនធេ យ រពងគកយេផ ងេទៀតទងអសេនកនង ថ នរបពនធ ។ មរកបទងេនះមន រៈសខន សស បករែថរក នរនតរភពៃនជវត ។ របេភទមរកបភគេរចើនមនឥទធពលតចតចេទេលើ ថ នរបពនធ ែដលករលបបបត នងេធវើេ យមនករផល សតលយភពៃន រពងគកយទង យ បែនតនងមននេទដលករបតបងៃនជវតទងអសកនង ថ នរបពនធេទ ។

ប ត ញ រ (Food Web) ភវរសនមយៗកនង ថ នរបពនធរតវករថមពល នងសមសធតសរ ងគស បករលត សរបស ។ ដេចនះ រពងគកយបរជពរតវែតទទលយក រធតសរ ងគ េដើមបបេពញតរវករទងេនះ ចែណក រពងគកយសវយជពបែលងកបនឌអកសត (នងទក) េ យេទជសមសធតសរ ងគេ យេរបើរបស ថមពលទទលពរពះ ទតយ ឫសមសធតអសរ ងគ ។ ចនយយមយងេទៀតថ

រពងគកយសវយជព ជអនកផលត ជ រពងគកយែដលរបែមរបមលថមពល ចេរបើរបសបន ផតលេ យ រពងគកយ នមយៗកនង ថ នរបពនធ។ អនកផលតទងេនះសេយគសមសធតកបនសរ ងគនងបញច ល េទកនងជលក មនជវត ែដលស បជចណ ររបស រពងគកយបរជព។ េ យ រ រពងគបរជពរសេន រសយ េ យ រែដលទទលបនពភវរសេផ ងេទៀត េទើបរតវបនេគចតទកជអនកេរបើរបស (អនកហប)។ អនកផលតជអនកផគតផគង រជមល ឋ នស បអនកេរបើរបសេនកនង ថ នរបពនធ ។ អនកផលតបេងកើតរគះ ៃន រទងអស ែដលជទនកទនងកនងចេនមភវរសកនង ថ នរបពនធ (រប24)។

ជេនឿ (Myth) ជវតទងអសេនេលើែផនដ រសយេ យរសមសេយគ ។ េហតករណ (Fact) េទះបភវរសេសទើរទងអសេនេលើែផនដែដលជអនកេធវើរសមសេយគ ឫ

អនកេរបើរបសេនកនងប ត ញ ររតវបនផគតផគងេ យអនកផលតកេ យ កអនកផលតមយចននចេរបើរបសថមពលគមបេញច ញពអកសតកមមសមសធតអសរ ងគ ជនសរពះ ទតយែដរ។ អនកផ

លតកនង ថ នរបពនធភគេរចើនជភវរសែដល ចេធវើរសមសេយគបនដចជ Cyanobacteria យនងរកខជត។ េនកនងទកែដលរតវនងពនលរពះ ទតយ មរកបែដល ចេធវើរសមសេយគជអនកផលតជ ទេទ។ ឧទហរណេនកនងម សមរទ នងបងបរមនសតវជេរចើនរសេនេ យពងែផអកេទេលើថមពល នង រធតចញជ មែដលទទលបនព យនង Cyanobacteria។សមបែតបកេតរបរជព

3-5

ែដលជមល ឋ ន ៃនប ត ញ រស បសតវជេរចើនក រសយេ យថមពលគម ែដលផទកេនកនងសមសធតកបន-សរ ងគៃន មកសតវ នង រពងគកយ ល ប។

រប24

េនកនងបរ ថ នេលើេគកភគេរចើន រកខជតបេងកើតរគះៃនប ត ញ រ។ បែនតយង េទវញចេពះបរ ថ នែដលងងតជបជនចច នងសថតេន ចព រពងគកយ រសមសេយគ (ឧទហរណេនបតសមរទេរជ)? េនកនងកែនលងរសេនដចេនះ នងកែនលងពបករសេនេផ ង េទៀត (ដចជេនបតបង Yellowstone ែដលទកេកត េពក ព ចេ យមរកបរសមសេយគរសេនបន) រពងគកយគមសវយជពផលត រស បដេណើ រករ ថ នរបពនធ។ បកេតរទងេនះទទលបនថមពល េ យអកសតកមមៃនសបរ ត អសរ ងគដចជអរដែសន (H2) ែដក (Fe) ព នធរ (S) ឫ មញក (NH4)

3-6

ែដលេចញពទកេកត បតបង ។ េនកែនលងខលះវតតមន រពងគកយគមសវយជព នង រពងគកយ រសមសវយជពរមគន បេងកើនករផគតផគង រកនែតេរចើនេឡើងៗ េធវើេ យលកខខណឌ ែរបរបលែដរ ។

រប25 (a) This beautiful bay is in an old volcano. The water is heated by hot rocks deep underneath. The hot water contains a lot of sulfur which is used by chemoautotrophic bacteria. (b) The chemoautotrophs and some photosynthetic algae are the food for about 150 species of invertebrates, including these anemones.

វដត រធតចញជ ម (Nutrient cycles) េនកនងបរ ថ នេលើែផនដ មរកបជតរវករចបចស បវដតគមជវភម រសត ែដលែកៃឆនធតគម រ ងភវរសនងបរ ថ នរប។ េនេពលអនកផលតនងអនកេរបើរបស ល ប កបន នរតែសន នងធតេផ ង េទៀតរតវបនបន លទកកនងខលនរបស ។ បកេតរនងផ តបែបកសរ ងគ ល បទងេនះេ យបេញច ញធត បងកមេលគល េដើមបបញច លេទកនងប ត ញ រវញ ។ មរកបបែបកទងេនះ បែលងរបធតសរ ងគ ញជសមសធតងយ ។ េ យ រលទធផលចងេរកយជមេលគលអសរ ងគេនះ ដេណើ របែបកេនះ រតវបនេគេ ថខនជកមម(mineralization) ។ គម នសកមមភពែបបេនះ របភពផគតផគងៃនកបន នរតែសន ព នធរ នងផសវរ ែដលជ រធតសខនស បជវតៃនភវរសទងអស នងរតវបតបងេទយងឆប រហស។ ដេណើ រៃឆនេរបើវញេនះជះឥទធពលដលសមសភពដ ទក នងបរយកស ។ មរកបេនមននទ សខនកនងករផតលែដក មងកែណស កលសយម នងធតេផ ងេទៀត ែដលភវរសទងអសរតវករ។

3-7

វដតកបន (Carbon Cycle) កបនរតវបនបញច លេទកនងរច ក រេនេពលែដលភវរសរសមសេយគ (ឬគមរសមសេយគ) បនបែលងកបនឌអកសត (CO2) ជសមសធតកបនសរ ងគែដលជដេណើ រមយេថជនបកបនឌ អកសត (Carbon dioxide fixation) ។ CO2 រតលបេទកនងបរយកសវញ េហើយករតេថរេធៀបរតវ បនរក គជលទធផលៃនដេងហើមរបសភវរសបរជព ។ ចលនកបនរ ងទរងសរ ងគ នងទរងអសរ ងគ េ ថវដតកបន (រប26)។ ឆលងវដតកបនេនះ េសទើរែត ៨០ billion ៃនកបនអសរ ងគបនរតវ បែលងេទជរបធតសរ ងគកនងមយឆន ៗ។ មរកបរសមសេយគេនកនងម សមរទទទលខសរតវសកមមភព េនះជងពកក ត ល ។ រសមសេយគេនេលើេគកទទល បរងែផនកេនសលេសទើរទងអស ។ េហតករណ ពរែដល ចទកទងេទនងអនកផលតកបន នងកបនផទកេនកនងមេលគលសរ ងគ គ ច ល បរចរតវ បែបកេ យអនកបែបក ឫ ចរតវសេ យសតវ ឫអនកេរបើរបសេផ ងេទៀតដចជរបតសែអ នង Cyanobacteria ជេដើម ។ េនកនងករណទង២េនះ កបនសរ ងគភគេរចើនរតវបនអកសតកមមេ យ ដេណើ រដេងហើមែដលជករបេញច ញ CO2។ េនកនងដេណើ រេនះ កបនខលះរតវបនបញច លេទកនងជលកៃនអនក េរបើរបស។ កបនែដលចលេទកនងអនកេរបើរបសេនះរតវបនេទសថតេនកនងផលតផលបេញច ញេចល កនង រពងគកយ ល ប ឬកនងខលនអនកេរបើរបសល បខពសជង។ បនទ បមកអនកបែបកេរបើរបស រធតចញជ ម សរ ងគៃន រពងគកយ ល បស បករលត សរបស នង មរយៈដេងហើម CO2រតលបេទកនងបរយ- កសវញ ។

រប26 The Carbon Cycle. Inorganic compounds containing Carbon (CO2, CH4) are changed

into organic molecules which then change back into inorganic molecules. If there were no inorganic carbon compounds for autotrophy, there would be no life on earth

3-8

បកេតរarchaeobacteria ែដលេ ថអនកបេងកើតេម ន (methanogens) ផលតេម នព CO2

ឬពសមសធតសរ ងគ មេញញ ផ ងេទៀតដចជ សតផរមច ឬ សត េសទច។ េកសកគម នខយល ទងេនះេរបើរបសវធេផ ងេទៀតេដើមបេធវើេម បលសកបន ។ បកេតរបេងកើតេម នេរចើនរបទះេឃើញេន កនងកេទចកណែដលមនរបធតរកខជតរលយ (រប27) នងរបទះេឃើញផងែដរេនកនងរបពនធរ យ រសតវដចជេគជេដើម ។ េម នមន ចរតវបនេធវើេម បលសេ យមរក

រពងគកយែដលមន ែមនជបកេតរេធវើអកសតកមមេម ន (methane-ozidizing bacteria) េទ។ អនកេធវើអកសតកមមេម ន បេងកើត CO2 ពេម នកបនបេពញបែនថមេទកនងវដតកបនផងែដរ។

កបនខលះេទដលទបញច បជវ រសត (Biological dead end) េ យគម នទនកទនងជមយអនក បែបក។ ឥនធនៈផសលដចជធយងថម នងេរបងកតរតវបនកបេនេរកមដ ែដលគម នទក នងមន ចរទរទង ជវតបន ។ េនេពលែដលមនស យក េចញពកែនលងកបេនះ េហើយដត កបនករតវរេ ះជទរង CO2 េទកនងបរយកស។ ករេកើនេឡើងៃនក ប CO2 ជះឥទធពលយងខល ងកល េទេលើបរ ថ ន។ វដតនរតែសន (Nitrogen Cycle) មេលគល សត N2 មន៧៩%ៃនបរយកស។ េទះបភវរសរតវករ N2កេ យ កមនែតមយ ចននបេ ណ ះែដល ចេរបើរបស N2 ដេរចើនកនងខយលេនះ ។ ដេចនះ មេលគល សតរតវបនបែលងជ សមសធតែដល ចេរបើរបសបនដចជ មញក មននង ចទទលយកេ យរកខជត។ ដេណើ រេនះេ ថជនប សត (Nitrogen fixation) ែដលជជ នដបងៃនវដតនរតែសន (រប28)។ បែនថម េលើជនប សត េនមនរបតកមមបេទៀតេនកនងវដតនរតែសន ៖ នរទកមម (nitrification) មញកកមម (ammonifiaction) នង េដនរទកមម (denitrification) ។

រប27 Bubbles of methane produced by bacteria in the sediment at the bottom in a swamp.

3-9

រប28 The Nitrogen Cycle

ជនបនរតែសនរតវបនដេណើ រករែតេ យរបករយតមយចននតចបេ ណ ះ។ េនកនងទក ដេណើ រ េនះរតវបនអនវតតេ យបកេតរេសរ នង Cyanobacteria។ បកេតរេសរ នងបកេតរសហរបណេនកនង កពករសៃនរកខជតខលះចបយកនរតែសនភគេរចើនេនកនងដ ។ មញកែដលផលតេ យបកេតរសហ របណ ចសមនកមមភល មចលេទកនងរបធតសរ ងគ។ ផទយេទវញ មញកែដលផលតេ យបកេតរ េសរមន ចរសបបនេ យរសរកខជតេទ។ រ យកនងដ នងផ ជមយអរដែសន បេងកើតបនជអយង មញមវជជមន ែដលផ យងរហសជមយភគលអតបនទកអវជជមនកនងដ។ អយង មញមនងសថតេនកនងដែដលមនែមនស បបកេតរសវយជពែដលបែលង ជនរទតនងនរ តអវជជមន ។ ដ កកលនមយៗ ៃនដេណើ រេនះេ ថនរទកមមែដលរបរពតតេទេ យបកេតរនរទកមម ។

អយងនរ តអវជជមនងយរសបេ យរកខជត នងងយសមនកមមេទកនងសមសធតសរ ងគ ។ សតវត សទទលយក រធតចញជ មេ យករសរកខជត េហើយ រធតចញជ មែដលមនសតកបនចលេទកនងប ត ញ រេ យអនកេរបើរបសល បខពសសអនកេរបើរបសល បទប ។

3-10

បនទ បមក មរកប បែបករកខជតនងសតវ ល បេ យបេញច ញនរតែសនសរ ងគមតងេទៀតដចជ មញក ែដលជដេណើ រ ម- ញកកមម ។ បកេតរនរទកមមបែលង មញកមតងេទៀតេ យេទជនរ ត េហើយនរតែសនជេរចើនរតវ បនេរបើរបសេឡើងវញេ យរកខជត។

ខសែបលកពជនបនរតែសននងបកេតរែដលបញជ ននរតែសនេទកនងប ត ញ រ បកេតរ េដន រទកមមបញជ ននរតែសនេទកនងបរយកសវញ។ មរយៈេសររបតកមមេ ថេដនរទកមម បកេតរទងេនះ បែលងនរ តជនរតែសនមេលគល ។ ដេចនះ បកេតរេដនរទកមមកតបនថយបរមណនរតែសនស បេម - បលសៃនមរកបេផ ងេទៀតនងរកខជត។ ដេណើ រេនះេធវើេ យផលតផលដនថយចះ។ េនកនង ថ នរបពនធ ធមមជត បកេតរភជ បនរតែសនបញច លឧសមននរតែសនេទកនងប ត ញ

រ រជថមេទៀត េហើយវដតជវត កេចះែតបនត ។ វដត ព នធរនងផសវរ( Sulfur and Phosphorus Cycle) ផសវរនង ព នធរជធតកនងចេ មធតេផ ងេទៀតែដលមរកបជយៃឆនេរបើេឡើងវញ ។ ផសវរជ ធតបងកៃន សតនយេកលអចែដលជសមសធតផទកថមពល នងជធតបងកៃនភន សេកសក ។

ព នធរ រតវបនេគរបទះេឃើញេនកនង sulfhydryl (-SH) ៃន សត មេនខលះ។ កជធតចបចសបផទក ថមពលចេពះបកេតរសវយជពជេរចើន ។ េម បលស ព នធរមន រៈសខន សសបេអកឡសៃន សហគមនសមរទេរជៗ ស បលហរែរពដនងកណេភល ង សត។ ផសវរេរចើនែត

មនក បទបេនកនង បរ ថ នភគេរចើន ។ មពតក បផសវរេរចើនែតកណតករលត សៃនអនកផលត នងចននមរកបេនកនង ថ នរបពនធផងែដរ ។ បកេតរបេងកើនផលតផលៃន ថ នរបពនធ េ យបេងកើនចននផសវរែដល ចរតវករ។ បកេតរខលះបេងកើនផសវរេ យផលត សតនរទចរ សតសលផរចែដល ចជយរ យថមែដលមនផទកផសវរ អសរ ងគេ យបេញច ញផ វ ត។ បកេតរខលះេទៀតផលតអងសមែដលេធវើអរដលសមេលគលផ វ តសរ ងគ។ បនទ បមក រកខជតនងមរក រពងគរសបយកផ វ តសរ ងគរ យ េហើយសមហរណកមមេទកនងមេលគល សរ ងគដចជ សតនយេកលអចនង ATP ឬេរបើរបស េដើមបេធវើេម បលសគលយកស។ អនកបែបកទង េនះបញជ នផ វ តេនកនង

រពងគកយ ល បេទកនងដឬកែនលងរសេនកនងទក ។ រកខជត យ នងមរកបជេរចើនរសបយកអយងសលផតស បេម បលសសមនកមម នងករ បញជ ល ព នធរេទកនងរបធតសរ ងគ(រប29)។ ព នធរែដលរតវបនបែលងផតលតរវករ រធត ចញជ មដលអនកេរបើរបសេនកនងប ត ញ រ ។ េនេពលែដល រពងគកយទងេនះរតវបនបែបក ព នធររតវបនបេញច ញជទរងអរដែសនសលភត (H2S)។ សលផតករតវបនបែលងជH2S េនេពលរង អេពើពបកេតរតហយសលផតគម នខយល ។ H2S បេញច ញកលនេ យែឡកដចសតសអយ ។ ពលខល ង សស ប រពងគកយភគេរចើនរមទងមនស ផងែដរ។ បែនតជ

3-11

ស ងលអែដល H2S េរចើនែតរតវបន េធវើេម បលសេ យបកេតរ េហើយករតពលៃនសលភតមនែតកនងកែនលងែដលខ ត O2 ឧទហរណកនងល ទកសអយ កនងកេទចកណេរជ ឬរបពនធទកែដលមនរសទប យរកស ។

បកេតរបែលង H2S មវធេរចើន ។ កនងលកខខណឌ គម នខយល បកេតររសមសេយគ ព នធរបែលង H2S េទជ ព នធរ នងេពលខលះេទជសលផត ។ បកេតរគមសវយជពមយចននេធវើអកសតកមមបែលង សលភតេ យេទជ ព នធរកនងលកខខណឌ មនខយល។ រក ទក ព នធរេនកនងេកសក នងេនេពលែដល ករផគតផគង H2Sមនកណត ព នធរបរងេនះនងេធវើអកសតកមមេទជសលផត។ ពប ត ញ រេទករេរបើរបសធតចញជ មេឡើងវញ េអកឡសមរកបជសនលៃនេអកឡសែផន ដ។ បែនតេនមនអនកមរកបវទយែដលចប រមមណេទេលើលទធភពេអកឡសពបរ ថ នេរកែផនដ។ េ យ េយើងបនឈនេទកនងអវកស អនកវទយ រសតកពងែតរ វរជវ ថ នរបពនធែដល ចនងេទដលលទធផល ៃនកររបងែរបងរបសេយើង។

សនរយលដងៈ

-ចរេធវើករែបងែចករ ងមរកបរ ថ នមរកប នង ថ នរបពនធរបស ?

រប29 The Sulfur Cycle. Sulfur is recycled in the environment by a variety of bacteria and larger organisms including plants.

3-12

-េតើប ត ញ រខសពវដតគមជវភម រសតយងដចេមតច? េតើមរកបមននទអវកនងប តញ រ នងកនងវដតគមជវភម រសត?

-ចរពណនអនកបែបកេធវើខនជកមម សមសធតកបនសរ ងគ នងរេ ះ សតពសមសធត សរ ងគយងដចេមតច?

-េហតដចេមតចបនជវដត ព នធរ នងផសវរសខន?

មរក រពងគកយរសេនកនងដ (Soil Microorganisms)

កនងដមយរកមែដលសបរ រធតសរ ងគ ចមនបកេតរជង 2 ន (សមេមើល ង 3០) ។ បកេតរទងេនះ រមមនសយណបកេតរភជ ប សត នង បកេតរសរៃស កទណមែសត ។ េរកពបកេតរ ចមនផ តសរៃសយងេរចើន ពេសសកនងដ សត ។ េមដែប យ នង របតសែអមនសវមនេនកនងដេទ។ មរកបទងេនះភគេរចើនមនតនទេអកឡសដសខនកនងករ េធវើេ យដមនជជតលអេទះបមរកបមយចននតចបងកេ យមនជមងដលរកខជតកេ យ ។ ចនន នងរបេភទ

រពងគកយកនងដ រសយទងរសងេទេលើលទធភព រធតចញជ មទក pH នង សតណហ ភពៃនបរ ថ ន ។ មនមរកបរ ថ នជេរចើនេនកនងដែដល ចេ យ រពងគកយខសៗ គន រសេនបន ។ ភគេរចើនជ រពងគកយរតវករខយលែដលរសេនរបមលផតយងេរចើនកនង រសទបដខងេលើ េលើកែលងែតដធរសបរខយលេចញចល (សតវឥតឆអងកងតចៗ ដចជជេនលន នង ដងកវមលមន រសខនស បជវតរសេនកនងដ ពេរពះចលនរបស េធវើេ យអកសែសនចល េទកនងដបនកនែតេរជ) ។ បកេតររតវករខយលេរចើនែតេរបើរបសខយលអកសែសនេសរែដល មនតចតចេន មរនធតចៗកនងដដធៗ ។ ជវៈជជតកមមៃនដ (Biofertilization of soil) មរកបរសេនេ យេសរេនកនងដ មនរបេយជនចេពះរកខជត េ យ រតនទរបស កនងវដតគមជវភម រសត ពេសសបែលង រធតសរ ងគ ។ មរកបេផ ងៗេទៀត ែដលរសេន សហរបណជមយរកខជតេលើកកពសសមតថភពរកខជតកនងករទទលយក រធតចញច មសខនៗ នងទក ។

3-13

តហយគណភពសណលរកខជត (DEGRADATION OF PLANT DEBRIS) ង 3០ មរក ពងគកយែដលរកេឃើញេនកនងដ

មរក រពងគកយ

ក ប (េកសក/g) នទេនកនងដ

បកេតរ 10 6 - 10 9 បែបកសណលរកខជត នងសតវ ។ ករបងកបេងកើត មេមករមចែណកបែលង រធត (បរជព នង គម សវយជព)។ មយចននបងកជមងដលរកជត។ ករភជ ប សតេ យសយណបកេតរ ។

ផ តផអរ 10 - 10 2 m* បែបកសណលរកខជតនងសតវ ែដលរមមនមេមក ផង ។ មយចននបងកជមងដលរកខជត ។ មយចនន សមល បដងកវខលនមលែដលបផល ញេដើមរកខជត ។

េមដែប 10 3 បែបក រធតសរ ងគ ។ យ 10 2 - 10 4 េធវើរសមសេយគ ។ ៃដគបេងកើតជលែគន ។

របតសែអ 10 4 - 10 6 រក លនងេអកឡសកនងចេ មមរក រពងគកយ េ យករសេ ម ។

* របែវងអហវគតជែមរត ( ម ) កនងមយរកមដ ។ . សណលរកខជតរតវបនបែលង មដេណើ រជជ នៗមយ ។ បកេតរ នង ផ ត េនកនងដ សហករគន រ យែសលយឡស របេតអន លពត នងសមសធតេផ ងៗេទៀត ែដលផតលសបរ (substrates) ស បដណកដេងហើមបរជព ។សហគមនមរកបបែលងសណលរកខជតេ យេទជឧសមនកបនចយង េរចើនកនងមយឆន ។ កបនសរ ងគរបែហលពកក ត ល ថវេបើសមសធតេនះរតវបនបែបកេ យ ងយកេ យកលញននងសមសធតសរ ងគេផ ងៗេទៀតេនមនទនបះពលេនេឡើយ ឬរតវបន បែបកែតែផនកខលះ េ យេទជមេមក ។ រសយេទេលើលកខខណឌ បរ ថ ន ចរតវករដបឆន រ មយសតវត េទើបអសេដើមបរេ ះេចញនវកបនសរ ងគទងអស ជ CO2 ។ ផ តមករ ៖ MYCORRHIZAE . រកខជតមនសរៃសនភគេរចើនរសេនរមគន ជមយ ផ តមករជរបច ( មនយៃនពកយ "fungus root ") ។ ផ តទងេនះរសេនជកឡនេននង រសរកខជត េហើយ បេងកើនតនទេនតបនអនតរៃផទរស នង ដ។ផ តមករបងកេ យមនភពងយ

3-14

រសលដលរកខជតែដល ចរសបយកទក នង រ ពេសសរសបយកផសវរេធវើេ យេដើមរកខជត លត សយងរហស េហើយផតលទននផលជអតបរម។ ផ តែដលរសេនរមគន ជមយរសរកខជត ែដលេធវើេ យកសផលេកើនេឡើងេនះករមនងរបទះេឃើញ ស ( សមេមើលរបភព 31 ) ។ ករមនទនកទនងគន េទវញេទមកផតលផលចេណញយងសខន ដចជ កររសបយកទកនង ករបេពញបែនថមជមយករេកើនេឡើងនវជជតេ យករេធវើសេយគ ។ កររសេនរមគន របសផ តមករបនថយភព រសយេទេលើករបេពញបែនថមទងេនះ នង ចជយបែលងដេទជ ដ ដះមនផលតភពខពស ។ មករពេ ធន បនបងហ ញេ យេឃើញថបកេតរ Phytoph- thora infestans ជភន កងរមនលអែដលបងកជមងដលតឡងប ង ែតមនចលកនងផ តែដលេរ ប រសេនះេទ (cannot penetrate the fungus covering the root ) ។ ផ តេផ ងៗេទៀត ចជយធមលរបស េ យករផលតអងទបយទច ។ មករសពររបេភទ ចបងកបេងកើតេឡើង ។ ផ ត Ectomycorrhizae មនលកខណៈពេសស េ យមនករលត សេលើរសពខងេរក ។ អហវដះរគបេលើរស បែនតមនចកចលកនងេកសករសេទ។ ផ ត Endomycorrhizae តតបតេកសករបសរស ។ចេពះករណមយចននទនក ទនងគបផ មយរតវបនេធវើេ យមនេឡើងែដលកនងេនះផ តមយលត សទងខងកនងេកសក ទងេនេលើៃផទរស ។ ថវេបើ ចរសេនេ យឯក ជយ ។ បែនតផ ត ectomycorrhizae ជេរចើនពនរសេនយងពេសសជមយៃរពេឈើកនងតបនមន កសធតបងគរ នង រតជកខល ង ។ េដើមរកខជតជង80ភគរយមនទនកទនងយងជតសនទទជមយ Endomycorrhizae។ ៃដគ របសផ តេនកនងកររសេនរមគន មយចននេនះ មនទនរតវបនេគេធវើករ ដះជមយគន េន េឡើយេទ ។

របទ 31 ៖ ភពខសគន ប ត លមកពផ ត

3-15

េដើមរកខជតមនករលត សគរេ យកតសគល េពល រសេនរមគន ជមយផ តជ មករ ស (ដចបនបងហ ញេ យេឃើញេ យេដើមសែណត កេសៀងខង ត េដើមែណត កេសៀងខងេឆវង ពមនផ តរសេនជមយរស េទ) ។ មករសផតលផលរបេយជនយងេរចើនដចជបេងកើនៃផទសរប ទក នង

រធតចញច មេនតបនរសជេដើម ។ ករភជ ប សត (Nitrogen fixation) េនកនងកឡងេពលដ កកលដបងៃនវដត សត ឧសមន សតរតវបនបែលងេទជ មញញ ក ( Ammonia ) េនកនងដេណើ រករមយេ ថ ករភជ ប សត ។ មនែតបកេតរ នង សយណបកេតរពរបរបេភទបេ ណ ះ ែដលមនសមតថភពេនកនងដេណើ រករបែលងេនះ។ អងសម nitrogenase ែដលទទលខសរតវេនកនងករភជ ប សតេនះ មនរតវករខយលេទ(anaerobic) ។ ករភជ ប សតរតវបនេធវើេឡើងេ យភវរសពររបេភទ គពពករសេនេសរ (nonsymbiotic)នងពពករសេនសហរបណ (symbiotic)។ ពពកបកេតរែដលភជ ប សតរសេនេ យេសរ គមនករតខពស(េរចើន)េនរតង rhizosphere (កែនលងែដលរស នងដបះគន ) ជពេសសគេនតបនដេ ម ។ កនងចេ ម បកេតររសេនេ យេសរ បកេតរភជ ប សត គរបេភទរតវករខយល ដចជ Acetobacter។ ពពកភវរសទងេនះ បនករពរអកសែសនមនេ យចលេទដលអងសម nitrogenase គ េ យេរបើអកសែសននវករតយងខពសបផត ែដលករេរបើរេបៀបេនះ បនេធវើេ យមនកររជប យងតចបផតនវអកសែសនចលេទដលកែនលងែដលអងសមេនះសថតេន។ ពពកបកេតរសហរបណ គមនតនទសខនេនកនងករលត សរបសរកខជត ចេពះ ករបេងកើតរគប។ ពពក Rhizobium នង Bradyrhizobium បនឆលងចលេទកនងរសរកខជត េលគយមណ ( leguminous plants ) ដចជ សែណត កេសៀង សែណត កដ សែណត កបយជ េដើម ។ ពពក Rhizobia ទងេនះមនលកខណៈពេសសកនងករសរបសរលខលនេទនងរកខជត េលគយមណេនះ ។ បកេតរភជ បខលន េទនងរសរកខជតេនះែដលជទេទ ភជ បេនរតងេ ម ជញជ ក ( េមើលរបភពទ 32 ) ។ េដើមបេឆលើយតបេទនងករេរជ តចលរបសបកេតរទងេនះ រកខជតបនបេងកើតេ យមន ន មផត នងរនធតចៗ េដើមបេ យបកេតរេរជ តចលេទកនងេ ម ជញជ ក េហើយបនទ បមកេទដលេកសករសែតមតង។

3-16

របទ 32 ៖ករបេងកើតកពករស

េនកនងេកសកទងេនះ បកេតរបនផល សបតររប ងរបស េទជទរងមយធជង េ ថ bacteroids ែដលសថតេនកនងេកសករកខជត។ េកសកទងេនះរតវបនេភញ ច ( េ យ ករឆលង ) េដើមបេ យកល យេទជេកសកកពករសែដលផទក bacteroids។ បនទ បមក សតរតវ បនភច បេ យដេណើ រករសហរបណរ ងរកខជត នងបកេតរ។ រកខជតផតល រលត ស ដលបកេតរ ចែណកឯបកេតរវញ ភជ ប សតែដលនងរតវបញច លេទកនងរបេតអនរបសរកខជត ។

3-17

មរកបវទយកនងទក (Aquatic Microbiology)

ៃផទែផនដជង៧០%រតវបនរគបដណត បេ យទក។ ម សមរទជែផនកធជងេគបងអសៃនបរ ថ ន ទក ចែណកទក បមនតចជង១%។ ទកសមរទមនជតអបលរបែហល៣,៥% គរបែហល ១០០០ដង េរចើនជងទក ប ។ មរកបទកៃរបភគេរចើនរសលត សលអេនកៃនលងមនក បអបលខពសេនះ េហើយ ខលះមន ចលត សេនកែនលងែដលខវះអបលបនេទ ។ េឆនរសមរទ ទេនល នងបងជបរ ថ នរតវករពពក មរកបរកខជតពមរកបកនងដែដលហរចលេទកនងទក ។ មរកបកនងដជេរចើនកល យេទជពពកមរកបរកខជត ធមម េនកនងទក ប បែនតមនែតមយចននតចបេ ណ ះែដល

ចរសេនកនងម សមរទ ។ ផ តសរៃស ែដលមនតនទសខនកនងចេ មពពកមរកបរកខជតដេនះមនែមនជសមសធតសខនៃនបរ ថ នទក េឡើយ។ វរសសបរទងកនងទក បទងកនងទកសមរទ ។ មករសក ថមៗេនះមនបកេតរយផស ១០៨ កនងទកសមរទ ១ មលលរត េហើយបកេតរភគេរចើនរមទងសយណបកេតរផងជភន កងរបងកជង។ ដេចនះ កដចជវរសជយរតតពនតយបពយ សយងកនងបរ ថ នទក នងសខន សស បេអកឡសៃនមជឈ ឋ ន រសេនេនះ។ េនកនងម សមរទ ែដលមនសតវសបកេតរមនេរចើន វរស ចជយករពរទកសមរទក េ យកងវកេ យបកេតរ។

រប33

3-18

បរ ថ នទករតវបនែបងែចកជតបនសនលមសមរទ តបនសមរទេរជ នងរសទបកេទចកណ (រប33) រសទបកេទចកណរសេដៀងដែដរ េ យ រ បងកេឡើងេ យរបធតពភវរស នងសណកថម ។ មរក រពងគកយទកេរចើនែតរសេនតបនមនពនល (photic zone) ែដលជែផនកមយរបសតបនសនលម សមរទមនពនលរពះ ទតយចលបន ដេចនះមនរសមសេយគ។ មរកបទកេនះ គភតបលងតង (សយណបក- េតរ នង យអែណត តេលើទក)។ េទះបពនល ចចងចលកនងទកដល២០០ម កមរកបរសមសេយគភគ េរចើនរតវបនរបទះេឃើញេនែកបរៃផទទកជបបរយកសែដលសបរ CO2។ សយណបកេតរជេរចើនកចប យក សតបរយកសផងែដរ។ សយណបកេតរជមល ឋ នសខនៃនប តញ រកនងទក ។ អនកផលតេផទរថមពល នង រធតចញច មសរ ងគេទែខ រ មវធ៣យង ៖ ១- រតវសេ យសតតបលងតង ែដលមនរបតសែអនងសតវឥតឆអងកងតចៗ។ ២- បេញច ញ រធតចញច មសរ ងគែដលបនទ បមករតវបនរសបយកេ យបកេតរបរជព។ បកេតរទងេនះភគេរចើនរតវបនសេ យសតតបលងតងជយថេហត។ ៣- ល បនងធល កចះជបនតបនទ បេទកនងទកេរជកនងតបនគម នពនល នងរសទបកេទចកណបតសមរទ។ តបនេនះកល យជែផនកមយៃនកេទចកទ (detritus) ែដលជរសទបរបធតសរ ងគងបពតបនមនពនល។ របធតសរ ងគកនងកេទចកទចញជ មបកេតរបរជព ែដលជចណរបសសតធ បលងតង េហើយសតតបលងតងទងេនះ គជ ររបសបពយ សយងសតវឥតឆអងកងនងរតេន

តបនសមរទេរជបនតេទៀត។ េនកែនលងខលះៃនតបនសមរទេរជជពេសសកនងរេ ត េរជៗ បកេតរគមសវយជពរក ែខ

រ េ យករេរបើរបសថមពលពសមសធតសរ ងគែដលេចញពរកែហងបតម សមរទ។ េនះជ ថ នរបពនធ េលើែផនដែតមយគតែដលមនេរបើថមពលរពះ ទតយ ។ មរកបកនងទកខលះបងកទកខេទស បែនតមយចននធមនបងកទកខេទសេទ ែថមទងផតលផលរបេយជន ចេពះធមលេទៀតផង ឧទហរណ ៖ របេភទបកេតរកនងេពះេវៀនរតែដលេគេជឿថ ជ

ទនកទនងសហ របណដចេគនងបកេតរកនងរកពះរបស ែដរ ។ រកខជតនងសតវសមរទពទធជវញេ យមរកបកនងទក េហើយ កមនចែឡកអវែដរ ចេពះបពយ សយងមរកបយងេរចើនសថតេនេលើៃផទខងេលើៃនរកខជត នងសតវទង េនះ ។ កឡនមរកប ចជយករពរ ពករេរជ តចលៃនេមេ គេ យផលតេម បលតែដលពលចេពះ េមេ គ។ ឧទហរណ អរបយងបងគ ងយរងករបងកជងេ យផ ត ស បែនតរតវបនករពរេ យធត គមៃនកឡនមរកប Alteromonas ែដលផលតធតគមរបឆងផ ត ។

3-19

កែនលងរសេនកនងទក ប (Freshwater habitats) កែនលងរសេនកនងទក បដចបងប ងសតកទក ែខ ទកហរ នងទេនលជេដើមខសគន េ យលកខណៈ ជេរចើន មនរតមែតខសគន េ យចលនទកបេ ត ះេទ ។ លហរទកជយេ យទកមនខយល នងរក សតណហ ភពទកេ យេសមើគន ។ ទកនង តយងបងបតចធផទកកេទចកទសរ ងគយងេរចើន។ មជឈ ឋ នគន ន ខយលរតវបនបេងកើតេឡើងេនេពលO2រតវេរបើអសេនបតទកបង នងមនរតវបនជនសេ យរសមសេយគ។ មរកបគម នខយលផលតេម ននងសមសធតកលន រកក(ដចជH2S)ែដលជលកខណៈសគលរបសបរ ថ ន ទកនង ។ ែខ ទកហរ ទកទេនលផទកមរកបហរចលពដជវញែដល ចមនមរកបៃនកកសណលសរ ងគព មកសតវ ឬកកសណលពេ ងចរក ។ ដេចនះ សហគមនមរកប ចកេកើតេឡើងជអចៃរនតលះរ ែតទក ហរមនេលឿនេពក រមរកប ចទបទលយងមេទនងៃផទថម។ េដើមបទបទលបន បកេតរ សយណបកេតរ នង យរខលនេ យរសទបករពរេទនងកែនលងរសេនេនះេ យេរបើបល ករតេដើមបភជ ប ។ ភវរស កនងទេនលេរចើនែតរតវបនន មទកេទកនងបង ។ បងភគេរចើនជបងតចៗែដលងយទទលករែរបរបល ៃនលកខណៈរបនងគមរបស រមមនបែរបរល pH ក បO2 នងសតណហ ភព ។ ភពហសរបមណៃនសតណហ ភព pH នងជតៃរបេកើតេឡើងចេពះទក បេលើែផនដ នងកណត ននភពៃនជវតមរកប ។ ទកេកត េចញពេរកមដ នងបង សត លក ង នងបងៃរប

ងេ យ បរ ថ នហសរបមណេនះ។ មនែតមរក រពងគកយមយចននតចបេ ត ះែដល ចលត សេនកែនលង ដេចនះបន។ សតណហ ភពេលើស៦០°C មន ចេ យអករយតលត សេនកនងទកេកត េចញេរកមដបន េទ េហើយសយណបកេតរកមនែដលរបទះេឃើញេនកនងទកែដលមនសតណហ ភពេលើសព៧៣°Cែដរ។ មន ែតបកេតរចនលកេ បេ ណ ះែដល ចរសេនកនងសតណហភពេលើសេនះ េហើយខលះ ចលត សយងលអ កនងទកេកត ែដលមនសតណហ ភពេលើសព១០០ °Cេទៀតផង។ បងភគេរចើនមនក បអបលទប នងផតលកររកចេរ ើនដលមរកប ែដលមន ចធននងសពធ អសមសខល ងបន ។ បែនតបង Great Salt នង Dead sea ជបងទកៃរបែដលមនែត រពងគកយចណល ៃរប (halophilic) បេ ណ ះេទើប ចរសេនបន។ កែនលងរសេនកនងទកសមរទ (Marine Habitats) ម សមរទមនបរ ថ នខសៗគន ដចជតបនេឆនរមនរកខជតេខៀវរសងត តបនទកសមរទមន រធតចញច មកណត តបនទក ក នងតបនទកេរជ ។ មរកបរសេនតបនេឆនរយងេរចើនបផត ។ េន តបនែដលមនមនស រសេន មរក រពងគកយពកនងេពះេវៀនមនស នងមរកបព

3-20

មនស ជសមគមនេឆនរ សមរទ ។ កនងចេ មរបករយតយងេរចើន ១០៦ឬេរចើនជងេនះកនង១មលលរត ែដលមនេនកនងតបន ទកសមរទ មនែតបកេតរមយចននបេ ណ ះែដលបនតពជយងសកមម។ មរក រពងគកយេនសលរតវករ ែតថមពលស បកររសេនបេ ណ ះ មនែមនស បករលត

សេទ។ េកសកែដលខវះ រទងេនះជ េរចើនរមតចមក០,២ μm គតចជង១០ដងៃនទហេកសកែដលមន ររគបរគន េគេ យេឈម ះថ ម មរកបកេតរ (ultramicrobacteria) ។ បកេតរៃនតបនសនលមសមរទភគេរចើនជរកមវជជមន (gram-negative) មនផល ែសល ងដបងរតងឬេកង គម នសប ។ ជ រពងគកយចណលសតណហ ភព េរកម ២០oC ចរសេនបនកនងទកៃរប ឬចណលៃរបេខ យគម នខយល មសមរគ។ ពកែដលេរចើនជប របទះកនងទកសមរទរមមន Vibriopseudomonas,Spirillum នង Flavobacterium។ របយឈរៃនមរកបកនងទកសមរទ រសយេទនងសតណហ ភពនងពនល េរពះជតៃរបនង pHមន ែរបរបលេទ។ េនេរកមតបនមនពនល បពយ សយងមរកបថយចះយងខល ងេរចើនែតតចជង ១០៥កនង ១មលលរតេនជេ ២០ែមរតដបង ។ ចែណកឯេនតបនបងតស កវញ បពយ សយង

រពងគកយ េកើនេឡើង េ យ រសបរ រធតចញច មេនកនងកេទចកណ ។ ករលត សរបសមរក រពងគកយេនះ បងហ ញពផលតភពៃនរសទបទកខងេលើនងករធល កចះៃនកេទចកទេទកនងទកសមរទជបនតបនទ ប ។ េន កនងសមរទេរជ ម សមរទ (ជេ ១០០០ម) មនសតណហ ភព៤°Cែដលេធវើេ យមរក រពងគជេរចើន អសកមម រហតដលេពលរតលបេទតបនមនពនលវញេ យចលនទកបញេឡើង ។ ចលនទកបញេឡើង េនះេធវើេ យៃផទទកសបរេ យនរ ត នងផ វ តែដលនេចញពបតទក នងជ រធតចញច មស បករ លត សរបសបលងតងរកខជត ។ េទះបរសទបកេទចកណមនសពធ៦០០ តមែសវនងសតណហ ភពជត ០°C កេ យ កមនបកេតររសេនែដរ។ មរកបចណលសពធ (barophilic)ទងេនះលត សយងយត ឧទហរណ Pseudomonas bathycetes េកើនចននេទវេន ល៣៣ៃថង។ េម បលសយតៗរបសបកេតរ ចណលសពធពនយតករផយរលយរបធតសរ ងគេនទេនះ ។ ពករកខជតបតសមរទមននទជយបពយ-

សយងបកេតរេនតបនទកេកត សបរែរជវញរបភពទកេកត ពកនងដ។ បពយ សយងបកេតរ ១០៩

រតវបន េគ យករណេនរតងរបភពេកត ពកនងដែដលមនជេ ២៥០០ ែមរតេរកមៃផទទកសមរទ។ សនរយលដងៈ

-ចរពនយសេហតអបនជមរកបកនងទកភគេរចើនរតវបនេគរបទះេឃើញេនកនងទក កជង ១០០ ែមរត?

-ពណនវធ៣យងែដលបកេតររសេនយងេរចើនកនងទក ប ខសពបកេតរកនងទកសមរទ?

3-21

-េតើថមពលចលេទកនង ថ នរបពនធែកបរៃផទទកយងដចេមតច? ែកបររបភពទកេកត ពកនងដយងដច េមតច? នងកេទចកណយងដចេមតច?

មរកបជអនករបយទធនងកងវក (Microbes as fighters of pollution)

មនស បនេរបើរបសសមតថភពតហយជវៈរបសមរក រពងគកយ ងពេរចើនសតវត មកេហើយ កនងករេចលស ម នងសណល រ។ េទើបែតកនងរយៈេពលេរកយមកេទៀត េយើងបនេរបើរបសដេណើ រ មរកបេនះេដើមបរបយទធរបឆងនងកងវកទក ដ ខយល នងរបភពជវតេផ ងេទៀត។

ករស តទក (Water Treatment) ករេរបើរបសមរក រពងគកយសខនជងេគ គករបផល ញសណលែដលមនរតវករ ឬសណលបងក េរគះថន ក សខនកនងទកស បករេរបើរបសរបចៃថង។

រប34

3-22

រប35

ទកសអយរមមនសណលទកែដលមនទងទកហរេរចះ នងទកបងហរេចញពេ ងចរកែដល

មនផទក វតថរងពរបភពេផ ងៗ នងសមសធតសរ ងគរ យែដលនេ យមនកលន រកក។ េរគះថន កខល ងៃនទក ែដលមនបនស ត គវតតមនេមេ គែដលបេញច ញពកនងេពះេវៀនមនស ។ អភវឌនបេចចកវទយស ប បងក រករេរបើរបសទកមនេមេ គទងេនះមនឥទធពលយងខល ងកល ដលឧសហបនយកមម នង កររក ចេរ ើនៃនេសដឋកចចរបសសងគមេជឿនេលឿនេលើសកលេ ក ។ ឯេនរបេទសកពងអភវឌ នវញ ករស តទក នង ករចកេចលកកសណល ករបងហរទកសអយមនទនមនកររគបរគងេ យបនទលទ យេនេឡើយ េទ។ មករសក របសអងគករសខភពពភពេ ក មន

3-23

មនស យងេ ច ស ៣០០០០ នកបន ល បជ េរៀង លៃថងកនងរបេទសកពងអភវឌ នេ យ រករផគតផគងទកមន អ ត ។ ទកេរចើនែតរតវបនេធវើេ យរកខវកេនេពលហរចលេទកែនលងសតកទក ។ ទកេនះ ចផទក

មក មនស សតវ កកសណលឧស ហកមម េមេ គ នងធតគមពលជេរចើនរបេភទេទៀត ។ ភគលអតែដល អែណត តកនងទកេធវើេ យទកលអក ចែណកឯភគលអតធៗវញធល កចះេទបត ងសតក ។ បែនតវតថរងកឡអត េនែតអែណត តកនងទក េលើកែលងែតេធវើេ យរងេ យធតគមដចជ ចជរ លយមញម ប សយម សលផត ែដលរបមលផតភគលអតកនងទកេ យរងធល កេទបត ង។ រេបៀបេរបើ ចជរេនះក ចបែបក វរស នងបកេតរជេរចើនេចញពទកផងែដរ។ បនទ បមក ទករងថល េនះរតវបនេរចះេ យខ ចឬធយងែដល ជដេណើ រេរចះយកបកេតររបតសែអ នងមរកបរពមទងវរសភគេរចើនេទៀតេចញពទក ។ កបែនតវរស ជង ល បៃដេជើង (Polio virus) នងវរសតចដៃទេទៀតេនែត ចេគចផតពចេ ះេនះ ករបែនថមកលរន (Chlorine) ជដ កកលចងេរកយេដើមបធនករផគតផគងទករបកបេ យសវតថភព (រប36) ។ េទះបកនងក បទបកេ យ កកលរន ចេធវើេ យេមេ គកនងទកអសសកមមភពែដរ ។ េ យេនកនង ក បខពស កលរននងអនផលរបស បងកេ យមនេរគះថន កដលមនស នងបរ ថ ន បរមណកលរនេរបើរបស េដើមបផតលទកដល ធរណៈជនមនរតវេ យហសេលើសករតែដលប ត លេ យេរគះថន កេឡើយ ។

ករ យតៃលគណភពទក (Evaluating water quality) ទកែដលកខវកេ យ មក ចផទកេមេ គ នងភន កងរបងកជងឆលងដេរគះថន កេផ ងេទៀត ។ ករ ឆលងេ យ មកជទេទរកេឃើញេ យ រវតតមនបកេតរេពះេវៀន (coliform) សខន Escherichia coli េនកនងទកេនះ។ របភពធមមជតែតមយគតៃនបកេតរទងេនះ គេពះេវៀនមនស នងថនកសតវ េផ ងេទៀត។ េទះបជអបរ E. coli ភគេរចើនបងកជងកេ យ ក coliform ជធមម មនបងកជងដល មនស ែដលមនសខភពលអែដរ ។ េទះបជយង កេ យ វតតមនរបស េនកនងទកបងហ ញពករឆលង ជងេ យ មក នងពលទធភពមនេមេ គេនកនងទកេនះ ។ េនសហរដឋ េមរក ទកែដលចតទក ថមនសវតថភពស បករបរេភគ លះរ ែតទកេនះមន coliform មនេលើសព១កនងទក១០០មលលរត ដចែដលកណតេ យវធេរចះែដរ(រប34)។ coliform ចរតវបនរកេឃើញេ យបេចចកេទសេលបើងពហបពងែដលេគេ យេឈម ះថេតសតចននរបបបលេតេរចើនបផត (most probable number-MPN) ។ កនងេតសតេនះ បកេតរគររតវបនេធវើ េ យេខ យេនកនងមជឈ ឋ នែដល ចេ យcoliformលត សបន។ េបើបកេតរគរេនះរតវបន

3-24

េធវើ េ យេខ យេពញេលញ ចនចមយនងេទដលេ យគម នcoliformកនងមជឈ ឋ នគរេទៀតេទ។ ចនចបញច ប េនះ ចរតវបនេរបើស បរបមណបពយ សយងេដើមៃន coliform កនងគរេនះ ។ វធ រសតទេនើបជងនងចបសជងេដើមបរក E.coli គករេរបើរបតកមមរច កបលែម ស។ បកេតរ បនពករេរចះទករតវបនកនបែបក នងភញ សជមយនងអងកត ADN យថរបេភទស បែសន E.coli ចបចស បករេរបើរបស កតស។ កនងរយៈេពល២-៣េមង បេចចកេទសេនះបងហ ញពតមនេសេនទច រគបរគន ចេ យដងពវតតមនE.coli េទះបមនែតមយកនងគរេដើមេនះកេ យ (រប35)។ វធដចគន េនះកកពងអភវឌ ស ប ម នវរសេពះេវៀនតចបងកជងកនងទកផងែដរ ។ ទក យថន ចករតវផ ទធេដើមបសន ប endotoxin ែដលជសណលភន សបកេតររកមអវជជមន។ ករចកបញច ល endotoxin េទកនងរបពនធរបតឈម ចប ត លេ យេកត ខលន ខចសរៃសឈម នង ច ល បផងែដរ។ េតសតពរស ប សក ប endotoxin កនងទក យថន គេតសត pyrogen នងេតសត limulus amoebocyte lysate (LAL) ។ ករបងហរេចលទកសអយ (Sewage Disposal) មនវធមយចននស បេចលសណល វៃនសកមមភពមនស លៃថង ដចជចកេទកនងបរ ថ ន កបរបងហរ ចលេទកនងម សមរទ បង ឬទេនល ។ មរក រពងគកយជអនកបែបករ យធតសរ ងគ េហើយបែលងេទជធតអសរ ងគ ែដលជវដតគមជវភម រសតដ មញញ។ មរក រពងគកយេនះេនបន បបតេមេ គកនងទកសអយផងែដរេ យកររបកតរបែជង រជមយ នងផតលមកវញនវ រធតមន បងកជង ។ បនទ បពមយរយៈេពលមក សណល វេនះគម នេមេ គ ធតគមពល នងកលនសអយេទៀតេទ។ បែនត ជអកសលដេណើ រេនះរតវករេពលេរចើន េដើមបេ យទកកនងសណល វទនងជ ចេរបើរបសេឡើងវញបន មននងេមេ គរតវបនលបបបត ពេរពះមនេមេ គជងតតបតេនកនងទកេនះ ។ វដតបែបលងេ យ ធមមជតមនេលឿនលមមស បទបទលនងចណះទកសអយ

ដេរចើនពសហគមន ជពេសសទរកងធៗេនះេទ។ របជជន មរគ រ ចបងហរទកសអយចលេទកនង ងទទលទកសអយេ យសតថភព ។ ជ

ង សតកទកសអយស បេ យវតថរងរងធល កចះេរកម នងអនកបែបកបែលងសមសធតសរ ងគ ។ ករបែបក េពញេលញេកើតមនែតេនេពលែដលមនវតតមនមេលគលអកសែសនបេ ណ ះ េហើយសកមមភពជវៈកនង ងេនះេរបើរបសអកសែសនយងឆបរហស នងបេងកើតជលកខខណឌ គម នខយល ។ ដេចនះជបែលងមនេពញ េលញ េហើយវតថ វែដលហរេចញព ងទទលទកសអយផទកសមសធតសរ ងគរ យ។ កនងរបពនធភគេរចើន វតថ វេចញព ងទទលទកសអយហរ មបពងបនតចមតងៗ ឬឆលងកតដរគស។ មវធេនះ វតថ វេនះរតវ ខយលេហើយបែបកជ រធតអសរ ងគ ែដលជបែលងេពញ

3-25

េលញេ យអនកបែបកេនៃផទខងេលើវតថ វ េនះ។ ទកែដលបេងហ រេចញព ងទទលទកសអយេនះរជបចលេទកនងដជវញេនះបនតចមតងៗ។

រប36

សហគមនធៗ នងទរកងេនសហរដឋ េមរកេរបើរបសរបពនធស តទកសអយធៗស បចកបងហរ សណល វ (រប36)។ កនងរបពនធេនះ ករែញកវតថរងេចញ នងករបែបលងេ យមរកបរតវបន បេងកើនេដើមបរក តលយភពជមយនងបរមណេរចើនៃនសណល វ ។ ទកសអយរតវបនឆលងកតែផនកស ត ទកទមយ (primary treatment) ជដបង។ វតថរងធៗរតវបនែញកេចញស បដតរកប បនទ ប

3-26

មកសណល វរតវបនបងហរចលេទកនង ងរងែដលវតថរងជេរចើនេទៀតរងេទបត ងជកករភក (sludge)។ ដេចនះ ែផនកស តទកទមយជដេណើ របែបកមនលកខណៈរបជងករបែបលងេ យមរកប។ ទងទកបងហរេចញពែផនកស តទកទមយទងកករភកផទកេមេ គដេរគះថន កនងសមសធតសរ- ងគយងេរចើន ែដលផតលេ យេមេ គនវតរវករអកសែសនគមជវៈ (biochemical oxygen demand -BOD) ខពស។ BOD ជវធ ងេ យបរមណសមសធតសរ ងគកនងទកសអយេ យករសចណះ O2 ែដលរតវករេ យបកេតរេដើមបេធវើេម បលសសមសធតទងេនះ។ របធតសរ

ងគរ យកនងទកសអយ កនែតេរចើន O2រតវករេ យបកេតរស បបែបលងកកនែតេរចើនែដរ ។ កររ យសមសធតសរ ងគ ទងេនះ េនកនង ថ នរបពនធធមមជតដចជបង ចបនថយបរមណO2

ែដលេធវើេ យរត ល បេ យខវះO2 ។ ករបងកេរគះថន កដលបរ ថ នែបបេនះ ចបនថយេ យករស តទកសអយដ កបនទ បេទៀតេដើមបបនថយ BODមននងបងហរ រតលបេទកនងបរ ថ នវញ ។ ែផនកស តទកទមយែញក BOD េចញពទកសអយបន របែហល១ /៤ ។ ែផនកស តទកទ២ជដេណើ រជវៈជសខនែដល រសយេ យខយលកនងរបពនធ ។ វតតមនO2

េលើស លបកនងរយៈេពលស តទកទ២េនះបនថយ BODទកសអយ ៨០-៩០% ែថមេទៀត ។ របពនធស តទក មយកនងចេនមរបពនធទងពររតវបនេរបើជទេទេដើមបស តទកសអយេ យ O2។ កនងវធស តទកសអយ េ យេរចះ ទកសអយរតវបងហរឆលងកតរសទបដរគស េហើយមរកបភជ បេទនងដរគស នងេធវើអកសតកមម សមសធតសរ ងគរ យនងវតថរងអែណត តកនងទកសអយយងេរចើន ។ ទកែដលបងហរេចញរតវទកកនង ង េ យរងវតថរងែដលេនេសសសល។ របពនធកករភកសកមមមនរបសទភពជងរបពនធេរចះ។ កនងរបពនធេនះ ទកបងហរេចញពែផនកស តទកទមយរតវបនផទកកនង

ងបមខយលចលេទកនងេនះ ។ មរកបកនងទកសអយ េនះបែបលងរបធតសរ ងគរ យ នងវតថរងអែណត តអសជេរចើន។ បនទ បមកទកសអយរតវបនបងហរេទកនង ងតកលេដើមបែញកវតថ វេចញពកករភក ។ កករភកបនមកព ងទកេ យរងទ១នងទ២រតវបនរ យេ យមរកបគម នខយលបែបលងរបធតសរ េងគេទជេម នែដលជឧសមនស បដត ។ ចែណកឯកករភកេនសលែដលមនរតវបនរ យេចទជ បញហ ជងេគកនងករេចលកកសណល ។ ថ នយស តសណល វ ២០០០០ កែនលងេនសហរដឋ េមរក បន លទកកករភកសងត ៥-៦ នេ នកនង១ឆន ៗ (រប37)។ កករភកសងតេនះេរចើនែតរតវ យកេទដតេដើមបបេងកើតថមពអគគសន ឬកបេចល េហើយែផនកខលះរតវបន លេយសងតនងេរបើេធវើជជ ។

3-27

រប37 Sludge treatment in the USA

េនេពលបញច បៃនករស តទកេលើកទ២ េមេ គជេរចើនេនកនងទកសអយរតវបនស ប ។ េមេ គែដលភគេរចើនជមរក រពងគកយមកពកនងេពះេវៀនមនស ពបកនងសរបខលនរសេនខងេរកខលនល មនស ស ជពេសសរបឈមមខជមយនងមរកបជេរចើនែដលរសេនេ យ រធតចញច មកនងទក សអយបនយងរបេសើរេនះ ។ មរកបមនបងកជងទងេនះនងយកឈនះេលើេមេ គឆលងយងឆបរហស ។ មនយរបនម ន មរក រពងគកយេរចើនេលើសលបព មករតវបនចនសទងរសងេ យ របភតជេរ ើសេ យ ធមមជតកនងទកសអយ ។

េទះបទកេចញពករស តេលើកទ២ ចមនសវតថភពកេ យ ករបធតសរ ងគមនេនសល េរចើនេពកស បករេរបើរបសផទ លៃនមនស ែដរ ។ េរកពេនះ សមសធតនរតែសននងផសវរមនងយនង ែញកេចញេ យករស តទកទ១នងទ២េនះេទ េហើយក បេកើនេឡើងៃនសមសធតេនះ ចេធវើេ យ ខចខតដលបរ ថ ន ។ ទកេចញពករស តទ២រតវបនេរបើរបសេនកនងសហគមនមយចននេដើមបេរ ច ដ ។ សមសធតនរតែសននងផសវររតវបនរកខជតេរបើរបសជជ ចែណកមរកបកនងដរបសបរ ថ ន រ យភន កងរចលងជងែដលេនេសសសលកនងទកេនះ។

ថ នយស តទកសអយទេនើបៗមយចននមន ដេណើ រស តទកទ៣ េដើមបយកBODនងធតកងវក

3-28

នរតែសន នងផសវរេចញេ យអស។ ដេណើ រស ត ទកចងេរកយេនះជករគបផ ដេណើ ររប នងដេណើ រគមេដើមបេ យទក ចយកេទេរបើរបសស បទទល ទនបន។ បនទ បពដេណើ រស តចងេរកយេនះ ទក ចបមែចកចយផទ លេទ ងសតកទក ធរណៈ ឬរតលបេទបរ ថ នវញេ យគម នករបរមមណអវេឡើយ ។ ដេណើ រស តទកទ៣េនះទមទរករច យ របកេរចើន ដេចនះេហើយទកបងហរេចញពែផនកស តទកទ២េរចើនែតរតវបនបងហរេទបរ ថ នវញ ែដលដេណើ រ ស តេ យធមមជតបេងហើយករងរស តដចគន នងដេណើ រស តទកចងេរកយែដរ។ ដេ ះរ យជវៈ (Bioremediation)

កងវកេ យធតគមកនង ថ នរបពនធ ចប ត លេ យភវរសមយចននឬទងអស ល ប។ ជទេទ សហគមនមនជវតបនេ យ រេម បលសរបស ។ មនភវរសខលះកនងសហគមនបន បជតពលគម ែដលផលតេ យភវរសេផ ងេទៀត។ កល មរកបបែលងជតពល ឬរបធតេអកឡសមនេរគះថន ក េទជមេលគលគម នេរគះថន ក ដេណើ របន ទធេនះេ ថ ដេ ះរ យជវៈ។ ដេ ះរ យជវៈៃនមរកប ជយេ ះរ យបញហ កងវកេ យរគនែតេ យមរក រពងគកយរ យធតកងវកសរ ងគនងអសរ ងគ ែដលកនងករណខលះជយស តតបនមនេរគះថន កដលបរ ថ ន ឬមនស ។ សមសធតសរ ងគពលផគតផគងថមពល នងកបនស បករលត សរបសមរកបដេ ះរ យ ជវៈែដលជយស តបរ ថ ន។ ចែណក រធតអសរ ងគវញមនរតវបនរ យ ឬរតវបនចបយកេ យ មរកបែដលបែលង េ យេទជសមសធតមនរ យ ឬសមសធតភយ ។ ករេភញ ចៃនមរក រពងគកយកនងតបន េពលខលះមនេជគជយកនងករលបបបតភន កងរកងវក។ “សវយបន ទធកមម ”ធមម ត រវករ រធតចញច មបែនថម ជពេសសផ វ តនងនរ ត ែដលក បទបរបស បងកឧបសគគដលករលត សរបសមរកប ។ ករបបតឧបសគគេនះជយបេងកើនសកមមភពរបសមរកប ។ ករសរបតរវ pH ឬ O2 កនងជឬទក ចជករចបចផងែដរ ។ សមសធតមនមសមលទបជេរចើនមនរងអេពើេម បលសៃនមរកបកនងដ នងកនងទកេទ ។ សមសធតទងេនះរមមនធតរ យ េមរតជក រេសវ ថន ពនលតេភលើង ថន ស បសតវលអត នងថន ស ប េ ម ែដលសថតេនកនងបរ ថ នយងយរ េ ថបតភតភពធន (recalcitrance)។ ភពធនៃនសមសធត ពលទងេនះទមទរករកតបនថយករេរបើរបស ឧទហរណ ថន ស បសតវលអត DDT រតវបនេគ ម ឃតមនេ យេរបើេ យ រភពធនរបស ។ េ យេម បលសសមសធតពលទងេនះមនេលប នយត េទើបអនកវទយ រសតពយយមបេងកើន េលប នលត ស នងសកមមភពមរកបេ យបែនថម រធតចញច មេនកែនលងរងេរគះ ។ អនកវទយ រសត កពងែសវងរកភវរសសធតបពលេ យមនរបសទធភពជង នងមរក រពងគកយ

3-29

ែដល ចរ យ រធតែដលមន ចបែបលងបនេ យមរកបធល ប គ លកនងធមមជត ។ បេចចកេទសមរកបវទយរតវបនេគេរបើ េដើមបបេងកើនេលប នៃនដេនើរវវតតនកនងទពេ ធន (រប38) ។ វធមយ គបេចចកេទសបណត ះបនតបនទ បែដល េផតើមពមរក រពងគកយមយ ចេធវើេម បលសធតគមសេយគមន ចបនថយគណភពជវៈកនងធមមជតបន ។ អនករ វរជវកពងេរបើវសវកមមេសេនទចេដើមបបេងកើតបកេតរែដល ចបែលងធតកងវកធន ជ ពេសសសណលឧស ហកមមេ យេទជផលតផលមនរបេយជន ។ កនងករណខលះ ែសនភវរសខសៗគន រតវបនបញច លេទកនងSuperbugមយេដើមបេធវើេមបលសសមសធតពលេរចើនមខ ។ េគ ច កលក មរកបែដលេគផលតស បស តកងវកជតពល ។ មរកបជគនលះអភវឌ នថន ស បសតវលអត គម នជតពល នងមនបះពលបរ ថ នេ យេរបើបកេតរ នងវរសស បស បសតវលអតបងកជងរកខជត។

ករបញចលជមរកបេនកនងបរ ថ នកងវកេដើមបបបតជតពលេ ថកេនើនជវៈ (Bioaugmentation)។ សមសធត ឡែសន ចបងកម រកដចជ polychlorinated biphenyls (PCB) ជធតកងវកទកេគលេ ៃនដេ ះរ យែបបេនះ ។ មនសមសធត បរយ េហើយមរក

រពងគកយមយ ែដលដេណើ រកររបឆងសមសធតមយមន ចដេណើ រកររបឆងសមសធតមយេទៀតេទ។ មយងេទៀត មរកបចរះេរចើនែតរតវករស បបបតជតពលទងរសងកនងកររេ ះធតស បករៃឆនេរបើវញ នងកនងករ ករពរកេ យមនកណជតពលកនែតេរចើន ។ កររតតពនតយសកមមភពៃនមរកបចរះជករចបចនង មនសទធែតងយរសលេទ ។ ឧទហរណកនងលកខខណឌ មនខយល បកេតរខលះបែលងរទកលរ េអទែឡន (Tri- chloroethylene -TCE) េទជសមសធតអសរ ងគ។ ឯកនងលកខខណឌ គម នខយលវញបកេតរ methanogenes បែលង TCE េទជវនលកលរត (vinyl chloride) ែដលជសមសធតមនេរគះថន កជង TCE េទេទៀត ។ េរបងឥទធនៈជធតបពលបរ ថ នែដលពបកស តេ យធមមជត ស ។ កនងធមមជត បរមណ េរបងតចតចរតវបនបែបលងេ យបកេតរនងផ ត។ បកេតររ យអរដកបទងេនះរតវ

រប38 Forced evolution. A bacterium is selected that eats anatural compound similar to aherbicide. The bacterium is grownfor many generations as the naturalcompound is slowly changed to theherbicide. Mutant bacteria that cansurvive and break down theherbicide are gradually selected.

3-30

បនេគេរបើេដើមប ស តេរបងកនងសណលឧស ហកមម ករកពបេរបងកនងម សមរទ នងដ បេ យេរបងដចជតបន ែកបរេ ងចរកច ញេរបង នងដេរកមផលវែដក ។ បែនតបកេតរទងេនះគម នរបសទធភពស តេរបងែដល មនបរមណេរចើនបនេទ ពេរពះករលត សរបសមរកបមនករត គេនេលើៃផទរ ងេរបងនងទក។ ដេចនះេគរតវែតបែនថមចននមរក រពងគកយជចបចជមយនង

រធតចញច មសមរសបេ យបនឆប បនទ បពេរបងកពប នងមនេពល េឡើងរង ។ េនឆន ១៩៨៩ ដេ ះរ យជវៈរតវបនេរបើេដើមបកចត េរបង១១ ន ក ឡងែដលកពបេចញពកបលដកេរបង Exxon Valdez េន Alaska (រប4០)។ មរកប រ យេរបងឥនធនៈករតវបនេរបើេដើមបស តេរបងមនកនងកករភកទកសអយែដរ ។ រតវបនេរបើេ យ កងន េមរកជរបចស បស តជតេរបងកនងធង- ងរបសន ។ លនៃនករស តេរបងេនះរតវ បនអនវតតបនទ បពេជគជយៃនករស តសណល វមនជតេរបង ៨០០០០០ ក ឡង េនកនងកបលចត េនកពងែផឡងបចកលផញេនឆន ១៩៦៧។ មរកបសងតរបែហល១៥០េផនរតវបនចកចលេទបត ន េហើយ៦ ទតយេរកយមកសណល វេនះកកល យេទជទក អ តគរសម ចចកចលេទកនងែផវញ ។ បកេតររ យេរបងឥនធនៈបេងកើតេឡើងេ យចលនករេសេនទចរតវបនេគេរបើជឧបករណស ត េរបងកពប នងកតបនថយករបផល ញបរ ថ ន។ បេចចកវទយបន ADN បនបេងកើតពជបកេតរ សមរទមន

រប4០

ធតេកសកែដលេធវើេម បលសេរបងេឆបនយងេលឿន េទះបជកនងទកសមរទរតជក ែដលករកពប េរបងេរចើនេកើតមនកេ យ ។ បកេតរសមរទរ យេរបង ែដលេគរកបនពកនងសមរទជបនកនងជេ ១៦០០ែមរតបេងកើតរគបេរបងអែណត តកនងទក េ យបែបកេរបងជេគលកតចៗ ។ ករ

3-31

បនថយទហ េគលក គកេណើ នៃផទស បមរកបរ យេរបងេធវើសកមមភព ពេរពះ មនអេពើែតេលើៃផទេគលកេរបង បេ ណ ះ។ បកេតរករតវបនេរបើស បកចតកងវកេ យធតគមអសរ ងគ ែដលមនេរគះថន កដលបរ ថ ន ដចជអយ ញម នងេសេលញមផងែដរ ។ មរកបវទរបស េមរកបនរកេឃើញបកេតរធមមជតែដលេគ ចេរបើ កនងទកេដើមបស តសណលអយ ញមែដលជធតកងវកបរ ថ នេនេ ងចរកថមពលនយេកល -ែអ។ ជបកេតរគមសវយជពែដលរសបអយ ញមរ យ េហើយបែបលងេ យេទជសណលរងែដល បនថយករ ល លកងវកដលទេនល បង ឬទកេរកមដ ។ េសេលញមរ យកនងទកេរកមដបងកករគ ម កែហងដលជវតសតវនងរកខជតជខល ង ។ មរកបសមរសបបេងកើតេសេលញមរងកនងដពេសេលញមរ យ េធវើេ យេ ហៈេនះមន ចចលេទដលរបភពផគតផគងទកបន ។

សនរយលដងៈ េតើមរកមមននទអវកនងករផគតផគង រធតចញជ ម? េតើ មននទអវកនងករជះឥទធពលៃនផទះ

កញច ក? េតើសកមមភពមនស ចលរមដេណើ រករទងេនះយងដចេមតច? េហតដចេមតចបនជទកសអយមន BOD ខពសជងទក អ ត? ចរពនយលេហតអវ E.coli រតវបនេរបើជសនទស នបងហ ញកងវកទក? េតើទកសអយែដលឆលងកតែតែផនកស តទកទមយមនសវតថភពយងដចេមតច? េរប បេធៀបអតថរបេយជន នងផល រកកៃនករស តេរបងកពប

ក-េ យមរក រពងគកយវសវកមមេសេនទច ខ-ឬេ យកេនើនជវៈៃនមរក រពងគកយកនងមជឈ ឋ ន។

3-32

របហក (Prohok )

របហកគជមហបែខមរពត រហតដលមនពកយមយឃល េពលថ ◌ របសនេបើអនក មនេចះ ហបរបហក េនះមនែមនជែខមរេទ ◌ ។ របជជនែខមរភគេរចើន បនេរបើរបហកេធវើជមហប នងជ េរគ ងផ របសមហបេផ ងេទៀត។ អនកែដលេរបើរបហកេធវើជមហបចបង គភគេរចើនជអនកែដលមន ករតជវភពទប ជពេសសអនកែដលេធវើែរស េហើយសថតេនតបនឆង យពផ រ។ ជេរៀង លឆន េន រដវរតរតវមតងៗ េគេឃើញរបជកសករមកពេខតតនន ( កពងចម - កពងសព - ែកវ - ៃរពែវង វ យេរៀង --- ) មកកនែរពកេភន រសកបញស ែកវ ជធនភនេពញ េដើមបទញរតេធវើរបហក។ អនក ទងេនះេធវើរបហកេរចើនគរសម។ ឯរបជជនខលះេទៀត បនេធវើរបហកបនតចបនតច ស បហប មតងមក លបេ ណ ះ។ េបើ មករេធវើសភសនជមយរបជជនទងេនះេឃើញថ ករេធវើរបហកេនះ គពមន កបនខន តរតមរតវេទ ពេរពះករេធវើេនះ គេចះតៗគន ( កនេចះពមត យ ឯមត យេចះពជដនរបស គត )។ ដេចនះេហើយេទើបមនអនកខលះេធវើឆង ញ អនកខលះេធវើមនឆង ញ។ខងេរកមេនះគជវធេធវើរបហក ែដលទទលបនពករេធវើសភសនជមយអនកេធវើរបហក។

I-វធេធវើ

1-ដបងរតវកតកបល - កតកនទយេចញ ( ចេពះអនកែដលេធវើហបេ យខលនឯង េគកតទងរពយ ែថមេទៀត។ េ យែឡកអនកេធវើស បលកភគេរចើន េគកតែតកបលេទ )។

របទ 41 ៖ដ កកលកតកបលរត

3-33

2- េរកយពកតកបល-កនទយ នងវះេពះយកេពះេវៀនេចញ េហើយរតវរ ទកេចលមយសនទះ រចេហើយជន េដើមបេ យរជះរសក នងេចញខល ញ (ចេពះតបនខលះេគចងេដើមបបះមយបច ទហរបែហលជបនកៃដ រចេហើយរជ េ យរជះរសក រេបើ េធវើតចតច រកករេធវើរបហកេនះជរបេភទរតធ េគេរចើនែតយករសកេចញ)។

កនងករណេធវើមនទន េគ ចរ ទកទកៃថងែសអកេទើបជនយករសកេចញកបន ។ បែនត កររ ទកទកេនះ មនករពបកបនតច េរពះកល ចរតកនែតទនេនះ ករយករសក េចញកនែតពបក។ មយងេទៀតរតនងេឡើងសអយេធវើេ យ ច រលយ នងងយែបកែថមេទៀត។ 3- េរកយពស តរច លេហើយ រតវគររតទងេនះទកមយដរយៈេពលរបែហលជមយរពករមយ ង ច។ ករគរទកេនះ គេដើមបេ យេហើម ច (មនរប កអបលេទ )។ករទកេយេហើម ចេនះ គេដើមបេ យងយរជេនេពលសលគងយរ យ ចេចញពឆអង។ (េមើលរបភពទ 43 )។

របទ 42 ដ កកល ជនយករសកេចញ

3-34

របទ 43 ៖ដ កកលគរទក

4-ចេពះរតរស េរកយពយករសករចេហើយ េគវះេពះ យកេពះេវៀនេចញ-េកៀរឈម េចញេ យ អ ត - ងទក - វះយកឆអងេចញ រចេហើយកតជកងៗ ។ របសនេបើ ជរតផទក ច កទងមលបន ( គអតវះយកឆអងេចញេទ ) េ យរគនែតកត ជកងៗបេ ណ ះ ។ ករវះយកឆអងេចញេនះ ជទេទគចេពះរត ែដលមនទងន ចបពកនលះគឡេឡើងេទ ។

5- បនទ បមករប កអបល រចេហើយញញ តចលេទកនងខប - រកឡ រពងរយៈេពលពរ យប ។ បនពរយបេហើយេរ ើយកេចញយកមក កកនងកែរញច ង រករ ង រចសងកតពរយប បែនថមេទៀត ។ េរកយពសងកតេហើយរតវយកមករប កអបលែថមេទៀត េទើបញញ ត ចលេទកនងពង រចេហើយរគប នងសងកតទកែតមតង។ រយៈេពល 2-3ែខ ចហបបន។

� ចេពះករេធវើរបហកេនះ េគមនយករតែដលសបរខល ញមកេធវើេទ។ II- ករពនយល មែបបវទយ រសត ( Scientific explanation )

1- រប ករតែដលរតវេធវើរបហកនងអបល េរពះកល ក បអបលខពស (សថតេន ខងេរករត ) េនះទកេនខងកនងខលនរតរតេចញមកេរក ( សពធអសមស )។ ដេចនះ េនកនងខលនរតេទជេខ ះទក ែដលេធវើេ យមរក រពងគកយមន ចរសេនបន េរពះពពកមរក រពងគកយ ចរសេនបនលះរ ែតមនទក ។ នយយរមអបល គជអនក បងអ កដលករលត សរបសមរក រពងគកយែដលេធវើេ យពលចណ រ ។

3-35

2- រប កអបលមតងេហើយមតងេទៀត គេដើមបបេងកើនក បអបល េដើមបេធវើេ យមរក រពងគកយែដលឥតរបេយជនមន ចរសបន េហើយេនសលែតមរក រពងគកយ ែដលមនរបេយជន ។ មរក រពងគកយទងេនះបែលងសមសធតសរ ងគ ែដលមន សត ដចជ សត មេន េ យេទជកលនមយងគកលនសអយ ។ បកេតរ ែដលបែលង សតទងេនះ គភគេរចើនជពពក Clostridium បែនតកមនរបេភទជ េរចើនេផ ងេទៀតែដរ ែដលចលរមេនកនងករបែលងេនះ ។

3-ករែដលេគមនេធវើរបហកពរតែដលសបរខល ញ េរពះេពលបកេតរបែបកខល ញេនះនងវវតតនេទជ រធតមយ ែដលមនកលនមនលអ គខ។

របទ 44 របហក

3-36

ផអក (Pho ok)

ផអកមនពររបេភទ គ ៖ - ផអកលហង - ផអករតែបរ រផអកជរ I- វធេធវើផអកលហង រតែដលេគនយមយកមកេធវើផអកលហងគ ៖ រតរកមកត - រតដនេព ររតបណត លអេព ( េបើ រតដនេពេនះធៗ រតវកតកបល នងយករសកេចញ ) - រតកេភល វ - រតេរៀលតចៗ - រតកញច ះ។ េរកយពេធវើរតបន អ តេហើយ រតវយករតទងេនះេទរប កជមយអបល (10 k.g រត កអបល 1 k.g )។ ផអ បទកមយយប រចេហើយសងកតមយសនទះ បនទ បមក ងទកអបលែដល រប កេនះវញ េហើយរសងយកេចញ។ រប កជមយអងករលង - សករ នងេមតង ( រតមយគឡ-រកម កសករពរខ )។ ញញ តចលេទកនងខប ររកឡ េហើយខទ សទករយៈេពលព 1 ទតយេទ 15ៃថង។ េរកយមកេរ ើយកេចញ េហើយរចបលជមយលហង រច កចលេទកនងខប ររកឡវញ េ យខទ សេ យែណន។ រយះេពលពរយបេរកយមកហបបន។ � វធេធវើលហងមននងចវជមយរត - របសនេបើេធវើតច ( េធវើហបែតកនងរគ រ ) រតវឈសលហងេ យេទជសរៃសៗ េហើយ

លៃថងេ យរសពប េទើបយកេទរចបលជមយរត។ - របសនេបើេធវើេរចើន ( េធវើលក ) រតវ បលហង រឈស បនទ បមកយកេទរប កជមយ អបល ( លហង 10 k.g កអបល 1 k.g )។ ករទក ចជរេ យចស រចេហើយយក លហងមក ង។ េធវើែបបេនះ គេដើមបេធវើេ យលហងមនលកខណៈរសយេហើយឆបជរ។ � សគល ៖ របសនេបើលហងរសគលខល ង េនះកនងលហង 10 k.g កសករែតកនលះគឡរកមបនេហើយ េរពះលហងរសគលមនជតែផអមខលះេហើយ ។ ចរចថ លហងែដលេគយកមកចវជមយផអកេនះ គ េរចើនែតយកលហងរសគលមកចវ។ II- វធេធវើផអករតែបរផអកជរ រតែដលេគេរចើនែតយកមកេធវើេហើយឆង ញគ ៖ រតរបធៗ រតឆពន រតរចែកង នងរតរពល

េរកយពេធវើរតបន អ តេហើយ រតវយកមករប កអបល (រត 10 k.gរតវ កអបល 2 k.g )។

3-37

េរកយពរប កអបលេហើយ រតវផអ បទកបយប រចេហើយេរ ើយកមក លៃថងរយៈេពលមយៃថង ( លេដើមបេ យរង ច )។ េរកយព លៃថងេហើយ យករតេនះមកចវជមយរតែប (រត 10 k.g ករតែប 2 k.g នង កសករ1 k.g )។ បនទ បពចវេហើយយក េទ កកនងខប ររកឡ េហើយខទ ស

េ យជប។ មយយបេរកយមក យទកអបល រចេហើយចកចលេទកនងរកឡ រខបេនះ។ រយៈេពលែដល ចហបបន គចបពមយែខេទ ចហបបនេហើយ បែនតមនសវឆង ញេទ។ លះបន 3ែខេឡើងេទដល 6 ែខេទើបឆង ញ ( េរពះឆអង េឡើងទន េហើយជរលអ )។ សគល ៖ េបើគម នរតែបេទ េគ ចជនសេ យបបរដេណើ បសករបន គអងករដេណើ ប 1 k.g កសករ 1k.gេហើយនងេមដែប 5រគប។ ករបបរ កែបបេនះ មនសវឆង ញដច ករតែបេទ។ ច ៖

1- ភលកទកេនកនងខប ររកឡេនះ ជរកល ហបបនកលហនង។

2- រប ក បឆបបនហប រប កៃរបមនងយបនហប ែតទកបនយរ។

ម (Mam)

រតែដលេគនយមេធវើេហើយឆង ញគៈ រតរស ( េភល យយកែត ច ) រតកញច ះ រតលញ នង កនរតកេភល វ។ I- វធេធវើ

1- េរកយពេធវើរត អ តេហើយ រតវយករតេនះេទរប កជមយអបល ( រត 4 k.g ក អបល1 k.g ) េហើយញញ តចលេទកនងខប រពងែតមតង។ រយៈេពលមយែខេរកយមក (េពលធកលនសអយ) េរ ើយកេចញពពងវញ េហើយយកេទ ងទកេ យ អ ត រចេហើយ កចលេទកនងកែរញច ងរកេញជ ើរ ។ បនទ បមកសងកតេ យេចញទកសអយេ យអស (សងកតពរពករហតដលៃថងរេសៀល )។

របទ 45 ៖ ផអកជរ

3-38

2- លងអងកររហតដលពណ ចមកនល តរចេហើយកនេ យមត។ 3- យករតមករចបលជមយអងករលង នងេមតងបក។

4- េពលរប កអងករលងជមយនងេមតងេហើយ ក ចលេទកនងពងវញ រចរគប រក តពេលើ េហើយខទ សធរៗ ( ករខទ សេនះេគមនយកបញស រសសមកខទ សេទ) ។ ខទ សបនពរយបបៃថង គចបេផតើមខទ សេ យតងែតមតង។

5- រយៈេពលរបែហលជពរែខេរកយមក េគេរ ើយកមក កសករ ( ចេពះអនកខលះ េគករសករ រហតដលេឡើងរកហម េទើបយករតមករប ក )។ កសករបនរបែហលជមយែខ

ចេរ ើយកមកចវជមយលហងបន។ ពរ របៃថងេរកយពចវលហងមក ចហបបន។ ច ៖ លហងែដលចវជមយមមនចណតធជង លហងែដលចវជមយផអក។ II- ពនយល ៖ 1- មលេហតែដលេគមនយកបញស រសសមកខទ ស េរពះ េធវើេ យទកេឡើងេខម េហើយ េទជសអយ។ 2- ខទ សគេដើមបកេ យរតរជបទក កេ យចលខយល នងេដើមបករពរដងកវ។ 3- ទងផអក ទងម ឆអងរតេឡើងទន គប ត លមកព សត េសទច ែដលបនមកព ករេឡើងេមៃន មដងែដលមនកនងអងករលង។

3-39

ទករត (Fish sauce)

មហបែខមរេសទើរែតទងអស រតវបនសលេ យេរបើទករត។ ទករតេនះ រតវបនរបជជនែខមរមយ ចននេធវើហបបនតចបនតច មលកខណៈរគ រ ( េធវើមយខប រពរខប ) េហើយភគេរចើន េរចើនែត ទញេគហប ែដលអនកេធវើលកេនះផលតជរទងរទយធ។ ករេធវើទករតេនះ េគេរចើនេធវើេនរដវ រតរតវ។ ទករតសបរេទេ យរបេតអន ែដលបនមកព ចរត។ រតែដលេគនយមយកមកេធវើ គរតលញ។ I- វធេធវើ 1- យករតេទ ងទកេ យ អ ត។ 2- េរកយព ងទកបន អ តេហើយ េគយក េទគរទកមយយប។ 3- បនទ បមកយក េទ កកនងពង រកខប គ កជរសទបៗជមយអបល ( រតមយ រសទប អបលមយរសទប )។ អបលែដលេរបើេនកនងករេធវើទករតេនះគ រត 15 k.g រតវេរបើអបលរបែហលជ 4 k.g ។ េនរសទបខងេលើបងអស េគេ យអបលយង រកស។ រយៈេពលបនរបែហលជ 5 រ 6ែខេរកយមក យកទករតបន។ II- វធយកទករត 1- យក មវធបងហរ េចះរនធតចមយេនចេហៀងែផនកបតពង រខប រចេហើយសកទេយតចមយចល េដើមបេ យទករតហរេចញ។ 2- យក មវធេរចះ � ដសយកទងរតទងទកេនកនងពង រខប កេទកនងឆន ង រច េ យពះ។ � េរៀបចៃសប 2-3 ជន កេទកនងកែរញច ង។ � ដសទក នងរតែដលបន ពះ មក កេនកនងកែរញច ង េដើមបេរចះ ររតងយក ទករត។ III- ពនយល 1- គររតទកមយយប គេដើមបេ យ េឡើងកលនសអយ។ 2- កអបល គេដើមបកេ យពពកមរក រពងគកយែដលគម នរបេយជនរសេនបន។ 3- េ យអបលែផនកេលើេ យរកស គេដើមបកេ យេកើតដងកវ។ សគល ៖

3-40

ចេពះករេធវើទករត គមនលកខណៈខសពករេធវើម ផអក នងរបហកបនតច រតងថេគមន ចបចយករសក រ វះេពះយក ចមេចញេទ គរគនែតយក េទ ងទកេ យ អ តជករ េរសច ។

របទ 46 ៖ ខប រពង កទករត

3-41

ករផលតចណ រ (Food Production)

េសចកតេផតើម មនេមដែបជេរចើនរបេភទែដលេកើតេឡើងេ យធមមជតកនងរបេទសកមពជ។ គមនេន កនងខយល េនេលើសបកែផលេឈើ នងេនេលើែសបកមនស េយើង។ របេភទដែបមយចនន មន របេយជន

ស។ របសនេបើអនកធលបល ហបនបង ធល បព រ ( េធវើពអងករ ) រ េបៀ េនះអនករតវដងថ ផលតផលទងអសេនះ គេកើតេឡើងេ យមនអនត គមនពេមដែប។ I- នបង េនកនងករេធវើនបង េមដែបរតវបនេគេរបើេធវើជភន កងរដេឡើងេម គ ផលតឧសមនែដល េធវើេ យលបយេម នបង ( dough )េឡើង។ លបយេម នបងផ េឡើងពៈ េម នបង ទក សករ អបល នងខល ញ របរ។

របទ 47 dough ដែបរបេភទ Saccharomyces cerevisiae រតវបនេគ កេទកនងលបយេម នបង ។ លបយេម នបងែដល យេមដែបេនះ រតវបនេគទកេ យេឡើងេមជេរចើនេមងកនងសតណហ -ភពរបែហល 25°c ។ កនងកឡងេពលៃនករេឡើងេមេនះ េមដែបបនបេងកើត លកល មយចននតច នងឧសមនកបនចយងេរចើន ។ េ យ រែតឧសមនកបនចជបេន កនងលបយេម នបងដេចនះេហើយ េទើប េធវើេ យេម នបងេកើនមឌ ( រកធ ) នងមនលកខណៈ រ លជង េហើយទនលអ។ េនេពលែដលេគយកលបយេម នបងេនះេទដត េពលេនះ លកល នងឧសមនកបនច ហតេចញអស។ នបងេទជរ ល េហើយមនរនធយងេរចើនេនខងកនង ែដលរនធទងេនះេកើត េឡើងេ យលហឧសមនកបនចមនករដត ។

3-42

I-រ េបៀ ( Beer ) េរគ ងផ សខនៗេរបើេដើមបផលតរ េបៀ គ malt hops េមដែប នងទក ។ Maltគ ជរគបរបសរកខជត Barley ែដលេគរ ទកកនងរយៈេពលមយ បនទ បមកយកេទ លៃថង។ Hopsគជ ផករបស Hop ែដលេធវើេ យរ េបៀមនរសជតលវង ។ េរគ ងផ ទងអសេនះ រតវបនេគេរជើសេរ ើសេ យយកចតតទក កបផត េដើមបផលតរ េបៀែដលមនគណភពខពស េហើយខល ង។

របទ 48 ៖ ដ កកលទង យៃនករផលតរ េបៀរ 1-Maltរតវបនេគស ត នងថលងយងរតមរតវ មនេពល កេទកនង silo ។ 2-Maltរតវបនបនកនកេទចេដើមបយកសបកេចញ។

3-Maltែដលបនកនយកសបកេហើយេនះ រតវបនេគបញច លទកេកត ែដលមនកេ របែហល 65°C េដើមបេ យេទជ mash ( mash គជ malt ែដល កជ មយទកេកត េដើមបេយរជយ )។

4-េនកែនលងេនះ mashរតវបនេគេរចះេដើមបយកសបកេចញ។ 5-វតថ វែដលទទលបនពករេរចះ ( wort ) រតវបនេគ េ យពះ េហើយ hopsរតវបនេគ

កចលេនមនេពលចបេផតើម ( boil )។ 6-បនទ បមក េគ កេមដែបចល េដើមបេ យេឡើងេម េហើយករេឡើងេមេនះបែលង wort

េ យេទជរ េបៀខច ( young beer )។ 7-រ េបៀខចរតវបនេគសតកទកមយរយៈេពល េដើមបេ យ វវតតនេទជរ េបៀចស

(mature beer) នងឈនដលរសជតចងេរកយរបស ។ 8-បនទ បមក េគេរចះយកេមដែប នងរគបរបេតអនែដលកកេចញពរ េបៀចស េដើមប េ

យរ េបៀមនលកខណៈថល ។ 9-រ េបៀែដលបនេរចះេហើយេនះ រតវបនបងហរចលេទកនងធងរ េបៀថល ( bright beer

tanks) ។ 10-ចងបញច ប រ េបៀថល េនះ រតវបនបញច លេទកនងដប កបង រកនងធង (keg) ។

3-43

III- រ បត ( Distilled wine ) រ អងកររតវបនបេងកើតេចញព មដងែដលមនេនកនងអងករ ។ បយ ( ស បេធវើរ ) នងេមដែប Saccharomycetes រតវបនេគ កបញច លគន េដើមបេ យ េឡើងេម ។ េន េពលែដលករេឡើងេមចបសពវរគបេហើយេគបមយករ ( wine )េចញពបយនងេមដែប ។ ចងបញច បេគយក េទរចកដប េហើយទកេនកែនលងរតជក រផក បនទ បពពរ-បៃថងេរកយមក ។

រ ខល ង (spirits )រតវបនបេងកើតេឡើងពករេឡើងេមៃនរបេភទ រមយចននរមមន ធញញជត malt ( Scotch whiskey ) ធញញជត rye ( rye whiskey , gin ) េពត (bourbon ) រ រទកែផលេឈើ ( brandy ) ដឡងប ង ( vodka ) រ សករខប molasses ( rum ) នងអងករ ( រ ស )។ បនទ បពេឡើងេម េគយក េទចហយ របត េដើមបែញក លកល នង រធតហតមយចននេផ ង

េទៀតេចញព រធតរងនង រធតមនហត ។ េ យ រែត ករបតែបបេនះេហើយ េទើបរ ខល ង spirits មនផទកជត លកលព 40% - 50% គមន ករតខពសជងរចនេបើេធៀបេទនងរ wine ែដលមនែត 12% នងរ េបៀមនែត 6% ។ Wine មនជត លកលមនេលើសព 12% េទេរពះេនេពលែដលក ប លកល េឡើងដល 12% - 15% េនះ នងស

បេមដែបអស ។ រសជតរបសរ នងរ េបៀរតវបន កណតេ យពជរបសេមដែប ។

បញញតគនលះ -េតើេអកឡសជអវ ? េអកឡស គជករសក ព ថ នរបពនធ សមសភពមនជវត នងគម នជវតៃនបរ ថ ន ។ អនកេអក ឡសេធវើករសក ពអនតរកមមរ ងភវរសកនង ថ នរបពនធផ នងទនកទនងរ ងភវរសនងក តគម នជវតកនង បរ ថ នដចជទក សតណហ ភព អកសែសន នង pH។ -ប ត ញ រ ◌ៈ ប ត ញ រសយអនកផលតសវយជពែដលចបថមពលពនលរពះ ទតយឬ អកសតកមមធតគមអសរ ងគ េហើយសេយគជមេលគលសរ ងគសបរថមពល ។ ថមពលគមរតវបន ទទលយកេ យអនកេរបើរបសែដលសអនកផលត ឬអនកេរបើរបសេផ ងេទៀតបែបលងេ យអនកបែបកេនេពល ល បេ យផតលធតគមេទបរ ថ នវញជទរងែរ ។ -តនទដសខនរបសមរកប ៖ រគប ថ នរបពនធពងែផអកេលើមរក រពងគកយេដើមបរក ជវត ។ អនកបែបលងែកៃចន រធតចញច មេឡើងវញផតលរបភពបេងកើតភវរសថម ។ សរបមករគបវដតគមជវភម

រសត រសយេលើរបករយត ។ -នទ សត ៖ វដត សតរបរពតតេទេ យជនប សតែដលជករបែលងមេលគលនរតែសន េទជទរងេរបើរបសបនកនងវដតជវតដចជ មញក។ ជនប សតរតវបនេធវើេឡើងេ យ

3-44

សយណបកេតរ នងបកេតរេសរមយចនន បែនតនរតែសនភគេរចើនរតវបនភជ បេយ Rhizobium កនងកពកឬសរបស រកខជតអបរសែណត ក ។ បកេតរនរទកមមបែលង មញកេទជនរ តែដលជទរង ចេរបើរបសបន េ យរកខជតភគេរចើន ។ សតរតលបេទបរយកសវញេ យ របកេតរ េដនរទកមមែដលបែលង នរ តេ យេទជមេលគល សត ឬនរតែសនអកសតឧសមន ។ េដនរទកមមបនថយជជតដ នងបផល ញ ជែដលេគ កេ យដ ។ -នទ ព នធរ ៖ វដត ព នធរបងកេឡើងេ យរបករយត ែដលបែបលង ព នធររអរដែសនសលភត េទជសតផតែដលជទរងរតវករស បសមនកមមេទកនងរបេតអនសតវ រកខជត នងភវរសេផ ង

េទៀត ។ មរករពងគកយបែបលង ព នធរកនងរបេតអនជអរដែសនសលភតែដល ចេធវើអកសតកមមេទជ ព នធរ ឬសតផតវញ ។ -មរកបវទយដ ៖ េអកឡសដរមមនធតរងនងខនជ ទក ខយលនងមេមក បកផ ជមយ រធតសរ ងគព រពងគកយ ល ប សខនរកខជត ។ អនកបែបក(មរក រពងគកយ)ជយដេ យមន ជជតេ យបេញច ញ រធតចញច មព រពងគកយ ល បស បករេរបើរបសរបសរកខជត នងដេណើ រករ មេមកេដើមបែកលអលទធភពដកនងកររក ទក នងលកខណៈរបេផ ងៗេទៀត ។ បកេតរ ភជ ប សតកែក លអជជតដែដរ ។ ដមនផ តបងកជមករសេន មរសរកខជតេធវើេ យមនផលតភពដ ។ -មរកបវទយទកសមរទ ៖ មរក រពងគកយជយេអកឡសរបស ថ នរបពនធទក មវធមយចនន បែនថមេលើករបែបក នងករៃចន រធតចញច ម។ កនងមជ ឋ នទកសមរទ វរសេដើរតនទយង

សខនកនងករ បងក រកេណើ នបកេតរេរចើនេពក។ ទកសមរទមនមរកបធ ◌វេ◌ើរសមសេយគេនៃផទទក មរកបបរជពខងេរកម នងមរកបបែបកេនកនងកេទចកណបតសមរទ ។ ករណេលើកែលងមយ គ

ថ នរបពនធរបភពទកេកត បត សមរទែដល រសយេ យបកេតរគមសវយជព ែដលជយគពរសហគមនភវរសេនែកបររបភពទកេកត បតសមរទេនះ។ -មរកបវទយទក ប ៖ ថ នរបពនធទក បមនេសថរដចម សមរទនង សមរទេទ នងមន សតណហ ភព pH នងក បអកសែសនងយែរបរបល ។ បែនត ងយទទលឥទធពលផទ លពកងវកជង ម សមរទ។ -ករស តទក ៖ មននង ចរតវបនេរបើរបសេ យសវតថភព ទករតវឆលងកតករស តមយ ចនន េដើមបស បេមេ គ នងែញកភពមនសទធេចញ ។ ករស តទកេ យេមកនចរតវបនបនតេ យ ចេ ះេដើមបែញកភពមនសទធេចញ ។ កលរនរតវបនបែនថមេទកនងទកេដើមបស បមរកបែដលេនេសសសល ពករស តេមកនច នងករពរកេ យមនករលត សមរកបកនងទកែដល

3-45

រក ទកមននងេរបើ ។ ភពសទធៃនទកេរបើរបសស បទទលទនរតវបន យតៃលេ យករ បមរកប មក(coliform)េនកនងទក េនះ។ -ករបងហរទកសអយ ៖ ទកសអយ(សណល វ)រតវបនស តមនេពលបងហរេទកនងបរ ថ នវញេ យ េរបើរបសវធេរចើនរមបញច លគន ៃនតករែញកភគលអតរប កររ យសមសធតសរ ងគេ យមរកប នងករ លបបបតេមេ គេ យមរកប ។ េនទបញច បៃនករស តទកសអយ BODរតវបនែញកេចញទងរសង េ យករបែលងសមសធតសរ ងគេ យមរកប ។ ករស តទកសអយរតវបនអនវតតេ យេជគជយកនង ងសតកទកសអយ ឬេន ថ នយស តទកសអយកនងទរកង។ -ដេ ះរ យជវៈ មរកបកជ “អនករបឆងកងវក”ផងែដរ េ យេធវើេម បលសសមសធត ពលនងែញកធតកងវកខល ងៗេចញ។ េរបងកពប នងរបេភទកងវកបរ ថ នេផ ងេទៀត ចរតវបន

លបបបត េ យបញច លេទកែនលងេនះនវបកេតរឬេ យបែនថម រធតចញច មជរញករលត សៃនមរកបេនទេនះ ែដល ចេរបើរបស រធតកងវកទងេនះ។ សនរ រេឡើងវញ នងដេ ះរ យចេ ទ 1. ចរពភក ពទនកទនងរ ងមរកបេនកនង ក- ថ នរបពនធ ខ- វដតគមជវភម រសត គ- ដេ ះរ យជវៈ 2. ចរេធវើករែបងែចករ ងៈ ក- មករស នងកពករស ខ- អនកេរបើរបស នងអនកបែបក គ- រកម នងរសទបជវៈ (colonies and biofilms) 3. េតើមរកបកនងដ នង មរកបកនងសមរទខសគន ពរបេភទ នងចននយងដចេមតចខលៈ? ក ត អវែដលេធវើេ យមនភពខសគន េនះ? 4. ក-ដយរកបៃនវដតនរតែសន ខ-េតើបកេតរនរទកមមចបចស បកែនលងែដលមនបកេតរសហរបណជនបនរតែសន ឬេទ? (ពនយលពេរពះអវ) គ-េហតអវបនជ Rhizodium ចបេងកើតដរសែតជមយរកខជតកនងអបរសែណត ក? ឃ-េតើផលវបកអវខលះែដល ចេកើតមនេឡើងេ យករបេងកើនបរមណយងេរចើនៃននរតែសនជនប នមត? 5. ចរពភក ឃល “េ យ រមរកប មេលគលកនងខលនអនកមនរបវតត នងអនគតមនេចះចប ”។

3-46

6. ែសលយឡសជសបរ ត សបរែបបមយស បករលត សៃនមរកប បែនត មនែមនជរបភពនរតែសន។ េគបនេសនើថបកេតរបនថយគណភពែសលយឡសមនសមតថភពភជ បនរតែសន ចជ

រពងគកយមនរបេយជនមយ។ ក-េតើអនក ចនងបែបកបកេតរបនថយគណភពែសលយឡសភជ បនរតែសន (nitrogen-fixing cellulolyric bacterium) ពដយងដចេមតច? ខ-េតើ រពងគកយេនះនង ចរតវបនបន េដើមបផគតផគងតរវករបរ ថ នស បរកសកមមភពៃនករបេងកើតនរតែសនយងដចេមតច? 7. មនរកងយងតច២៧បងហរទកសអយមនបនស តេទកនងម សមរទេមឌែទ េណផទ លែតមតង។សមរទជរបពនធកចតកចយយងរបេសើរេ យ រទហ នងចលនរលកឥតឈបឈររបស ។ ចរពភក ថេតើអនកេជឿជកថករេធវើដេចនះរតមរតវឬេទស បករបងហរទកសអយេទកនងតបនទងេនះ។ ពណនផល រកកពរយងែដល ចេកើតមន។ 8. េភរវជនមយរកមេរគងបផល ញរបភពេរបងឥនធនៈបរងកនងដេ យបញច លបកេតររ យេរបងែដល េរបើស បដេ ះរ យជវៈេទកនងអណត ងេរបង។ េតើេហតអវបនជករបនបងេនះប ជយ មនបនេទដលទេ េទះបកែនលងបរងេរបងទងអសេនះរតវបនបញច លេ យបកេតរកេ យ? 9. េភរវជនមយរកមបនបេងកើតឧបយកលេ យមនភពវកវរកនងម ជនេ យបងហរជតពលដមន េរគះថន កេទកនង ងសតកទកៃនរកងធៗមននងស ត។ ជតពលបងកជងេនះជ រធតពលបផតេនេលើែផនដ ។ េតើែផនករណ រកកេនះ ចនងេទដលទ េ ឬេទ? េរពះអវ? 10. ចរពភក ភពសមក ម ញៃនករសេងកតពនតយខងេរកមេនះ។ ក-េមេ គមនស ជេរចើនែដលបេញច ញេទកនងទកសអយេនែតមនជវតេនកនងទកសមរទ។ ខ-មរក រពងគកយវសវកមមេសេនទចែដលេរបើរបសកនងដេ ះរ យជវៈរតវបនបញច លទងរសេទកនងដ។ 11. េហតអវបនជេគរប ករតែដលរតវេធវើរបហកនងអបល ? 12. េហតអវបនជេគមនយករតែដលសបរខល ញេទេធវើរបហក ? 13. េហតអវបនជឆអងរបសរតផអកទន ? 14. េហតអវបនជេគមនយកបញស រសសេទខទ សខប ររកឡ េនេពលេធវើម ? 15. េហតអវបនជេគចបចេ យអបលេនរសទបេលើបងអសេ យរកស កនងករេធវើទករត ? 16. Bacteroidsជអវ ? 17. Rhizosphere ជអវ ? 18. េហតអវបនជនបងមនលកខណៈេ ព តេនខងកនង ?

3-47

19. េហតអវបនជ spirits ខល ងជង wine ? 20. េតើហវតបលងតងមន រៈសខនអវខលះ ? 21. ចរនយយព រៈសខនរបសផ ត ? 22. របភតជអវ ? 23. េតើ យមន រៈសខនអវខលះ ? 24. ប សតជអវ ? 25. េតើ Hops េធវើេ យរ េបៀមនរសជតដចេមតច ?

4-1

ជពកទ 4

មរក រពងគកយែដលេ យទកខេទស (Harmful micro-organisms)

េសចកតេផតើម បញហ ែដលទកទងនងសខភពភគេរចើន គប ត លមកពមរក រពងគកយេលើក ែលងែតេរគះថន កច ចរណ នងេរគះថន កេ យ រមន។ បញហ សខភពបនេធវើេ យ បះពលយងខល ងដលរបេទសកមពជេយើង ។ របសនេបើមនមនស ល ប េនះនងេធវើេ យ រកមរគ ររបសពកេគ សហគមន នងរបេទសជតមនករបរមមណ រមនបញហ ។ េនេពល មនជង ពកេគមន ចេធវើករងរេដើមបចញច មជវតបនេទ រឯសមជករគ រមយចននកមន ចេធវើករងរបនែដរ (ជបរវលែថអនកជង) ។ ទងេនះគជករខតបងយងធងនធងរស ប រគ រ នងរបេទសជត។ មរក រពងគកយបនេធវើេ យ រ នចណេផ ងៗខច រពល នងេធវើេ យែផលេឈើ នង

ចេផ ងៗេទជសអយរលយ។ ដេចនះេបើេយើងមនបនយកចតតទក កកនងករបរេភគេទ េនះ នងេធវើេ យេយើងមនជងជមនខន។ ជងឆលង មផលវេភទករតវបនបងកេឡើងេ យ ពពកមរក

រពងគកយែដរ បែនតជទេទមនប ត លេ យ ល បេទ េលើកែលងែត AIDS។ AIDS កពងែតរក ល លយងខល ង នងមនេលប នេលឿនជងេគ េបើេរប បេធៀបេទនង របេទសទង យេនកនងតបន ស។ អនកែដលមនជងរេបង នងជងឆលង មផលវេភទេផ ងៗ កងយឆលងេអដសផងែដរ។ របជជនកមពជេយើងជង 80% របកបរបរចញច មចជវតេ យេធវើែរសចករ ដ នងចញច មសតវ ។ មរក រពងគកយកបនេធវើេ យបះពលផងែដរេទដលរកខជត នងសតវ ែដលរបជកសករបន នងចញច ម។

មរកបជធតកខវក (Microbes as Pollutants)

សមសភពនងទហៃនសហគមនមរកបកនងដនងទកេនែតេថរេធៀបដ ប លកខខណឌបរ ថ នមនែរបរបល ។ បែនតសហគមន ចែរបរបលយងឆបរហស េនេពលែដល រធតចញច មរតវបនបែនថម របនថយ ឬេពលpH ពនល ឬលទធភពO2ផល សបតរ។ មរកបែដលសបរេនេពលមនេនះ ចថយចះ ឬបតបងេទវញេនេពលែដលសមជកភគតចរបសសហគមន ចបេងកើនចននយងឆបរហសេនកនង បពយ សយងរបស ។ ករបែនថមរបេភទថម ចនអពលដល ថ នរបពនធ។

4-2

មនរតមែតអតថភពធមមជតេទ ែដលបងកកររខនដលបរ ថ ន សកមមភពមនស កបះពលដល តលយភពដរបណតែដលរក ជវតេនេលើែផនដផងែដរ ។ សកមមភពេនះរមមនដេណើ រករៃនឧស - ហកមម ែដលផល សបតរលហរធមមជតៃនធតកនងវដតគមជវភម រសត ករបេញចញកកសណលសរ ងគ សេយគធននងករបែបក នងករបេញច ញេទកនងបរ ថ ននវធតគមពលចេពះ រពងគកយកនង ថ ន របពទធធមមជត។ បែនថមេលើេនះេទៀត សណលបេញច ញេចលពមនស នងសតវមនមរកបេរចើន ែដល ច បនតរសេនកនងដ នងទក ។ ទកេរបើរបសមន អ តផទកគសរបសរបតសែអបងកជង វរសជងេថលើម នងជង ល បៃដេជើង នងបកេតរបងកជងេពះេវៀន ។ មរក រពងគកយទងេនះបងកជរសទបេរគះថន កៃន កែនលងកបស មែដលមនបនបផល ញេ យបនរតមរតវ។ ឧទហរណ មកែដលេបះេចលេនកនង ដ មរកប មកមនបនឆលងកតរបពនធស តទកសអយ ចចលងេទទកកនងដ។ េរៀង លឆន ទកេនម នង មក៣ នេ នករតវបនចកេចលនងគ មគែហងសខភពេយើង ។ វរសេ គេថលើម បសរគន េពះេវៀន វរសជង ល បៃដេជើង នងេមេ គជងមលកពងបងកជរសទបេរគះថន កេនកែនលងចកស ម ែដល

ចចលងេទទកកនងដ ។ មរកបបងកកររខនកនង ថ នរបពនធ េនេពលែដល បងអត រធតចញច មសខនៗស បករលត សៃនភវរសេផ ងេទៀត េនេពលែដល បេញច ញ រធតពល ឬេនេពល ជយរបតកមមបផល ញ បរ ថ នរប។ បែនថមេលើេនះ េមេ គជងឆលងេនគ មកែហងសខភព ធរណៈេនេពលែដល ចលង េទកនងទកេរបើរបស រ ដ នងបរយកសេទៀតផង។ ដេណើ រកខវកេ យ រធតចញច ម (Eutrophication) បរមណកណតៃនផ វ តនងនរ តកនងទកជធមម េរចើនែត ងសទះករលត សៃនបលងតងរកខជត េទះបលកខខណឌ េផ ងេទៀតលអបផតកេ យ។ កររកដះ លដ រកកបផតៃន យឬសយណបកេតរ េកើតមនេនេពលែដលបងរងករបពលេ យផ វ ត ឬនរ តពកកសណលឧស ហកមម ទកជហរ េចញពចករដ ឬពករបងហរទកសអយចលកនងទេនលបងឬេឆនរសមរទ ។ ចននបលងតងរកខជតេកើនេឡើងយងេរចើនរគបដណត បៃផទទកបងបតេនេរកមក លមរកបដរកស(រប49)។ េនេពល រពងគកយ រសមជព ល បជយថេហត ករបែបកេ យេកសកបកេតរេរបើរបស O2 េនកនងទកអសេរចើន ែដល េធវើេ យរតនងភវរសមនខយលេផ ងេទៀត ល បេ យថបដេងហើម េហើយភវរសែដល ចរសបន គ បកេតរគម នខយល ។ មជឈ ឋ នគម នខយលេនះជរញករលត សរបសបកេតរបែលង ព នធរ េហើយH2S ពលកេកើតកនែតេរចើនេធវើេ យភវរសេផ ងេទៀតភគេរចើន ល បេ យឥទធពលជតពលេនះ ។

4-3

រប49 (a) A lake before eutrophication. (b) The same lake covered with phytoplankton that has grown because of nutrients from industrial pollution.

ករបផល ញបនតចមតងៗ (Corrosion) បកេតរភជ បខលនេទនងៃផទេ ហៈ េបតង ឬ បល សសទច េហើយបេងកើតជរសទបជវៈែដលបផល ញ សមភ រៈទងេនះវញ ។ សកមមភពេម បលសកនងរសទបជវៈបងកបញហ ធងនធងរស បករែថទ ពេសស ស បកបល របពនធលទកសអយ នងសភរៈខងទកកនងដ ។ មរកបែដលេរចើនែតបផល ញសភរៈទងេនះ គជបកេតរបែលងសលផត ។ េនលកខខណឌ គម នខយល បកេតរទងេនះ ចបងកជរបេ ងតចៗែដល សបផល ញៃផទេ ហៈកនងរយៈេពល៦ែខ ។ ករសបផល ញេហៈជដេណើ រេអឡចរតគម ។ ភវរស រសទបជវៈេរបើ O2 អស បងកលកខណៈបរ ថ នគម នខយលសបភវរសបែលងសលផត ។ H2S ែដល បេញច ញមកពភវរសគម នខយលបន យចលេទកនង

តបនមន O2 ជវញ បេងកើតជ សតសលផរច (H2SO4) ែដលរ យេ ហៈ (រប5០) ។ សកមមភពេម បលសដចគន េនះេកើតមនេឡើងកនងលទក សអយែដរ េ យH2Sរបមលផតគន កនងបពងសមងេនេពលឆលងកត។ ឧសមនភយេនះរងអកសតកមមេឡើង វញជH2SO4េ យសយបសេនៃផទខងកនងបពង បនទ បមកH2SO4កបផល ញបពងសមងេនះ ។ ករ បផល ញ ចនងបនរតវបងក រ របសនេបើសហគមនរសទបជវៈមនបនកេកើតេឡើងេទ ។ កណរសទប ជវៈ ចបងក របនេ យេរ បេ ហៈ(របពងសមង)េ យធតគមរបឆងបកេតរ ។

4-4

រប5០

ចលនេ ហៈពល (Toxic Metal Mobilization) េ ហៈធងនដចជបរតនង េសទចជជតពលចេពះជវតសតវរមទងមនស ផង របសនេបើ មនេនកនងប ត ញ រ។ េ ហៈពលេនះរតវបនេរបើរបសកនងថន ស បេ មនងស បផ ត នង រតវបនទកេ យែឡកពប ត ញ រពេរពះ មនទរងមនរ យ ។ បែនតបកេតរខលះ ចបែលង ទរងមនរ យេនះេ យេទជទរងរ យ ។ បកេតរទងេនះេនមនធតេកសកែដល ចទទល យកេ ហៈេទៀតផង។ េ ហៈពលេនះេកើនេឡើងជល បកនងជលកសតវ នងបនតេកើនេឡើង១០ដង កនងសតវថន កខពសែដលស បនត។ កងវកបរយកស (Atmospheric Pollution) សកមមភពមរកបកនងដនងទកបេញច ញឧសមនកនែតេរចើនេឡើងេទកនងបរយកស ។ ករែរប របលបរមណឧសមនទងេនះ ចជះឥទធពលយងខល ងេទេលើលកខខណឌ េលើែផនដ នងបះពលដលទរង ជវតទងអសរមទងជវតមនស េទៀតផង ។ អនកវទយ រសតភគេរចើនយលេឃើញថ ឧសមនេម ន នងឧសមនកបនចគ មគែហងពភពេ កេរពះ េធវើេ យសតណហ ភពកនងបរយកសេកើនេឡើង ែដល ជបតភត “ឥទធពលផទះកញច ក” (greenhouse effect) ។ របសនេបើបតភតេនះេឡើងដលករតខពស បផតេនះអនកវទយ រសតទយទកថសតណហ ភពពភពេ ក ចេកើនេឡើង ៤°C កនងរយៈេពល៥០ឆន ខងមខេនះ ែដលេធវើេ យទកកកេនតបនបលរ យ នវទកសមរទកេកើនេឡើង ។ ទកជននេន ម មតសមរទ មតទេនល ចនងេកើតមនេឡើងជរបចរមជមយនងេរគះធមមជតេផ ងេទៀតកណ ល ខ ចថមេនកែនលងែដលសពវៃថងជកែនលង ដះដមនជជត។ សតណហ ភពេកើនេឡើង ចនមកនវេរគះអត ឃល ននងេរគះ ងសងតរគបទសទកនងពភពេ កែដលគម ននរ មន ក ចេគចផតបនេឡើយ។ បរមណCO2កនងបរយកសរតវបនកណតេ យវដតកបន។ រកខជតបែលង CO2 ជ សមសធតសរ ងគ នងផលតO2 ភវរសបរជពេរបើO2 េហើយបែលងកបនសរ ងគេនះេទជCO2វ

4-5

ញ។ មវដតធមមជតេនះ បរមណCO2គរែតមនេសថរភព ។ បែនតសកមមភពមនស បនផល សបតរវដត ធមមជតេនះយងខល ង។ CO2 េកើនេឡើងេលើសចននេ យ រករដតធយង េរបងឥនធនៈ ឧសមនធមមជត ឬផលតផលពឥនធនៈផសល ។ សរប CO2េរចើនបផតេនេលើែផនដគេ យ រសកមមភពរសមសេយគ របសរកខជតនងបលងតងរកខជត ។ ករកបបផល ញៃរពេឈើេនតបនរតពចអសជង៥០% នង ករថយចះៃនបរមណបលងតងកនងម សមរទេ យ រកងវកបនបនថយសមតថភពរសមសេយគរសប យកCO2។ ជលទធផលគករេកើនេឡើងCO2បរយកសែដលប តលេ យកេ េលើែផនដេកើនេឡើង ។ េម នរតវបនបេងកើតេឡើងេ យវធេរចើន។ ជផលតផលសេរចៃនេលបើងមរកបេនកនង រកពះេគរកបនងេពះេវៀនកេណត រ ។ ជេរៀង លឆន េគបេញច ញេម ន១០០ នេ នេនកនង បរយកស េហើយចននរបែហលគន េនះែដររតវបនបេញច ញេ យកេណត រ។ េម នកជផលតផលៃន េលបើងកនងរសទបកេទចកណគម នខយល នងកនងដ ។ កងវកទកបង នងចរនតែខ ទកបនបែនថមេម នេទ កនងបរយកស ។ បញញតគនលះ មរកបជធតកងវក ៖ មរក រពងគកយមននទមយចននកនងករេធវើេ យរកខវក នងេធវើ េ យឥទធពលអវជជមនកនែតធងនធងរេឡើង ។ កងវកទកែដលរមមនទងទកសអយ ែដលមន ចស ត បនផងែដរបនបេងកើនសមសធតនរ តនងផ វ តរពមទងជតពល ែដលបពលជវតសតវនងរកខជត ។ មរកបបផល ញេ ហៈនងេបតង បេងកើនជតពលេ ហៈធងន នងបេញច ញឧសមនផទះកញច ក ែដល ចរម ចែណកដលករេកើនកេ េលើែផនដ។

4-6

ករខច រ (Food Spoilage)

េសចកតេផតើម អវៗែដលមនស បរេភគកជចណ ររបសពពកមរក រពងគកយែដរ។ រធត ភគេរចើនែដលមនស បរេភគគមនរបភពមកពរកខជត (ែដលរសេនេលើែផនដ)រកមនរបភព មកពសតវ (ែដលរសេនេលើែផនដែដរ)។ ដេចនះេហើយេទើបមនមរក រពងគកយែដលេននងដ េនជបនង ។ េទះបជមរក រពងគកយេននងដទងេនះ (soil micro-organisms) ជទេទមនែមនជភន កងរបងកជងដលមនស កេ យ កភគេរចើនបងកេ យខច រែដរ។ ករកនមហប

រ ( មកពកែនលងេផ ងៗ ) យកមកបរេភគ គផតលនវឱកសជេរចើនដល មរក រពងគកយ កនងករឆលងេទ រទងេនះ។ ករេធវើ រ េ យគម នអនមយ ចេធវើេ យ រទងេនះឆលងនវភន កងរបងកជង។ ករ កនងករេធវើមហប រេន ម ផទះមនបនលឌ នងជពេសសេន មេភជនយ ឋ ន ចេធវើេ យ រទងេនះមន អ ត េ យករឆលងនវភន កងរបងកជង។ I- រគបធញញជត ( Grains ) េរកយពរបជកសកររបមលផលផលកសកមមបនមក (រសវ,េពត,សែណត ក,លង) គត ែតងែតយកផលដ ទងេនះេទ លៃថងេ យសងត។ េ យ រែតភពសងត (ករខវះជត េសើម) ែបបេនះេទើបមនែតពកមរក រពងគកយមយចននតចបេ ណ ះ ែដល ចបនតករលត

ស (េនេលើេនះ) បន។ បែនតរបសនេបើរក ទកទងេនេសើមេនះ នងខចបនយង ងយេ យ រផ ត នងមរក រពងគកយេផ ងេទៀត។ សតវលអត បក សតវកេករកជអនក ចលងមរកបេទដលរគបធញញជតទងេនះែដរ។ II- នបង ( Breads ) នបងងយខចេ យផ តេរចើនរបេភទ។ Rhizopus nigricans គជរបេភទផ ត ែដលលត

សជទេទេនេលើនបង។ បែនតមនរបេភទជេរចើនេទៀតែដលលត សេនេលើ នបងែដរ ដចជ Penicillium, Aspergillus នង Monilia។ III- ែផលេឈើ នងបែនល ( Fruits and Vegetables ) បកេតររសជគន ប ន ( millions of commensal bacteria ) ជពេសស របេភទ Pseudomonas fluorescens រតវបនពនតយេឃើញេនេលើៃផទខងេរករបសែផលេឈើ នងបែនល។

រទងេនះងយឆលងមរក រពងគកយែដលមនរបភពមកពដ សតវ ខយល ទក មន អ តនងសភរៈែដលេរបើស បេបះ ដកជញជ ន រក ទក រកនងដេណើ រករេផ ងៗេទៀត។ ភន កងរ បងកជងដចជ Salmonella, Shigella, Entamoeba histolytica, រពនមល នងវរសជេរចើនេទៀត ែដលសថតេន

4-7

េលើៃផទែផលេឈើនងបែនលទងេនះ ចចលងេទមនស បន។ បែនត សបករកខជតែដលជចណរភគេរចើនមនជតរកមន នងបេញច ញ រធតរបឆង មរកបេដើមបករពរករេរជ តចល

េទែផទខងកនងរបស ( កនង ច )។ េបងេបះ រតសក ឪឡក ចរតវបនេធវើេ យខចេ យផ ត Fusarium ែដលេធវើេ យរលយ នងេធវើេ យ សបកេបងេបះេរបះ រែបក ។ រដសភលបននផ តពេបងេបះែដលមនេមេ គេទ កេលើ េបងេបះែដលលអ េនេពលែដល បនពង កេនេលើ

ន មេរបះេនះ ។ សតវលតអមយចនន េផ ងេទៀតបនេចះទលះេបងេបះស េហើយទនទមេពលជមយគន េនះ កបនបញច ល Rhizopus េទកនងេបងេបះវញែដរ ែដលនងប ត លេ យេបងេបះេនះរលយខច។ ែផលេឈើកដចជបែនលេទៀតែដរគងយខច េ យសកមមភពរបសមរកប ស។ ទក ែផលេឈើរសសែដលមន សត នងបរមណសករេរចើន គជមជឈ ឋ នដលអបផតស បករលត សរបសពកផ តេមដែបនងបកេតរ Leuconostic នង Lactobacilus ។ ទពង- បយជរករតវបនេធវើេ យខចេ យពពកផ តមយចននែដរ។ Penicillium expansum លត សេនេលើែផលបមេ យបេងកើតជតពលមយង េឈម ះ patulin ចលេទកនងែផលបម។

IV- ច បក រត នងពពករគងវ ( Meats, Poultry, Fish, and Shellfish ) សតវយក ចែដលនមកកនកែនលងសតតឃតមនរបេភទមរក រពងគកយជេរចើន សថតេនកនងេពះេវៀននង មក េនេលើែសបនងរកចករបស េហើយជនកលមនេនកនងជ លកែតមតង។ មនភន កងរបងកជងយងេ ច ស70ែដរ ែដលរតវបនេគរកេឃើញេនកនង ចេ មមរក រពងគកយទងេនះ។ ជងែដលេគេរចើនជបរបទះេនកែនលងសតតឃតេនះ គ រ កសត បស សបទេសម (septicemia) ជងរ កេពះេវៀន(enteritis) ជងឈមពល(toxemia) ជងរ កតរងេនម(nephritis) នងជងរ កេរ មេបះដង(pericarditis) ។ មនបកេតរជង 20ពក រតវបនេគរកេឃើញេនេលើមនេធវើរច ែដលេគយកមកេធវើមហប រ មេភជនយ ឋ នេ យ ខវះអនមយ នង

របទ 51 ៖ែផលរកចរលយ រសអយ

4-8

ប ត លេ យមនជងឆលង មរយៈចណ រជេរចើន ។ ជតពកក ត ល ៃនករឆលងទងេនះ គប ត លមកពពក Salmonella េហើយ ¼ ពពក Clostridium perfringens នងពក Staphylococcus aureus។ កររក ទក ចកនងទទកកក (កល េស) មនបនេធវើេ យងបពពក Salmonella េនះេទ។ ពពក Pseudomonas នងបកេតរ រកមអវជជមនជេរចើនេផ ងេទៀត ជភន កងរបងកជង ចមនែដលេរចើនជបរបទះ នងែដល េធវើេ យ ចមនមនរអលនងមនកលនសអយ។ អនក ចគតថ សតរបែហលជគម នេមេ គេទ េរពះ មនសបកយងរង។ មពត ភគេរចើនដេចនះែមន បែនតពក Pseudomonas នងបកេតរេផ ងៗេទៀត រពមទងផ ត ដចជ Penicillium នង Sporotrichum រសេនេលើសបកសត េហើយ ចេរជ តចលេទកនងសត ( មរនធសបក) េធវើេ យខចសតែផនកខងកនង។ Salmonella ក ចរសេនេលើសបកសត ផងែដរ េហើយ

ចចលេទកនងសតែបក រជបកេទចសបកធល កចលេទកនង រ (បងកជង ដលមនស )។ េមមនែដលមន Salmonella pullorum នងចលងេទពងរបស ។ មជ មណឌ លពនតយជមង ( Center for Disease Control ) យករណថ កនងចេ មសត 10000 គមន 1 ែដលផទក Salmonella េនខងកនង។ រគបភន កងរ បងកជងទងអសទងេនខងេរកសបក ទងេនខងកនង ចឆលងេទមនស បនរបសន េបើសតេនះមនរតវបនចអនេ យបនលអ។ រតទក បសបរេទេ យមរក រពងគកយ ។ បកេតរេពះេវៀន (enteric bacteria) វរសេពះេវៀន (enterovirus) នងដងកវ ប សតជេរចើនរបេភទេរចើនរតវបន របទះេឃើញេននងរតទក ប។ មរក រពងកកយទងេនះភគេរចើន ចរសបនេនេពល ដកជញជ នរតកល េសទកកកជពេសសេបើរតរតវបនចងេផអ បគន យងតង ឬរតវបនសងកតេទនង ជញជ ងធង ឬ ងមនេមេ គ ។ ពពកសតវែដលមនសបក (shellfish) ដចជខយងេលៀសសមរទកមនផទកនវរបេភទ មរក

រពងគកយជេរចើនដចរតែដរ ។ ខយងរសេរចើនផទក Salmonella typhimurium នងជនកលមន vibrio cholerae ។ េលៀសសមរទ គ កដចជរបភពៃនករឆលងជង េទដលមនស ពេរពះ គជអនកស រេ យេរចះ បននយថ បន រមកេ យ ករេរចះទកេហើយរតងយកមរកប ។ កនងចេ មពពករគ ត េស បងគ គ កដចជមន លកខណៈឆបខចយងខល ងេ យភន កងរបងកជង បែនតបងកងនងកត ម គងយខចជងបងគ េទ េទៀត នង ចផទកនវភន កងរបងកជងជេរចើនរបេភទេទៀតផង។ ចរចថ េទះជមនវតតមនមរក រពងគកយេននង រសមរទ ឬ រេផ ង េទៀតកេ យ កមនែមនមននយថ រទងេនះរតវបនេធវើេ យខចរឆលងជងេនះែដរ ។

4-9

មពត Lactobacillus bulgaricusបនបេងកើតនវអរដែសនែពអកសត (H2O2) ែដល ច រតវបនេរបើេដើមបទប ក តមរក រពងគកយេផ ងេទៀត ែដលមនេនេលើ រសមរទទង េនះ។ V-ទកេ ះេគរសស ( Fresh milk ) មរក រពងគកយែដលេធវើេ យទកេ ះេគេឡើងជររមមន Streptococcuslactis នងរបេភទកនងពក Lactobacillus។ េនេពលែដលមរកបទងេនះបេញច ញ សត កទច បនរគបរគនេដើមបេធវើេ យpHសថតេនេរកម4,8 េពលេនះរបេតអនទកេ ះេគកក េហើយ ទកេ ះេគកេឡើងជរ ។ ករជរៃនទកេ ះេគមនែមនមននយថ ទកេ ះេគមនមន សវតថភពេនះេទ គរគនែតេធវើេ យមនករែរបរបលរសជត នងសភពខងេរករបស បេ ណ ះ។

VI-ករខច រកបង ( Spoilage of Canned Food ) របសនេបើ រកបងរតវបន កេនរតងកែនលងមយែដលមនសតណហ ភពខពសដចជ កនង នដកទនញ សថតេនេរកមកេ រពះ ទតយយងេកត ជេដើមេនះ បកេតរចណលកេ (Thermophilicbacteria) ចលត សេឡើងវញបន ( សមបញជ កថបកេតររបេភទ េនះជទេទ ចរសេនេពលែដលេគចអនមន កកបង)។ Thermophilic anaerobic spoilageគជករខចែដលេកើតមនជធមម េនកនង រកបងែដលមនករត សតទប ។ េពលេនះ កបងរកេបងេ យ រឧសមន េហើយ រកនងកបងេនះមនករត សតទបនង មនកលនជរ ។ ករខចរបេភទេនះ គប ត លមកពបកេតរចណលកេ មយចនន ដចជ Clostridium ជេដើម។ េនេពលែដលករខចប ត លមកពបកេតរចណលកេ បែនតកបង មនរកេបងេ យ រឧសមនេទេនះ ករខចរេបៀបេនះេគេ ថ flat sour spoilage ។ ករខចរេបៀបេនះ គប ត លមកព Bacillus stearothermophilus ែដលមនេនកនង មដង នងសករ ែដលេគេរបើេនកនងករេធវើ

រេនះ។ ករខចទងពររបេភទេនះ េកើតមនែតេនេពលែដលកបងទងេនះរតវបនេគរក ទកេនកែនលងែដលមនសតណហ ភពខពសជងសតណហ ភពធមម បេ ណ ះ ែដលក ត េនះេធវើេ យ មនករលត សេឡើងវញៃនបកេតរែដលអងដសបរបស មនរតវបនស បេ យដេណើ រ ករផលតធមម ។ ពពកបកេតរ mesophilic (ចណលកេ មធយម) ចេធវើេ យ រ កបងខចបន របសនេបើ រេនះមនរតវបនផលតេ យបនលអេទេនះ ររបសនេបើកបង េនះេលច ។ ជធមម បកេតរទងេនះរតវបនស បេ យដេណើ រករផលតដរតមរតវ មយ ។ ករផលតមនបនលអ គ ចប ត លេ យមនករខច រ ែដលបងកេឡើងេ យ បកេតរមនអងដសប (endospore-former) ។ េគនយយថ វតតមនរបសបកេតរគម ន អងដសប (non-endospore former) គប ត លមកពកបងេលច ។ កបងែដលេលច រតវបនចលងេមេ គេនេពលែដលេគេធវើេ យកបងរតជក បនទ បពដេណើ រករេ យកេ ។ កបងេកត រតវបនបញទករតជកពេលើ រ

កេនកនងធងទករតជកជេដើម ។ េនេពលែដល កបងរតជកេពលេនះេនកនងកបងនងកល យ

4-10

េទជមជឈ ឋ នមយែដលគម នខយល ( vacuum ) េហើយទកែដលសថតេនខងេរក ចរតវបនបតចល មែគមបតរបសកបង ។ បកេតរទង េនះ ចរតវបននចលេទកនងកបង មរយៈទក ។

រែដលមនជត សតមយចនន ដចជេបងេបះ ែផលេឈើែដលេគរក ទក (preserved fruits) រតវបនេគរក ទកេន សតណហ ភព 100°C រេរកមេនះ ។ ជធមម ភវរសសខនៗ ែដលទកទងដលករ េធវើេ យខច រែដលមនជត សតេនះគផ ត េមដែប រ ជនកលរបេភទចណល សត ( acid tolerant ) គពកបកេតរគម នអងដសប ។ បកេតរទងេនះ ចលត សេនpH ធមម របស រទងេនះបន បែនត ចរតវបនស បយងងយេនសតណហ ភពទប ជង 100°C ។ មនបញហ មតងមក លេកើតេឡើងែដរ េនកនង រែដលមនជត សតេនះ គករកេកើតនវភវរសមយចននែដលធននងកេ នងចណល សត។ ឧទហរណៈ ផ តែដល ធននងកេ ដចជ Bissoclamys fulva ែដលបេងកើត សកសបែដលធននងកេ េហើយនង ផ តមយចននេទៀត ជពេសសរបេភទ Aspergillus ែដលជនកល បេងកើតនវអងគធតមយង ែដលធននងកេ េ ថ sclerotia។ កររក មហបទកេន មផទះ គមន រៈសខន ស ពេរពះ ចប ត លេ យ េកើតនវជងែដលបងកេឡើងេ យករពល រ េនេពលែដលេយើងមនបនរក ទកេ យបន រតមរតវេទេនះ។ ដេចនះសមអនករក រទកេ យបនរតមរតវ េដើមបេជៀស ងនវជងែដល ប តលមកពករពល រេនះ។

4-11

ករឆលងជង (The transmission of diseases )

ជងែដលបងកេឡើងផទ លពមរក រពងគកយ ជងែដលេលើកយកមកសក េនកនងេពលេនះ គជជងែដលបងកេឡើងផទ លពមរក រពងគកយែដលបងកទកខេទស េហើយចលេទកនង រពងគកយរបសមនស ។ ខងេរកមេនះ គជវធ ែដលមរក រពងគកយទងេនះឆលងពមនស មន កេទមនស មន កេទៀត។ I- ជងឆលង មខយល (Diseases spread by air) ភវរសែដលបងកជងមយចននចលងជងពមនស មន កេទមនស មន កេទៀត មរយៈ ដណកទកតចៗ ។ ករកអក ក ត ស ករនយយសត នងករដកដេងហើម បនបេញច ញ ដណកវតថវតចៗ េទកនងខយល ។ របសនេបើជតណកធ ចជបេនេលើចណ ររជប េនេលើវតថេផ

ងៗេទៀតេនកនងផទះ រេន េរៀន។ របសនេបើជដណកតច ចហតេទកនង បរយកសេ យបេញច ញនវបកេតរនងវរសេ យអែណត តកនងខយល េហើយរតវបនដកដេងហើម ចលេ យអនកេផ ងេទៀត ។ ករឆលងជង មរយៈតណកអែណត តកនងខយលែបបេនះ គមន កររក ល លយងេលឿន ជពេសសកនងបរយកសមនសេណើ មខល ង នង មនមនស េរចើន ដចជ េនេរៀន េនកនង នរកង េនកនងរេទះេភលើងនងេនកែនលងរបជនន ។ ជង ែដលមនករឆលងខល ងេនះ មនដចជផត យធមម នងផត យធ។ II- ជងឆលង មទក (Diseases spread by water) ទកគជរបភពៃនជងជេរចើនដចជជងមល ជង សននេ គ ជងរគនេពះេវៀន រគន សនធ(paratyphoid) ែដលេធវើេ យបះពលដលបពងរ យ រ ។ សបនងភវរសែដល សកមម (active organisms) រតវបនបេញច ញ មរយៈ មក េហើយចលេទកនងទក កនង ថ នភពែដលគម នអនមយលអ ។ មនស ជេរចើន ចរតវបនឆលងជងយងេលឿន មរេបៀប េនះ ( គម នអនមយលអ ) ជពេសសេនេពលមនទកជនន ខយលពយះ រញជ យែផនដ ែដលបន េធវើេ យខចយងធងនធងរនវរបពនធផគតផគងទក អ ត នង ទកសអយ ។ េនកនង ថ នភពធមម ករ ងៃដេ យ

អ តបនទ បពបតេជើងធនងបតេជើងតចមន រៈសខន សេរពះករឆលង ជង ចឆលង មរយៈៃដមន អ តែដលយកេទេរៀបចមហបនងកនចណយ រេផ ងៗ។ សទង នង ទេនល ចចលងជងបនយងេលឿនបផត ដេចនះេហើយេទើបរបជជនែដល េនតបនឆង យពរបភពជងឆលង ចេកើតជង សននេ គ នងរគនេពះេវៀនបន។ III- ជងឆលង មរយៈចណ រ (Diseases spread by food)

4-12

មនភវរសែដលឆលង មទកជេរចើនក ចរតវបនឆលង មរយៈចណ រែដរ។ ៃដ មន អ ត សប ទកមនស អ រយ ចចលងជងេទចណ រកនងេពល សល រ េពលេរៀបច

របរេភគ ។ បកេតរ វរស នងដងកវ ចឆលងចលមក មរយៈទកមន អ ត ។ IV- ជងឆលង ( Contagious diseases ) ជងឆលងគជជងែដលឆលង មរយៈករបះគន េ យផទ លរ ងមនស នងមនស រ ម រយៈរបស ( objects ) ែដលេរបើរបសេ យមនស ។ ជងែដលបងកេឡើងេ យផ តដចជ ែរសងេជើងរបសអនកអតតពលកមម ( athlete ◌s foot ) ចឆលង មរយៈករបះែសបកទលនង ែសបក េ យកែន ងែដលអនកជងេរបើរបស ក លឥដឋ ឬៃផទដ ( floor surfaces ) សេលៀក- បពក៘ ជងឃលង ចឆលង មករបះែសបកទលនងែសបកជញកញប ។ អត វ យក ច ឆលង មរយៈករបះគន ែដរ។

របទ 52 ជៈងឃលង (a) The effect of leprosy after 2 years. (b) The effect of treatment with the

drug Sulfone for 4 years. V- ជងកមេ គ ( Venereal diseases ) (a) ជងរបេមះ (Gonorrhea) ភន កងរជងរបេមះ គ diplococcus-neisseria gonorrhea ែដលមនរកមអវជជ មន ។ ជងេនះរតវបនឆលងជសខន មរយៈកររមេភទ ។ អនកែដលឆលង ចេលចេចញ រមនេលចេចញនវេ គសញញ ។ អនកែដលឆលងេហើយមនេចញេ គសញញ េរចើនែតចេពះនរ ជ ពេសស កនងដ កកលដបងៃនជង ។ ភគេរចើន អនកែដលឆលងេហើយមនេចញ េ គសញញ ែបបេនះ(ទងពរេភទ)េធវើេ យមនករលបកយងខល ងដលកររតតពនតយជងកមេ គរបេភទ េនះ ។ េ យ រែតមនេចញេ គសែញញបបេនះ េទើបេធវើេ យអនកជងចលងេទៃដគរបស ខលនេ យអេចតន បែខ បឆន តេទេទៀតផង ។ ចេពះបរស ជងេនះមនលកខណៈខសពនរ ។ ចេពះបរស ជងេនះេកើតេឡើងេនកនង បងហរេនម ចែណកនរវញេកើតកនងផលវេយន រេនកសបន។ េមេ គជងរបេមះ (បកេតរ) បន បេងកើតកនេច (េធវើចែណក) េនកនងេកសកេអពេតលយមប ត លេ យេហើម នងរ ក េនកែនលងបងកជង

4-13

។ ចេពះបរស បនទ បព ៣-៥ ៃថងៃនករឆលងជង េគេឃើញមនេ គ សញញ រ កបងហរេនមគឈផេនេពលបតេជើងតចនងេចញខទះសៗ យងខប មលងគ ។ របសនេបើមនពយបលេទ េនះនងប

ត លេ យ មនករដះ ចេនកនងបងហរេនម ែដល ច ឆលងេទដលបពងយង(vas deferens) ។ ករឆលងេទដលបពងយងេនះ ចប ត លេ យ គម នកនដចជករបផល ញពង វ សេចលែដរ។ របេមះក ច ល លេទដលរកេពញរប ត ត ផងែដរ។ ចេពះនរ េមេ គជងេនះចបេផតើមឆលងេទដលសបនយង ង តបផត ែដលេគេរចើន មន

ចដងបនេទ ។ អនកជងទងេនះរតវបនរបបេ យដងថខលនេកើតជងេនះ េ យរគេពទយ ែដលបនពនតយជង េ យៃដគរមេភទរបសគតែដលមនករឆលង។ េចញពរបភពកសបនេនះ េមេ គ

ចចលេទកនងសបនេហើយចងបញច បចលេទដលៃដសបនប ត លេ យរ កនង ឈចបកនងៃដសបន។ ថ នភពែបបេនះ ចប ត លេ យគម នកនេ យ ចដះកនងៃដសបន។ ករដះ

ចេនះ ចេនមនរបេ ងតចមយែដលែសពមតសអត ចឆលងកតបន បែនតសត បងកកេណើ តមន ចឆលងកតបនេទ។ អរបយងមន ចឆលងេទដលសបនបនេទ ដេចនះករមន គភេនេរកសបន (កនងៃដសបន) កេកើតមនេឡើង ។ ករមនគភែបបេនះគជេរគះថន កដ ធងនធងរបផតចេពះនរ ែដលមនបនពយបលជងរបេមះេនះ ។ ចេពះនរ ជងរបេមះជ បពវេហតចបងៃនជងរ ករតគក ែដលឆលងពៃដសបន នង អែវ។ ចេពះមនស ទងពរេភទ េមេ គរបេមះ ចឆលងចលេទកនងសរៃសឈម ប ត ល េយមនករឆលងពសេពញខលន ។ ដេចនះជងរបេមះ ចបងកេ យឈសនល កៃដេជើង រ ក េរ មខរ រ កេបះដង...។ េមេ គេនះ ចឆលងេទែភនកផងែដរ មរយៈរមមៃដែដលបះពលសរ ងគបនតពជ អនកេកើតរបេមះមកបះែភនក ។ របសនេបើករឆលងេនះមនបនពយបលេទេនះ នងប ត ល េ យដេបែកវែភនក (corneal ulceration) នងខវ កែតមតង។ របេមះ ចឆលងពមត យេទកនេនេពលឆលងទេនល (ករណផលវេយនេកើតរបេមះ) ។ ទរក នងមនករឆលងជងយងឆងនធងរេទដលែភនក េ ថ ophthalmia neonatorum ែដល ច េធវើេ យខវ កែភនកបន ។

4-14

(b) ជង វ យ (Syphilis) មនសមយែដលេគបេងកើតថន អងទបយទចបន ជង វ យរតវបនេគេ ថជងអត វ យ ែដលជជងមយកនងចេ មជងែដលគរេ យខល ចបផតជេរចើន។ ជង វ យែដលហសេពល ពយបលែតងែតេធវើេ យអនកជងមនបញហ របពនធរប ទបតបងករគតែដលប ត លមកព ដេបយងធងនធងរេហើយជទេទឈនេទដលករ ល ប ។ េទះបជបចចបបននេនះ មនករេធវើ វភគេ គនងករពយបលដមនរបសទធភពយង កេ យ កេនែតមនអនក ល បេ យ រ េ គ

វ យេនះែដរ េហើយទរកកេនែតបនតេកើតេ យមនជងេនះមកជមយផងែដរ េ យ រករឆលងពមត យ ងពកនងៃផទេមលះ។ ជង វ យគជជងែដលបងកេឡើងេ យបកេតរេសព (spirochete) េឈម ះ treponema pallidum ។ ៩៥ភគរយៃនជង វ យរតវបនឆលង មរយៈកររមេភទ។ ជងេនះក ចឆលង ងពកេណើ តផងែដរ គ មរយៈទងសកពមត យេទគភ រឆលង មករបះ ដេប ឧទហរណដចជករឆលងពអនកជងមកបគកលកេពទយ ររ ងមនស េពញវយនងកមរ។ ជ ទេទករឆលងមន មរយៈកររមេភទេនះរបរពតតេទេ យករេរជ តចលៃនេមេ គ េនកែនលង ែដលមន ន មរបស។

របទ 53 : Testing for gonorrhea with gram stain. The photo shows gram-negative diplococci found in pus cells

4-15

ជង វ យេកើតេឡើងជបដ កកល គដ កកលទ១ ដ កកលទ២ នងដ ក

កលទ ៣ ។ ជទេទរយៈេពលសងេកើតេឡើងបនទ បពដ កកលទ២ ។ ដ កកលទ១ បងហ ញេ យេឃើញេ យដេប (chancre) េនរតងកែនលងែដលេមេ គឆលងចលេទកនងខលន។

េទះបជដេបេនះេរចើនេកើតេនេលើរប បបនតពជកេ យ កេគរបទះេឃើញ េកើត មនេននងទវ រធ មត ៃដនងសដនតែដរ។ ដេបេនះមនលកខណៈជរកមរងមនឈចបេទនង ជទេទេលចេឡើងព៧េទ២១ៃថងបនទ បពករឆលង ។ មកដលេពលេនះ spirochetes បនឆលង ចលេទកនងសរៃសឈម នងមនករឆលងយងខល ងបផត ។ ករយកខទះេទពនតយេមើលកនង មរកទស នបនបងហ ញេ យេឃើញនវបកេតរមន ងេសព យងេរចើនែណន ន ន ប ។ េ យ រែតដេបេនះគម នករឈចបេទើបេគមន ចេមើលេឃើញេនេពលែដល េកើតេនកនង ផលវេយន រេនកសបន ។ េ យ រករេមើលមនេឃើញនងគម នករឈចបែបបេនះ េទើបនរ បនចលងេទៃដគរមេភទរបសខលនេ យអេចតន ។ ដេបេមើលមនេឃើញេនះក ចេកើតេឡើង េនកនងចងេពះេវៀនផងែដរ ។ ករេកើតេនរតងកែនលងេនះ កមនបញហ េកើតេឡើងែដរ ចេពះ បរសែដលរមេភទេភទដចគន ។ ជេរចើនៃថងបនទ បមកដេបេនះកបតេទវញេ យខលនឯង ែដល េពលេនះអនកជងជទេទមនជេនឿថជងរបសខលនបនជេ យខលន ។ អនកជង (មនបនពយបល) កឈនដលដ កកលទ២េន ៣-៤ែខ បនទ បពករឆលង ដបង។ េ គសញញ ែដលបងហ ញេ យេឃើញជកែសតង គកនទលរកហមៗេលើែសបក ដងខលន ៃដ េជើងនងេនេលើរប បបនតពជ។

របទ 54 Syphilus bacterium: Treponema pallidum

4-16

ន មកនទលៗទងេនះេរចើនែតេកើតេនរតងរបអបៃដ នងបតេជើង ។ ដេបពសេពញ ខលនទងេនះមនប ត លេ យមនករឈចប ររមសេទ។ ដេបែដលមនករឆលងយងខល ង េនះ

ចេកើតមនេនេលើភន សេសើមៃនរប បបនតពជនងមត ។ ដចេនះជង វ យេនកនង ដ កកលទ២េនះមនករឆលងខល ងជងជង វ យេនកនងដ កកលទ១ ។ ករចលងព មត យេទគភ

មរយៈទងសកក ចេកើតេឡើងេនកនងដ កកលេនះែដរ។ េនដ កកលទ២ៃនជង វ យេរចើនេលចេឡើងនវេ គសញញ ដ លគន មយចនន េទៀតដចជរគនឈសនល កៃដសនល កេជើងរសេគៀែសបក នងេ គសញញ មនសវញកញបខលះ ដច ជវបតតរបពនធរប ទ េថលើម នងលែពង ។ ដ កកលទ២ៃនជងករ ក(អន)េទវញេ យ ខលនេនកនងរយៈេពលព-បសបត ហេទ បែខ បនទ បពករចបេផតើម។

ចេពះអនកមនបនពយបលដ កកលមយេទៀតកនងចេ មដ កកល៣ នងេកើត េឡើងបនទ បពដ កកលទ២ ។ របែហលជមយភគបបនជសះេសបើយពជងេហើយគម ន ករឆលងេទៀតេទរពមទងមនបងហ ញលកខណៈជង វ យេទៀតេឡើយ ។ មយភគបេផ ងេទៀត គឈនចលដលដ កកលសង( វ យរកប) ។ ដ កកលេនះេគ ចដងបនែត មករ េធវើេតសតឈមេទេឃើញវជជមន ។ ជង វ យេនកនងដ កសងេនះមន ល ល មកររម េភទេទ បែនត េនែតចលងពមត យេទគភ មរយៈសកដែដល ។ វ យដ កកលទ២ ច បេឡើងវញេនកនងកឡងេពលសងេនះ ។ ចេពះមយភគបេទៀត ដ កកលទ៣ នងវវតតេឡើងបនទ បពរយៈេពលសង ។ ដ កកលេនះ ចេលចេឡើងកនងរយៈេពលបឆន បនទ បពករឆលងដបង រ ៤០ឆន េរកយមក ។ ដ កកលទបៃនេ គ វ យរតវបនេគេ ថ ដ កកលបផល ញ (destructive) េ យ រេកើតដេបរកធេ ថ gummas។

របទ 55 Characteristic symptoms of syphilis. (a) primary stage chancre; (b) secondary stage rash; (c) tertiary stage gummas

4-17

ដេបទងេនះបងហ ញេ យេឃើញវតតមន spirochetes។ របសនេបើដេបរកេកើតេន រតងរបពនធរប ទនងប ត លេ យេកើតជង វ យរប ទែដលសគលេ យករឆកតវេងវង ថលងរខវក។ ក ចេធវើេ យបះពលដលករសរបតរវចលនេដើរផងែដរ គេធវើេ យអនកជង េដើរខសពធមម ដចជេដើរអសេជើងជេដើម ។ របសនេបើដេបរកេកើតេនេបះដង រសរៃស ឈមនងប តលេ យអនកជង ល ប។ បចចបបននេនះេនសហរដឋ េមរក ករវវតតៃនជងេនះេទដលដ កកលទ៣មនករត ទបបផត ។ ករណភគេរចើនរតវបនេគពនតយនងពយបលចប ងពដ កកលទ១ រទ២ េមលះ ។ យទធនករពនតយជងចេពះរសតមនៃផទេពះបនជយបនថយេរគះថន កែដលប ត លមកព ករឆលងនវជងេនះ។

(c) ជងរ កបងហរេនម (Nongonococcal Urethritis) ករឈផ េពលបតេជើងតច គជសញញ សគលពេ គសញញ របេមះចេពះបរស។ បែនត របែហលជពកក ត លៃនបរសែដលរ កបងហរេនមមនេកើតជងរបេមះេទ ។ ជងរ ក បងហរេនមជជងែដលឆលង មផលវេភទទេទបផតចេពះបរសេនសហរដឋ េមរក ។ េកើតេន េលើបរសែដលបនឆលងពៃដគរមេភទែដលគម នេ គសញញ នងមនលកខណៈសលតជងជងរបេមះ េ យមនេចញខទះតចជង ។ េទះបជរហតដលេពលេនះ ករសក ពមលេហតៃនករេកើត ជងេនះសថតេនមនទនចបសមយចននកេ យ កេគ ចដងពមលេហតទេទបផតៃនជង រ កបងហរេនមេនះែដរ គប ត លមកពរបេភទមរកបមយងេឈម ះ Chlamidia tracho- matis ។ ករណជេរចើនេផ ងេទៀតៃនជងរ កបងហរេនមេនះ គបងកេឡើងេ យ Ureap- lasma urealyticum រករណខលះេទៀតគបងកេឡើងេ យេមដែបCandida albicans រេ យ របតសែអ Trichomonas vaginalis ែដលជញកញបេកើតមនេនកនងផលវេយននរ ែដល ជៃដគរបសបរសែដលមនជងេនះ ។ ករេកើតជងេ យមនេចញេ គសញញ ទងេនះបនវវតត េទជជងរ ករតគករបែហលជ១ភគរយចេពះនរែដលមនកររមរក េរចើន ។

(d) ជងដះ ចេលើរប បបនតពជ “សរមន ” (Genital Warts)

របទ 56 Genital Warts caused by human papillomavirus

4-18

ជងដះ ចេលើរប បបនតពជ គជជងឆលងមយងែដលបងកេឡើងេ យវរស។ ជធមម េកើតេនេលើវយជទង ែដលជទេទឆលង មកររមរក ។ ជងេនះបងកេឡើងេ យវរសេឈម ះ Papilloma ។ ចដះេនះគជដពងសលត (មនប ត លេ យមនេរគះថន ក) េហើយ ែដលេកើតេនខងេរករប បបនតពជ បែនត ចេកើតមនែដរេនមតទវ រធ បងហរេនម នង េពលខលះេនេបល កេនម។ រយៈេពលៃនជងេនះមន ចកណតបនេទ។ ចេពះមនស ជេរចើន ជងេនះ ធរ លវញកនងរយៈេពល៦ែខ បែនតចេពះមនស មយចននេទៀត ចដះេនះ ច សថតេនជេរចើនឆន ។ ចដះេនះ ចរកធេឡើងេនេពលមនៃផទេពះ ែដល ចបះពលដល ករឆលងទេនល។ បញហ ែបបេនះតរវេ យមនករវះកតេនេពលឆលងទេនល។ ជងេនះ ចប ត ល េ យេកើតជងម រកេផ ងៗដចជម រកសបន ម រកផលវេយន ម រកទវ រធ ម រក បបរ នងម រកលងគ ។ (e)ដេបពងែបកេលើរប បបនតពជ “ែអបេបស” (Genital Herpes) ជងដេបពងែបកេលើរប បបនតពជគជជងឆលង មផលវេភទែដលបងហ ញេ យេឃើញនវពងតចៗេនេលើរប បបនតពជនងកែនលងែកបរៗេនះ ។ ជងេនះបងកេឡើងេ យ herpes simplex virus (HSV) ។ ភគេរចើនៃនជងរតវបនបងកេឡើងេ យ Type 2 virus នង១៥ភគរយរតវបនបងកេឡើងេ យ Type 1 virus ែដលជទេទេធវើេ យពង េនេលើមត ។ Type 1 virus េរចើនែតេកើតេនែផនកខងេលើៃនខលន ចែណកឯ Type 2 virus េរចើនេកើតេនែផនកខងេរកមចេងកះ ។ លកខណៈៃនដេប គជពងមនទក បនទ បមក ែបកេហើយកកល យេទជដេបែតមតង ។ ដេបពងែបកទងេនះ គេពរេពញេទេ យវរស េហើយឆលងបផត ។ ដេបទងេនះេកើតេឡើងរគបទកែនលងេនេលើលងគចេពះបរស នងេនេលើ ផលវេយនេលើបបរ នងកសបនចេពះនរ ។ ទវ រធ កេបះគទ នងេភល ក ចេកើតដេបែដរ (ទង២េភទ) ។

ដេបពងែបកេលើរប បបនតពជជទេទមនករឈចប បែនតជនកលេមើលេទមនេឃើញេទ ជពេសសេនកនងផលវេយននងេនកសបន។ ចេពះរសតែដលមនដេបគម នករឈចបជទេទ មន

របទ 57 Genital herpes. (a) in males; (b) in females; (c) electron micrograph of Herpes Simplex Virus type 2 (HSV 2)

4-19

បនដងថខលនបនឆលងជងេនះេទ ដេចនះេគេនែតចលងេទៃដគរមេភទរហតទលែតៃដគរម េភទេចញេ គសញញ េទើបដង ។ ជងេនះ ចេធវើេ យបះទងគចផលវចតតផងែដរដចជករេអៀន ខម ស ករភយខល ចជងេកើតេឡើងវញ នងករភយខល ចគម នថន ពយបលេ យជសះេសបើយ ។ ចេពះអនកេកើតជងភគេរចើនគម នករេរ ើជងេឡើងវញេទ េទះបរតវកររយៈេពលយរេដើមបពយ- បលកេ យ។ បញហ ដសមគ ម ញមយកនងចេនមបញហ សមគ ម ញបផតជេរចើនអពកមេ គេនះ គករ ឆលងពមត យេទកន ។ ករឆលងែបបេនះជធមម េកើតមនេនេពលឆលងទេនល ែដលមត យកពងែត េកើតជងេនះេនេលើផលវេភទ ។ ផលវបនេនះ គថេកមងេកើតជងេនះមនេរគះថន កជងមនស េពញវ យ ។ េកមងែដលឆលងជងេនះ ចប ត លេ យខវ កែភនក រ កេរ មខរ ងបេកសក ែសបក នងេរគះថន កមយចននេទៀត ។ េរគះថន កៃនករឆលងេទទរករតវបនកតបនថយេ យ ករវះកតេនេពលឆលងទេនល។ េទះជយង កេ យ ករពយបលេ យបនឆបកនងកឡង េពលមនៃផទេពះភល មគជករលអ បែនតកេនមនបញហ ខលះេកើតមនែដរ ដចជកររលតកនរករ ឆលងទេនលមនរគបែខ ។ បញហ មយេផ ងេទៀតៃនជងេនះចេពះរសត គករេកើតជងម រកកសបន ងពេនវយេកមង ។ របសនេបើករពយបលរតវបនេធវើេឡើង ងពក កកលដបង ម រកកសបនកនង រតវបនពយបលេ យជសះេសបើយែដរ ។ VI- ជងឆលង មរយៈសតវលអត (Diseases carried by insects) សតវលអត ចចលងជងេទភវរសេផ ងៗ មរេបៀប 2 យង ៖ - ខងេរកខលនរបស - ខងកនងខលនរបស 1- រយ រយធមម (housefly) ជវចទរ(vector)ដសខនបផតកនងករបងកជង ែដលទកទង នងេពះេវៀន។ វចទរមននយខសៗគន ជេរចើន បែនតនយេនេពលេនះ គជសតវ (ជទេទ ជសតវលអត ) ែដលចលងមរក រពងគកយបងកជងពសតវ-រកខជតមយេទសតវ-រកខជត មយេទៀត រពសតវេទមនស ។ រយគជសតវែដលចញច មជវតេ យករស ចសតវនង មកមនស ។ មរក រពងគកយែដលសថតេនកនង មកទងេនះជបេទ មេជើងនងខលន របស េហើយេនេពលែដល ទេទេលើ រ មរក រពងគកយទងេនះនងជបេនេលើ រ ។ េលើសពេនះេទៀត រយស

រេ យបេញច ញរសរ យ រ ( digestive juices )ពេពះេវៀនរបស ។ របសនេបើរមនរបស ( previous meal )ជ មក េនះបកេតរែដលបនមកព មកនងរតវបន

កអតេចញមកេរក កេទេលើ រ។ េនេពល មនស បរេភគ រេនះេគនងេលបចលេទកនងេពះនវបកេតរទងេនះ ។

4-20

រយកបលេខៀវ រ រយស ច (Blowfly) គរសេដៀងគន េទនងរយ ធមម ែដរបែនត មនទហធជង ។ ររបស ជ ចសអយរលយ នង កសពសតវ ដេចនះ គជវចទរកនងករចលងជងេទភវរសេផ ងេទៀត ។ កនល តកជវចទរចលងជងែដរ ភគេរចើន គជជងែដលទកទងេទនងេពះេវៀន េទះប មនស មកជ រកេ យ។

2-កនងចេ មជងែដលចលងេ យសតវលអត ជងរគនចញគជជងែដលគរេ យចប រមមណជងេគបផត។ ជងេនះបងកេឡើងេ យរបតសែអេឈម ះ Plasmodium ែដលចលង េ យ

មសេឈម ះAnopheles ។ េមេ គបងកជងរគនចញសថតេនកនងរកពះរបសមស នងេធវើ ករបនតពជេ យេភទេនទេនះ។ ចែណកឯដ កកលបនតពជេ យឥតេភទ គសថតេនកនង េថលើម នងេគលករកហមរបសមនស ។

ជងសខនៗមយចននែដលបងកេឡើងេ យមរក រពងគកយ (Diseases caused by micoorganisms)

ជងែដលបងកេឡើងេ យបកេតរចេពះមនស េឈម ះ

មរក រពងគកយ

រេបៀបចលង េឈម ះជង េ គសញញ លកខណៈេផ ងៗ នង ករករពរ ករពយបល

Mycobacterm tuberculosis

ឆលង មខយល

រេបង

ករេរជ តចលរបស េទកនង រពងគ-កយជទេទគមនបងកជងធងនធងរទង អសេទ បែនត

ចេធវើេ យបះពល ដលសរ ងគ មយ ។ បកេតរ Mycobacterm tuberculosis ជ ធមម បងកបញហ ដលសត ។ ករករពរ ករពយបល 1-លបបបតរេបងសតវពហនៈ 2-កេ រ ចហយទកេ ះេគេដើមប ស បេមេ គ (Pasteurization of milk) 3-េរបើថន Streptomycin រ Isoniazid 4- ចកថន ក ងរបេភទ BCG។ 5- ឆលះសតេ យករសម x េដើមបេ យ ដងថេតើមនជង រេទ។

Meningococcus ឆលង មខយល រ កេរ មខរ

បកេតរបនចលេទ មបពងខយល នង

រចមះ បនទ បមកបន យលកេទដល េរ ម

4-21

ខរ ។ អនកែដលមនជងេនះមន លកខណៈរគនយងខល ង ឈកបលខល ង កអត នងមនចនចរកហមៗេលចេឡើង េលើែសបក។ករករពរ ករពយបល 1-េ យរសេនេ យែឡកពមនស េនកនងផទះ កេ យេទ េរៀន នងេទផ រ។ 2-េរបើថន ដចជ sulphonamides នង អងទបយទច។

ជងែដលបងកេឡើងេ យពពករបតសែអចេពះមនស

Plasmodium ឆលង ម

មសខ (មស Anopheles)

រគនចញ

បនទ បពរតវបនបញច លេទកនងឈម Plasmodiumកេធវើចែណកយងេលឿន។ ដបៃថងេរកយមក អនកជងមន េកើតរគនេកត យងខល ងបនតជប នងែរបរបលេទ មរបេភទPlasmodium ។ ករករពរ ករពយបល 1- លបបបតកែនលងបនតពជនងជរកមស 2-បផល ញកនញញ សេ យបញេរបងេទ េលើៃផទទក ( oil spray ) 3- ស បមស េ យេរបើថន ស ប សតវលអត 4- ថន ករពរមនដចជ paludrine នង daraprim។

4-22

ជងែដលបងកេឡើងេ យវរសចេពះមនស

Group B arbovirus- flavivirus

ឆលង មមសខ មស

Aedes aegypti

រគនឈម

មនរគនយងខល ង ឈកបលនងឈឆអង ខនងយងខល ង ។ បនទ បមករគនមន លកខណៈរ ករធរ ែតមនេលចេចញ សញញកនតលរកហមៗជជនសវញ។ ករករពរ ករពយបល 1- បបតេចលជរក នងកែនលងបនតពជ របសមស 2- េដកកនងមង

Influenza ('flu') virus

ឆលង មខយល ផត យធ េ គសញញ មនដចជឈកបល ឈ បពងក ញរខលន ឈឆអងខនងជេដើម។ ចេពះរគន សតណហ ភព ចេឡើងដល 40 °C ។ ករករពរ ករពយបល 1-ករពរកេ យមនមនស េរចើនេន ជតអនកជង 2-េរបើអងទបបទច េដើមបកេ យឆលងជង ជេលើកទ 2

4-23

រគនចញ (Malaria)

មនPlasmodiumបនរបេភទ ែដលប ត លេ យមនជងរគនចញេនេលើមនស ៖ Plasmodium malariae; Plasmodium vivax; Plasmodium ovale; Plasmodium falciparum ។ របតសែអទងេនះរតវបនបញច លេទកនងឈម មរយៈ ទកមតរបសមសែដកេគលញ (Anopheles) េនេពល ខ ។ ទរងឆលងរបស របតសែអទងេនះែដលេ ថ Sporozoites ចលេទដលេថលើម ។ េនកនងេថលើម sporozoites ែបងភគជេកសកេរចើនេ ថ Merozoites ។ Sporozoite មយ ច បេងកើតបនរបែហល៤០.០០០ merozoites ។ េកសកទងេនះរតវបនបេញច ញ េទកនង ឈម លកចលេទកនងេគលករកហម នងែរបរបលរប ងេទជ ងចេញជ ន េ ថ Trophozoites ។ Trophozoitesេនះបនតពជេនកនងេគលករកហមបេងកើតបន Merozoites ជេរចើនែថមេទៀត ។ េនទបញច បេគលករកហមរតវបនបផល ញេ យករផទះ ែបកេហើយបេញចញmerozoitesេសរ េដើមបបងកេ គេទេគលករកហមជេរចើនេផ ងេទៀត ។ ករែបកធល យៃនេគលករកហមរបរពតតេទដ លគន ជខបគ ល៤៨េទ៧២េមង រសយ េទនងអរ េកើនេឡើងរបសរបេភទ Plasmodium នមយៗ។ ករែបកធល យេនះបេញច ញ រ- ធតពលេទកនងឈមបងកជវដតរងញកនងរគនេកត ែដលជេ គសញញ របសជងរគនចញ ។ េកសកខលះែដលរតវបនបេញច ញព erythrocytes បែលងឯកេទសជ Gametocytes ញ នង Gametocytes េឈម ល ។ េកសកទងេនះមនេពញវយេនកនង ខលនមនស េទ បែនតរតវបនបតយកេ យមសែដកេគលញ នងបេពញករលត សរបស េនកនងខលនមស ។ Gametocytes សមងេនកនងខលនមស េហើយសកតរបស េធវើករបនតពជ េ យឥតេភទបនជ sporozoites ែដលរកផលវេទរសេនកនងរកេពញទកមតរបសមសញ េនះ ។ sporozoites រតវបនបញច លេទកនងខលនមនស េនេពលមសខ ។ ខលម រលអត បែនថមពវដតជវតៃន Plasmodium រតវបនបញហ ញេនកនងរបភពទ៣៨ ។ េ គសញញ េ យែឡកៃនជងរគនចញ គវដតខបរងញក រគនេកត នង ែបកេញើស េ យឈកបលនងចងកអតផង បនទ បមក ករ:ជងេផ ងេទៀត ចេកើតមនធងនធងរ ។ ជ ពេសសបងកេឡើងេ យ P. falciparum (ជងខនេលឿង ជងខវះឈម វបតតរ យ រ វបតតកណកឈម រនធត នងសនលប ។

4-24

របទ 58 The life cycle of Plasmodium, the malaria parasite.

េគលលករកហមកនងឈមរបែហល៦០%រតវបនប សតេ យេមេ គរគនចញ ។ ជងរគនចញែដលបងកេ យP. falciparum ប ត លេ យ ល បជង១០% ៃនករណែដល មនបនពយបល ។ ជងរគនចញរបេភទេផ ងៗេទៀតករមនងបះពលដលជវត ស បែនតមន បនពយបលេ យបនរតមរតវេទ េនែតសថតេនកនងេថលើមេហើយ ចប ត លេ យ បជង េឡើងវញ ។ ករ បជងេនះមនែដលេកើតេឡើងេទ េនេពលជងេនះេកើតេឡើងេ យឈម មនេមេ គ ពេរពះមនែត sporozoitesែដលលត សកនងខលនមសបេ ណ ះ ែដល ចបងក ជងដលេថលើម ។ េ គវនចឆយជងរគនចញេនទពេ ធនរតវបនកណតេ យកររកេឃើញ Trophozoite េនកនងេគលករកហម ។ ជងរគនចញភគេរចើនរតវបនពយបលេ យថន កលរ គន (Chlroquine) នងថន កនងជពកេនះ បែនតភព នងថន (Resistance) ៃនP. falciparumកេរចើនបនជបរបទះែដរ។ ទរង នងថន ទង

4-25

េនះ ចរតវបនពយបលេ យេរបើថន គនន(Quinine) ។ រគនចញ ប រតវបនបងក រេ យករេរបើថន រមគន គ គនននងកលរ គនស បស បទរងេមេ គរគនចញកនង របតឈម នងរពមគន (Primaquine) ស បបផល ញេមេ គរគនចញេនកនងេថលើម ។ ថន បងក រេ គរតវបនែណនេយេរបើ ចេពះអនកែដលេធវើដេណើ រេទកនតបនែដលឆលងជងរគន ចញខល ង ។ ចប ងពមនករករពរមក អនកេធវើដេណើ រយលដងចបសអពផលវបករបកបេ យ េរគះថន កៃនជងរគនចញនងអពេជគជយៃនមេធយបយករពរដមនរបសទធភពទងេនះ ។

ជមងរេបង (Tuberculosis)

ជមងរេបងជជមងឆលងែដលប ត លេឡើងេ យបកេតរMycobacterium tuberculosis ។ មរករពងគកយេនះមន ងជកនដបងែវង នងជបកេតររតវករខយលជចបច។ លត ស

យងយត (ពជននមយេទជននមយេទៀតមនរយៈេពល 2០ េមង ) ជនកលបងក បេងកើតជសរៃសតចៗ នងេរចើនែតលត សជរកមៗ ។ េនេលើៃផទអងគធត វៃនមជឈ ឋ ន ករលត សរបស េលចេឡើងដចផ តផអរ ែដលេគផតលេឈម ះពក ថ Mycobacterium មកពពកយ រកចថ mykes មននយថផ ត ( fungus ) ។ បកេតរទងេនះ ចរស នេនកនងក កសងតនង ចធនយងខល ងនងពនលរពះ ទតយ នងធតគមបដមរកប ែដលេគធល បេរបើដចជថន ស បមរកបantisepticនង disinfectant ជេដើម ។ ដេចនះរតវមនកររបងរបយតនកនងករេរបើរបសសភរៈ ែដល ចមនេមេ គជមង រេបងេនះ ។ ជមងរេបងេសទើរែតទងអសេរចើនេកើតេឡើងេ យ រករេរជ តចលៃនបសរេបងេនះ ។ របសនេបើរបងករពរដបងមន ចទបបន បសចលេទដលសត ែដលជទេទ រតវបន ផកសតេ យមរកផសេនកនងកនថងសត ( alveoli ) ។ មរកផសៃនមនស ែដលមន សខភពលអបផល ញបសេនះ ។ របសនេបើមរកផសមនបផល ញបសេទ េនះគមរកផស ករពរមរកបពធតគមនងបន ករពរៃន រពងគកយ េហើយបសជេរចើន ចរសបន នង េធវើករែបងភគេនកនងមរកផស ។ របសនេបើមរកផសរបសធមលមន ចទបទលជមយករបងកជមងេនះ០ន េនទបញច បផទះ េ យបេញច ញេមេ គមយចននធ ។ បសរេបងរេ ះេចញពមរកផស ល បេនះបងកបេងកើត បនជេលសយង (ដេប) ។ របតកមមខល ងទបទលៃន រពងគកយទងេនះប ត លេ យមន ករកេកើតៃនរគបពកមយ (a tubercle) ែដលជរបងករពរេមេ គដមនរបសទធភព ។ រគបពកតចៗទងេនះជលកខណះសគលៃនជមងរេបង នងយកពកយរគបពក (a tubercle) េនះេធវើជេឈម ះជមងរេបង (tuberculosis) ។ រគបពកទងេនះរតវបនផគេឡើងេ យមស ជលក នង

4-26

ផលតផលមនរ យចលគន ៃនបស នង េគលកសែដលជទេទមនជលក ងបេនក ត ល (a necrotic center) ។ បកេតរមយចននតចសថតកនងរគបពក។ លកខខណឌ េនះនេ យជមងធងនធងរេឡើងៗ សគលេ យករបតបងទងន ករកអក (ជេរឿយៗកអក មនធល កឈមផង) នងអសក ងជទេទ ។ េទះបអនកជមងកពងរតវបនពយបលកេ យ បសរគបពកេរចើនែតេនសលកនងសត េហើយជមង ចមនេរ ើេឡើងវញ ។ ករេរ ើជមងេឡើងវញ េនះ ចប ត លមកពអនកជមង យេរចើន កងវះ រ រ ករបតបងភព កនងខលន (immu- nosuppression ) ។ អនកេកើតជមងរេបងបេងកើតភព ៃនរកមេកសករបឆងនងបកេតរ ។ ទរងភព េនះទបទលនងេមេ គរបេសើរជងភព អយមរ(ឈម) ពេរពះេមេ គភគេរចើនសថតេន កនងមរកផស។ ជមងរេបងៃនមនស ែដលមនសខភពលអទបទលេ យភព ៃនរកមេកសកេនះជ ញកញប ជទរង ញៃនជមង AIDS ែដលបផល ញភព េនះ ។ ជមងរេបង ចពយបលបន បែនតមនស បពននកេនែត ល បេ យ រជមងេនះជ េរៀង លឆន ។ ទងករករពរ នង ករពយបលចបចរតវែតេរបើេ យបនឆបេដើមបពយ- បលជមងរេបងេ យបនទនេពលេវ ។ ដេចនះអនករតវែត គ លេ គសញញ ៃនជមងរេបងេនះ នងរតវែតរបងរបយតនចេពះេ គសញញ ទងេនះ ។ េ គសញញ ៃនជមងរេបងែដលេគេរចើនជបរបទះគ (Most frequent signs of TB) កអក ៃរជពេសសគេនេពលេរកកពដេណក ។ រគនេកត បនតចបនតចេនេពលៃថងរេសៀល នង ែបកេញើសេនេពលយប ។ ចមនករឈរទង រ ឈខនងែផនកខងេលើ ។ បតបងទមងនជបនតបនទ បនង ក ងចះេខ យេទៗ ។ ករណធងនធងរ រ ឈខល ង (In serious or advanced cases) កអកធល កឈម ( ជទេទបនតចបនតច បែនតកនងករណខលះធល កេរចើន ) ។ េសលក ល ង ែសបកដចរកមន ។ សេមលងេឡើងសអក ( ធងនធងរ ស ) ។ ជទេទ ជមងរេបងេកើតែតេនកនងសតបេ ណ ះ បែនត ក ចបះពលដលែផនកេផ ងេទៀតៃន

រពងគកយផងែដរ ។ ចេពះេកមងៗជមងរេបង ចប ត លេ យរ កេរ មខរ (meningitis) ។ េបើអនកមន រមមណគតថេកើតជមងរេបង (If you think you might have tuberculosis) ចររកជនយពរគេពទយ ។ េនេពលេឃើញេ គសញញ ដបងៃនជមងរេបង ចរេទមណឌ លសខភព ែដលមនរគ

4-27

េពទយ ចពនតយែសបក ឆលះេមើលសតេ យករសម X នង ពនតយក ក េដើមបេ យដងថេតើអនកេកើតជមងរេបង រ េទ ។ ចរបនតករេលបថន រហតរគេពទយរបបអនកថអនកជេសបើយ ។ មនរតវឈបេលបថន េ យរគនែតអនកមន រមមណថរគនេបើជងមនេនះេទ ។ ជទេទេដើមបពយបលជមងរេបង េ យបនជទងរសង េគរតវេលបថន ពមយឆន េទពរឆន ។ ជមងរេបងជជមងឆលងជទបផត ។ មនស ែដលរសកនងផទះជមយអនកេកើតជមងរេបង ពេសសេកមងៗនងទទលរងេរគះឆលងជមងេនះកនងករតខពស ។ េបើអនក មន កេនកនងផទះេកើតជមងរេបង : េបើ ចេធវើបន រគ រទងមលគរេទេធវើេតសតពនតយជមងរេបង ។ ចរយកេកមងៗេទចក ក ងទបទលនងជមងរេបង ។ រគបៗគន ពេសសេកមងៗរតវញ រែដលមនជវជតរគបរគន ។ អនកេកើតជមងរេបងរតវញ នង េដកេ យែឡកពេកមងៗ េបើ ចេធវើបនគរេដកេនកនង បនទប

េ យែឡកកនងរយ:េពលែដលមនជមងកអក ។ អនកេកើតជមងរេបងគរែតរបយតន រតវខទបមតេនេពលកអក នង មនរតវេ ត ះេលើឥដឋ កត រ រកលឬ

េលើដេឡើយ ។ យកេកមងេទមណឌ លសខភព េនេពលចបេផតើមសង យថេកើតជងរេបង រ របសនេបើ កអក

ជងពរ ទតយ ។ រតវពយបលជមងរេបងេ យទនេពល ។ អនកែដលរតវបនពយបលពជមងរេបងនងែលងបងក

ករ តតបតេទអនកដៃទេទៀត ។

4-28

េអដស AIDS

( Aquired Immune Deficiency Syndrome ) I- េសចកតេផតើម សខភពគជរទពយដសខនរបសមនស រគបរប។ របជជនមយចននបនមន រប សនថ “រកចះកេ យែតឈ” មននយថ េបើឈេហើយគតមន ចេធវើអវបនេទៀតេទ នយយរមគខចទងសខភព បតបងទងលយ ខតបងទងេពលេវ រ ចបតបងរហតដលជវតេទៀតផង (ករណេកើតជងេអដស) ។ ឧបមថអនកមនបណងេធវើអវមយ(មនេពលេកើត េអដស)េទៃថងអនគតែតអនកមនទនបនសេរចេគលបណងេនះផងែបរជេកើតេអដសមនវញ េតើអនកមន រមមណយងដចេមតចែដរ? ដេចនះអនក ចបន ម នបនេទថ េតើសខភពមន រៈសខនយង ? ពតមនអពេអដសបននងកពងេលចឮរគបទកែនលងទងអស។ អនក ចេឃើញ មប ននេឃើញ មករផ យកនងទរទស ន ឮ មវទយដង មរយៈករ នកែសតទស នវដត នង ជពេសស គករនយយពមនស មន កេទមនស មន កេទៀត។ ដេចនះខញសងឃមថ ចេណះដង មរយៈរបពនធផ ពវផ យទងេនះបន នងកពងជយអនក នវករយលដងយងេរចើនអពេអដស ។ េនទពរបនតបនទ បគន េនះគជចេណះដងបែនថមស ប អនកែដលចងែសវងយលអពទនកទនងរ ងេអដស នងធមលរបស ។ រលក ៖ េនេពលែដលេគទទល HIV (Human Immunodeficiency Virus) អនកេកើត េអដសេសទើរែតទងអសបនទទលទងកតសបបយរក យបផត ។ លះេរកយពដងនវរសជត HIVមក េគទងេនះកមនវបបដ រជទបផតែដរ ។ ដេចនះសមអនកែដលមនទន គ លរស ជត HIV កចង គ លេ យេ ះ។

II- របពនធ ររបពនធករពរ ( Immune system ) ពកយ នងេឈម ះេកសកមយចននែដលរតវយលដងេនកនងរបពនធ ៈ 1-ភន កងរបងកជង ( pathogen ) គជភវរសរ រធតចែឡក ែដល ចបងកជង បនដចជបកេតរ នងវរសជេដើម។ 2-ភព ( Immunity ) គជលទធភពរបស រពងគកយ កនងកររបឆងនង ជងទង យែដលបងកេឡើងេ យភន កងរបងកជង។ 3-របពនធ គជសរ ងគ នងេកសកេនកនងខលនរបសអនក ែដលករពរអនកពជង េផ ងៗ។ មន ហវសត ( lymphocytes )សខនៗពររបេភទ ែដលេគេ ថេកសក T (Tcells) នងេកសក B (Bcells) ។

4-29

4-េកសក T គជរបេភទេកសកទករៃងែដលបញជ នសញញ េ យេទេកសក B េដើមបេ យ បេងកើតអងទករ នងែដលេគេ ថ helper T cells។ 5-េកសក B គជរបេភទមយរបស ហវសត ែដលបេងកើតអងទករ។ 6-អងទករ ( Antibodies ) គជរបេតអនែដលកេទច ( បផល ញ ) រេធវើេ យ រធតចែលក ( ភន កងរបងកជង ) េនកនង រពងគអសសកមមភព។ ជទេទេកសក B បេងកើតអងទករភល មបនទ បពភន កងរបងកជងបនចលេទដលកនង រពងគកយ ។ បនទ បមក អងទករបនេធវើដេណើ រពសេពញសរៃសទករៃង(lymph vessels) េដើមបកេទចភន កងរបងក ជង។ អងទករបនេធវើេ យភន កងរបងកជងែលងមនឥទធពល(ineffective) នងបងកលកខណៈ ងយរសលដលមរកផស។ 7-មរកផស ( Macrophages )គជេគលកឈមសមយរបេភទែដលេលបនង រ យភន កងរបងកជង ។ អងទករជយមរកផសកនងករភជ បេទនងភន កងរបងកជង នងបងក លកខណៈងយរសលកនងករេលបនងរ យ ។ ភន កងរបងកជងែដលរតវបនកនកេទចចលេទ កនងទករៃង េហើយបនទ បមករតវបនបផល ញេនកនងកនកណត រទករៃង។ III-HIV នងរបពនធករពរ (Human Immunodeficiency Virus and Immune System) HIVគជវរសែដលបផល ញេកសកT េនកនង រពងគកយ។ HIV បនប ត ល េ យេកើតជងេអដស ។ HIVបន យបបករបពនធករពរេ យចះេខ យបនតចមតងៗ ។ េរកយពរបពនធករពរចះេខ យ ររតវបនកេទចេហើយ េពលេនះ រពងគកយងយឆលង នវភន កងរបងកជងេផ ងេទៀត ស( រពងគកយបនេបើកចហេ យភន កងរបងកជងេផ ងៗ ចល) ។ មនស មន ករតវបនេគថ ជអនកជងេអដស គេនេពលែដលHIVបនកេទចរបពនធ ករពរកនង រពងគកយេហើយបនេធវើេយគតេកើតនវជងធងនធងរមយចនន ែដលជងធងនធងរ ទងេនះមនេកើតមនចេពះអនកែដលមនរបពនធករពរេនលអេទ។ IV- ឥទធពលរបស HIV េទេលើេកសកកនង រពងគកយ ( Effect of HIV on body cells ) េនេពលHIVចលេទដលកនង រពងគកយរបសមនស មន ក កភជ បេទនងមេល- គលមយៃនhelper T cells។ វរសទងេនះកបនបងកបេងកើតសភរៈេសេនទចរបស េនកនង េកសកទងេនះ ។ បនទ បមកវរសទងេនះកបនរគបរគងេកសកទងមលេហើយចងបញច ប កបផល ញ helper T cells ទងេនះេចលែតមតង ។ េ យករថយចះនវចនន helper T cells កបនេធវើេ យរបពនធករពរ ( ែដលជអនករបឆងនងភន កងរបងកជង ) ចះថយែដរ។ េនេពលែដល HIV បងកបេងកើតកនេចបនកនែតេរចើន េនះ កបនបផល ញ helper T cells កនែតេរចើនែដរ។ ដេចនះ រពងគកយែលងមន helper T cells រគបរគនេដើមប ករពរទបទល

4-30

នងភន កងរបងកជងេទៀតេហើយ ។ េនះជរេបៀបែដលHIVបនថយភព របស មនស េហើយេធវើេយ រពងគកយបតបងលទធភព យកេទចភន កងរបងកជង។ មនស ែដលមនចនន helper T cells តចេនះនងេកើតជងេផ ងៗ ែដលមនងយ េកើតមនចេពះអនកែដលមនរបពនធករពរេនធមម េទ។ (េមើលរបភពទ 38 ) V- ករឆលង HIV HIVរតវបនេគេឃើញមនេនកនង រធត វៃនមនស ែដលផទកHIV ដចជឈម ទករអលមនករេចញទកកម (pre-ejaculatory fluid) ទកកម ទករអលេយន នងមន តចតចេនកនងទកមត េញើស ទកែភនក មក ទកេនម នងទកេ ះ ។ បែនតសពវៃថងេនះ េគបនដងថ HIV ឆលងែត មរយៈឈម ទកកម ទក រអលេយន នងទកេ ះបេ ណ ះ។ HIVមនេរចើនបផតេនកនងឈម នងទកកម។

HIV ឆលងពមនស មន កេទមនស មន កេទៀត មរេបៀប 4យងសខនៗ គ ៖ 1-រមរក ជមយអនកែដលមនផទក HIV រ អនកេកើត AIDS េ យមនេរបើេរ ម អនមយ។ 2- េរបើមជលចកថន រមគន ជមយអនកែដលមនផទក HIVរអនកែដលេកើត AIDS។ 3- ឆលងពមត យ ( ែដលមនផទក HIV ) េទកន ( ទងមនេពលេកើត េពលេកើត ទង

េរកយេពលេកើត )។ 4- ឆលង មរយៈករបញច លឈមែដលមនផទក HIV។

របទ 59 ៖ រេបៀបែដល HIV មនអេពើេទេលើ រពងគកយ VI- វធករពរេដើមបបនថយនវករឆលង HIV HIVមនមនលកខណៈដចជជងផត យធមម រផត យធេទ។ មន ចរសេនខង េរក រពងគកយបនយរេទ។ ករឆលង HIV េកើតេឡើងែត មរយៈករបតរ ( exchange ) រធតវកនងខលនរ ងអនកែដលមន HIV នងអនកែដលគម ន HIV បេ ណ ះ។ ដេចនះ HIV មនឆលង មរយៈករ

ទកទងគន ធមម េទ។

4-31

េដើមបបនថយនវករឆលង HIV អនករតវ ៖ 1- េរបើេរ មអនមយ (condom) េ យបនរតមរតវេរៀង លេពលរមរក (េរកពរបពនធ)។ 2- បនថយកររមរក ជមយរសែដលរកស មផលវេភទ។

(សមេមើលជពកទ ៥)

4-32

ជង គ នងមល (Diarrhea and Dysentery)

េនេពលែដលមនស មន កបនចះ មក វ ( មកមន យទក ) េគថគត គ។ របសនេបើេនកនង មកេគេឃើញមនេសលសមអនល យៗ ( អនធលៗ )នងឈមេនះេគថគតមន ជង មល។ ជង គ ចមនករតរ ល នង ចមនករតធងន។ ចចបេផតើមភល មធងនែតមតង រ ចសថតេនយរៃថង ( lasting for many days )។ ជង គេរចើនែតេកើតេឡើង នងមន លកខណៈធងនធងរចេពះេកមងៗជពេសសេកមងែដលពសវមន របរេភគរគបរគន។ជង គប ត លមកពមលេហតជេរចើន។ ជនកលរតវករករពយបលពេសសពរគេពទយ។ បែនតជង គភគេរចើន ចពយបលជេនផទះ (មនបចេទេពទយ )េទះបជអនកមនដងចបស ពមលេហតជងកេ យ។ ខងេរកមេនះគជមលេហតសខនៗែដលបងកេ យេកើតជង គ ៖ 1-បរេភគមនបនរគបរគន។ ក ត េនះេធវើេ យេកមងមនករចះេខ យ នងេធវើេ យមនករ គរសជញកញញ ប នងធងនធងរែដលប ត លមកពមលេហតេផ ងៗេទៀត។ 2- ប ត លមកពវរស ( ជទេទមនធងនធងរេទ ) ។ 3- ករឆលងែដលបងកេឡើងេ យបកេតរ - មប រ giardia។ 4- ករឆលងបងកជងពខងេរកេពះេវៀនដចជករឈរតេចៀក រ ក ចបពងក (tonsillitis) ករញជ ល ជងែដលទកទងនងរប បបេញច ញេចលទកេនម។ 5- រគនចញ 6- ករពល រ 7-មន ចរ យទកេ ះេគបន ជពេសសេកើតេឡើងចេពះេកមងៗែដលមនសវមន រ បរេភគរគបរគន នងមនស េពញវយមយចនន។ 8-េកមងែដលមនករពបកកនងកររ យ រែបលកៗ រែដលមនសវបនញញ ញកញញ ប។ 9-មនរតវធតគន (allergies)ជមយ រមយចនន ដចជ រសមរទជេដើម។ ជនកល េកមង

ចមនរតវធតគន ជមយទកេ ះេគកមនែដរ។ 10-ឥទធពលបនទ បបន ែដលប ត លមកពថន មយចនន ដចជ ampicillin នង tetracycline។ 11- រកជតពល រថន ពលខលះ។ 12- បរេភគែផលេឈើែដលេនខចេរចើនេពក រ រែដលពបករ យ នង រែដលសបរ ខលញ។

4-33

របទ 60 : A simple treatment for dehydration caused by diarrhea

4-34

ជងែដលទកទងនងរបពនធដេងហើម (Diseases of the respiratory system)

I-កអក ( Cough ) កអកមនែមនជជងេទបែនត ជសញញ ៃនជងជេរចើនេផ ងៗេទៀត ែដលបះពលដល បពងក សត រ ទងសត ។ ខងេរកមេនះគជបញហ មយចននែដលប ត លេ យមនកអក របេភទេផ ងៗ ៖ កអកសងត មនេសលសមបនតច

បនតច រគម ន

កអកែដលមនេសលសមេរចើន រមនបនតចបនតច

កអកយងតង រសរសេលងឮ ខល ងនងមនបញហ កនងករ ដក

ដេងហើម -ផត យធមម រផត យធ - រពន-េនេពលែដល រឆលង េទសត - ករញជ ល - ករជកបរ

- រ កទងសត - រ កសត - ជងហត

- ជងហត - កអកខល ងៗ រកអកឮៗ - េ គខន ល ក - មនបញហ េបះដង

កអក ៃរ កអកធល កឈម - រេបង - ករជកបរ - ជងហត - រ កទងសត ៃរ

- រេបង - កអកខល ងៗ រកអកឮៗ - េ គខន ល ក - មនបញហ េបះដង

II- រ កទងសត ( Bronchitis ) ជងរ កទងសតគជកររ កទងសត ។ ទងសត គជបពងទង យែដលន ខយលេទកនសត ។ េធវើេ យមនករកអក នសរខល ង េហើយជញកញញ បមនេសលសមមក ជមយ ។ ជទេទជងេនះបងកេឡើងេ យ វរស ដេចនះ ករេរបើអងទបយទចមនមន របសទធភពេទ ។ េរបើអងទបយទចែតេនេពល ជងអសបនល យរយៈេពលរហតដលជង មយសបត ហ េ យមនបនបងហ ញពភពធររ លេ ះររបសនេបើអនកជងមនសញញ រ ក សត រកអនក ជងមនបញហ សត ៃ◌ររ ចេទេហើយ។ រ កសត ៃរ ជងរ កសត ៃរមនេ គសញញដចខងេរកមៈ

4-35

�កអកមនេសសមនងមនរយៈេពល បែខ បឆន ។ជនកលករកអកេនះមនលកខណៈកនែតធងនធងរនង ចឈនេទដលរគន។ មនស ែដលមនករកអករបេភទេនះ របែហលជមនជងរ កទង សត ៃរេហើយរបសនេបើគតមនេកើតជងរេបង រហតេទេនះ។ � ជងេនះេរចើនែតេកើតេលើមនស ែដលមនវយច សែដលជកបរេរចើន។ � ចឈនេទដលជង emphysema។ emphysema គជជងសតែដលមនលកខណៈ ធងនធលរនងមន ចពយបលបន។ មនស ែដលមនជង emphysema មនករពបកដកដេងហើម យងខល ង នងមនេដើមរទងរកធ។ III-រ កសត ( Pneumonia ) រ កសតគជជងសតដធលនធលរ ។ ជទេទរ កសតេកើតមនបនទ បពមនជងរបពនធ ដេងហើមេផ ងៗេទៀត ដចជកអកខល ង ផត យធ រ កទងសត ជងហត នងជងធងនធងរ េផ ងៗេទៀត។ សញញ ៖ � រងេរសៀវរ ញ េហើយបនទ បមករគនយងខល ង។ �ដកដេងហើមញបេហើយមនឮសរតចៗ( little grunts )រជនកលពញសរដចអនកេកើតជងហត ែដរ។

4-36

ឥទធពលរបសមរក រពងគកយេទេលើរកខជត (The effects of microorganisms on plants)

ផ= ផ ត វ= វរស ប= បកេតរ ដ ជង ឥទធពល វធនករករពរ ដឡងម ជងម អចដឡងម(វ )

ចលងេ យរយពណស េឈម ះ Bemisia nigeriensis

សលកដឡងមន ន មសៗ អចៗ ជបនទៈ ែដលេរកយមកេទជ រញ េហើយកលរ ភលរតវបនេធវើ េ យខច។

1- ដតដឡងែដលមនជងេចល 2- បញថន ស បសតវលអត។

សែណត កដ

Tikka ( ផ ) បងកេឡើងេ យផ ត េឈម ះ Cercospora personata

សលកេទជពណេលឿង រពម ទងមន ន មអចៗពណេខម -េ ន តេទៀតផង។េរកយមកសលកទងេនះកធល ក។

បផល ញសែណត កដែដល មនជងេចលទងអស

Rosette ( វ ) ចលងេ យវរស េឈម ះ Aphis craccivora

សលកមនពណេលឿង សែណតក មនលកខណៈរញៗ េហើយក ល បែតមតង។

1-ដតសែណត កែដលមន ជងេចល 2- សែណត កមតងេទៀត េនែកបរៗេនះ 3-បញថន ស បសតវ លអត ។

េពត Corn smut ( ផ ) បងកេឡើងេ យផ ត េឈម ះ Ustilago zeal

ផក -សលក នងេដើម េបង បនទ ប មកផទះបេញច ញសប។

1-ទកចេនល ះពគមពេពត មយេទគមពេពតមយ េទៀតេ យបនរតមរតវ 2-បផល ញេពតែដល មនជងេចល។ 3-េរជើសេរ ើសពជែដល ធននងជង។

Maize rust (ផ ) បងកេឡើងេ យផ ត េឈម ះ Puccinia polysora

មនចណចរកហមៗេនេលើ សលក េរកយមកសលកទងេនះ នងងប។

ដចវធនកេខងេលើែដរ

រសវ Rice smut (ផ ) អហវដះចលេទកនងរគបរសវ 1-បផល ញរគបរសវ

4-37

Tilletia norrida បនទ បមកផទះែបកបេញច ញសប។

ែដលមនជងេចល 2-បញថន ស បផ ត 3-េរជើសេរ ើសពជែដល ធននងជង។

Rice blaste (ផ ) Pericularia oryzae

មន ន មរកហមែវងៗ រចនច េលឿងៗេនេលើសលករសវ។

ដចគន នងTilletiaែដរនង ករតករេរបើជ

សត។ មន ស ជង Panama (ផ )

Fusarium -oxysporum មនអេពើេទេលើរសេហើយ

បនទ បមកេទដលសលកគ េធវើេ យសលករសេពន។

ស បមរក រពងគ កយ (បងកជង)េនកនងដ (soil sterilization )

Leaf spot ( ផ ត ) Cercospora

មនចនចេលឿងៗ រេ ន តៗេនេលើសលកមន ស។

1-បញថន ស បផ ត 2-ស បមរក ពងគ កយ(បងកជង)េនកនងដ

Bunching top (វ ) មន សមនលកខណៈរញៗ (មន លត សលអ) េហើយសលកមនលកខណៈមនធមម ។

កបមន សែដលមនជងេចលទងអស។

អេព Root rot ( ផ ) Glomerella tucuma rensis

សលកមនលកខណៈរកហម េហើយបកធល ក។ ចអេព ( េនចេនល ះថន ង )វវតតនេទជ រកហម។អេពមនសវមនទក។

1- កបយកអេពែដល គម នជង 2- េរជើសេរ ើសពជែដល ធននងជង។

Damping-off disease ( ផ )

បងករជង នងស បកនថន ែដល បេនេលើថន ល។

1- េរពះកនថន កេ យ ែណនគន េពក (ចេងអ ត) 2- េរ ចទកលមមៗបនេហើយកេរ ចខល ងេពក

ថន ជក Black root rot (ផ ) Thielovopsis - basicola

បងករបញហ ដលរស េរកយមក រសេនះនងងប។

ស បមរក រពងគ កយ(បងកជង)ែដលេន កនងដមនេពលេរពះថន

ជងម អចថន ជក ◌(វ ) សលកមនពណចរះ (មនជង ) បនទ បមករញសវត េហើយងប

1- បផល ញថន ែដលមន ជងេចល

4-38

ែតមតង។ 2- េរជើសេរ ើសពជែដល ធននងជង 3- េរបើសភរៈែដលយកេទ ថន េ យរបងរប- យតន (ខល ចឆលងជង )។

ឥទធពលរបសមរក រពងគកយេទេលើសតវ

(Effects of microorganisms on animals) ប = បកេតរ វ = វរស ផ = ផ ត រប = របតសែអ

សតវ ជង ឥទធពល វធនករករពរ មន - ទ ជង គបក ( ប )

( Pullorum ) ឆលង មរយៈសតកនង កឡងេពលញញ ស មន គយងខល ង។

1-កចតជងេចញព កែនលងភញ ស 2- េរបើអងទបយទច។

រគនេពះេវៀន ( វ ) Salmonella sp

កររ យ រមន លកខណៈខសពធមម

មនឈ គ នងរគន

1- េរបើអងទបយទច 2- យកមនែដលមន ជង កេ យេន

ច ពេគ េហើយពយបល។

រេបង ( ប ) Mycobacterium

មនចះសគមបនទ បមកកងប។ េថលើម លែពង េពះេវៀនតចរកធ។

1-យកមនែដលមន ជង កេនេយ ច ពេគ 2-ស បេមេ គេន កនងបរេវណចញច ម មន ។

ជងញកសមន នង អតបក (វ )

ខវ កឆអងេភល នង ច ដពកេថលើមរកមនចះ សគម។

1- យកមនែដលមន ជង កេ យេន

ច

4-39

ពេគ 2ចក ក ងករពរ

ជងកកសឌយស (ផ )

េធវើេ យមនមនករ លត សយត

េរបើថន Sulpha

ជង ែសពហ លយស (ផ)Aspergillus sp

េធវើេ យបះពល ដលផលវដេងហើមមត បពង រ សរ នង ែសបក។

1-បេងកើនអនមយ េ យបនលអ 2- យកមនែដលមនជង កេ យេន ច ពេគ។

រជក ជង gastroenteritis ( ប )

គ កអត ងប។ េរបើថន អងទបយទច នងsulpha ។

ជងេបសតរជក ( វ ) គយងខល ង ងប ស បរជកែដលមនជងេចលទង អស។

រេបង ( ប ) រជកសគមេទៗ េហើយ ងបែតមតង។ េថលើមល- ែពងេពះេវៀនតចរកធ

1- យករជកែដលមនជង កេ យេន ចពរជកែដលគម នជង 2-ស បេមេ គេនកនងបរេវណចញច ម រជក ។

សតវពហនៈ ជងេជើង នង មត(វ ) រគន ចះេខ យ ឈ រតងែផនកជេរចើនៃន

រពងគកយ។

1- ស បសតវែដល មនជងេចល 2- បេងកើននវអនមយ 3- ចកថន ក ង។

ជងេបសតេគ ( វ ) គ នង រគនយង ខល ង។

1-ស បសតវែដល មនជងេចល 2- កេ យេន ច ពេគ

4-40

3-ចក ក ង។ ជងរបែសឡស ( ប ) រលតកន នង 1- កេ យេន ច

ពេគនងស បេចល 2-ចក ក ង។

រេបង ( ប ) សតវសគមេទៗ េហើយ ងបែតមតង។ េថលើម លែពង េពះេវៀនតច រកធ។

ជងងងយេដក (រប ) Trypanosoma sp

ចលង មរយៈរយ tse-tse។ េធវើេ យ ងងយេដក នងរគន។

1-ចកថន បសសតវ 2-កចតរយ tse-tse។

4-41

សណរ 1. េហតអវបនជរបជកសករ លផលតផលដ របសគតេ យសងត មនយកេទទក ? 2. េតើ រកបងខចេ យ រអវ ? 3. េតើ រធតកនងខលនអវខលះ ែដលមនករត HIV ខពសជងេគ? 4. េតើ HIVឆលងពមនស មន កេទមនស មន កេទៀត មរេបៀបបនម នយង? 5. េតើេនេពល េទើបេគនយយថ អនកែដលផទក HIVជអនកេកើតជងេអដស? 6. េតើមត យែដលមនផទក HIVចលងេទេ យកនេនេពល ? 7. េតើមនវធែបប ែដល ចជយបនថយនវករឆលងជងេអដស? 8. េតើជងរេបងឆលង មអវ ? 9. េតើវចទរជអវ ? 10. េតើវចទរែដលចលងជងរគនចញេឈម ះអវ ? 11. េដើមបកតបនថយ រលបបបតជងរគនឈម េតើអនករតវមនវធនករអវខលះ ? 12. េហតអវបនជេគថ ជង វ យមនលកខណះធងនធងរជងជងរបេមះ ? 13. ជងរគនចញបងកេឡើងេ យរបតសែអរេឈម ះអវ ? 14. េតើេកសករបសមនស របេភទ ែដលAIDS យលកេទេលើ ? 15. េតើវរស HIVឆលងពមនស មន កេទមនស មន កេទៀតេ យវធ ? ( េរជើសេរ ើសយកពរ )

a-កររមរក b- សតវលអតខ c- េរបើបងគនរមគន d- ឈម e- េថើប 16. េតើកងវកឧស ហកមមកនងទេនល ចនងនេទដលករ ល បៃនភវរសកនងបងយងដចេមតច? 17.ថន ស បេ ម ជធតគមែដលពបកបែលង ស ។ ថន ស បេ ម ថមមយងេឈម ះ Weedstompa េទើបនងបនផលត ។ សមសធតពលជធតគមែដលបេងកើតេឡើងេនកនង ទពេ ធនែដលដចេទនង chlorinated phenols។ ក-ពណនថ េតើអនក ចនងបេងកើតមរកប ែដល ចបែលងថន ស បេ ម េនះយង ដចេមតច? ខ-េតើកនងកលេទសៈ ែដលអនក ចនងរតវករេរបើរបសមរកបេនះ? 18. េតើនទអវៃនរសទបជវៈកនងករបផល ញៃនមរកប ?។

5-1

ជពកទ 5

េអដស AIDS

េសចកតសេងខប េអដសរតវបនេគរកេឃើញេនឆន ១៩៨១ ។ េវជជបណឌ តេនសហរដឋ េមរកបន យ ករណពទរងករមមយចននរបសជមងម រក នងេ គសញញ មយចននេផ ងេទៀតចេពះបរស ែដលមនកររមរក េភទដចគន េ យបនបងហ ញពករខចខតរបពនធ ឬ របពនធករពរៃន អនកទងេនះ ។ អនកជមងបនបងហ ញនវេ គសញញ មយចនន ែដល កដចជប ត លមកពករ ខចខតរបពនធករពរ ។ ឪឡវេនះេយើងដងេហើយថេអដសប ត លមកពករឆលងេ យវរស បនថយភព

របសមនស (HIV) ែដលទកទងេទនងវរសៃនសតវ វ េន រហវកក ត ល ។ HIV ប ត លឱយមនករខចខតយងធងនធងរដលរបពនធករពរ ែដលអនញញ តឱយ មរក

រពងគកយេផ ងៗេទៀតងយបងកជមងឆលង ។ ជមងឆលងទងេនះេ ថជមងឆលងបនទ បបន ែដលជទេទប ត លឱយ ល បចេពះអនកេកើតជមងេអដស ។ បញហ ចបងេនកនងកររតតពនតយៃនករ ល ល HIV គរយៈេពលសងយងែវង (រយៈេពលពករឆលងដបងេទដលេពលេចញេ គសញញ ) ចពរឆន េទដលដបឆន ។ អនកែដល ឆលងជង

ចមនសខភពលអ េហើយមនលកខណៈធមម កនងកឡងេពលេនះ បែនត ចចមលងវរស េទអនកដៃទេទៀតបន ។ មនស ែដលេនមនសខភពលអទងេនះបនតកររមរក មផលវេភទ េ យគម នករករពរ ែដលប ត លឱយមនកររក ល HIV ជបនតបនទ ប ។ េនរបេទសកមពជ ជមងេអដសមនករ ល លេលឿនជងរបេទសេផ ងៗេទៀតកនង តបន

ស េគនយ ។ មនអនកឆលងជមងេអដសរបែហល១២០០០០េទ១៥០០០០ រចេទេហើយ ។ របែហល៤០ភគរយ គជអនករកសខងផលវេភទ ៦ភគរយជមរនតនគរបលនង ៧ភគរយគជ េយធ ែដលរតវបនឆលង េហើយកបនចមលងដលមនស ទេទរចេទេហើយែដរ ។ មនករពយ- បលេ យេរបើថន ៃថលៗមយចនន បែនតេនែតមន ចពយបលឱយជបនេនេឡើយេទ ។ របជ- ពលរដឋែដលបនឆលងេអដសេនកមពជនង ល ប ។ េគរតវករនវករអបរជបនទ ន ។ HIVមន ឥទធពលេទេលើេកសកកនងរបពនធករពរ ដចេនះេដើមបយលពេអដស េយើងរតវករយលជ ដបងពរបពនធករពរេនះ ។

5-2

របពនធ ឬរបពនធករពរ The immune system

របពនធ ករពរេយើងទបទលនងភន កងរបងកជមងជេរចើនរបេភទ ៖ -វរស -បកេតរ -របតសែអ -ផ ត -ប សតពហេកសក ឧទហរណ ដងកវខលនមល កមនមខងរសខនផងែដរកនងកររបយទធរបឆងនងជមងម រក (កររកលត ស យងេលឿនៃនេកសកខសៗគន ជេរចើនេ យគម នកររតតពនតយ) ។ របពនធករពរជេកសកកនងឈមនងទករៃង ែដលរបឆងនងករឆលងជងេផ ងៗ ។ េកសកទងេនះ ចរសេនបនែតព២-៣ៃថងេទ២-៣សបត ហបេ ណ ះ បែនតេកសកទងេនះ រតវបនជនសេ យេកសកថមជេទៀងទត។ េកសកឈមថមបនមកពេកសកេដើមេនកនង ខរឆអងែដល ចវវតតនេទជេកសកឈមខសៗគន ជេរចើនរបេភទ ។

របទ 61

5-3

មនេកសកឈមរកហមេរចើនជងេកសកឈមស បែនតមនេកសកឈមសជ េរចើនរបេភទខសៗគន េហើយគេកសកឈមសទងេនះេហើយ ែដលបេងកើតរបពនធករពរកនង ខលនេយើង។

របទ62

មនេកសកឈមសពររបេភទេនកនងរបពនធករពរ : េកសកឈមស ែដលមនរបតកមមេទនង រធតចែមលកៗយថរបេភទ េ ថ

Lymphocytes នង េកសកសែដលមនរបតកមមេទនង រធតចែមលកៗទងអស េ ថ Phagocytes

េកសកបសភល េកសក សដភលឬេអអសណភល នងេកសកណរតភល។

5-4

កនងចេ មេកសកខសៗគន ទងអសកនងរបពនធករពរ HIV របយទធរបឆងែតេទ េលើេកសកពររបេភទបេ ណ ះ គៈ

របេភទមយរបសLymphocytes េ ថ T-Lymphocytes នង របេភទមយរបសPhagocytes េ ថ Macrophages ។

េហតអវបនជ HIV របយទធែតជមយនង T-Lymphocytes នង Macrophages ?

របទ 63 Unusual Features of HIV

ជដបងេយើងរតវយលពរេបៀបេធវើសកមមភពៃនវរសទងអស។ េនេលើេកសកេផ ងៗ មនរបេតអនខសៗគន ដច រពងគកយេផ ងៗមនលកខណៈខសៗដេចន ះែដរ ។ ជ នដបង ៃនសកមមភពរបសវរសទងអសគភជ បេទនងរបេតអនយថរបេភទេនេលើេកសក។ េនេលើ ៃផទេកសកT-Lymphocytes នង េកសក Macrophages មនរបេតអន CD4 ែដល េកសកេផ ងៗេនកនងខលនគម ន ដចេនះេហើយេទើបHIV ចភជ បែតេទេលើេកសកពររបេភទ េនះ ។

5-5

េដើមបយលពរេបៀបែដល HIV បផល ញរបពនធករពរ េយើងរតវែតដងពមខងររបស េកសកទងេនះ ។

T-Lymphocytes េកសកចែមលក ចរតវបន ព លេ យេកសកឈមពេរពះរបេតអនរបសេកសកេនេលើខលនរបស ខសពរបេតអនេនកនងខលន ។ របេតអនេកសកចែមលកទងេនះ េ ថ អងទែសន (Antigens)។ េភញ ច Lymphocytes ឱយបេងកើតរបេតអនថម េ ថអងទករ ែដលភជ បេទនងអងទែសន ។ បនទ បពេកសកចែមលករតវបនហពទធេ យអងទករ េកសក ឈមេផ ងេទៀតនងសមល ប ។ បែនតHIV ចេរជ តចលេហើយសមល ប T-Lymphocytes ែតមតង ។

Macrophages

របទ 64 Macrophage engulfing bacteria

Macrophages មនមខងរសមល បេកសកែដលបងកជងេ យវរស េ យហពទធ េហើយបនទ បមករ យេចលេកសកទងេនះ ។ Phageមនរបភពមកពពកយរកចែដល មននយថ ស ◌។ បែនត HIVេរជ តចលកនងMacrophage េហើយបញច ល ADNរបស េទកនងADNរបសេកសកេដើមបឱយ MacrophagesេធវើករចមលងADNរបសវរស ។ ដេចនះ Macrophages ផតលនវ HIV ថមៗជបនតបនទ ប ។ ករបតបងនវ T-Lymphocytes រពមជមយគន នងករបេងកើតជបនតបនទ បនវវរស ថមេនះេហើយ ែដល HIVេធវើឱយរបពនធករពរមនករធល កចះ ។

5-6

របទ 65 HIV replication: The virus enters the cell and releases its RNA. Using the enzyme reverse transcriptase (RT), the virus changes its RNA into DNA which enters the cell nucleus and combines with the cell DNA. The cell's changed DNA then produces messenger RNA (mRNA) which makes new virus.

េហតអវបនជ រតវកររយៈេពលយងយរទ ែតេ គសញញ េលចេឡើង ? HIVជវរសកនងរកមមយេ ថវរសឡងទ (Lentiviruses) ែដលប ត លឱយេកើត ជមងយងយតបផត មនដចវរសជងផត ស យែដលេធវើឱយេចញេ គសញញ កនងរយៈេពលែតរប- ែហល៧ៃថងបេ ណ ះ ។ មករយលដងអពវរសេនះ ករេកើនេឡើងនវចននរបស HIV មន របសទធភព

សពេរពះឪឡវេនះ បនរក ល លេនរគបតបនទងអសេលើពភពេ ក ែតកនងរយៈេពលខលបេ ណ ះ ។ េ យបផល ញនវរបងករពរជមងរបសេយើង នងពនយរេពលេលច េឡើងៃនេ គសញញ អនកែដលផទក HIVចមលងបនតេទអនកដៃទជេរចើនឆន ទ អនកទងេនះ ល ប។

េតើអវខលះេទជេ គសញញ េនះ ? មនស ភគេរចើនមនបនបងហ ញនវសញញ ៃនជមងេទ បនទ បពរតវបនឆលងជងេនះ បឆន មក ។ បែនតរបពនធករពររតវបនបផល ញបនតចមតងៗរហតដលេ គសញញ ចបេផតើមេលចេឡើង។ ១-សញញ ដបងមយចននគេហើមកនកណត រទករៃង េហើយនងរគនឬែបកេញើសេពលយប ។ ២-ករបងកជងបនទ បេ យមរក រពងគកយ ែដលជធមម មនប ត លេ យមនបញហ េទ ចេពះមនស ែដលមនសខភពលអ ឧទហរណមរកប Pneumocystis pneumonia ែដល បងកឱយមនជមងសត Pneumonia ។ ៣-របេភទជមងម រកករមខលះេរចើនជបរបទះេនេលើអនកេកើតេអដស ឧទហរណ Kaposis Sarcoma ។ ៤-កររសកទមងន ។ ជទេទអនកេកើតេអដសចះសគមយងខល ង ។ ៥-បតបងសមតថភពបញញ ែដលប ត លមកពករខចខតៃនមជឈមណឌ លរបពនធរប ទ។

5-7

េតើវរសឆលងពមនស មន កេទមនស មន កេទៀត មវធ ?

ចរចថេនកនងខលនអនកជងេអដស វរសHIVសថតេនជមយេកសកឈមស នងេន កនងវតថ វកនងខលនែដលមនផទកេកសកឈមស ។

វតថ វកនងខលនែដលផទក HIV រកមទ១ (ករតផទក HIV ខពស) ៖ ឈម ទកកម រធតបេញច ញេ យផលវេយន នង

កសបន រមទងឈមរដវ នងទកេ ះ។ រកមទ២ (ករតផទក HIV ទប) ៖ ទកមត ទកែភនក េញើស ទកេនម នង មក។

វតថ វេនកនងរកមទមយមនក ប HIVខពសបងកករឆលងជងយងខល ង ។ វតថ វេន កនងរកមទ២ មនក ប HIVយងទប កដចជគម នករឆលងេទ ។ HIVមន ចរសេនេរក រពងគកយបនយរេទ ។ ល បយងេលឿនបផតេនកនង ខយលបរយកសនងសតណហ ភពធមម កនងបនទប ។ ដចេនះេយើង ចយលបនេហើយនវរេបៀប ចមលងែតមយគតរបសHIV គេ យករបះគន ផទ លរ ងវតថ វែដលមនHIVរបសមនស មន ក នងវតថ វមនស មន កេទៀត ។ ករឆលងHIVេនះ ចរបរពតតេទេ យលន៤យងខងេរកម ។ ១- មរយៈករបញច លឈមែដលមនផទក HIV ។ ២-ឆលងពមត យែដលផទក HIV េទកនេនេពលឆលងទេនល រ◌េនេពលែដលបេបេ ះកន េរកយេពលឆលងទេនល។ ៣-េ យេរបើមជលចកថន ែដលមនេមេ គ HIV ។ ៤-េ យរមេភទជមយអនកផទក HIV េ យមនបនេរបើេរ មអនមយ ។ ចរចថ របជពលរដឋភគេរចើនេនរបេទសកមពជមនបនដងខលនថខលន មនផទក HIV រគម នេនះ

េទ ។ HIV មនឆលង មរយៈ

ករបះគន ករេថើបគន ករេ បគន ករេរបើចន ែកវ រ កែន ងរមគន ករេរបើសេលៀកបពក រ បងគនរមគន ករែហលទកេនកនង ងជមយគន ករដកដេងហើមបះគន

5-8

ចរចងចថ ទនកទនងធមម របចៃថងជមយអនកផទកHIVគម នបញហ អវទងអស ែដល ជរបករលអស បរគ រជេរចើនេនរបេទសកមពជ ែដលរតវជយែថទញតសនត នែដលេកើត ជងេនះេនៃថងអនគត ។

េតើមនថន ពយបលរេទ ? គម នេទ។ មនករផ ថន ៃថលៗមយចននែដល ចរតតពនតយេ គសញញ AIDS បែនតរបជពលរដឋ កមពជភគេរចើនមន ចមនលទធភពទញថន ទងេនះេរបើរបសបនេទ។ គម នករពយបលបនេឡើយ។

HIV េនរបេទសកមពជ ក ត ចបងកនងករ ល ល HIV េនរបេទសកមពជគ ៖ ករតខពសៃនកររមរក ជមយនររកសផលវេភទ មនរពមេរបើេរ មអនមយ ខវះករយលដងអពេអដស ពេសសេនតបនជនបទ ចរសយល នៈសងគមរបសរសតេនទប ភពរករក ករេធវើដេណើ រចះេឡើងញកញបរ ងទរកងនងជនបទ មនស េកមងៗ យេរកម១៥ឆន របែហល៤០ភគរយ ។

សណរពភក ១-បញហ ចបងៃនកររក ល លេអដសេនរបេទសកមពជ គកររមរក ជមយនងៃដគេរចើន េ យគម នវធករពរ ។ េតើអវខលះជអណះអ ងគរទ នងអណះអ ងរបឆងនងករេរបើ េរ មអនមយ ? ២-េតើ យតតធមឬេទ ែដលរសទមទរឱយេនរពហមចរមនេពលេរៀបករ ចែណកឯបរសវញ ចរមរក ជមយរសេផ ង( មផទះបន)មននងេរកយេពលេរៀបករ ? ៣-មនេសចកត យករណមកថ េនរបេទសកមពជមនយវជនកនែតេរចើនរបរពតតកររមរក មនេពលេរៀបករ ។ េតើអនកយលយងដចេមតច ? ៤-បរសមយចននេជឿថ េគគរែតេរបើេរ មអនមយជមយរសតរកសផលវេភទ បែនតេគមនច បចេរបើេរ មអនមយជមយនរបេរ ើរ េបៀ ឬនរជសង រេទ។ េតើមនសវតថភពឬេទ ? េហតអវ ? ៥-េតើនររតវនយយបញច ះបញច លមតតរបសរបសខលនេ យវធ េដើមបឱយេគេរបើេរ មអនមយ? ៦-ឧបមថបងបអនរសឬបងបអនរបសរបសអនកមន កចបេផតើមេចញនវេ គសញញ ែដល ចជ សញញ ដបងៃនជមងេអដសេតើអនកគរេធវើយងដចេមតច ? ចរពចរ អពផលវបកទងេនះ ។ ៧-ចរពចរ អពឥទធពលរបសេរគ ងរសវងេនកនង ថ នភពខងេរកមេនះ ៖

5-9

-នស ត កលវទយលយរបសៗមយរកមរបរពពធហបចកបញច បកររបលងរបសេគ េនេភជនយ ឋ ន។ េគញរ េបៀ េហើយបនទ បមកសេរចចតតេទេធវើសរៃស ។ េគយលដង អពេអដសេគែតងែតេរបើេរ មអនមយ បែនត... -គេសនហយវវយមយគេទើបែតមនទនកទនងេសន នងគន ។ អនកទងពរធល បមន កររមេភទសកមមពមនមក។ អនកទងពរបនេទេដើរេលងក នតេន មជនបទេ យបនញ រ ផង។ ៨-ករេធវើេតសតអពេ គេអដសជទេទរតវបនផតលដបនម ន ពេរពះលទធផលៃនករេធវើេតសត ែតងែតេធវើឱយអនកជមងបកទកចតតយងខល ង ។ េតើអនកយលេឃើញយង ែដរអពករេធវើេតសត យងមែញញដលេគ ចេធវើេ យខលនេគផទ ល ? ៩-របេទសមយចននមនចបបស បវនចឆយេទសអនកែដលបនតកររមរក េ យមនេរបើេរ ម អនមយបនទ បពដងខលនថមនផទក HIVេហើយេនះ។ េតើអនកយលេឃើញយង ែដរ?

5-10

ពធពនយរកេណើ ត Contraception

រកមទ ១ ១- ករេរក វ (Sterilization) គជវធវះកតែដលេធវើេ យអនកេរក វមន ចេធវើករបនតពជតេទេទៀតបន។ ករេរក វ េនះមនេធវើេ យបះពលដលលកខណៈេភទបនទ ប រលទធភពៃនកររមរក េទ ។

ក) ចេពះបរសៈ ករេរក វគជករកត ករចងរេដរភជតបពងយងទងសងខង េដើមបកេ យែសពម- តសអ

តេចញេទកនងផលវបនតពជរបសនរបន ។ បរមណៃនករបេញច ញទកកមសថតេនជ ធមម េទ ពេរពះែសពមតសអតមនែត១ភគរយៃនបរមណទកកមបេ ណ ះ ។ ករេរក វេនះ មនបនេធវើេ យបះពលដលលកខណៈេភទបនទ បេទពេរពះេតសតេសតរ ន(Testosterone)េន ែតបនតផលតេ យពង វ សដែដល ។

ខ) ចេពះនរ ករេរក វគជករកត ករចងរករេដរភជតៃដសបនទងសងខង។ គម នករបងកកេណើ ត េទ

ពេរពះែសពមតសអតនងអវសតIIមន ចជបគន បន ។ បែនតករេរក វរបេភទេនះទមទរ េ យមនករវះកតជចបច ។ សពវៃថងេនះមនករវះកត មវធងយជង េ ថ Laparoscopy េ យវះកតែតរនធតចៗពរបេ ណ ះ ស បបញច លែកវយត(Endoscope) េមើលៃដសបន នង កបទកតៃដសបនេនះ ។ មនវធថមជងេនះមយេទៀតគ Hysteroscopy ែដលេរបើែកវយត កេទកនងសបនេដើមបភជតៃដសបនេ យេរបើចរនតអគគសន ។

របទ 66 (a) Vasectomy

5-11

របទ 66 (b) Female sterilisation ២- ថន េលប (Pill) ថន េលបកេ យមនកន គជបន ៃនអរមនអរសតែសននងរបេសេសតរ ន ែដលរតវេលប ចនន២១ៃថងកនងមយវដតរដវែដលមន២៨ៃថង(ចបេផតើមេលបេនចងបញច បៃនៃថងអសរដវ)។ របទ 67

អរមន អរសតែសននងរបេសេសតរ នេនកនងថន េលបបនបងអ កករផលតអរមន FSH នង LH ៃនរកេពញអបភសែដលេធវើេ យផលគលេនកនងអែវមនវវតតជអវសតII ដេចនះេហើយេទើបគម ន ករ

5-12

បងកកេណើ ត។ ថន េលបេនះមនផលលអផង នងមនផល រកកផងែដរ។ រសតែដលេរបើរបស ថន េលបបន យករណថ រដវធល កមនរសលដចធមម (menstruation discomfort) េហើយនងមនករេកើតមន ។ អនកខលះបន យករណថ ថន េលបបងកេ យមនផល រកក បនទ បបន ខលះេទៀតដចជកររកកលចងកអតនងករកអត ។ មយចននេទៀតបនតអញែតអរថមន ករេឡើងទងន ឈកបល នងជមខ ។ ផលវបកដធងនធងរមយែដលប ត លមកពករេរបើថន េលបេនះគជងឈមកកកនងសរៃសឈម (Thromboembolism) ែដលេរចើនេកើតេឡើង ចេពះនរែដលមន យេលើសព៣៥ឆន នងអនកែដលជកបរ ។ េ យ រផល រកកខងេលើ ចេកើតមនេឡើងេនះ អនកែដលេរបើថន េលបគរែតេទជបរគេពទយជរបច ។ ៣- របពនធនរបលង (Norplant system) គជឧបករណ កបងកបថមមយ(មជលបងកប)ែដល ចពនយរកេណើ តបនរហតដល៥ឆន ។ ឧបករណេនះរមមនកនបពងរទែវងទហបនេឈើគសចនន៦ ។ ឧបករណេនះរតវបនេគ ក បងកបេនពេរកមែសបកៃនេដើមៃដរបសរសតេ យករវះកត ។ មជលនរបលងបេញច ញអរមន Levonor-gestrel (អរមនរបេសេសតរ នសបបនមត) កនងករតមយេថរ ។ ឧបករណេនះមន លកខណៈដចថន រគបែដរ គ ករពរករធល កអវសតII េ យករបងអ កវដតអែវ ។ របទ 68

៤- ឧបករណ កកនងសបន (Intrauterine device) ឧបករណ កកនងសបនគជឧបករណបល សទកតចមយ ែដលរតវបន កបញច លេទកនងសបន េ យរគេពទយ។ ឥឡវេនះមនឧបករណ កកនងសបនពររបេភទ គរបេភទទងែដងែដលមនែខ ទងែដងរជវញត នងរបេភទបេញច ញអរមនរបេសេសតរ នែដលមនអរមនរបេសេសតរ នផទកេន កនងបល សទចេនះ ។ ឧបករណ កកនងសបនបនែកែរបបរ ថ នរបសសបននងៃដសបន ែដល ច

5-13

មនេ យមនករបងកកេណើ ត បែនតរបសនេបើមនករបងកកេណើ តេកើតេនះ សតបងកកេណើ ត កមនចភជ បេទនងជញជ ងសបនបនែដរ ។ ករេរបើឧបករណេនះករនងមនផល រកក បនទ បបន ស ។ អនកែដលេរបើឧបករណេនះលអបផតេនះ គអនកែដលមនកនយងតចមន ក នងមនៃដគ

គម នជងឆលង មផលវេភទ ។

របទ 69 Medicated IUDs: (a) containing Copper (b) containing progesterone រកមទ២ ១- កង (diaphragm) កងគជែពងបល សទច រជរទនែដលមនែគមរស េហើយរតវបន ករគបេទេលើកសបន ។ រសត មនកៗរតវែតេ យរគេពទយ កកងេ យបនរតមរតវ េហើយកងេនះរតវ កេ យបនពរ េមងមនេពលរមរក ។ រតវែតេរបើកងេនះជមយថន ស បែសពមតសអត េហើយរតវែតរក ទកេ យបនយងតច៦េមងបនទ បពកររមរក ។ របសនេបើមនកររមរក បនតេទៀត រតវបញ ថន ស បែសពមតសអតបែនថមេទៀត ។

5-14

របទ 7០

២-មកកសបន (cervical cap) មកកសបនគជកងខន តតច ែដលរតវ កេ យរគេពទយ នងរតវេរបើជមយនងថន ស-

បែសពមតសអត ។ ឧបករណេនះរតវបនបេងកើតេ យជរធមមជតរបល សទច នងរតវបនេរបើ េ យរគបេទេលើកសបន ។ ឧបករណេនះរតវ កបញច លមនេពលរមរក េហើយរក ទករយៈ េពល៨េមងបនទ ប ។ មកកសបនមនរបសទធភពជងកង េទះបជរតវរក ទកេននងកែនលង យរជងកេ យ ។

របទ 71 Three types of cervical caps (about 2cm) ៣-េរ មអនមយ (condom) េរ មអនមយគជែសបកេសតើង(ែសបកកនពែព)របល សទច ែដលពកេទេលើលងគរង។ ទកកមែដលរតវបនបញេចញពលងគរតវសថតេនកនងេរ មេនះ ដេចនះទកកមមន ចចល េទកនង

5-15

ផលវេយនបនេទ ។ ករេរបើេរ មអនមយជមយថន ស បែសពមតសអតមន របសទធភពរបេសើរជងករេរបើេរ មអនមយែតមយង ។ សពវៃថងេនះេយើង ចទញេរ ម អនមយែដលមន កថន ស បែសពមតសអតរចជេរសចបន។ ករេរបើេរ មអនមយមន រតមែតមនេធវើេ យមនកនបេ ណ ះេទ ែថមទងេធវើមនេ យឆលងជងេទៀតផង ។

របទ 72 A Condom

៤-េអបងេយន (Vaginal sponge) េអបងេយនគជឧបករណែដលេផ ើមេ យថន ស បែសពមតសអតនងពកេទេលើក សបន ។ មនដចកងនងមកកសបនេទ ឧបករណេនះមនចបចរគេពទយ កេ យេទ គអនកេរបើ

ច កេ យខលនឯងបន ។ ឧបករណេនះមនរបសទធភព២៤េមង ។ េអបងេយនកដចជ ឧបករណពនយរកេណើ តេផ ងៗេទៀតែដរ មនរបសទធភពរបែហល៨៥ភគរយកនងករករពរក◌◌ េ យមនកន ។

របទ 73 A vaginal sponge រកមទ៣ ១- កររមរក មរយៈរេបៀបដកថយ (coitus interruptus)

5-16

បរស ចដកលងគេចញពផលវេយន េនេពលែដលទកកមេរៀបនងបញេចញ ។ វធ ពនយរកេណើ តរេបៀបេនះេ ថកររមរក មរេបៀបដកថយ ។ វធេនះមនរបសទធភពខពស គរសមែដរ ពេរពះមនទក(ទកែដលជែផនកៃនទកកម)ែតបនតចបនតចបេ ណ ះ ែដលេហៀរេចញ មនករបញេចញៃនទកកម។ េទះបែតបរមណទកកមតចតចកេ យ កមនែសពមតសអត េរចើនែដរ ។ ២- ករេរបើថន ស បែសពមតសអត

ថន ស បែសពមតសអត (Spermicidal jellies creams foams) ែដលផទក រធតស បែសពមតសអតរតវ កបញច លេទកនងផលវេយនេ យបន៣០នទមនេពលរម- រក ។ េគសេងកតេឃើញថថន េនះមនរបសទធភពជងេគ ។ ករេរបើ ែតមយងមនសវមន របសទធភពបនម នេទ ចេពះអនកែដលមនកររមរក ញកញប ។

ថន ស បែសពមតសអតេនះផតលនវករករពរមយចននែដរកនងកររបឆងនងជងឆលង មផលវេភទ។ Nonoxynol 9 គជថន ែដល ចរបឆងនងវរស (Viral inhibition) នង ចករពរ

ទបទលនង AIDS បនខលះែដរ។ របទ 74

រកមទ ៤

ែផនកររគ រ មធមមជត (natural family planning) ពមនេគេ ថវធ ចងវ ក (Rhythm method) ៃនករពនយរកេណើ ត ។ វធេនះ រសយេទេលើភពចបស សៃនករធល កអវសតIIៃនរសតកនងមយែខៗ េហើយរតវែតដងពរយៈេពលរសរបសអវសតII នងែសពមតសអតេ យបនចបស ស ។ របសនេបើរសតេនះមនវដតរដវេទៀង គ២៨ៃថងេនះ រយៈេពលគម នកន ចរតវបនកណតដចរបខងេរកម ។ វធពនយរកេណើ ត រេបៀបេនះមនសវ មនរបសទធភពបនម នេទ ពេរពះ

5-17

ៃថងធល កអវសតIIែរបរបលពមយែខេទមយែខ េហើយជវត របសែសពមតសអតនងអវសតIIកែរបរបលពមនស មន កេទមនស មន កេទៀតែដរ ។

រេបៀបែដលគរេ យទកចតតបនៃនករអនវតតែផនកររគ រ មធមមជតេនះ គរតវ ដងៃថងធល កអវសតIIៃនែខនមយៗ េហើយបនទ បមករតវរងច៣ៃថងេទៀតេទើបមនកររមរក ។ ៃថងធល កអវសតII ចរតវបនកណតចបស សេ យករ សសតណហ ភពខលនពរពលមរ ងៗ ជេរៀងលរពក (សតណហ ភពខលនេកើនេឡើងេនេពលធល កអវសតII) រេ យករ សករតpH ៃនទកផលវ

េយនជេរៀង លៃថង ( លក ងេរចើនជងេនៃថងជតធល កអវសតII) រេ យករ ពនតយេមើលកសៃនភន សរបសកសបន (េនៃថងធល កអវសតIIភន សកសបនេសតើងជងៃថងធមម )។ រគេពទយ ច

បេរង នរសតពរេបៀបេធវើទងអសេនះបន ។

របទ 75 Rhythm method or Safe period

5-18

វធពនយរកេណើ ត ឧបករណ សកមមភព តៃលខវះខត

(%) ១-គណសមបតតត ២-គណវបតត

ឧបករណ ក កនងសបន

បល សទច ឬេ ហៈតច ឧបករណរតវបន កកនងសបនស បករពរកេយមន ករបងកកេណើ ត ឬជនបផ តបងកកេណើ ត កនងសបន ខលះផទកជតទងែដង េហើយខលះ បេញច ញអរមន ។

១-៥ ងយរសល របសទទ ភពខពស រតវបន ក េឡើងវញមតងមក ល។

ចប ត លេ យមនករហរឈមរដវេរចើន នងករឈចប មនេរគះថន កចេពះករធលះ ករឆលងជងនងកររបតេចញ ។ េរគះថន កៃន ករេហើមរតេគៀក រករអតមនកន ។

ន េលប (pill) អរមនែដលករពរមនេ យអវលរេ ះ េចញពអែវ។

១-៥ ងយរសល , មន របសទធភពខពស ។

រតវេលបេ យបនេទៀងទត, ម ចខត ចេពះរសតមនបញហ េបះដង ឬអនកែដលមន យេលើសព៣៥ឆន ឬអនកជកបរ ។

េរ មអនមយ (condom)

េរ មេកសេសតើងែដលពកេរ បលងគ ៣-១៥ ងយរសលេរបើ មន របសទទភព តៃលមន ៃថល ករពររបឆងនង ជងឆលង មផលវេភទ

រតវករសហករជមយបរស មន ចរក ទករយៈេពលយរបនេទ ។

កង Diaphragm

គរបជរទនែដលពករកបេទេលើកបល កសបន ។ ទប ក តែសពមតសអតមន

៤-២៥ ចទកចតតបន រប- សនេរបើ េ យបន

រតវពកេ យបនរតមរតវ របសនេបើករក ចល រករផល សបតរមនបនលអេទ ចប

េ យចលេទជបអវសត◌II េហើយកង មនផទកនវថន ស បែសពមតសអត ។

រតមរតវ ខលះករពរ របឆងនងជងឆលង

ម ផលវេភទ នងម រកក សបន គម នផល រកក ប ត លេ យេរគះ ថន កេទ ។

ត ល េ យរបតេចញេនេពលមនកររមរ ក ។

មកកសបន Cap

ជកងខន តតច ែដលរគបកសបនយងជត ករពរែសពមតសអតមនេ យេទជបជ មយអវសតII ។

៤-២៥ មនរបសទធភពគរសម ែដរ ចរក ទកបន យរជងកង។

មនបញហ ជមយនងករ កចល ទហមន ករត។

រធតគម ស បបញច ល េទកនងេយន (Foams, Creams, Jellies)

ជថន ស បែសពមតសអត កបញច លេទ កនងផលវេយនមនេពលរមរក េហើយក ករពរែសពមតសអតកេ យចលេទកនង សបនផងែដរ ។

១០-២៥ គម នផល រកក ករពររបឆងនងជង ឆលង មផលវេភទខលះ អនក ែដលគម នរបតកមមថន ចេរបើបន។

មន ចទកចតតបន េធវើេ យរកខវក រតវ ក បញច លេ យបនព៥េទ១០នទមនមនករ រមរក ។

េអបង មនមខងរជរបងទកកម នង បេញច ១៥-៣០ មនសវតថភព ងយ មន ចទកចតតបន មនទហែតមយ

(Sponge) ញ ថន ស បែសពមតសអត ។ កបញច ល ករពរ របឆងនងជងឆលង

មផលវេភទបនមយចនន ចរតវបនរក ទក េននងកែនលងរយៈេពល ២៤េមង ។

បេ ណ ះ មនរបតកមម នងមនបញហ ផល សបតរមយចនន មន ចេរបើបនកនងរយៈេពលមនរដវ ។

ឧបករណបពក កនង ងកយ

ភន សេរ មរកសបពកេរកមែសបក ែដលបេញច ញយងយតៗនវអរមនែដល បងអ កករធល កអវសតII ។

០-៣ មនសវតថភព ងយ រសល េហើយមន របសទធភព នងមន រយៈេពលយរ(៥ឆន )។

េធវើេ យរដវមនេទៀងទត មនករវះកតតច ច រតវករករ កបញច ល េហើយនងករ ផល សបតរ ។

ថន ចក ករចកថន ល៣ែខមតងនវអរមនែដល រតវបនបេញច ញយងយតៗព ចដែដល ករពរនវករផល កអវសតII ។

១ ងយរសល េហើយគរ េ យទកចតតបន មនរបសទទភពខពស ។

ចប ត លេ យេកើតម រក គម នឥទថពល ធងនធងរអវេទ មនឈមរដវធងនធងរមតងមក ល ។

វធ រសតធមមជត រយៈេពលតម រេបៀបជចងវ ក

រតវផអ កកររមរក េនរយៈេពលមនករ បងកកេណើ តៃនវដតរដវនមយ ។

ករតខពស គម នទកទងដលករ ខចខតអវេទ មន សវតថភព។

ទមទរនវករសហរបតតបតតករ នងករអតធមត មន ចទកចតតបន រយៈេពលបងកកេណើ តមន ករពបកកណត ស ចេពះរសតែដលមនវដត រដវមនេទៀងទត ។

ករដកថយ បរសរតវដកេចញលងគ មនេពលករបញ េចញៃនទកកម ។

ករតខពស គម នទកទងដលករ ខចខតអវេទ។

េធវើេ យអនចតតចេពះបរស មន ចទកចតតបន េរពះទកកមមយចននបនបេញច ញ ងពមន ករបញេចញេមលះ ។

ករេរគ វ បពងយង កតបពងយង �១.០១ ជអចៃរនតយ គម នបះ

ពលលកខណៈេភទេទ។

រតវករករវះកតតច ច ចតេឡើងវញបន បែនតមនទទលបនេជគជយជទេទេទ ។

ៃដសបន កតៃដសបន �០.០១ ជអចៃរនតយ គម នបះ ពលលកខណៈេភទេទ។

រតវករករវះកតតច ច ចតេឡើងវញបន បែនតមនទទលបនេជគជយជទេទេទ ។

Hysterectomy ករកតេចញសបននងអែវទងរសង ០ ជអចៃរនតយ រតវករករវះកតធ ។

6-1

ជពក 6

ភពចរមះៃនមរកប Variety of Microbes

េសចកតេផតើម រគបភវរសទងអសេនជវញេយើងរតវបនបេងកើតេឡើងពេកសក។ េកសក គជ ឯក តចបផតរបសភវរស។ េកសកមនសកមមភពជេរចើន ដចជសកមមភពទកទងេទនងករលត ស នងករបនតពជ។ េលើសពេនះេទៀត ធតបងករបសេកសក ( ធតេកសក ) កមនមខងរេ យែឡកេរៀងៗខលនរបស ែដរ េដើមបេ យសកមមភពខងេលើ(ករលត ស នងករបនតពជ) របរពតតេទបន។ េទះបមនរបេភទេកសកខសៗគន កេ យ កមនភន សេកសកដចគន ែដរគភន សសតបលសែដលជរបងែបងែចកធតខងកនងេកសកពមជឈ ឋ នជវញរបស ។ ភន សសតបល ស គជភន សេសតើងនងមនរងមេទ។ េ យភន សសតបល សមន ចផតលនវភពរងមដលេកសក េទើបេកសកមយចនន ដចជេកសករកខជត នង មរក រពងគកយ ( ភវរសែដលមន ចេមើលេឃើញេ យែភនកទេទបន ) រតវបនពរងងេ យភន សមយរសទបបែនថមេទៀត គភន សេរគង ។ ភន សេរគង គជអនកជយករពរភន សសតបល ស នងផតល ភពរងមដលេកសក។ េកសករតវបនែបងែចកជពររកមធៗ េទ មទរងរបស គេកសករបករយត(Procaryotes) នងេកសកអករយត (Eucaryotes) ។ េកសកអករយតមនភន សៃណវ យ ពទធជវញសភរៈេសេនទចរបស ។ ចែនកឯេកសករបករយតពមនភន សៃណវ យពទធជវញសភរៈេសេនទចរបស េទ ។ សភរៈេសេនទចរបសេកសករបករយកសថតេនកនងតបនមយ េ ថ នយេកលអអត (Nucleoid) ។ េកសករបករយតមនលកខណៈងយជងេកសកអករយត េរពះ ពសវមនធតេកសកេរចើនដចេកសកអករយតេទ។ ភវរសឯកេកសក ដចជពពកបកេតរ គជេកសក របករយត។ េរកពេនះគជេកសកអករយត ែដលែចកេចញជបនរជជៈ គរជជៈរបទសត រជជៈផ ត រជជៈរកខជត នងរជជៈសតវ។ ដេចនះបកទងរជជៈរបករយតមយេទៀត គមនរបរជជៈ។

6-2

វរស (Viruses)

េគលបណង ( Objectives ) � គ លវរសជអវ � គ លពទហ នងរប ងរបសវរស � គ លពសមសធត នងទរងរបសវរស �េចះពរេបៀបចែណកថន កវរស េសចកតេផតើម ( Introduction ) អនករបែហលជធល បនយយថ“ ខញដចជមនរសលខលនេ ះ របកដជមនវរសេហើយ”េនេពលែដលអនកឮដេចនះ អនក ចថ វរសគជជង ។ មពតមនែមនេទ េទះបជកនងករណេនះ ជអនកបងកេ យមនជងកេ យ។ វរសគជភគលអត ែដលមនជវត នងមនលកខណៈខសៗគន ។ គម នៃណវ យ គម នសតបល ស នងគម នភន សេកសកេទ។ បែនត មនសភរៈេសេនទច នងរបេតអន។ ចេធវើករបនតពជបនែតេនេពលែដល សថតេនខងកនងេកសកមនជវតរបសភវរសដៃទេទៀតបេ ណ ះ។ វរសរតវបនេគ គ លថ ជភន កងរបងកជងដលភវរសេផ ងេទៀតជេរចើន ។ ខលះបងកជងដលរកខជត ខលះេទៀតបងកជងដលសតវ នងវរសបកេតរយ វ ស (Bacteriophages) បងកជងដលបកេតរ។ I-របកគេហើញវរស ( The discovery of viruses ) អនកវទយ រសតបនសក េ យេរបើរយៈេពលយងយរ អពជងទង យែដលបងកេឡើងេ យវរស មនេពល គ លវរសជអវេនះ ។ េនឆន 1796 េ កបណឌ ត Edward Jenner បនដងថគត ចករពរមនស មនេ យេកើតជងអតធបន េ យ ក រធតមយងេទេលើ ន មរមសៃនៃដរបសមនស មន កេទៀត ( រធត វេនះយកមកពពងែបករបសមនស មន កែដលេកើតជងេនះ)។ បនមយសតវត េរកយមក Louis Pasteurបនរកេឃើញថ គត ចបញជ នេ គឆកតពសតវមយេទសតវមយេទៀតបន។ របសនេបើគតយក រធត វមយងពខរកបលរខរឆអងខនងរបសសតវឆកតមយ េទចកេ យសតវមយេទៀតែដលមនឆកត ( សតវជ ) សតវេនះនងេទជឆកតែដរ។ ទង Jenner ទង Pasteur មនបនដងេទថជងទងេនះបងកេឡើងេ យវរសេទ។ េនចងទសវត 1800 អនកជវវទយជនជតហឡងមន ក េឈម ះ Martinus Beijerink បនសក ពជងមយរបសថន ជក គជងេនះេឈម ះថ ម អចថន ជក។ពកយ “ម អច”(mosaic) គនយយសេ

6-3

េទេលើ ល ក ន មពណេលឿង នងពណៃបតងរ លេនេលើសលកថន មនជង ែដលបងកេ យ វរស (េមើលរបទ 76 )។ Beijerink ចេធវើថន ជកែដលគម នជងេ យេទជមនជងបន េ យរតដសសលកថន ជកេនះ េហើយ រធត វែដលបនមកពថន ជកែដលមនជងបនចល មកែនលង រតដសេនះ។ គតបនដងថ រធត វេនះគម នបកេតរេទ ពេរពះ មនជបតរងេ ះ េន េពលែដលគតេរចះ ។ បននយថ របសនេបើមនបកេតរ តរងរបសគត ចរតង បន ។ Beijerink េជឿជកថ របកដជមនអវេផ ងេទៀតេហើយែដលបងកេ យមនជងេនះ ។ េនកនង ករេបះពមពផ យរបសគតមយ េនឆន 1898 គតបនេ ភន កងរចលងជងេនះថ វរស ។ វរសគជពកយ ង មននយថ

រធត វពល ( poisonous fluid )។

Mosaic virus affected tobacco leaf េនឆន 1935 វរសរតវបនេគបែបកេចញជេលើកដបង ។ បណឌ ត Wendell Stanley បនរចបចយកទក រធត វេចញពទកថន ជកែដលមនជង ទងនជងមយេ ន (មយេ នគជ ទងនសលកថន ជក )។ពកនង រធត វេនះ គតបនទទលនវ រធតរកមមយង ែដលមនលកខណៈ ដចមជលរបែហលជមយ ល បេរពពញ ។ គតបនរក ទក រធតេនះេនកនងដប េហើយគត សេងកតេឃើញថ រធតេនះ កដចជគម នលកខណៈខសគន ពធតគមែដលកករកម នង កដចជគម នជវតេឡើយ ។ េលើសពេនះេទៀត េនេពលែដលេគយក រធតេនះេទ យជមយទក េហើយយកេទរតដសេលើសលកថន ជកែដលគម នជង សលកថន ជកេនះកមនជងម អច ។ េនះជ រេបៀបមយែដលេធវើេ យ រធតរកមមនជវតេឡើង ។ េ យករសក េទេលើវរសេនះ េ ក Stanley បនទទលរងវ ននែបលែផនកគមជមយេ ក John Northrup កនងឆន 1946។

6-4

II- ទហ នងរប ង ( Size and Shape ) េហតផលមយែដលេធវើេ យេគមនងយរកេឃើញវរស គ មនមឌតចេពក រហតដលេគម

ចេមើលេឃើញ េ យមរកទស នេរបើពនលធមម បន ។ ចេពះេហតផលេនះកមនករវវតតដសខនបផតមយេនកនងករសក អពវរស គករបេងកើតមរកទស នេអឡចរតនច។ទបផតអនកវទយ រសតក

ចេមើលេឃើញវរសបន។ វរសមនរប ងខសៗគន ជេរចើន ។ វរស ងែសវរមនអងកតផចតរបែហលព 15 n.m េទ 200 n.m ( 1n.m = 10-6 m.m ) ។ វរសម អចថន ជកមន ងដបង េហើយមនរបែវងរបែហល 200 n.m

របទ 76 A variety of virus shapes: (a) Naked e.g. adenovirus, (b) Enveloped e.g. herpes virus, (c) Helical e.g. tobacco mosaic virus, (d) Enveloped helix e.g. flu virus, (e) Bullet shaped e.g. rabies virus

6-5

នងមនអងកតផចត 15 n.m ។ ជទេទវរសមនទហតចជងបកេតរ។ ដេចនះវរសមនទហតចជងេកសករបសភវរសេផ ងៗេទៀត។ III- សមសធត នងទរង ( Composition and Structure ) វរសនមយៗ មនសភរៈេសេនទចផទ លរបស ែដលពទធជវញេ យភន សរបេតអន។សភរៈេសេនទច ចជមេលគល ADN រ ARN។ វរសពមនធតទងពរ ( ADN នង ARN) េនះរមគន េទែដលផទយពេកសកភគេរចើនេផ ងេទៀត ែដលមនទង ADN ទង ARN។មេលគល សតនយេកលអចមន ងជែខ រតង រ ងជរងវងមល េហើយ ចជរច កេទវ រ រច កេទល ។វរសែដលតចជងេគបផត មនែសនែត 2-3 បេ ណ ះ េនេលើមេលគល ADN រ ARNរបស ។វរសធៗ មនែសនរហតដល បរយ។ សភរៈេសេនទចសថតេនចក ត ល េហើយពទធជវញេ យភន សរបេតអនែដលភន សេនះេថ កបសត ( Capsid) ។ កបសតេកើតេឡើងពឯក រងរបេតអន េ ថ កបសែមរ(Capsomere )។ កបសែមរតេរៀបគន មរេបៀបមយរសេដៀងគន េទនងករតេរៀបឥដឋេធវើជញជ ងដេចនះែដរ ។ ទរងទេទបផតរបសវរស គ អក ែអត ( Icosahedron )។ អក ែអត គជទរងែដលេកើតេឡើងពមខរតេកណ20( េមើលរបទ 76a,b )។ ឯក របេតអនភជ បគន េទវញេទមកបេងកើតបនជទរងមយ ែដលមន ងមលដចជបល ។ វរសែដលមនទរងអក ែអត រមមន ៖វរសែដលបងកជងសវតៃដេជើង ជងអត វ យ ជងផត យ ។ ទរងេផ ងេទៀត មន ង េអលស(រេងវលគថខយង )។ ចេពះវរសែដលមនទរងេអលសេនះ ឯក រងរបេតអនរបស តេរៀបគន ជ រច ក ងេសព រេមើលេទដចជអងគញែខ ពរ រ អងគញែខ េគដេចនះែដរ។ វរសម អចថន ជកមន ទរងេអលសេហើយមន ងដបង (េមើលរបទ76c,d)។ របេតអនជធតបងកេរចើនជងេគបផត ៃនវរស ។ ឧទហរណ ៖ ភន សរបេតអនមន 95% ៃនទងនរបសម អចថន ជកឯ 5%េទៀត គជ ARN។ ភន សរបេតអនេនះមននទករពរ សតនយេកលអចរបសវរសទបទលនង រធតែដល ចបែបក ADN រ ARNបន។ IV- ចែណកថន កវរស ( Classification of Viruses ) វរសមនរតវបនេគ កចលេទកនងរបពនធចែណកថន កៃនរជជៈទងរបេទ (រជជៈសតវ រជជៈ រកខជត រជជៈផ ត រជជៈរបទសត នងរជជៈមេន ) ពេរពះ ពមនលកខណៈជេរចើនែដលបងហ ញថជ ភវរស ។

បចចបបននេនះ អនកជវវទយបនេរបើរបពនធចែណកថន ករបសវរសេទ មសមសធតនងទរងរបស ។ េយង មរបពនធេនះ វរសរតវបនែបងែចកជពររកមសខនៗេទ ម សតនយេកលអចែដល មន ( ADN រ ARN ) ។ បនទ បមកវរស ADN រ ARN េនះ រតវបនេគែចកេទជចែនកថន ករងបនតេទៀតេទ ម ងរបស គអក ែអតេអលស រេទ មទរងែដលមនលកខណៈ ញញ ជងេនះ

6-6

េទៀត។ វរសេនរតវបនែបងែចកេទ មទហរបស េទៀត។ ឧទហរណៈ េនកនងរបពនធចែណកថន កវ រសម អចថន ជក គជវរស ARN មនទរងជេអលស នងមនទហធ វរសែអេបស (Herpes) គជវរសADN មនទរងអក ែអត មនទហធ។ វរសែអេបស គជវរសែដលប ត ល េ យេកើតដេប

មបបរមត រដេបរកពះ ចេពះមនស ។ វរសែដលបងកជងរកចកេជើង នងមតរបសសតវពហនៈនងវរសែដលបងកជងដលមនស ខលះេទៀតគជវរសARN មនទរងអក ែអត នងមនទហតចែដលេគេ ថ វរស picorna ។ Picorna មកពពកយ picoមននយថ “តច” នង RNA ។ V- បកេតរយ វ ស ( Bacteriophages ) វរសែដលបងកជងដលបកេតរ េ ថបកេតរយ វ ស រ វ ស (phages)។ ពកយថ បកេតរយ វស ◌ មននយថ ◌ អនកសបកេតរ ◌ េហើយពកយេនះរតវបន កេ យអនកវទយ រសត ប ងមន ក។ វរសរបេភទេនះរតវបនេគរកេឃើញេនកនងទកលទកសអយ ( េមើលរប ភពទ 77)។

បកេតរ

( Bacteria ) េគលបណង � គ លពរប ងសខនៗរបសបកេតរ � គ លរបេភទបកេតរមយចនន �ដងថ បកេតរសថតេនកនងរជជៈអវ េសចកតេផតើម បកេតររសេនរគបទកែនលងទងអស គេនកនងខយល កនងទក កនងដ កនង រ នងេនកនង

រពងគកយរបសភវរស។ ចរសេនកៃនលងែដលភវរសដៃទមន ចរស េនបន ដចជេនកែនលងរតជក ៃនតបន កទច - តបនអង កតច នងេនកនងទកែដលមន កេ រហតដលជតពះ។ រសេនេលើកពលភន នងបតម សមរទ។ កនងទកបងមយដណក ច មនបកេតរជង 50

របទ 77 បកេតរយ វ ស

6-7

ន។ កនងដមយ ល បេរពពញ ចមនបកេតរជេរចើនពន ន។ សមប ែតកនងខលនេយើងកមនបកេតររសេន បពន នែដរ។ បកេតរ គជរបករយតែដលរតវបនេគ កេទកនងរជជៈមេន (Kingdom Monera)។ មេន គជឯកេកសករបករយតែដលមនមយចននរសេនជកឡន ។ រសេនជកឡនមន នយថរសេនជរកម រ រសេនផតគន ។ I- រប ង បកេតរមនរប ងសខនៗប គ ៖

1. �េកសក ងែសវរ េ ថ ខកខស ( coccus)↓ពហវចនៈ ខកស (cocci)។ (របទ 79.a ) កល េកសកេនជបគន ពរៗ រេនជបគន ជរច កខលៗេ ថ ឌបលខកខស(Diplococcus) (របទ 78 ) កល េកសកេនជបគន ជរច ក េ ថ េរសបថខកខស (Streptococcus) កល េកសកេនជបគន ងជកេរ េ ថ េតរ ត ( Tetrad )។ (របទ 78 ) កល េកសកេនជបគន ងជចេងក ម េ ថ ត ហវឡខកខស ( Staphylococcus ) ។ (របទ 78 ) កល េកសកេនជបគន 8 ជ ងគប េ ថ អកេថត ( Octet ) ។ (របទ 78 )

2. កល េកសកមន ងដបង េ ថ េបសលស ( Bacillus) → ពហវចនៈ េបសល (Bacilli ) ។ (របទ 79.b )

កល េកសកេនជបគន ជគ េ ថ ឌបលេបសលស (Diplobacillus )។ (របទ 78 ) កល េកសកេនជបគន ចងទលនងចង េ ថ េរសបថេបសលស (streptobacillus) (របទ 78 ) កល េកសកមន ងដចជសញញ េកប ស េ ថ វរបអ ( Vibrio ) ។ (របទ 78 )

3. េកសក ងេសព រេ ថ េសព រលម (Sprillum)↓ពហវចនៈ េសព រលរ (Sprilla )។ (របទ 79.c)

6-8

របទ 78 ៈងរបសេកសក នងករតេរៀបរបស

របទ 79 ៖ ងរបសបកេតរ (a) ខកស

6-9

III- ទហ ជទេទបកេតរមនទហធជងវរស បែនតតចជងពពកឯេកសកអករយត។ ឯក រងវ សេរបើស ប សបកេតរគមរកង ( micron )។ បកេតរ ងែសវរមនអងកតផចត 1μ។ Streptococci នង Staphylococci មនអងកតផចតចបព 0,75 េទ 1.25μ ។ បកេតរ ងដបង ដចជ Escherichia coli ( E. coli ) មនទទងព 0.5 េទ 1μ នងបេ ត យព 2 េទ 3μ។ ចេនជបជសៃសែវងរបែហលជ 500μ។ បកេតរ ងេសព រ មនទទង 0.5 េទ 1μ នងរបែវងបេ ត យែរបរបល។

(b) េបសល

(c) េសព រ

6-10

របទ 80 ៖ Other Bacteria. (a) Actinomycetes naeslundii (b) Mycoplasma (c) Simonsiella muelleri (d) Stella

6-11

រជជៈរបទសត ( Kingdom Protista )

េគលបណង � គ លពរបេភទទង យរបសរបទសត � គ លព ខទងអសរបសរបតសែអ � គ លពរបេភទ យមយចននែដលមនេនកនងធមមជត េសចកតេផតើម របសនេបើអនកសេងកតេមើលទកមយតណក មរយៈមរកទស ន េនះអនកនងេឃើញភវៈមនជវត ជេរចើន។ ភគេរចើនៃនភវៈមនជវតទងេនះ គជរបទសត។ របទសតគជេកសកអករយត ែដលភគេរចើនគជភវរសឯេកសក។ េគែចក េចញជ បរបេភទ េទ មរបេភទចណ រ នងលកខណៈេផ ងេទៀតរបស គ របតសែអ យ នង ផ ត (Slime mold and Water mold )។ I- របតសែអ របតសែអ គជរបទសតែដលមនលកខណៈដចជសតវ។ ជភវរសឯេកសកមនចលន។ រសេនកនងទក ប កនងទកសមរទ នងេនកែនលងដេសើម។ ខលះរសេនជប សតកនងខលនភវរស េផងៗ ដចជដងកវ កណត ប មនស នងខលះរសេនកនងជលករកខជត។ របេភទរបទសតមយចនន បនបងកជងដលមនស សតវ ែដលកែនលងបងកជងេនះ េរចើនែតេនកនងេពះេវៀនតចមយចននេទៀត មនបងកជងដលធមលេទ បែនតផលរបេយជនេទវញេទមក។ របតសែអ រតវបនេគែចកេចញជបន ខេទៀត ចលនប សទ នងទរងរបស ៖ 1- ខមនេជើងបេញឆ ត (Sarcodina) ភវរសកនង ខេនះេធវើចលនេ យករពនលតៃនសតបល សរបស ។ ែផនកពនលត រ ែផនកលយៃនសតបល សេនះ េ ថេជើងបេញឆ ត (Pseudopodia) ។ ឧទហរណ: មប (amoeba)

6-12

របទ 81 : Amoeba proteus គជរបតសែអរ ែដលប សទេ យករបេងកើត Pseudopodia ។ 2- ខមនេ ម Ciliopora ភវរសកនង ខេនះ េធវើចលនេ យេ មរបស ។ មនេ ម ( cilia ) យងេរចើន ដះពទធជវញភន សខងេរក (ភន សខងេរកេ ថ pellicle ) ។ ឧទហរណ :ប េមស (Paramecium)

របទ 82 :ទរងសខនៗរបស Paramecium caudatum ។

3- ខមនផល ែសល Mastigophora ភវរសកនង ខេនះេធវើចលនប សទេ យផល ែសលរបស ។ ផល ែសល គជ ទរងែដលមន ងជសៃសឆម រ ែដលេធវើចលនេនេពលប សទ។ Matigophora មយ ចននជភន កងរបងកជង

6-13

ឯមយចននេទៀតរសេនជរេបៀបសហរបណ ដចជកនងករណែដល រសេនជមយកេណត រជេដើមបនបេញច ញអងសមមយងេដើមបជយរ យជតែសលយឡស េនេពលែដលកេណត រសេឈើ។

ឧទហរណ:Trypanosome

របទ 83 : ទរងរបស Trypanosome ។ 4- ខសបរសែអ (Sporozoa)

ភវរសកនង ខេនះឥតេធវើចលនេទ ជប សត។ វដតជវតរបស ទកទងេទ នងករបេងកើតសប ។ សបរសែអែដលប សតមនស ខល ងបផតេនះគ Plasmodium vivax។ ជភន កងរបងកជងរគនចញមយង។ េនេពលែដលមនស េនះ រតវមសខ ក ចលេទេធវើសកមមភពកនងឈម ។ ( េមើលរបទ 84 )

6-14

របទ 84 វៈដតជវតរបស Plasmodium ( ប សតបងកជងរគនចញ ) II- យ (Algae ) យគជភវរសកនងទក បែនតមយចននរសេនេលើេគក នងេនេលើសបកេឈើ ែដល េធវើរសមសេយគដចរកខជតេលើេគកែដរ ។ រតវបនេគ កេឈម ះេទ មរបេភទៃនជតពណ របស ដចជ យរកហម យេ ន ត យៃបតង នង យ រកហម-េ ន តជេដើម។

យទងអសមនកលរ ភល បែនត ក ចមនជតពណេផ ងេទៀតែដរ ែដលេធវើេ យេយើងមន ចេមើលេឃើញពណកលរ ភលបន។ មន យតចៗជេរចើនែដលមនលកខណៈ អែណត តេលើៃផទម សមរទ នងៃផទបង នន។

យទងេនះេ ថ ហវតបលងតង ( Phytoplankton ) ជ រដសខនស ប សតវសមរទ នងសតវទក បជេរចើន។

ហវតបលងតងមនតនទសខនេផ ងេទៀត ដចជករេធវើរសមសេយគែដលផតលនវអកសែសន

6-15

យងេរចើនមកកនងបរយកស។ យរតវបនេធវើចែណកថន ក េទ មទរងជតពណរបស នងលកខណៈមយចននេទៀត ដចជសមសធតរបសភន សេរគងផល ែសល នងរបេភទ រែដល សតក ។ ខងេរកមេនះជរបេភទ យមយចនន ៖ 1- យៃបតង ( Green algae ) ជភវរសែដលមនទងឯេកសក ទងពហេកសក។ រសេនកនងទក ប នងមនពណៃបតង។ រែដល សតកគសថតេរកមទរងជ មដង ( Starch ) ។ ឧទហរណៈ េសព រ េហ (Spirogyra ) កល មដម ស ( Chlamydomonas )

របទ 85 យៃបតងពររបេភទ ( េឆវង ) កល មដម ស ( ត ) េសព រ េហ 2- យេ ន ត ( Brown algae ) ភគេរចើនជភវរសពហេកសក រសេនកនងម សមរទ ។ យេ ន តមន ជតកលរ ភល បែនតរតវបនពទធជតេ យជតពណេ ន ត េ ថ fucoxamthin ។ យេ ន តេកើតេឡើងពែផនកែដលជបេននងដ រថម េ ថ holdfast នងមនទរងជេដើមេ ថ stipe នងទរងជសលកេ ថ blade ។ ឧទហរណៈ Sagassum, Fucus

6-16

3- យរកហម ( Red algae ) យរកហមមយចននជភវរសឯកេកសក បែនតភគេរចើនជភវរសពហ េកសក ខលះមន ងសែបត ឯខលះេទៀត ងជសៃស ។ ជទេទ រសេនកនងទក សមរទ បែនតកមនរសេនកនងទក បែដរ។ភន សេរគងរបស មនផទកែសលយឡស។ កមនផទកផងែដរនវបល ករតយងេរចើនេនែផនកខងេរករបសភន សេរគង ។ បល ករតទងេនះគជរបភពៃន គ ( agar )នង carrageenans។ គ រតវបនេគេរបើេដើមបបណត ះមរក រពងគកយកនងមនទរពេ ធននងេធវើចហយ ។ carrageenansរតវបនេគេរបើេដើមបេធវើេ យ រជេរចើនេ យេឡើងខប ដចជ រែដលេធវើពទកេ ះេគជេដើម ។ យរកហមមយរកមេឈម ះ coralline បេញច ញជតកលសយមកប តជវញេកសករបស េហើយបេងកើតជ លយងរង ( stiff thalli ) ។ គ coralline េនះេហើយែដលជអនកបេងកើតផក ថមេនះ។

របទ 86 ◌ៈ យេ ន ត

6-17

4- យេ ន ត-រកហម ( Golden-brown algae ) យេ ន តរកហមេសទើរែតទងអសគជពក ដយតម(Diatoms) ។ ភគេរចើនជភវរសឯកេកសក បែនតមយចននរសេនជកឡន ( រសេនជរកម ) ។ ជ ហវតបលងតងែដលមនេរចើនជងេគបងអស េហើយក ចរសេនេលើថម េលើេដើមេឈើ នង យេផ ងៗេទៀតផងេរកពរបេភទែដលរសេនកនងទក ។ ដយតមមនកលរ ភល នង fucoxanthin ។ ភន សេរគងរបស មនជតសលស (silica) ែដលជធតបងកដ សខនរបសែកវ (glass)។ ដយតមមន ងខសៗគន ជេរចើន ( េមើលរបទ 88 )។

របទ 87 ៖ យរកហម

របទ 88 ៖ ង នងទហ េផ ងៗរបសដយតម

6-18

5- Dinoflagellates Dinoflagellates ជភវរសឯកេកសក។ មនផល ែសលពរស បប សទ។ េកសករបសរបេភទមយចននមន ងរមន ឯេកសកេផ ងេទៀតមន ងចែឡកៗ។ Noctiluca ជ Dinoflagellates ែដលបេញច ញពនល ។ របសនេបើអនកលកៃដចល េទកនងទកែដលមន Noctiluca ៃដរបសអនកនងេឡើង េទជមនពណៃបតង រេខៀវ េសលក េ យ រឥទធពលៃនពនលរបស ។ Dinoflagellatesមយចននេទៀត ដចជ Gonyaulaxបេងកើតជតពលចេពះរបពនធរប ទ ( nerve toxin ) ។ េនេពល ែដល Gonyaulaxេនផតគន េរចើនេគេ ថជេនរកហម (red tide) ែដល ចមន របែវងេរចើនគឡែមរត។ ពក បនបេញច ញ រធតពលេទកនងទកេនះ ែដលេធវើេ យរតងប េហើយរបសនេបើមនសបរេភគពពកសបបសតវសមរទែដលស Gonyaulax ប ត លេ យេកើតជងកេរ ើកមនបន (paralysis) ។

6- អែគលន ( Euglena ) អែគលន គជភវរសទក ប មនលកខណៈដចសតវផញង ដចរកខជតផង ។ លកខណៈដចសតវ គ ចេធវើបន េហើយភន សេរគងរបស មនលកខណៈរស ។ មនផល ែសលពរ មយែវង មយខល។ឯលកខណៈដចរកខជត គ មនកលរ បល ស មនធមលពនល (Photoreceptor ) ែដលសថតេនគលផល ែសល ធមលេនះេធវើេ យអែគលន ដងពទសៃនពនល។ េនេពលែដល រតវនងពនល រសមសេយគកចបេផតើមែដរ ។ សតកកបនអរ តេរកមទរងជ មដង ។ (េមើលរបភពទ 90 )

របទ 89 ៖ Dinoflagellate បេញច ញពនល

6-19

III- ផ តSlime mold នងផ ត water mold ផ តទងពររបេភទេនះ មនលកខណៈជផ តេរពះរសេនេលើ រធតសរ ងគងបៗ នងបេងកើត សប។ សពវៃថងេនះេគគតថ មនលកខណៈដច មបជជងផ ត។ 1- ផ ត Slime mold ផ តេនះរសេនេលើគលេឈើពកៗ រកេនកែនលងែដល រធតសរ ងគរលយេហើយេសើម។ ផ ត Myxomycetes េរចើនែតដះេនេលើពនកេ ម រលយ េហើយមនទរង ជកឡន ( េមើលរបទ 91 )។

របទ 91 ៖ ផ ត Slime mold េនេពលែដលែសលផ តសថតេនកនងដ កកលស រដច មប េនះមសទងមល របសេកសក េគេ ថបល សមត ។ បល សមតគជមសសតបល ស ែដលមនៃណវ យេរចើន ។ បល សមត គ

របទ 90 កយវភគវទយរបសអែគលន

6-20

ពទធជវញេ យភន សេកសក។ េនេពលែដល សថតេនកនងដ កកលដច មប រេនេលើ ដកនងៃរព រសេនេលើសលកេឈើងប េលើគលេឈើពក។ េនេពល រ បនេលបបកេតរេមដែប នងកេទច រធតសរ ងគេផ ងៗ េហើយបនទ បមក កនរ យេនកនង គយអល រ ( food vacuoles )របស ។ បល សមតជទេទមនពណេលឿង រ ស បែនតក ចមនពណៃបតង រកហម ទករកច េ ន ត

វ យ រេខៀវែដរ េទ មរបេភទរបស ។ 2-ផ ត Water Mold ផ តេនះបនតពជយងរហសនងបេងកើតបនជអវហវសរៃសេរចើន។ អវហវទងេនះជេដើម េហតៃនដណះផ តែដលេយើងែតងេឃើញេនេលើរតងប ឬសតវនងរកខជតងបេនកនងទក ។

របទ 92 ៖ ផ ត Water Mold ផ ត

( Fungi ) េគលបណង � គ លពលកខណៈរបសផ ត � គ លពទរងរបសផ ត � គ លពរបេភទផ តមយចនន � ដងពគណសមបតត នងគណវបតតរបសផ ត េសចកតេផតើម ជេរចើនឆន កនលងមកេហើយែដលអនកវទយ រសតបនចតទកផ តថជរកខជត។ ផ តមន ភន សេរគងែដលជចនចខសគន យងសខនរ ងរកខជត នងសតវ ។ បែនតផ តគម នកលរ ភលេទ ដេចនះេហើយេទើប មន ចសេយគ របនេ យខលនឯងេទ ។ បែនត រសបយក រែដល មនរ បកនងធមមជត។ ភន សេរគងរបស េកើតពជត គទន (គទនគជ រធតែដលេគជប របទះេនកនង

6-21

េរគងឆអងខងេរករបសសតវមយចនន ដចជពពករគ ត េសជេដើម ) ។ េ យ រ មនលកខណៈែបបេនះ េទើបេគមនករពបកយងខល ងថេតើរតវ ក េទកនងរជជៈរកខជត រ រជជៈសតវ ។ ដេចនះេហើយេទើបេគសេរចចតត ក េទកនងរជជៈផទ លខលនរបស គរជជៈផ ត ( Kingdom Mycetae ) ។ I- លកខណៈរបសផ ត ( Characteristics of Fungi ) មនផ តជង 100.000 របេភទែដលលត សេនរគបទកែនលងទងអស។ ផ តបេងកើតនវ សបជេរចើនែដលមនេនកនងខយល កនងដ កនងទេនល កនងម សមរទ នងេនេលើរកខជត សតវ រពមទងមនស េទៀតផង ។ េនេពលែដលសបទងេនះបនេទជបកែនលងេសើម ដចជេនេលើ រ នងលត ស េហើយបេងកើតបននវឯកតតៈជេរចើនេនកនងរយៈេពលែតពរេទបៃថង បេ ណ ះ។ ផ តគជអនកបែបក (decomposer) យងសខនេនកនងធមមជត ពេរពះ បេញច ញអងសម េ យភន សេរគងរបស ។ អងសមទងេនះបនបែបក រធតសរ ងគែដលសថតេនជវញ ។ ផលតផលមយចននរតវបនរសបយកេ យផ តេដើមបេធវើជ រ។ មេលគលភគេរចើនៃនករ បែបកេនះ រតវបនបេញច ញេទកនងដនងកនងបរយកស េហើយែដលមយចននរតវបនេរបើេ យ រកខជត។ មរេបៀបេនះ ផ តមនតនទេនកនងករបែលងេឡើងវញ ( recycling ) នវ រធត របសសតវ នងរកខជតែដលងប។ ភវរសែដលចញច មជវតេ យ រែដលងបរ ប េ ថ របភត (saprophytes) ។ ទនទមគន នងលកខណៈជអនកបែបកដមនតៃល កមនលកខណៈមនលអខលះែដរ។ េធវើេ យ ថន

បែសបក (leather) េឈើ សេលៀកបពក ចណ រ នងផលតផលេផ ងេទៀតខច ។ ផ តបនេធវើេ យរបសទងអសេនះខចេ យ រអងសមរបស ។ ផ តមនលកខណៈបផល ញខល ង េនតបនរតពចេ យ រ កសធតេកត េហើយេសើម ែដលជលកខខណឌ របកប ស បករលត សរបស ។ មនស េយើង ក រេទកនងមសនរតជក (កល េស) េដើមបបនថយករលត ស របសផ ត។ មនផ ត បពនែដលរសេនជប សតេលើរកខជត នងសតវ។ ប សត គជភវរស ែដលរសបយកចណ

រពអនកដៃទ។ ផ តខលះបងកេ យេកើតែរសង ខលះេធវើេ យេកើតហត ខលះបងក ជងេសើែសបកេលើេជើងអនកអតតពលកមម នងជងឆលងដលមនស មយចននេផ ងេទៀត។ ផ តមយចននេទៀត រតវបនមនស យកមកេធវើជ រ នងេភសជជៈជេរចើនសតវត មក េហើយ។ គផ តរបេភទេមដែប ែដលេធវើេ យេម នបងេឡើង នងេធវើេ យែផលទពងបយជរេឡើង េទជរ ។ ផ តរតវបនេគេរបើេដើមបេធវើផលតផលមយចននេផ ងេទៀត ដចជរបម (cheese) នងេធវើថន អងទបយទច ដចជ penicillin ជេដើម ។ េលើសពេនះេទៀតផ តខលះរតវបនេគយកមក េធវើជមហបផទ លែតមតង ដចជ ផ តេចក ផ តចេបើង ផ តរតេចៀកកណត រជេដើម។

6-22

II- ទរងរបសផ ត ( The structure of fungi ) ផ តគម នរស េដើម នងសលកេទ។ ផ តភគេរចើនេកើតេឡើងពទរងែដលមន ងបពងេ ថ អហវ ( hyphae ) ែដលមនផទកសតបល ស នងៃណវ យ។ ផ តខលះមនទរង ជេដើម ែដល រមមនេជើង(stalk) បនទះក (gills) នងមក (cap)

របទ 93 ទរងរបសផ ត III- របេភទៃនផ ត ( types of fungi ) 1- ផ ត Mold ផ តMoldជធមម លត សេនេលើនបងែដលទកេចលេហើយមនលកខណៈេសើម។ មន ងជសរៃសៗ េហើយបនបេងកើតនវអហវេនេលើ នងចកចលេទកនងនបង រពមទងបនបេញច ញអងសមេដើមបបែបក រេនះ។ ទក រ នង រធតែរ រតវបនរសប មរយៈអហវេនះ ។ អហវរបសកឡនផ ត ែដលបន លត សេទជសរៃសឆម រៗ របទករបទងគន ជមសមយ េ ថមេសលយម។េនកនងឧស ហកមមផ តmoldមយចននរតវបនេគេរបើេដើមបេធវើរបមcheeseនងថន penicillin។ េនកនងធមមជត បនបែលងរកខជតនងសតវែដលងប េ យេទជ រធត េផ ងេទៀត ែដលេរបើេ យរកខជតនងសតវវញ។

6-23

របទ 94 ៖រប ងរបស mold 2- េមដែប ( Yeast ) េមដែបពមនអហវេទ បែនត មន ស ( asci ) ែដលផទកសប។ មនេមដែប របែហលជ 350 របេភទ។ របេភទមយចននបងកជងឆលងដលមនស នងសតវ។ ឯេមដែប របេភទេផ ងេទៀតរតវបនេគេរបើេដើមបេធវើនបង រ េបៀ នងរ ។

របទ 95 រៈប ងរបសេមតែបរ 3- ផ តMushroom ផ តMushroom េកើតពមកែដលមន ងដចជឆរតនងមនទរងជេដើម(stalk រ stipe )។ េនខងេរកមមកមនបនទះក ែដលជកែនលងបេងកើតសប។ មជឈ ឋ នែដលលអស ប កនងករលត ស គកែនលងងងត េហើយេសើម។ ក ចលត សេនទ លបនែដរ ដចជ កែនលងែដលមន រធតរលយ នងមនេភល ងយងេជគជ។ ផ តMushroomមយចនន ចហបបន ដចជរបេភទែដលដះេន មគល េចកចេបើងជេដើម។ ឯផ តមយចននេទៀត គពលមន ចហបបនេទ ដេចនះមននងហប េយើងរតវពនតយេ យបនចបស ស ជពេសសពពកផ តែដលដះេនកនងៃរព។

6-24

របទ 96 ៖ដ កកលលត ស នងែផនកទង យរបសផ ត Mushroom 4- ផ តBracket fungi ( ផ តសនទៈេលៀស ) ជទេទផ ត bracket fungi ដះេនេលើេដើមេឈើងប រេដើមេឈើចសៗ។ ែផនក សែបតរបសលយេចញពេដើមេឈើ ឯមេសលយមរបស ដះចលេទកនងសបកេឈើ ។ ផ ត Bracket fungi ច

រសេនជេរចើនឆន ។ មនរតវបនេគយកេទហបេទ។

របទ 97 រប ងរបសផ ត Bracket fungi

6-25

5- ផ ត Aspothecia ជរបេភទផ ត ែដលដះេនេលើេដើមេឈើចសៗ រងបដចផ ត Braket fungi ែដរ បែនត មនងដចែពង ររទនបចន។ ជរបេភទែដលមន ចហបបន េហើយេរចើនែតបងកជង។

របទ 98 រៈប ងរបសផ ត Aspothecia 6- ផ ត Morel រSponge mushroom ជរបេភទផ តែដលមករបស េ ព តៗ ររបេ ងៗដចជេអបង។ មនរតវបនេគយកមកហបេទ។

របទ 99 ទៈរងរបសផ ត Morel

េកសកសតវ នង េកសករកខជត ( Animal and Plant cells )

េកសកសតវ នងេកសករកខជត មនលកខណៈដចគន ជេរចើន បែនតមនលកខណៈមយ ចននខសគន ។ ចររកចណចែដលខសគន រ ងេកសកទងពរ ?

6-26

របទ 100 : េកសកសតវ

6-27

របទ 101 : េកសករកខជត ខងេរកមេនះគជចនចខសគន សខនៗរ ងេកសករបករយត នងេកសកអករយត េកសករបករយត េកសកអករយត - ភន សៃណវ យ - សភរៈេសេនទច - ទហេកសក - ចននរកមសម - េមសសម - របសម - ចែនកេកសក

គម ន មនែត ADN 0.3-2 μ.m 1 មន 70s (size+mass)

មតស

មន រកមសម ( ADN នងអសតន) 2-25 μ.m >1 គម ន 80s មតស

6-28

សណរ I- វរស 1- េហតអវបនជវរសមនករពបកេមើលជងមរក រពងគកយេផ ងៗេទៀត ? 2- េតើវរសខសពបកេតរដចេមតចខលះ ? 3- េតើវរសបងកេឡើងេ យអវខលះ ? 4- េតើវរស ចសវយដេឡើងេទវេនខងេរកធមលរបស បនែដររេទ ? 5- េតើចណចមយ កនងចេ មចណចទងរបខងេរកម ែដលេគមន កបញច លេទកនងរជជៈ? a- វរស b- បកេតរ c- យ d- រកខជត e- សតវ I- បកេតរ 1- បកេតរជអវ ? េតើ រសេនកែនលង ខលះ ? 2- េតើេកសកបកេតរខសពេកសកធមម ដចេមតចខលះ ? 3- េតើរជជៈមយ កនងចេ មរជជៈទងរបខងេរកម ែដលជភវរសឯកេកសក ? a- មេន b- របទសត c- ផ ត d- រកខជត e- សតវ 4- េតើរប ងសខនៗទងបរបសបកេតរមនអវខលះ ? 5- កររសេនជកឡនមននយដចេមតច ? I- របទសត 1- េតើហវតបលងតងមន រៈសខនអវខលះ ? 2- េតើ យមន រៈសខនអវខលះ ? 3- េតើេមដែបសថតេនកនងរជជៈអវ ? 4- ចរនយយព រៈសខនរបសផ ត ? 5- របភតជអវ ?