Upload
others
View
36
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
100 Journal of Azerbaijani Studies
ƏCNƏBİLƏRƏ AZƏRBAYCAN DİLİNİN TƏDRİSİNDƏ
OXU DƏRSLƏRİNİN TƏŞKİLİ VƏ YAZILI RABİTƏLİ
NİTQİN İNKİŞAFI
Elza İsmayılova
Xəzər Universitəsi
İngilisdillilərə Azərbaycan dillini oumlyrətmək uumlccediluumln oxu dərsləri
muumlhuumlm vasitədirOnlar oxu dərslərində ən ccedilox Azərbaycan ədəbiyyatı
nuumlmunələri Azərbaycan tarixinə Azərbaycan mədəniyyətinə aid mətn
və hekayələr ailə və məişət siyasət və s ilə tanış olurlarBu cuumlr dərs-
lərdə tələbələrin nitqi inkişaf edir luumlğət ehtiyatı zənginləşir Ona goumlrə
də oxu dərsləri səmərəli təşkil edilməli və şifahi nitqdən sonra aparıl-
malıdır
Tələbələr oxu uumlzrə aşağıdakıları bilməli və bacarmalıdırlar1
ndash Azərbaycanın tarixi və mədəniyyətinə aid mətn və hekayələri
oxumağı
ndash şeir və nəsr parccedilalarını oxumağı
ndash ailə və məişət siyasət və s aid mətnləri oxumağı
ndash dialoqlu kiccedilik mətnləri rollar uumlzrə oxumağı
ndash suallara oxu mətnlərindən istifadə etməklə şifahi şəkildə cavab
verməyi
ndash mətni ingilis dilindən Azərbaycan dilinə və əksinə şifahi tərcuuml-
mə etməyi
ndash oxunan mətnlərə suallar verməyi
ndash oxunmuş parccedilaların məzmununu nağıl etməyi
ndash kiccedilik şeirləri əzbər soumlyləməyi
ndash Azərbaycan dilinə məxsus spesifik səsləri duumlzguumln tələffuumlz et-
məyi
ndash tələffuumlz normalarına intonasiya və vurğuya riayət edərək mətn-
ləri oxumağı
ndash mətndən irəli gələn fikri muumləyyənləşdirməyi
ndash sadə qəzet və jurnal məqalələrini oxumağı
Oxu prosesi aşağıdakı ardıcıllıqla getməlidir
1Azərbaycan dili proqramı Təlim rus dilində olan məktəblərin 3-11-ci sinifləri
uumlccediluumlnAzərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi ndash B 1988 2 s54-66
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 101
101
luumlğət uumlzərində iş
mətnin oxusu a) cuumlmlə-cuumlmlə oxusu b) hissə-hissə oxusu
c) buumltoumlv oxusu
mətnə aid sualların verilməsi
mətnin nağıl edilməsi
Oxu zamanı mətnin xarakteri nəzərə alınmalıdır Dialoqlar təm-
sillər kollektiv (rollar uumlzrə) oxunmalıdır Hekayələrin mənzum parccedila-
ların tədrısındə isə tələbələrin monoloji oxusuna uumlstuumlnluumlk verilməlidir
Oxu dərslərində aşağıdakı qaydalara riayət etmək yerinə duumlşər
(1) Mətn həcmcə kiccedilik olmalıdır
(2) Oxu uumlccediluumln elə mətnlər seccedililməlidir ki orada məlum soumlzlərin
sayı ccedilox olsun tələbə onun məzmununu luumlğətsiz başa duumlşsuumln
(3) Oxu dərslərində ixtisasauyğun mətnlərdən istifadə edilmə-
lidir
(4) Mətnlər tələbənin anlaq səviyyəsinə uyğun seccedililməlidir
(5) Material cansıxıcı və maraqsız olmamalıdır Muumlasir bədii
ədəbiyyatdan tələbələrdə maraq oyadan gənclik ailə dostluq siyasət
biznes və s kimi sahələrdən goumltuumlruumllməli tələbələri maraqlandıran
bədii parccedilalardan seccedililməlidir
(6) Mətndəki yeni soumlzlər izah edilməlidir
(7) Tələbələr oxuduğu materialın məzmununu başa duumlşməli-
dirlər
(8) Oxu texnikasının inkişafı uumlccediluumln ccedilalışmalar uumlzərində iş aparıl-
malıdır
(9) İfadəli oxu məqsədilə texniki vasitələrdən istifadə edilmə-
lidir
(10) Oxunmuş material muumlzakirə obyektinə ccedilevrilə bilər
(11) Şeirlərin oxusu tələbələrin ifasında ya maqnitofon lentinə
ya da kompakt diskə (Compact Disc ndash CD) yazdırıla və aktyor oxusu
ilə muumlqayisə edilə bilər
Mətni ilk dəfə muumləllim oxumalıdır Odur ki hər bir muumləllim oumlz
nitqi uumlzərində ccedilalışmalıdır Muumləllimin noumlqsanlı tələffuumlzuuml tələbələrdə
yanlış tələffuumlz vərdişləri yarada bilərOnun nitqi goumlzəl məzmunlu və
ifadəli olmalıdır ki tələbələr ondan nuumlmunə goumltuumlrə bilsinlər Muumləlli-
min goumlzəl və təsirli danışığı aydın diksiya və rəvan tələffuumlzlə oxusu
tələbələr uumlccediluumln həmişə nuumlmunədir Hər hansı bir hekayəni şeiri ifadəli
102 Elza İsmayılova
oxumaq muumləllimdən pedaqoji ustalıq tələb edirBunun uumlccediluumln muumləllim-
də hazırlıq və qabiliyyət olmalıdır
Goumlzəl aydın və ifadəli oxunu hər muumləllim bacarmırƏgər muumləllim
mətni xuumlsusilə şeiri təsirli oxuya bilmirsə onda o tanınmış bir akt-
yorun yaxud da səlis səsi olan bir tələbənin ifasında lent yazısını dər-
sə gətirə biilər Əgər bunlar varsa muumləllimin oxusuna ehtiyac azalır
Muumləllim tələbənin mətnin məzmununu başa duumlşuumlb-duumlşmədiyini
bilmək uumlccediluumln aşağıdakıları nəzərə almalıdır
luumlğət uumlzrə iş aparmağı
oxunmuş mətndəki ayrı-ayrı ifadələrin mənasını həmccedilinin buuml-
toumlvluumlkdə onun məzmununu accedilan sual - cavab təşkil etməyi
oxunmuş mətni nağıl etdirməyi
Oxu dərslərində luumlğət uumlzrə işin əhəmiyyəti ccediloxdur Bu tələbələ-
rin qavrama prosesinin tamlığı uumlccediluumln ccedilox yaxşıdırTələbələr yeni soumlz-
lərlə tanış olduqdan sonra soumlzlərin duumlzguumln tələffuumlzuumlnə fikir verirlər
Bəzi muumləllimlər qeyd edirlər ki yeni soumlzlərin izahı oxu prosesin-
də və ondan sonra olmalıdır Mənə goumlrə yeni soumlzlər oxudan əvvəl
izah olunmalıdırƏgər tələbə soumlzuumln mənasını bilmirsə həmin mətn
uumlzərində iş aparılarkən işin səmərəliliyinə necə inanmaq olar
Ancaq bəzən elə soumlzlərə rast gəlmək olur ki onun mənası mətnin
və ya işləndiiyi cuumlmlənin məzmunundan aydın olur Belə soumlzlər oxu
prosesi zamanı izah edilməlidir
Muumləllim yeni soumlzləri həm loumlvhədə yazar həm şifahi deyər həm
də proyektorla ekrana sala bilər
Yeni soumlzlər aşağıdakı uumlsullarla oumlyrədilir
tərcuumlmə ilə
əyaniliklə
muumlqayisə yolu ilə (Bu ccedilətin soumlzlərin sinonimləri antonimləri
ilə izah yolu da adlandırılır)
Bu uumlsulların iccedilərisində məncə ən əhəmiyyətlisi tərcuumlmə uumlsulu-
durYeni soumlzləri bu uumlsulla oumlyrədərkən muumləllim yeni soumlzləri ya hərfi
tərcuumlmə edir (koumlkndash fat baxmaq ndash to look dost-friend) ya da tərcuumlməsi
muumlmkuumln olmayan soumlzlərin ingiliscə izahını verir (məsələn danışdı
alaram yazdırsan və s)
Yeni soumlzlərin ingilis dilinə tərcuumlmə edilməsi həm birbaşa məqsə-
də nail olmağa imkan yaradır həm də az vaxt aparırTəcruumlbə goumlstərir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 103
103
ki ingilis dilini yaxşı bilən Azərbaycan dili muumləllimləri bu uumlsuldan
daha ccedilox istifadə edirlər Muumləllim yeni soumlzləri əyaniliklə oumlyrətdikdə ya əşyanın oumlzuumlnuuml ya
da şəklini gətirə bilər Əgər muumləllim bacarırsa oumlzuuml də şəkil ccediləkər
Əyaniliklə oumlyrədilən yeni soumlzlər oxudan əvvəl izah olunmalıdır Ccediluumlnki
oxu prosesində əşyanın oumlzuumlnuuml modelini və ya şəklini goumlstərmək oxu-
nan mətndə tələbələrin diqqətini tamamilə yayındırar
Muumləllim yeni soumlzlərin izahında sinonim və antonimlərdən də isti-
fadə etməlidir O loumlvhədə yeni soumlzləri yazarkən onun qarşısında sino-
nim və antonimlərini də yaza bilər Sinonimi tapanda tanış soumlz tanış
olmayan soumlzlə qarşılaşdılır Məsələn
yavaş asta
uumlz sifət
guumll ccediliccedilək
gen enli
kiccedilik balaca
adam insan
mahnı nəğmə
Yeni soumlzlərin izahında antonimlərdən də istifadə olunur Muumləllim ta-
nış olan soumlzlərin qarşısında onun antonimini də yazır Məsələn
goumlzəl ccedilirkin
isti soyuq
quvvətli zəif
qalxmaq oturmaq
ağ qara
koumlk arıq
gecə guumlnduumlz
Muumləllim tələbələrə başa salır ki soumlzlərin qarşısında yazılanlar
əksmənalı soumlzlərdir Antonimlərin bu cuumlr qarşılaşması nəticəsində
tələbələr ccedilirkin soyuq zəif qara oturmaq arıq soumlzlərinin mənasını
onlara əvvəlcədən məlum olan soumlzlərin koumlməyi ilə daha tez və daha
asan yadda saxlayırlar
Mətn uumlzərində işin başlıca istiqamətlərindən biri də onun məzmu-
nunun oumlyrədilməsindən ibarətdirMəzmun uumlzərində iş tələbələrin yeni
mənimsədikləri soumlzləri daha moumlhkəmlətməyə koumlmək edən muumlhuumlm bir
104 Elza İsmayılova
vasitədir Mətnin məzmunu uumlzərində iş apararkən birinci noumlvbədə
oxu zamanı tələbələrin yadlarında qalan faktları xatırlatmaq lazımdır
Ona goumlrə də mətnə aid suallar uumlzərində iş aparılır
Mətn oxunduqdan sonra ona aid suallar verilir Bu suallar mətnin
məzmununu əhatə etməlidir Tələbələr də bir-birilərinə suallar verə
bilərlər Bir tələbə mətni oxuyar o birilər isə mətnə aid suallarr
verirlər
Mətnin məzmununu accedilan sual-cavaba aid bir nuumlmunəni nəzərdən
keccedilirək
Aylin muumləllimə
Aylin muumləllimənin otuz uumlccedil yaşı var
O Xəzər Universitetində işləyir Onun iyir-
mi yeddi tələbəsi var Tələbələrdən on beşi
oğlan on ikisi qızdır
Aylin xanım tələbələrini ccedilox sevir
Tələbələri də onu sevirlər O səbirli və
səmimi muumləllimədir Aylin xanım tələbələ-
rinə həmişə koumlmək edir
l Siz nə oumlyrəndiniz Aşağdakı suallara cavab verin
What did you learn Answer the following questions
Muumləllimənin adı nədir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Onun neccedilə tələbəsi var
Onlardan neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Aylin xanım tələbələrini sevirmi
Tələbələri də onu sevirlərmi Niyə
2 Nə goumlruumlrsuumlnuumlz Şəklə baxın və aşağıdakı suallara cavab verin
What do you see Look at the picture and answer the following ques-
tions
Neccedilə oğlan və neccedilə qız goumlruumlrsuumlnuumlz
Muumləllimə qocadır ya cavan
Muumləllimə nə edir
Tələbələr nə edirlər
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 105
105
Tələbələr dərsə hazırdırlarmı
3 Nə fikirləşirsiniz Oumlzuumlnuumlz barədə aşağıdakı suallara cavab verin
What do you think Answer the following about yourself
Tələbəsinizmi
Siz oxumağı sevirsinizmi
Siz muumləllim olmaq istərdinizmi
Əgər muumləllim olsaydınız hansı fənni seccedilərdiniz Niyə
Siz səbirli və səmimisinizmi
Evlisinizmi
Dostlarınız varmı
Əgər varsa ən yaxın dostunuz kimdir
Bu suallar tələbələrin mətnin məzmununa aid bildiklərini bir da-
ha yada salır və sistemləşdirir Eyni zamanda şifahi nitq vərdişlərinin
inkişafında xuumlsusi əhəmiyyət kəsb edir
Oxu dərslərində nağıletmədən də istifadə edilirTələbələr mətni oumlz
soumlzləri ilə danışırlar (ldquoTuumllkuuml və durnardquo rdquoAyı və şirrdquo ldquoTərs keccedililərrdquo
ldquoŞir və siccedilanrdquordquoKərpickəsən qocardquo və s)tələbələr mətni oxuduqdan
sonra onun məzmununu bildikləri kimi nağıl edirlər Bu məzmunun
tələbələr tərəfindən yaxşı mənimsənilməsinə koumlmək edir Tələbələrin
nitqi inkişaf edir onları məntiqli məzmunlu danışmağa alışdırır
Oxu mətnləri nitq fəaliyyəti uumlzrə bacarıq və vərdişlərin inkişa-
fına təkan verən potensial imkana malik optimal bir nitq modelidir
Mətn uumlzrə işi daha canlı və maraqlı qurmaq uumlccediluumln onların məzmununa
uyğun suumljetli şəkillərdən muumlxtəlif illuumlstrasiyalardan tez-tez istifadə
edilməlidir
Oxu dərslərində tələbələr mətnə aid şəkilllər də ccediləkə bilərlər
Əgər belə olarsa mətn tələbələrin hafizəsində uzun muumlddət qalar
Yaxud da hər hansı mətnə aid ccediləkilmiş filmlərdən (sənədli cizgi və s)
istifadə edilir Məsələn rdquoAzərbaycanrdquo ldquoUumlzeyir Hacıbəyovrdquo və s
mətnləri keccedilərkən sənədli filmlərdən istifadə etmək olar Tələbələr
UumlHacıbəyov haqqında sənədli filmə baxdıqda bəstəkarın həyat və
yaradıcılığı ilə hərtərəfli tanıış olurlar Eyni zamanda Azərbaycan
musiqisi onun janrları haqqında bilik əldə edirlər Mənzum parccedilaların
oxusunda şeirlərə aktyorların ifasında qulaq asırlar Həmin şeirlərə
(ldquoXəzər Universitəmrdquo rdquoAzad bir quşdumrdquo ldquoAzərbaycan Respubli-
106 Elza İsmayılova
kasının Doumlvlət himnirdquo rdquoBakırdquo və s) bəstələnmiş mahnıları dinləyirlər
Bu tələbələrdə milli musiqi mədəniyyətimizə olan marağı daha da
artırır Belə dərslər tələbələrə estetik zoumlvq aşılayır
Oxu dərslərində dərslikdə olmayan materiallardan qəzet və jur-
nal məqalələrindən də istifadə etmək olar Bunun uumlccediluumln muumləllim əv-
vəlcədən hazırlaşmalıdır O mətn ilə tanış olmalı mətnin oxusu za-
manı qarşıya ccedilıxa biləcək səhvləri aradan qaldırmaq uumlccediluumln tədbirlər duuml-
şuumlnməlidir Mətndəki yeni soumlz və ifadələri muumləyyənləşdirməli onların
tərcuumlməsini (yaxud da luumlğətin mənasını) hazırlamalıdır O oxunacaq
dialoqları şeirləri mətnləri əvvəlcədən seccedilməlidir Muumləllim ccedilalışma-
lıdır ki tələbələr muumlxtəlif qəzet və jurnal məqalələri gətirərkən seccedililən
mətn tələbələrin bilik səviyyəsinə uyğun olsun
Oxu mətnləri ingilis dilinə tərcuumlmə edilməlidirmi
İlk mərhələdə muumləllim tərcuumlmə edə bilər Sonraki mərhələlərdə
muumləllim mətni tərcuumlmə etməməlidir Yalnız mətndəki yeni soumlzlər tər-
cuumlmə edilə bilər Belə olarsa soumlz uumlzərində tələbələr oumlzləri duumlşuumlnuumlrlər
Tələbələr mətni tərcuumlmə etməklə onun məzmununu mənimsə-
məyə nail olurlarMətn ccedilətin olarsa muumləllim tələbələrə koumlmək edə
bilər Bundan sonra buumltuumln tələbələr mətnin məzmununu başa duumlşuumlrlər
Belə ki tərcuumlmə dərslərində muumlxtəlif ccedilalışmalardan istifadə et-
mək olar
ndash tələbənin biri oxuyur o birisi isə tərcuumlmə edir
ndash mətn ikilikdə oxunur uumlccediluumlncuuml tələbə isə sinxron tərcuumlmə edir
ndash tələbələr muumlxtəlif soumlz cuumlmlə və ya mətnə ingilis dilində qulaq
asıb onları Azərbaycan dilinə tərcuumlmə edirlər və ya əksinə
Muumləllim oxu zamanı tələbələrin səhvlərini nə vaxt duumlzəltməlidir
Mənim fikrimcə tələbələrin səhvlərini oxu qurtardıqdan sonra
duumlzəltmək lazımdır Bu yol daha məqsədəuyğundur Ccediluumlnki izahat və
duumlzəliş vermək oxu prosesini pozar Bəziləri qeyd edirlər ki səhvlər
yerindəcə yəni tələbəni dayandırıb duumlzəltmək lazımdır Mən bunun
əleyhinəyəmTələbənin səhvini həmin an duumlzəltməyə ccedilalışanlar onu
ccedilaşdırır əsas məqsəddən ndash mətni tam oxumaq və anlamaqdan uzaqlaş-
dırır onun muumlstəqilliyini məhdudlaşdırır Səhv oxunan soumlzləri axırda
loumlvhədə yazdırmaq təkrarən tələffuumlz etdirmək və yenidən oxutdurmaq
lazımdır Yaxud da zəif tələbə oxuyarkən guumlcluuml tələbələr onların
səhvlərini dəftərlərində qeyd edirlər Oxu qurtardıqdan sonra həmin
səhvlər muumlzakirə edilir Səhvlər duumlzəldilir və həmin soumlzləri tələbələr
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 107
107
cuumlmlələrdə işlədirlər
Oxu dərslərinin əhəmiyyəti ccediloxdur
Bu prosesdə tələbələr yalnız mətnin məzmununu oumlyrənmir
eyni zamnada onların luumlğət ehtiyatı artır soumlz birləşmələri və ifadələrin
quruluşunu yadda saxlayır yaddaşlarını zənginləşdirir və duumlzguumln
cuumlmlə qurmaq vərdişlərini inkişaf etdirirlər
Tələbələrin oxu suumlrəti artır oxu vərdişləri inkişaf edir və moumlh-
kəmlənir
Oxu dərsləri tələbələrdə oxuya maraq oyadır bu dili oumlyrənmə-
yə həvəsi artırır
Mətndəki məntiqi ardıcıllıq və bağlılıq tələbələr uumlccediluumln şifahi
nitq nuumlmunəsinə ccedilevrilir
İfadəli oxunun orfoepik cəhətdən duumlzguumlnluumlyuumlnuumln təşkil edilmə-
si tələbələrin şifahi nitqində də həmin cəhətin duumlzguumlnluumlyuumlnuuml təmin edir
Bir oxu dərsinin tədrisini nəzərinizə ccedilatdırırıq
Model
Acgoumlz it
Bir it ccedilayın uumlstuumln-
dəki koumlrpuumldən ke-
ccedilirdi Onun ağzında
suumlmuumlk var idiO
suya baxdı Orada
oumlz şəklini goumlrduuml Elə
bildi ki başqa itdir
onun da ağzında suumlmuumlk var İt suumlmuumlyuuml almaq istədi Ona goumlrə oumlzuumlnuuml
suya atdı İt oumlz ağzındakı suumlmuumlyuuml də itirdi
Muumləllim əvvəlcə şəkilləri tələbələrə paylayır Tələbələr şəkillə
tanış olduqdan sonra şəkil uumlzrə soumlhbət aparılır Arxasınca mətnin yeni
soumlzləri tərcuumlməsi ilə birlikdə proyektorla ekrana salınır yaxud loumlvhədə
yazılır
Yadda saxlayın Remember
acgoumlz-greedy suumlmuumlk ndash bone
ccedilay-river atmaq-to throw
koumlrpuuml-bridge tapmaq-to find
başqa-other itirmək-to lose
108 Elza İsmayılova
Tələbələr soumlzləri oxuyub luumlğət dəftərlərinə yazırlar Mətni muumləl-
limin oumlzuuml oxuyur (Maqnitofon lentindən ya da kompakt diskdən də
istifadə etmək olar) Oxu qurtardıqdan sonra yazılışı ilə tələffuumlzuuml
fərqlənən soumlzlər seccedililib loumlvhəyə yazılır tələffuumlzuuml də qarşısında verilir
suumlmuumlk [suumlmuumly]
almaq [almax]
orada [orda]
uumlstuumlndəki [uumlsduumlndəki]
Muumləllim bu soumlzləri tələbələrə tələffuumlz etdirirSonra tələbələrdən
biri mətni oxuyur o biri isə sinxron tərcuumlmə edir Oxu qrupdakı
tələbələr qurtarana kimi beləcə davam edir
Mətnin oxusu uumlzrə işi onun tərcuumlməsi ilə sintez şəklində aparmaq
olar Oxu ilə tərcuumlmə eyni vaxtda olmalıdır Bu uumlsuldan istifadə edil-
dikdə vaxta qənaət olunurOxu qurtardıqdan sonra mətnə aid sorğu
aparmaq olar Məsələn
İtin ağzında nə var idi
O suda nə goumlrduuml
İt oumlzuumlnuuml niyə suya atdı
O ağzındakı suumlmuumlyuuml niyə itirdi
Sual-cavabdan sonra tələbələrə bu mətnin ingilis dilində olan
variantı verilir ki tələbələr həmin mətni ingilis dilindən Azərbaycan
dilinə ccedilevirsinlər
Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tərcuumlmə-
sini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır
Bu metoddan istifadə etdikdə tələbələr mətni asanlıqla nağıl edə
bilirlər Tərcuumlmədən sonra mətn nağıl edilir və bir neccedilə tələbə mətni
hissə-hissə danışır O birisi tələbələr mətni danışanlara suallar da verə
bilərlərMətn uumlzrə şəkil də ccediləkdirmək olar Dərs beləcə sona ccedilatır
Hər bir muumləllim ingilisdillilərdə Azərbaycan dilinə şifahi şəkildə
olduğu kimi yazılı şəkildə də yiyələnmə bacarığının yaranmasını tə-
min etməlidir Ona goumlrə də muumləllim savadlı yazı vərdişlərinin aşılan-
masını diqqət mərkəzində saxlamalıdır Bu məqsədlə nitq fəaliyyətinin
yazı noumlvuumlndən də istifadə edilir Yazı təlimi oxu təlimi ilə paralel ge-
dir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 109
109
Tələbələr yazı uumlzrə aşağıdakıları bilməli və bacarmalıdırlar2
ndash oumlz adını soyadını atasının adını və ev uumlnvanını duumlzguumln yaz-
mağı
ndash oxu mətnlərindən bəzilərinin məzmununa aid bir neccedilə cuumlmlə
yazmağı
ndash ingilis dilində verilmiş cuumlmləni və ya mətni Azərbaycan dilinə
və əksinə yazılı şəkildə tərcuumlmə etməyi
ndash luumlğət materialı uumlzrə kiccedilik imla yazmağı
ndash buraxılmış hərfləri artırmaqla uumlzuumlndən koumlccediluumlrməyi
ndash intonasiyadan asılı olaraq cuumlmlənin sonunda sual nida və noumlqtə
işarəsini işlətməyi
ndash verilmiş suallara 3-4 soumlzluuml cuumlmlələrlə yazılı cavab verməyi
ndash qısa məktub yazmağı
ndash beş-altı cuumlmlə həcmində mətn tərtib etməyi
ndash dərslikdə muumlvafiq ccedilalışmaları yerinə yetirməyi
ndash kiccedilik həcmli ifadə yazmağı
ndash oumlz ailəsi haqqında bir neccedilə cuumlmlə ilə məlumat verməyi
ndash qısa tərcuumlmeyi-hal ərizə və digər qısa sənədləri yazmağı
ndash mətnin suallarına cavab yazmağı
ndash kiccedilik həcmli inşa yazmağı və s
Yazılı nitqin inkişafı zamanı tələbələrin Azərbaycan dilinə aid
bilik və bacarıqlarını da yoxlamaq lazım gəlir Bu iş prosesində muumləl-
lim şifahi nitq vərdişlərinə təkan verən muumlxtəlif yazı noumlvlərindən
(suallara cavab cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərin-
də iş deformasiya olunmuş (qarışdırılmış) mətn uumlzərində iş tərcuumlmə
imla ifadə inşa və s) istifadə edə bilər
Suallara cavab
Suallara cavabdan buumltuumln təlim muumlddətində daha ccedilox istifadə olu-
nur Tələbələr duumlşuumlnuumlr axtarır və verilmiş suallara cavab tapırlar Bu
da onların muumlvafiq cuumlmlə qurmaq bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsini
2Azərbaycan dili proqramı Təlim rus dilində olan məktəblərin 3-11-ci sinifləri
uumlccediluumlnAzərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi ndash B 1988 2 s54-66
110 Elza İsmayılova
yoxlamağa imkan verir Eyni zamanda tələbələrin nitq vərdişləri və
məntiqi təfəkkuumlruuml inkişaf etdirilir
Sual-cavab prosesində tələbələrin daha ccedilox fikirləşmələri uumlccediluumln
suallar getdikcə muumlrəkkəbləşdirilir Bu zaman tələbələr Azərbaycan di-
lində daha yaxşı danışa bilərlər
Yazılı cavab uumlccediluumln suallar oxunmuş mətn tamaşa edilmiş film
diafilm şəkil və s uumlzrə verilə bilər
Model
Şəklə baxın və suallara cavab verin
(wwwflickrcomdiscuss72157601593249778)
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Bir ildə neccedilə fəsil var və hansılardır
3 Ağaclar nə vaxt yaşıllaşır
4 İlin ən isti fəsli hansıdır
5 Yağış ən ccedilox hansı fəsildə yağır
6 Yarpaqlar nə vaxt saralır
7 Qış fəsli nə vaxt başlayır
8 Qışda təbiətdə nə kimi dəyişikliklər baş verir
9 Ən ccedilox sevdiyin fəsil hansıdır
Sual-cavab bitdikdən sonra muumləllim ldquoMənim sevimli fəslimrdquo
adlı kiccedilik bir hekayə də yazdıra bilər
Yaxud da Azərbaycanın xəritəsini gətirib sual-cavab yolu ilə
mətn duumlzəltdirmək olar Suallar loumlvhəyə yazılır tələbələrlə aşağıdakı
şəkildə muumlsahibə aparılır
1 Azərbaycanın paytaxtı haradır
2 Azərbaycanın iri şəhərləri hansılardır
4 Bakı boumlyuumlkduumlr yoxsa Gəncə
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 111
111
5 Azərbaycanda hansı boumlyuumlk ccedilaylar var
6 Kuumlr ccedilayı uzundur yoxsa Araz
7 Kuumlr ccedilayı hansı yerlərdən keccedilib gedir
Sonra tələbələrdən tələb olunur ki cavablar əsasında bir mətn
duumlzəltsinlər Tələbələr mətn duumlzəldərkən Azərbaycanın coğrafiyası ilə
hərtərəfli tanış olur və muumləyyən məlumata yiyələnirlər
Cuumlmlə qurmaq vərdişlərini inkişaf etdirmək məqsədilə şəkillər-
dən də istifadə edilir Bu şəkillər oxunmuş mətnlə bağlı ola da bilər
olmaya da Şəkillər əsasında tələbələr suallara cavab verir və mətn
duumlzəldirlər Adətən şəklə aid sualları muumləllim verir
Bəzən sual-cavab prosesində tələbələrdən də istifadə etmək olar
Bu zaman tələbələrdən biri soruşur o birisi cavab verir Qalan tələbə-
lər isə sualların cavabı əsasında mətn duumlzəldib yazırlar
Deməli sual-cavab yazı noumlvuumlndən istifadə zamanı tələbələr soumlz
soumlz birləşmələri və cuumlmlələr oxuyur yadda saxlayırlar Onların alınan
informasiyaya cavab vermək vərdişləri hərtərəfli inkişaf etdirilir
Defomasiya olunmuş mətn uumlzərində iş
Bu yazı noumlvuumlndə mətndəki cuumlmlələrin yeri dəyişdirilirTələbələr
dağınıq verilmiş cuumlmlələri bərpa etməklə mətn duumlzəldirlər Məsələn
Mənim ailəm
Qardaşım muumlhəndisdir Bizim ailəmiz xoşbəxtdir Atam həkim-
dir Biz doumlrd nəfərik atam anam qardaşım və mən Anam rəssamdır
Mən tələbəyəm
Oumlyrədilmiş şeirdəki misraların sırasını da deformasiya etmək olar
Torpağa duumlşduumlm
Koumlksuumlmdən vurdu
Bu gənc yaşımda
Bir ovccedilu goumlrduumlm
Bu noumlv yazının aparılmasında tələbələr cuumlmlə qurmaq vərdişlə-
rinə və oumlz fikirlərini muumləyyən ardıcıllıqla ifadə etmək bacarığına yiyə-
lənirlər
Tərcumə
Tərcuumlmə ikinci dilə yiyələnməkdə ən səmərəli uumlsullardan biridir
Bu uumlsulla tələbələrin azərbaycanca praktik nitqə necə yiyələndiklərini
112 Elza İsmayılova
muumləyyənləşdirmək olar Tərcuumlmə zamanı tələbələrin linqvistik təfək-
kuumlruuml inkişaf etdirilir luumlğət ehtiyatı zənginləşdirilir
Tərcuumlmə iki yolla aparılır
(1) Azərbaycan dilindən ingilis dilinə tərcuumlmə
(2) ingiliscədən azərbaycancaya tərcuumlmə
Birinci yol asan olduğu uumlccediluumln xarici tələbələr ccedilətinlik ccediləkmirlər
Onlar Azərbaycan dilində mətni oxuyur və başa duumlşduumlkləri dərəcədə
tərcuumlmə edirlər Ancaq tələbələr ana dilindən Azərbaycan dilinə tərcuuml-
mə zamanı ccedilətinliklərlə qarşılaşırlar ccediluumlnki hər iki dildə cuumlmlədə soumlz-
lərin sıralanmasında fərqlər vardır Bu tərcuumlmədə əsas məqsəd tələbə-
lərin duumlzguumln cuumlmlə qurmaq vərdişlərini yoxlamaqdır
Tərcuumlmə uumlccediluumln material soumlzdən cuumlmlələrdən və rabitəli mətndən
ibarət ola bilər Məsələn
1 Aşağıdakı cuumlmlələri ingilis dilinə tərcuumlmə edin
Mən həkiməm Mən oxuyuram
Sən rəssamsan Sən alırsan
O muumləllimdir O yeyir
İdmanccedilılar oynayırlar
2 Cuumlmlələri model uumlzrə oxuyub tərcuumlməsini yazın
Bu guumln ır
yağış yağ
Duumlnən dı
Araz yur
kitab oxu
Elnur du
3 Eşidəcəyiniz sualların cavabını azərbaycanca yazın
ndash What is your name Mənim adım Zaurdur
ndash What is your last name _________________
ndash How are you _________________
ndash Where are you from _________________
ndash How old are you _________________
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 113
113
4 Mətni Azərbaycan dilinə tərcuumlmə edin Translate the text into
Azerbaijani
(Şəkilli bir mətn verilir Tələbələr mətni yazılı şəkildə tərcuumlmə
edirlər Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tər-
cuumlməsini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır) Məsələn
5 Şəklə baxıb cuumlmlələr qurun Sonra həmin cuumlmlələr əsasında
mətn duumlzəldin və mətnə ad verin
(httpbw_clipart_sickgif) 6 Şəkillərin adını tapın və cuumlmlələri yazılı şəkildə ingilis dilinə
tərcuumlmə edin
Biz doqquzda məktəbə gedirik
Stolun uumlstuumlndə var
Nigar iccedilir
Mən mağazadan alacağam
Nurlan yedi
Bu cuumlr ccedilalışmalardan istifadə zamanı tələbələrin tərcuumlmə işinə
marağı daha da artır Onların hamısı ccedilalışır ki dərsdə fəallıq goumls-
tərsinlər
Cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması
Yazılı rabitəli nitqdə ən ccedilox istifadə olunan yazı noumlvlərindən biri
də cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərində aparılan
114 Elza İsmayılova
işdir Bu yazı noumlvuumlndə tələbələrin cuumlmlə qurmaq vərdişləri inkişaf
etdirilir onlar ifadə və inşa yazıya hazırlanırlar Bu yazı noumlvuumlndən
tez-tez istifadə edilir Bu məqsədlə muumlxtəlif ccedilalışmalar uumlzərində iş
aparılır Məsələn
1 Cuumlmlələri tamamlayın Complete the sentences
Rauf işhellip gedir Mən Amerikahellip gəlirəm
Nənə divanhellip oturur Sona kinohellip baxır
2 Buraxılmış soumlzləri yazın Write missing words
Nihat - - - Səninlə - - - olmağıma - - -
Guumllşən - - - oxuyur - - - pəncərəni bağladı
Soumlzlər Aysel tanış yatır kitab şadam
3 Aşağıdakı cuumlmlələrə muumlvafiq sifətlər artırmaqla onları genişlən-
dirin
Emil alma yeyir Atam ayaqqabı aldı
Mən ccedilay iccedildim Anam xoumlrək bişirir
4 Dialoqu tamamlayın
ndash Aylan hara gedirsən
ndash Xəstəxanaya
ndash Xəstələnmişsən
ndash hellip
5 Məktubu tamamlayın
Əziz dost Uumlccedil guumlnduumlr ki Bakıdayam Burada hər şey goumlzəldir
Duumlnən
6 Aşağıdakı cuumlmlələrə soumlzlər artırmaqla onları genişləndirin
Ruslan yazır Aydan baxır
Mən gedəcəyəm Mənim kitabım var
Rəna aldı Atam işləyir
Bu cuumlr ccedilalışmalar uumlzərində loumlvhədə də işləmək olar Əvvəlcədən
hazırlanmış cuumlmlələr loumlvhəyə yazılır Muumləllim tələbələrdən tələb edir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 115
115
ki bir-bir gəlib cuumlmlələrdə buraxılmış soumlzləri rəngli təbaşirlə yerinə
yazsınlar
Tələbələrin orfoqrafik vərdişlərinin moumlhkəmləndirilməsində və
inkişaf etdirilməsində bu tip ccedilalışmaların muumlstəsna əhəmiyyəti vardır
Tələbələr Azərbaycan dilindən oumlyrəndikləri nəzəri biliyi təcruumlbəyə
tətbiq etmək imkanı da əldə edirlər
İmla
Tələbləri duumlzguumln yazmağa alışdırmaq uumlccediluumln imlalardan geniş
istifadə olunur İmla yazıların qarşısında duran vəzifələrdən biri də
tələbələrə duumlzguumln və savadlı yazı vərdişləri aşılamaqdır
İmla yazı uumlccediluumln aşağıdakı tələblər qoyulur
1 İmlanı luumlğət materialı rabitəli və rabitəsiz mətnlər uumlzrə
yazdırmaq lazımdır
2 İmla uumlccediluumln tələbələrin soumlz ehtiyatını əhatə edən və linqvistik
biliyinə uyğun mətn seccedililməlidir
3 Mətn həcmcə kiccedilik olmalıdır
4 İmla yazı uumlccediluumln əvvəlcə tələbəyə tanış olan sonra az tanış olan
daha sonra isə tanış olmayan materialdan istifadə edilməlidir
Muumləllim imlanı bir nəfərə loumlvhədə yerdə qalanlara isə dəftərində
yazdıra bilər İmla qurtardıqdan sonra loumlvhədə yazılmış cuumlmlələr və ya
mətn uumlzərində iş aparılır səhvlər duumlzəldilir Tələbələr isə oumlz səhvlərini
loumlvhədə duumlzəldilmiş mətn əsasında duumlzəldirlər Yaxud da tələbələr bir-
birilərinin yazılarını da yoxlaya bilərlər Bu cuumlr yoxlanılmış imlaları
muumləllim yenidən yoxlamalıdır
İmlanı maqnitofon vasitəsilə də yazdırmaq olar Mətn əvvəlcə
aydın diksiya ilə maqnitofon lentinə yazılır Maqnitofondan istifadə
zamanı tələbələr bir-birilərindən koumlccediluumlrə bilmirlər
İmla yazının bir noumlvuuml də əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasıdır
Əzbərlənmiş mətnin yazdırılması uumlccediluumln şeirlər kiccedilik həcmli nəsr par-
ccedilaları dialoqlar atalar soumlzləri lətifələr və s seccedililə bilər
Mətn əvvəlcə tələbələrə tapşırılır Onlar həmin mətni əzbərləyir-
lər Mətni tələbələrə muumləllim yox oumlzləri oumlzlərinə diktə edirlər Tələbə-
lər əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasında yazılışı ilə deyilişi arasında
fərq olan soumlzlərin yazılışını tezliklə oumlyrənirlər
116 Elza İsmayılova
İfadə
Bu yazı noumlvuumlndə tələbələr oxuduqları mətni oumlz soumlzləri ilə məntiqi
ardıcıllıqla ifadə edirlər İfadə həm tələbələrin rabitəli nitqini inkişaf
etdirir həm də onların muumlstəqil duumlşuumlnməsində muumlhuumlm rol oynayır
Tələbələr oxunmuş sadə mətn uumlzrə ifadə yazırlar Seriya şəkillər
uumlzrə də ifadə yazdırmaq olar Bu zaman əvvəlcə şəkillər uumlzrə muuml-
sahibə aparılır sonra isə tələbələr bu muumlsahibə əsasında ifadə yazırlar
İfadə yazını aşağıdakı ardıcıllıqla aparmaq olar
1Kiccedilik bir mətn ya loumlvhəyə yazılır ya da proyektorla ekrana ve-
rilir
2Muumləllim mətni ifadəli oxuyur
3 Mətn uumlzərində iş aparılır yəni ccedilətin soumlz ifadə və cuumlmlələr
izah edilir
4 Mətnin məzmunu tələbələr tərəfindən nağıl edilir (Guumlcluuml
qruplarda nağıl etməyə ehtiyac qalmır)
5 Mətn ikinci dəfə oxunur
6 Plan əvəzinə mətnə aid suallar loumlvhəyə yazılır
7 Mətn loumlvhədən silinir (Suallar loumlvhədə qalır ki tələbələr istifa-
də etsinlər)
8 Tələbələr mətni yazmağa başlayırlar
İnşa
Yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı yaradıcı iş nuumlmunələrinə ndash
kiccedilik inşalara ekskursiyalardan alınan təəssuumlratları əks etdirən sərbəst
yazılara geniş yer verilirTələbələrin yazdıqları inşalar danışıq təcruuml-
bəsi uumlccediluumln bir vasitədir İnşa yazı vasitəsilə tələbələrin moumlvzunun məz-
mununu accedilmaq duumlzguumln yazı qaydalarını mənimsəmək vərdiş və ba-
carıqları yoxlanılır
İnşa yazmaq uumlccediluumln tələbələr dolğun luumlğət ehtiyatına malik olmalı
muumlstəqil cuumlmlə qurmalı suallara cavab verməyi bacarmalıdırlar İnşa
yazı zamanı tələbələrin muumlşahidələri onu əhatə edən həyat hadisələri
haqqında təəssuumlratları əsas tutulur
Ən ccedilox şəkil və sərbəst moumlvzular uumlzrə inşalardan istifadə edilir
Muumləllim inşa moumlvzularını əvvəlcədən duumlşuumlnməli tələbələrin anlaq sə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 117
117
viyyəsini nəzərə almalıdır Bu cuumlr inşaların yazılmasında tələbələrə
sərbəstlik verilməlidir
Tələbələrin muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyəti və məntiqi təfəkkuuml-
ruumlnuuml inkişaf etdirmək məqsədilə şəkil uumlzrə inşa yazılardan da istifadə
etmək olar Şəkil uumlzrə işin muumlvəffəqiyyəti nitq obyektinin məntiqi və
emosional dərk olunmasından təqdim edilən tablonu tələbələrin bir
rəsm əsəri kimi yox həyatın oumlzuuml kimi qəbul etməsindən ccedilox asılıdır
Ccedilalışmaq lazımdır ki tələbələr rəsm əsərində ifadə edilmiş fikri mə-
nanı duumlzguumln dərk etsinlər Əvvəlcə tələbələrlə şəkil uumlzrə soumlhbət apa-
rılır onların şəkil haqqında fikirləri muumlzakirə edilir Belə soumlhbətlərdən
sonra moumlvzu hissə-hissə tələbələrə danışdırılır məzmunca yığcam in-
şa yazılır
Şəkil uumlzrə inşa tələbələrin həm şifahi həm də yazılı nitqini inki-
şaf etdirir onlara sərbəst duumlşuumlnmə muumlhakimə yeritmə imkanları verir
tələbələri daha da fəallaşdırır
Film uumlzrə də inşa yazdırmaq olar Tələbələr muumləllim tərəfindən
əvvəlcədən seccedililmiş filmə baxır və film haqqında rəy yazırlar
Muumləllim tələbələrə belə bir tapşırıq da verə bilər
Aşağıdakı plan əsasında bu yaxınlarda goumlrduumlyuumlnuumlz film haqqın-
da danışın
Plan
1 Hansı filmə baxdınız
2 Filmdə nədən danışılır 3 Filmdə kim xoşunuza gəldi Niyə
4 Filmin hansı obrazını bəyənmədiniz
5 Hansı moumlvzuda film ccediləkmək istərdiniz
6 Baş rolda oynamaq istərdinizmi
Muumlsahibədən sonra muumləllim təklif edir ki danışıq soumlhbət və muuml-
zakirəni qısa şəkildə olsa da yazıya koumlccediluumlrsuumlnlər
Uumlmumiyyətlə şəkil və ya film uumlzrə inşalar yazdırmaqda məqsəd
hər hansı film obyekt hadisə haqqında tələbələrin muumlstəqil fikir yuuml-
ruumltmələrini muumlşahidə qabiliyyətlərini dil normalarına riayət edib-
etməmələrini yoxlamaqdır
Tələbələrin şəxsi həyat təcruumlbəsi ilə əlaqədar kiccedilik inşalar da
yazdırılır Ən yaxşı və muumlvəffəqiyyətsiz yazılmış inşaların hərəsindən
bir nuumlmunə proyektorla ekrana verilir Hər iki nuumlmunə uumlzərində iş
118 Elza İsmayılova
aparılır Muumləllim tələbələrə təklif edir ki bu yazılar haqqında oumlz fikir-
lərini bildirsinlər
İnşa yazıdan tez-tez istifadə edilməlidir Tələbənin bir neccedilə dəfə
inşa yazması bir əla inşadan daha yaxşıdır Tələbənin işlətdiyi hər bir
yeni soumlz muumlxtəlif ifadə və cuumlmlələr onun dil təcruumlbəsinin genişlənmə-
sinə və luumlğət ehtiyatının zənginləşməsinə gətirib ccedilıxarır
Bir soumlzlə ifadə və inşa yazılarla tələbələrin məntiqi təfəkkuumlruuml
muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyətləri nitqi inkişaf edir Tələbələrin muumls-
təqilliyi artır onların şifahi və yazılı nitqləri səlisləşir zənginləşir
Oxu dərslərinin təşkili və yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı dərs-
lərdə texniki təlim vasitələrindən istifadənin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr
O tələbələrin bilik və bacarıqlarını daha duumlzguumln istiqamətləndirir Bu
zaman tələbələrin dərsə maraq və fəallığı artır Dərs ccedilox canlı və ma-
raqlı keccedilir Ona goumlrə də dərsdə səmərəliliyi artırmaq uumlccediluumln hər bir
muumləllim texniki təlim vasitələrindən istifadə etməlidir Texniki təlim
vasitələrinin aşağıdakı noumlvlərindən istifadə etmək olar
1Vizual vəsait (ekran vasitələri) Diafilmlər diapozitivlər səssiz (lal)
filmlər və s belə vəsaitlərdir
2 Audiovizual vəsait (səs-ekran vasitələri) Bu qrupa tədris filmləri
sənədli filmlər televiziya verilişləri video-maqnitofon yazıları
daxildir
3 Akustik vəsait (səsli vəsaitlər) Bu qrupa isə qrammofon və maq-
nitofon yazıları radio verilişləri həmccedilinin universitetin radio
qovşağının verilişləri daxildir
Tələbələrin şifahi nitqini inkişaf etdirmək uumlccediluumln ən ccedilox istifadə olu-
nan texniki təlim vasitəsi maqnitofon yazılarıdır Əksər moumlvzuların
tədrisində maqnitofon yardımccedilı rolunu oynayır və muumləllimin koumlmə-
yinə ccedilatır Məsələn ldquoSayrdquo moumlvzusunun tədrisi zamanı maqnitofon
səsləndirilirMusiqili dəqiqələr başlayır
Kim sevirsə idmanı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Poladtək olar canı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
İdmanı sevirik biz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Bərkiyir bədənimiz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 119
119
Sonra tələbələrə mətnin ingiliscə tərcuumlməsi səsləndirilir ki şeirin məz-
munu ilə tanış olsunlar
ldquoSayrdquo moumlvzusunu bu yolla tədris etdikdə tələbələr həm dərsə diqqətlə
qulaq asır həm də saymağı tezliklə oumlyrənirlər
İngilisdillilərə Azərbaycan dilinin tədrisində maqnitofonla icra edi-
lən bir ccedilox ccedilalışmalardan istifadə olunur Nuumlmunə uumlccediluumln aşağıdakıları
nəzərdən keccedilirək
1 Qulaq asın və təkrar edin Listen and repeat
2 Əşya şəkilləri (kitab dəftər balıq avtobus xoruz və s) paylanır
Onların adı maqnitofonla azərbaycanca səsləndirilir Maqnitofona
qulaq asdıqdan sonra tələbələr həmin soumlzləri yenidən təkrar edirlər
3 Əvvəlcə mətnin qəhrəmanının (personajının) şəkli tələbələrə
paylanırTələbələr personajla tanış olurlar Sonra mətn hər iki dildə
səsləndirilir
Circus fat lady3
Circus Legrand the fat lady in acircus (Emma
legrand is not her real name) She is very famous
Many people come to the circus to see Emma
Emma weighs nearly 250 kilos and is only 28
years old she to eat a lot to stay fat her job is to
be fat
Sirkin koumlk xanımı
Emma Leqrand sirkin koumlk xanımıdır (Emma Leqrand onun əsl adı
deyil) O ccedilox məşhurdurCcedilox adam sirkə Emmanı goumlrmək uumlccediluumln gəlir
3 wwwcbaedubosabadoDECLINE20AN20INVITATIONpdf
Salam
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Axşamınız xeyir
Salam
Gecəniz xeyrə qalsın
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Bəli
Buyurun
XeyrYox
Sağ olun
120 Elza İsmayılova
Emmanın ccediləkisi 250 kiloqrama yaxın yaşı isə 28-dir O koumlk olmaq
uumlccediluumln ccedilox yeyirOnun işi koumlkəlməkdir
Tələbələr mətnlə tanış olduqdan sonra mətnə aid suallar
maqnitofonla səsləndirilir Tələbələr sualları dəftərlərinə qeyd edirlər
I Duumlzguumln cavabı seccedilin
1 Emma
(a) məşhurdur
(b) goumlzəldir
(c) ccedilirkindir
2Emmanın
(a) 100
(b) 28 yaşı var
(c) 5
3Emma
(a) sirkdə
(b) hamamda işləyir
(c) restoranda
4Emmanın ccediləkisi
(a) 500
(b) 250 kiloqramdır
(c) 3000
II Aşağıdakı suallara cavab verin Answer the following questions
Emma Leqrand kimdir
O arıqdırmı
Onun ccediləkisi nə qədərdir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Suallardan sonra maqnitofon dayandırılır Suallar ətrafında
muumlakirələr başlayır
Maqnitofonla icra edilən ccedilalışmalar tələbələrin mənimsəmə baca-
rığını və Azərbaycan dilinə olan marağını daha da artırır Hər bir muuml-
əllim ccedilalışmalıdır ki maqnitofon lentinə maraqlı ccedilalışmalar yazsın
Muumləllim radio və televiziya verilişlərindən proqram materialına
uyğun gələn parccedilaları da maqnitofon lentinə koumlccediluumlrə bilər
Maqnitofonun əhəmiyyəti bir də ondadır ki tələbələr Azərbaycan
dilində oumlz danışdıqlarını da eşidə bilirlər Hər hansı iki tələbənin oxu-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 101
101
luumlğət uumlzərində iş
mətnin oxusu a) cuumlmlə-cuumlmlə oxusu b) hissə-hissə oxusu
c) buumltoumlv oxusu
mətnə aid sualların verilməsi
mətnin nağıl edilməsi
Oxu zamanı mətnin xarakteri nəzərə alınmalıdır Dialoqlar təm-
sillər kollektiv (rollar uumlzrə) oxunmalıdır Hekayələrin mənzum parccedila-
ların tədrısındə isə tələbələrin monoloji oxusuna uumlstuumlnluumlk verilməlidir
Oxu dərslərində aşağıdakı qaydalara riayət etmək yerinə duumlşər
(1) Mətn həcmcə kiccedilik olmalıdır
(2) Oxu uumlccediluumln elə mətnlər seccedililməlidir ki orada məlum soumlzlərin
sayı ccedilox olsun tələbə onun məzmununu luumlğətsiz başa duumlşsuumln
(3) Oxu dərslərində ixtisasauyğun mətnlərdən istifadə edilmə-
lidir
(4) Mətnlər tələbənin anlaq səviyyəsinə uyğun seccedililməlidir
(5) Material cansıxıcı və maraqsız olmamalıdır Muumlasir bədii
ədəbiyyatdan tələbələrdə maraq oyadan gənclik ailə dostluq siyasət
biznes və s kimi sahələrdən goumltuumlruumllməli tələbələri maraqlandıran
bədii parccedilalardan seccedililməlidir
(6) Mətndəki yeni soumlzlər izah edilməlidir
(7) Tələbələr oxuduğu materialın məzmununu başa duumlşməli-
dirlər
(8) Oxu texnikasının inkişafı uumlccediluumln ccedilalışmalar uumlzərində iş aparıl-
malıdır
(9) İfadəli oxu məqsədilə texniki vasitələrdən istifadə edilmə-
lidir
(10) Oxunmuş material muumlzakirə obyektinə ccedilevrilə bilər
(11) Şeirlərin oxusu tələbələrin ifasında ya maqnitofon lentinə
ya da kompakt diskə (Compact Disc ndash CD) yazdırıla və aktyor oxusu
ilə muumlqayisə edilə bilər
Mətni ilk dəfə muumləllim oxumalıdır Odur ki hər bir muumləllim oumlz
nitqi uumlzərində ccedilalışmalıdır Muumləllimin noumlqsanlı tələffuumlzuuml tələbələrdə
yanlış tələffuumlz vərdişləri yarada bilərOnun nitqi goumlzəl məzmunlu və
ifadəli olmalıdır ki tələbələr ondan nuumlmunə goumltuumlrə bilsinlər Muumləlli-
min goumlzəl və təsirli danışığı aydın diksiya və rəvan tələffuumlzlə oxusu
tələbələr uumlccediluumln həmişə nuumlmunədir Hər hansı bir hekayəni şeiri ifadəli
102 Elza İsmayılova
oxumaq muumləllimdən pedaqoji ustalıq tələb edirBunun uumlccediluumln muumləllim-
də hazırlıq və qabiliyyət olmalıdır
Goumlzəl aydın və ifadəli oxunu hər muumləllim bacarmırƏgər muumləllim
mətni xuumlsusilə şeiri təsirli oxuya bilmirsə onda o tanınmış bir akt-
yorun yaxud da səlis səsi olan bir tələbənin ifasında lent yazısını dər-
sə gətirə biilər Əgər bunlar varsa muumləllimin oxusuna ehtiyac azalır
Muumləllim tələbənin mətnin məzmununu başa duumlşuumlb-duumlşmədiyini
bilmək uumlccediluumln aşağıdakıları nəzərə almalıdır
luumlğət uumlzrə iş aparmağı
oxunmuş mətndəki ayrı-ayrı ifadələrin mənasını həmccedilinin buuml-
toumlvluumlkdə onun məzmununu accedilan sual - cavab təşkil etməyi
oxunmuş mətni nağıl etdirməyi
Oxu dərslərində luumlğət uumlzrə işin əhəmiyyəti ccediloxdur Bu tələbələ-
rin qavrama prosesinin tamlığı uumlccediluumln ccedilox yaxşıdırTələbələr yeni soumlz-
lərlə tanış olduqdan sonra soumlzlərin duumlzguumln tələffuumlzuumlnə fikir verirlər
Bəzi muumləllimlər qeyd edirlər ki yeni soumlzlərin izahı oxu prosesin-
də və ondan sonra olmalıdır Mənə goumlrə yeni soumlzlər oxudan əvvəl
izah olunmalıdırƏgər tələbə soumlzuumln mənasını bilmirsə həmin mətn
uumlzərində iş aparılarkən işin səmərəliliyinə necə inanmaq olar
Ancaq bəzən elə soumlzlərə rast gəlmək olur ki onun mənası mətnin
və ya işləndiiyi cuumlmlənin məzmunundan aydın olur Belə soumlzlər oxu
prosesi zamanı izah edilməlidir
Muumləllim yeni soumlzləri həm loumlvhədə yazar həm şifahi deyər həm
də proyektorla ekrana sala bilər
Yeni soumlzlər aşağıdakı uumlsullarla oumlyrədilir
tərcuumlmə ilə
əyaniliklə
muumlqayisə yolu ilə (Bu ccedilətin soumlzlərin sinonimləri antonimləri
ilə izah yolu da adlandırılır)
Bu uumlsulların iccedilərisində məncə ən əhəmiyyətlisi tərcuumlmə uumlsulu-
durYeni soumlzləri bu uumlsulla oumlyrədərkən muumləllim yeni soumlzləri ya hərfi
tərcuumlmə edir (koumlkndash fat baxmaq ndash to look dost-friend) ya da tərcuumlməsi
muumlmkuumln olmayan soumlzlərin ingiliscə izahını verir (məsələn danışdı
alaram yazdırsan və s)
Yeni soumlzlərin ingilis dilinə tərcuumlmə edilməsi həm birbaşa məqsə-
də nail olmağa imkan yaradır həm də az vaxt aparırTəcruumlbə goumlstərir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 103
103
ki ingilis dilini yaxşı bilən Azərbaycan dili muumləllimləri bu uumlsuldan
daha ccedilox istifadə edirlər Muumləllim yeni soumlzləri əyaniliklə oumlyrətdikdə ya əşyanın oumlzuumlnuuml ya
da şəklini gətirə bilər Əgər muumləllim bacarırsa oumlzuuml də şəkil ccediləkər
Əyaniliklə oumlyrədilən yeni soumlzlər oxudan əvvəl izah olunmalıdır Ccediluumlnki
oxu prosesində əşyanın oumlzuumlnuuml modelini və ya şəklini goumlstərmək oxu-
nan mətndə tələbələrin diqqətini tamamilə yayındırar
Muumləllim yeni soumlzlərin izahında sinonim və antonimlərdən də isti-
fadə etməlidir O loumlvhədə yeni soumlzləri yazarkən onun qarşısında sino-
nim və antonimlərini də yaza bilər Sinonimi tapanda tanış soumlz tanış
olmayan soumlzlə qarşılaşdılır Məsələn
yavaş asta
uumlz sifət
guumll ccediliccedilək
gen enli
kiccedilik balaca
adam insan
mahnı nəğmə
Yeni soumlzlərin izahında antonimlərdən də istifadə olunur Muumləllim ta-
nış olan soumlzlərin qarşısında onun antonimini də yazır Məsələn
goumlzəl ccedilirkin
isti soyuq
quvvətli zəif
qalxmaq oturmaq
ağ qara
koumlk arıq
gecə guumlnduumlz
Muumləllim tələbələrə başa salır ki soumlzlərin qarşısında yazılanlar
əksmənalı soumlzlərdir Antonimlərin bu cuumlr qarşılaşması nəticəsində
tələbələr ccedilirkin soyuq zəif qara oturmaq arıq soumlzlərinin mənasını
onlara əvvəlcədən məlum olan soumlzlərin koumlməyi ilə daha tez və daha
asan yadda saxlayırlar
Mətn uumlzərində işin başlıca istiqamətlərindən biri də onun məzmu-
nunun oumlyrədilməsindən ibarətdirMəzmun uumlzərində iş tələbələrin yeni
mənimsədikləri soumlzləri daha moumlhkəmlətməyə koumlmək edən muumlhuumlm bir
104 Elza İsmayılova
vasitədir Mətnin məzmunu uumlzərində iş apararkən birinci noumlvbədə
oxu zamanı tələbələrin yadlarında qalan faktları xatırlatmaq lazımdır
Ona goumlrə də mətnə aid suallar uumlzərində iş aparılır
Mətn oxunduqdan sonra ona aid suallar verilir Bu suallar mətnin
məzmununu əhatə etməlidir Tələbələr də bir-birilərinə suallar verə
bilərlər Bir tələbə mətni oxuyar o birilər isə mətnə aid suallarr
verirlər
Mətnin məzmununu accedilan sual-cavaba aid bir nuumlmunəni nəzərdən
keccedilirək
Aylin muumləllimə
Aylin muumləllimənin otuz uumlccedil yaşı var
O Xəzər Universitetində işləyir Onun iyir-
mi yeddi tələbəsi var Tələbələrdən on beşi
oğlan on ikisi qızdır
Aylin xanım tələbələrini ccedilox sevir
Tələbələri də onu sevirlər O səbirli və
səmimi muumləllimədir Aylin xanım tələbələ-
rinə həmişə koumlmək edir
l Siz nə oumlyrəndiniz Aşağdakı suallara cavab verin
What did you learn Answer the following questions
Muumləllimənin adı nədir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Onun neccedilə tələbəsi var
Onlardan neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Aylin xanım tələbələrini sevirmi
Tələbələri də onu sevirlərmi Niyə
2 Nə goumlruumlrsuumlnuumlz Şəklə baxın və aşağıdakı suallara cavab verin
What do you see Look at the picture and answer the following ques-
tions
Neccedilə oğlan və neccedilə qız goumlruumlrsuumlnuumlz
Muumləllimə qocadır ya cavan
Muumləllimə nə edir
Tələbələr nə edirlər
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 105
105
Tələbələr dərsə hazırdırlarmı
3 Nə fikirləşirsiniz Oumlzuumlnuumlz barədə aşağıdakı suallara cavab verin
What do you think Answer the following about yourself
Tələbəsinizmi
Siz oxumağı sevirsinizmi
Siz muumləllim olmaq istərdinizmi
Əgər muumləllim olsaydınız hansı fənni seccedilərdiniz Niyə
Siz səbirli və səmimisinizmi
Evlisinizmi
Dostlarınız varmı
Əgər varsa ən yaxın dostunuz kimdir
Bu suallar tələbələrin mətnin məzmununa aid bildiklərini bir da-
ha yada salır və sistemləşdirir Eyni zamanda şifahi nitq vərdişlərinin
inkişafında xuumlsusi əhəmiyyət kəsb edir
Oxu dərslərində nağıletmədən də istifadə edilirTələbələr mətni oumlz
soumlzləri ilə danışırlar (ldquoTuumllkuuml və durnardquo rdquoAyı və şirrdquo ldquoTərs keccedililərrdquo
ldquoŞir və siccedilanrdquordquoKərpickəsən qocardquo və s)tələbələr mətni oxuduqdan
sonra onun məzmununu bildikləri kimi nağıl edirlər Bu məzmunun
tələbələr tərəfindən yaxşı mənimsənilməsinə koumlmək edir Tələbələrin
nitqi inkişaf edir onları məntiqli məzmunlu danışmağa alışdırır
Oxu mətnləri nitq fəaliyyəti uumlzrə bacarıq və vərdişlərin inkişa-
fına təkan verən potensial imkana malik optimal bir nitq modelidir
Mətn uumlzrə işi daha canlı və maraqlı qurmaq uumlccediluumln onların məzmununa
uyğun suumljetli şəkillərdən muumlxtəlif illuumlstrasiyalardan tez-tez istifadə
edilməlidir
Oxu dərslərində tələbələr mətnə aid şəkilllər də ccediləkə bilərlər
Əgər belə olarsa mətn tələbələrin hafizəsində uzun muumlddət qalar
Yaxud da hər hansı mətnə aid ccediləkilmiş filmlərdən (sənədli cizgi və s)
istifadə edilir Məsələn rdquoAzərbaycanrdquo ldquoUumlzeyir Hacıbəyovrdquo və s
mətnləri keccedilərkən sənədli filmlərdən istifadə etmək olar Tələbələr
UumlHacıbəyov haqqında sənədli filmə baxdıqda bəstəkarın həyat və
yaradıcılığı ilə hərtərəfli tanıış olurlar Eyni zamanda Azərbaycan
musiqisi onun janrları haqqında bilik əldə edirlər Mənzum parccedilaların
oxusunda şeirlərə aktyorların ifasında qulaq asırlar Həmin şeirlərə
(ldquoXəzər Universitəmrdquo rdquoAzad bir quşdumrdquo ldquoAzərbaycan Respubli-
106 Elza İsmayılova
kasının Doumlvlət himnirdquo rdquoBakırdquo və s) bəstələnmiş mahnıları dinləyirlər
Bu tələbələrdə milli musiqi mədəniyyətimizə olan marağı daha da
artırır Belə dərslər tələbələrə estetik zoumlvq aşılayır
Oxu dərslərində dərslikdə olmayan materiallardan qəzet və jur-
nal məqalələrindən də istifadə etmək olar Bunun uumlccediluumln muumləllim əv-
vəlcədən hazırlaşmalıdır O mətn ilə tanış olmalı mətnin oxusu za-
manı qarşıya ccedilıxa biləcək səhvləri aradan qaldırmaq uumlccediluumln tədbirlər duuml-
şuumlnməlidir Mətndəki yeni soumlz və ifadələri muumləyyənləşdirməli onların
tərcuumlməsini (yaxud da luumlğətin mənasını) hazırlamalıdır O oxunacaq
dialoqları şeirləri mətnləri əvvəlcədən seccedilməlidir Muumləllim ccedilalışma-
lıdır ki tələbələr muumlxtəlif qəzet və jurnal məqalələri gətirərkən seccedililən
mətn tələbələrin bilik səviyyəsinə uyğun olsun
Oxu mətnləri ingilis dilinə tərcuumlmə edilməlidirmi
İlk mərhələdə muumləllim tərcuumlmə edə bilər Sonraki mərhələlərdə
muumləllim mətni tərcuumlmə etməməlidir Yalnız mətndəki yeni soumlzlər tər-
cuumlmə edilə bilər Belə olarsa soumlz uumlzərində tələbələr oumlzləri duumlşuumlnuumlrlər
Tələbələr mətni tərcuumlmə etməklə onun məzmununu mənimsə-
məyə nail olurlarMətn ccedilətin olarsa muumləllim tələbələrə koumlmək edə
bilər Bundan sonra buumltuumln tələbələr mətnin məzmununu başa duumlşuumlrlər
Belə ki tərcuumlmə dərslərində muumlxtəlif ccedilalışmalardan istifadə et-
mək olar
ndash tələbənin biri oxuyur o birisi isə tərcuumlmə edir
ndash mətn ikilikdə oxunur uumlccediluumlncuuml tələbə isə sinxron tərcuumlmə edir
ndash tələbələr muumlxtəlif soumlz cuumlmlə və ya mətnə ingilis dilində qulaq
asıb onları Azərbaycan dilinə tərcuumlmə edirlər və ya əksinə
Muumləllim oxu zamanı tələbələrin səhvlərini nə vaxt duumlzəltməlidir
Mənim fikrimcə tələbələrin səhvlərini oxu qurtardıqdan sonra
duumlzəltmək lazımdır Bu yol daha məqsədəuyğundur Ccediluumlnki izahat və
duumlzəliş vermək oxu prosesini pozar Bəziləri qeyd edirlər ki səhvlər
yerindəcə yəni tələbəni dayandırıb duumlzəltmək lazımdır Mən bunun
əleyhinəyəmTələbənin səhvini həmin an duumlzəltməyə ccedilalışanlar onu
ccedilaşdırır əsas məqsəddən ndash mətni tam oxumaq və anlamaqdan uzaqlaş-
dırır onun muumlstəqilliyini məhdudlaşdırır Səhv oxunan soumlzləri axırda
loumlvhədə yazdırmaq təkrarən tələffuumlz etdirmək və yenidən oxutdurmaq
lazımdır Yaxud da zəif tələbə oxuyarkən guumlcluuml tələbələr onların
səhvlərini dəftərlərində qeyd edirlər Oxu qurtardıqdan sonra həmin
səhvlər muumlzakirə edilir Səhvlər duumlzəldilir və həmin soumlzləri tələbələr
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 107
107
cuumlmlələrdə işlədirlər
Oxu dərslərinin əhəmiyyəti ccediloxdur
Bu prosesdə tələbələr yalnız mətnin məzmununu oumlyrənmir
eyni zamnada onların luumlğət ehtiyatı artır soumlz birləşmələri və ifadələrin
quruluşunu yadda saxlayır yaddaşlarını zənginləşdirir və duumlzguumln
cuumlmlə qurmaq vərdişlərini inkişaf etdirirlər
Tələbələrin oxu suumlrəti artır oxu vərdişləri inkişaf edir və moumlh-
kəmlənir
Oxu dərsləri tələbələrdə oxuya maraq oyadır bu dili oumlyrənmə-
yə həvəsi artırır
Mətndəki məntiqi ardıcıllıq və bağlılıq tələbələr uumlccediluumln şifahi
nitq nuumlmunəsinə ccedilevrilir
İfadəli oxunun orfoepik cəhətdən duumlzguumlnluumlyuumlnuumln təşkil edilmə-
si tələbələrin şifahi nitqində də həmin cəhətin duumlzguumlnluumlyuumlnuuml təmin edir
Bir oxu dərsinin tədrisini nəzərinizə ccedilatdırırıq
Model
Acgoumlz it
Bir it ccedilayın uumlstuumln-
dəki koumlrpuumldən ke-
ccedilirdi Onun ağzında
suumlmuumlk var idiO
suya baxdı Orada
oumlz şəklini goumlrduuml Elə
bildi ki başqa itdir
onun da ağzında suumlmuumlk var İt suumlmuumlyuuml almaq istədi Ona goumlrə oumlzuumlnuuml
suya atdı İt oumlz ağzındakı suumlmuumlyuuml də itirdi
Muumləllim əvvəlcə şəkilləri tələbələrə paylayır Tələbələr şəkillə
tanış olduqdan sonra şəkil uumlzrə soumlhbət aparılır Arxasınca mətnin yeni
soumlzləri tərcuumlməsi ilə birlikdə proyektorla ekrana salınır yaxud loumlvhədə
yazılır
Yadda saxlayın Remember
acgoumlz-greedy suumlmuumlk ndash bone
ccedilay-river atmaq-to throw
koumlrpuuml-bridge tapmaq-to find
başqa-other itirmək-to lose
108 Elza İsmayılova
Tələbələr soumlzləri oxuyub luumlğət dəftərlərinə yazırlar Mətni muumləl-
limin oumlzuuml oxuyur (Maqnitofon lentindən ya da kompakt diskdən də
istifadə etmək olar) Oxu qurtardıqdan sonra yazılışı ilə tələffuumlzuuml
fərqlənən soumlzlər seccedililib loumlvhəyə yazılır tələffuumlzuuml də qarşısında verilir
suumlmuumlk [suumlmuumly]
almaq [almax]
orada [orda]
uumlstuumlndəki [uumlsduumlndəki]
Muumləllim bu soumlzləri tələbələrə tələffuumlz etdirirSonra tələbələrdən
biri mətni oxuyur o biri isə sinxron tərcuumlmə edir Oxu qrupdakı
tələbələr qurtarana kimi beləcə davam edir
Mətnin oxusu uumlzrə işi onun tərcuumlməsi ilə sintez şəklində aparmaq
olar Oxu ilə tərcuumlmə eyni vaxtda olmalıdır Bu uumlsuldan istifadə edil-
dikdə vaxta qənaət olunurOxu qurtardıqdan sonra mətnə aid sorğu
aparmaq olar Məsələn
İtin ağzında nə var idi
O suda nə goumlrduuml
İt oumlzuumlnuuml niyə suya atdı
O ağzındakı suumlmuumlyuuml niyə itirdi
Sual-cavabdan sonra tələbələrə bu mətnin ingilis dilində olan
variantı verilir ki tələbələr həmin mətni ingilis dilindən Azərbaycan
dilinə ccedilevirsinlər
Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tərcuumlmə-
sini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır
Bu metoddan istifadə etdikdə tələbələr mətni asanlıqla nağıl edə
bilirlər Tərcuumlmədən sonra mətn nağıl edilir və bir neccedilə tələbə mətni
hissə-hissə danışır O birisi tələbələr mətni danışanlara suallar da verə
bilərlərMətn uumlzrə şəkil də ccediləkdirmək olar Dərs beləcə sona ccedilatır
Hər bir muumləllim ingilisdillilərdə Azərbaycan dilinə şifahi şəkildə
olduğu kimi yazılı şəkildə də yiyələnmə bacarığının yaranmasını tə-
min etməlidir Ona goumlrə də muumləllim savadlı yazı vərdişlərinin aşılan-
masını diqqət mərkəzində saxlamalıdır Bu məqsədlə nitq fəaliyyətinin
yazı noumlvuumlndən də istifadə edilir Yazı təlimi oxu təlimi ilə paralel ge-
dir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 109
109
Tələbələr yazı uumlzrə aşağıdakıları bilməli və bacarmalıdırlar2
ndash oumlz adını soyadını atasının adını və ev uumlnvanını duumlzguumln yaz-
mağı
ndash oxu mətnlərindən bəzilərinin məzmununa aid bir neccedilə cuumlmlə
yazmağı
ndash ingilis dilində verilmiş cuumlmləni və ya mətni Azərbaycan dilinə
və əksinə yazılı şəkildə tərcuumlmə etməyi
ndash luumlğət materialı uumlzrə kiccedilik imla yazmağı
ndash buraxılmış hərfləri artırmaqla uumlzuumlndən koumlccediluumlrməyi
ndash intonasiyadan asılı olaraq cuumlmlənin sonunda sual nida və noumlqtə
işarəsini işlətməyi
ndash verilmiş suallara 3-4 soumlzluuml cuumlmlələrlə yazılı cavab verməyi
ndash qısa məktub yazmağı
ndash beş-altı cuumlmlə həcmində mətn tərtib etməyi
ndash dərslikdə muumlvafiq ccedilalışmaları yerinə yetirməyi
ndash kiccedilik həcmli ifadə yazmağı
ndash oumlz ailəsi haqqında bir neccedilə cuumlmlə ilə məlumat verməyi
ndash qısa tərcuumlmeyi-hal ərizə və digər qısa sənədləri yazmağı
ndash mətnin suallarına cavab yazmağı
ndash kiccedilik həcmli inşa yazmağı və s
Yazılı nitqin inkişafı zamanı tələbələrin Azərbaycan dilinə aid
bilik və bacarıqlarını da yoxlamaq lazım gəlir Bu iş prosesində muumləl-
lim şifahi nitq vərdişlərinə təkan verən muumlxtəlif yazı noumlvlərindən
(suallara cavab cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərin-
də iş deformasiya olunmuş (qarışdırılmış) mətn uumlzərində iş tərcuumlmə
imla ifadə inşa və s) istifadə edə bilər
Suallara cavab
Suallara cavabdan buumltuumln təlim muumlddətində daha ccedilox istifadə olu-
nur Tələbələr duumlşuumlnuumlr axtarır və verilmiş suallara cavab tapırlar Bu
da onların muumlvafiq cuumlmlə qurmaq bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsini
2Azərbaycan dili proqramı Təlim rus dilində olan məktəblərin 3-11-ci sinifləri
uumlccediluumlnAzərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi ndash B 1988 2 s54-66
110 Elza İsmayılova
yoxlamağa imkan verir Eyni zamanda tələbələrin nitq vərdişləri və
məntiqi təfəkkuumlruuml inkişaf etdirilir
Sual-cavab prosesində tələbələrin daha ccedilox fikirləşmələri uumlccediluumln
suallar getdikcə muumlrəkkəbləşdirilir Bu zaman tələbələr Azərbaycan di-
lində daha yaxşı danışa bilərlər
Yazılı cavab uumlccediluumln suallar oxunmuş mətn tamaşa edilmiş film
diafilm şəkil və s uumlzrə verilə bilər
Model
Şəklə baxın və suallara cavab verin
(wwwflickrcomdiscuss72157601593249778)
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Bir ildə neccedilə fəsil var və hansılardır
3 Ağaclar nə vaxt yaşıllaşır
4 İlin ən isti fəsli hansıdır
5 Yağış ən ccedilox hansı fəsildə yağır
6 Yarpaqlar nə vaxt saralır
7 Qış fəsli nə vaxt başlayır
8 Qışda təbiətdə nə kimi dəyişikliklər baş verir
9 Ən ccedilox sevdiyin fəsil hansıdır
Sual-cavab bitdikdən sonra muumləllim ldquoMənim sevimli fəslimrdquo
adlı kiccedilik bir hekayə də yazdıra bilər
Yaxud da Azərbaycanın xəritəsini gətirib sual-cavab yolu ilə
mətn duumlzəltdirmək olar Suallar loumlvhəyə yazılır tələbələrlə aşağıdakı
şəkildə muumlsahibə aparılır
1 Azərbaycanın paytaxtı haradır
2 Azərbaycanın iri şəhərləri hansılardır
4 Bakı boumlyuumlkduumlr yoxsa Gəncə
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 111
111
5 Azərbaycanda hansı boumlyuumlk ccedilaylar var
6 Kuumlr ccedilayı uzundur yoxsa Araz
7 Kuumlr ccedilayı hansı yerlərdən keccedilib gedir
Sonra tələbələrdən tələb olunur ki cavablar əsasında bir mətn
duumlzəltsinlər Tələbələr mətn duumlzəldərkən Azərbaycanın coğrafiyası ilə
hərtərəfli tanış olur və muumləyyən məlumata yiyələnirlər
Cuumlmlə qurmaq vərdişlərini inkişaf etdirmək məqsədilə şəkillər-
dən də istifadə edilir Bu şəkillər oxunmuş mətnlə bağlı ola da bilər
olmaya da Şəkillər əsasında tələbələr suallara cavab verir və mətn
duumlzəldirlər Adətən şəklə aid sualları muumləllim verir
Bəzən sual-cavab prosesində tələbələrdən də istifadə etmək olar
Bu zaman tələbələrdən biri soruşur o birisi cavab verir Qalan tələbə-
lər isə sualların cavabı əsasında mətn duumlzəldib yazırlar
Deməli sual-cavab yazı noumlvuumlndən istifadə zamanı tələbələr soumlz
soumlz birləşmələri və cuumlmlələr oxuyur yadda saxlayırlar Onların alınan
informasiyaya cavab vermək vərdişləri hərtərəfli inkişaf etdirilir
Defomasiya olunmuş mətn uumlzərində iş
Bu yazı noumlvuumlndə mətndəki cuumlmlələrin yeri dəyişdirilirTələbələr
dağınıq verilmiş cuumlmlələri bərpa etməklə mətn duumlzəldirlər Məsələn
Mənim ailəm
Qardaşım muumlhəndisdir Bizim ailəmiz xoşbəxtdir Atam həkim-
dir Biz doumlrd nəfərik atam anam qardaşım və mən Anam rəssamdır
Mən tələbəyəm
Oumlyrədilmiş şeirdəki misraların sırasını da deformasiya etmək olar
Torpağa duumlşduumlm
Koumlksuumlmdən vurdu
Bu gənc yaşımda
Bir ovccedilu goumlrduumlm
Bu noumlv yazının aparılmasında tələbələr cuumlmlə qurmaq vərdişlə-
rinə və oumlz fikirlərini muumləyyən ardıcıllıqla ifadə etmək bacarığına yiyə-
lənirlər
Tərcumə
Tərcuumlmə ikinci dilə yiyələnməkdə ən səmərəli uumlsullardan biridir
Bu uumlsulla tələbələrin azərbaycanca praktik nitqə necə yiyələndiklərini
112 Elza İsmayılova
muumləyyənləşdirmək olar Tərcuumlmə zamanı tələbələrin linqvistik təfək-
kuumlruuml inkişaf etdirilir luumlğət ehtiyatı zənginləşdirilir
Tərcuumlmə iki yolla aparılır
(1) Azərbaycan dilindən ingilis dilinə tərcuumlmə
(2) ingiliscədən azərbaycancaya tərcuumlmə
Birinci yol asan olduğu uumlccediluumln xarici tələbələr ccedilətinlik ccediləkmirlər
Onlar Azərbaycan dilində mətni oxuyur və başa duumlşduumlkləri dərəcədə
tərcuumlmə edirlər Ancaq tələbələr ana dilindən Azərbaycan dilinə tərcuuml-
mə zamanı ccedilətinliklərlə qarşılaşırlar ccediluumlnki hər iki dildə cuumlmlədə soumlz-
lərin sıralanmasında fərqlər vardır Bu tərcuumlmədə əsas məqsəd tələbə-
lərin duumlzguumln cuumlmlə qurmaq vərdişlərini yoxlamaqdır
Tərcuumlmə uumlccediluumln material soumlzdən cuumlmlələrdən və rabitəli mətndən
ibarət ola bilər Məsələn
1 Aşağıdakı cuumlmlələri ingilis dilinə tərcuumlmə edin
Mən həkiməm Mən oxuyuram
Sən rəssamsan Sən alırsan
O muumləllimdir O yeyir
İdmanccedilılar oynayırlar
2 Cuumlmlələri model uumlzrə oxuyub tərcuumlməsini yazın
Bu guumln ır
yağış yağ
Duumlnən dı
Araz yur
kitab oxu
Elnur du
3 Eşidəcəyiniz sualların cavabını azərbaycanca yazın
ndash What is your name Mənim adım Zaurdur
ndash What is your last name _________________
ndash How are you _________________
ndash Where are you from _________________
ndash How old are you _________________
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 113
113
4 Mətni Azərbaycan dilinə tərcuumlmə edin Translate the text into
Azerbaijani
(Şəkilli bir mətn verilir Tələbələr mətni yazılı şəkildə tərcuumlmə
edirlər Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tər-
cuumlməsini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır) Məsələn
5 Şəklə baxıb cuumlmlələr qurun Sonra həmin cuumlmlələr əsasında
mətn duumlzəldin və mətnə ad verin
(httpbw_clipart_sickgif) 6 Şəkillərin adını tapın və cuumlmlələri yazılı şəkildə ingilis dilinə
tərcuumlmə edin
Biz doqquzda məktəbə gedirik
Stolun uumlstuumlndə var
Nigar iccedilir
Mən mağazadan alacağam
Nurlan yedi
Bu cuumlr ccedilalışmalardan istifadə zamanı tələbələrin tərcuumlmə işinə
marağı daha da artır Onların hamısı ccedilalışır ki dərsdə fəallıq goumls-
tərsinlər
Cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması
Yazılı rabitəli nitqdə ən ccedilox istifadə olunan yazı noumlvlərindən biri
də cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərində aparılan
114 Elza İsmayılova
işdir Bu yazı noumlvuumlndə tələbələrin cuumlmlə qurmaq vərdişləri inkişaf
etdirilir onlar ifadə və inşa yazıya hazırlanırlar Bu yazı noumlvuumlndən
tez-tez istifadə edilir Bu məqsədlə muumlxtəlif ccedilalışmalar uumlzərində iş
aparılır Məsələn
1 Cuumlmlələri tamamlayın Complete the sentences
Rauf işhellip gedir Mən Amerikahellip gəlirəm
Nənə divanhellip oturur Sona kinohellip baxır
2 Buraxılmış soumlzləri yazın Write missing words
Nihat - - - Səninlə - - - olmağıma - - -
Guumllşən - - - oxuyur - - - pəncərəni bağladı
Soumlzlər Aysel tanış yatır kitab şadam
3 Aşağıdakı cuumlmlələrə muumlvafiq sifətlər artırmaqla onları genişlən-
dirin
Emil alma yeyir Atam ayaqqabı aldı
Mən ccedilay iccedildim Anam xoumlrək bişirir
4 Dialoqu tamamlayın
ndash Aylan hara gedirsən
ndash Xəstəxanaya
ndash Xəstələnmişsən
ndash hellip
5 Məktubu tamamlayın
Əziz dost Uumlccedil guumlnduumlr ki Bakıdayam Burada hər şey goumlzəldir
Duumlnən
6 Aşağıdakı cuumlmlələrə soumlzlər artırmaqla onları genişləndirin
Ruslan yazır Aydan baxır
Mən gedəcəyəm Mənim kitabım var
Rəna aldı Atam işləyir
Bu cuumlr ccedilalışmalar uumlzərində loumlvhədə də işləmək olar Əvvəlcədən
hazırlanmış cuumlmlələr loumlvhəyə yazılır Muumləllim tələbələrdən tələb edir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 115
115
ki bir-bir gəlib cuumlmlələrdə buraxılmış soumlzləri rəngli təbaşirlə yerinə
yazsınlar
Tələbələrin orfoqrafik vərdişlərinin moumlhkəmləndirilməsində və
inkişaf etdirilməsində bu tip ccedilalışmaların muumlstəsna əhəmiyyəti vardır
Tələbələr Azərbaycan dilindən oumlyrəndikləri nəzəri biliyi təcruumlbəyə
tətbiq etmək imkanı da əldə edirlər
İmla
Tələbləri duumlzguumln yazmağa alışdırmaq uumlccediluumln imlalardan geniş
istifadə olunur İmla yazıların qarşısında duran vəzifələrdən biri də
tələbələrə duumlzguumln və savadlı yazı vərdişləri aşılamaqdır
İmla yazı uumlccediluumln aşağıdakı tələblər qoyulur
1 İmlanı luumlğət materialı rabitəli və rabitəsiz mətnlər uumlzrə
yazdırmaq lazımdır
2 İmla uumlccediluumln tələbələrin soumlz ehtiyatını əhatə edən və linqvistik
biliyinə uyğun mətn seccedililməlidir
3 Mətn həcmcə kiccedilik olmalıdır
4 İmla yazı uumlccediluumln əvvəlcə tələbəyə tanış olan sonra az tanış olan
daha sonra isə tanış olmayan materialdan istifadə edilməlidir
Muumləllim imlanı bir nəfərə loumlvhədə yerdə qalanlara isə dəftərində
yazdıra bilər İmla qurtardıqdan sonra loumlvhədə yazılmış cuumlmlələr və ya
mətn uumlzərində iş aparılır səhvlər duumlzəldilir Tələbələr isə oumlz səhvlərini
loumlvhədə duumlzəldilmiş mətn əsasında duumlzəldirlər Yaxud da tələbələr bir-
birilərinin yazılarını da yoxlaya bilərlər Bu cuumlr yoxlanılmış imlaları
muumləllim yenidən yoxlamalıdır
İmlanı maqnitofon vasitəsilə də yazdırmaq olar Mətn əvvəlcə
aydın diksiya ilə maqnitofon lentinə yazılır Maqnitofondan istifadə
zamanı tələbələr bir-birilərindən koumlccediluumlrə bilmirlər
İmla yazının bir noumlvuuml də əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasıdır
Əzbərlənmiş mətnin yazdırılması uumlccediluumln şeirlər kiccedilik həcmli nəsr par-
ccedilaları dialoqlar atalar soumlzləri lətifələr və s seccedililə bilər
Mətn əvvəlcə tələbələrə tapşırılır Onlar həmin mətni əzbərləyir-
lər Mətni tələbələrə muumləllim yox oumlzləri oumlzlərinə diktə edirlər Tələbə-
lər əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasında yazılışı ilə deyilişi arasında
fərq olan soumlzlərin yazılışını tezliklə oumlyrənirlər
116 Elza İsmayılova
İfadə
Bu yazı noumlvuumlndə tələbələr oxuduqları mətni oumlz soumlzləri ilə məntiqi
ardıcıllıqla ifadə edirlər İfadə həm tələbələrin rabitəli nitqini inkişaf
etdirir həm də onların muumlstəqil duumlşuumlnməsində muumlhuumlm rol oynayır
Tələbələr oxunmuş sadə mətn uumlzrə ifadə yazırlar Seriya şəkillər
uumlzrə də ifadə yazdırmaq olar Bu zaman əvvəlcə şəkillər uumlzrə muuml-
sahibə aparılır sonra isə tələbələr bu muumlsahibə əsasında ifadə yazırlar
İfadə yazını aşağıdakı ardıcıllıqla aparmaq olar
1Kiccedilik bir mətn ya loumlvhəyə yazılır ya da proyektorla ekrana ve-
rilir
2Muumləllim mətni ifadəli oxuyur
3 Mətn uumlzərində iş aparılır yəni ccedilətin soumlz ifadə və cuumlmlələr
izah edilir
4 Mətnin məzmunu tələbələr tərəfindən nağıl edilir (Guumlcluuml
qruplarda nağıl etməyə ehtiyac qalmır)
5 Mətn ikinci dəfə oxunur
6 Plan əvəzinə mətnə aid suallar loumlvhəyə yazılır
7 Mətn loumlvhədən silinir (Suallar loumlvhədə qalır ki tələbələr istifa-
də etsinlər)
8 Tələbələr mətni yazmağa başlayırlar
İnşa
Yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı yaradıcı iş nuumlmunələrinə ndash
kiccedilik inşalara ekskursiyalardan alınan təəssuumlratları əks etdirən sərbəst
yazılara geniş yer verilirTələbələrin yazdıqları inşalar danışıq təcruuml-
bəsi uumlccediluumln bir vasitədir İnşa yazı vasitəsilə tələbələrin moumlvzunun məz-
mununu accedilmaq duumlzguumln yazı qaydalarını mənimsəmək vərdiş və ba-
carıqları yoxlanılır
İnşa yazmaq uumlccediluumln tələbələr dolğun luumlğət ehtiyatına malik olmalı
muumlstəqil cuumlmlə qurmalı suallara cavab verməyi bacarmalıdırlar İnşa
yazı zamanı tələbələrin muumlşahidələri onu əhatə edən həyat hadisələri
haqqında təəssuumlratları əsas tutulur
Ən ccedilox şəkil və sərbəst moumlvzular uumlzrə inşalardan istifadə edilir
Muumləllim inşa moumlvzularını əvvəlcədən duumlşuumlnməli tələbələrin anlaq sə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 117
117
viyyəsini nəzərə almalıdır Bu cuumlr inşaların yazılmasında tələbələrə
sərbəstlik verilməlidir
Tələbələrin muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyəti və məntiqi təfəkkuuml-
ruumlnuuml inkişaf etdirmək məqsədilə şəkil uumlzrə inşa yazılardan da istifadə
etmək olar Şəkil uumlzrə işin muumlvəffəqiyyəti nitq obyektinin məntiqi və
emosional dərk olunmasından təqdim edilən tablonu tələbələrin bir
rəsm əsəri kimi yox həyatın oumlzuuml kimi qəbul etməsindən ccedilox asılıdır
Ccedilalışmaq lazımdır ki tələbələr rəsm əsərində ifadə edilmiş fikri mə-
nanı duumlzguumln dərk etsinlər Əvvəlcə tələbələrlə şəkil uumlzrə soumlhbət apa-
rılır onların şəkil haqqında fikirləri muumlzakirə edilir Belə soumlhbətlərdən
sonra moumlvzu hissə-hissə tələbələrə danışdırılır məzmunca yığcam in-
şa yazılır
Şəkil uumlzrə inşa tələbələrin həm şifahi həm də yazılı nitqini inki-
şaf etdirir onlara sərbəst duumlşuumlnmə muumlhakimə yeritmə imkanları verir
tələbələri daha da fəallaşdırır
Film uumlzrə də inşa yazdırmaq olar Tələbələr muumləllim tərəfindən
əvvəlcədən seccedililmiş filmə baxır və film haqqında rəy yazırlar
Muumləllim tələbələrə belə bir tapşırıq da verə bilər
Aşağıdakı plan əsasında bu yaxınlarda goumlrduumlyuumlnuumlz film haqqın-
da danışın
Plan
1 Hansı filmə baxdınız
2 Filmdə nədən danışılır 3 Filmdə kim xoşunuza gəldi Niyə
4 Filmin hansı obrazını bəyənmədiniz
5 Hansı moumlvzuda film ccediləkmək istərdiniz
6 Baş rolda oynamaq istərdinizmi
Muumlsahibədən sonra muumləllim təklif edir ki danışıq soumlhbət və muuml-
zakirəni qısa şəkildə olsa da yazıya koumlccediluumlrsuumlnlər
Uumlmumiyyətlə şəkil və ya film uumlzrə inşalar yazdırmaqda məqsəd
hər hansı film obyekt hadisə haqqında tələbələrin muumlstəqil fikir yuuml-
ruumltmələrini muumlşahidə qabiliyyətlərini dil normalarına riayət edib-
etməmələrini yoxlamaqdır
Tələbələrin şəxsi həyat təcruumlbəsi ilə əlaqədar kiccedilik inşalar da
yazdırılır Ən yaxşı və muumlvəffəqiyyətsiz yazılmış inşaların hərəsindən
bir nuumlmunə proyektorla ekrana verilir Hər iki nuumlmunə uumlzərində iş
118 Elza İsmayılova
aparılır Muumləllim tələbələrə təklif edir ki bu yazılar haqqında oumlz fikir-
lərini bildirsinlər
İnşa yazıdan tez-tez istifadə edilməlidir Tələbənin bir neccedilə dəfə
inşa yazması bir əla inşadan daha yaxşıdır Tələbənin işlətdiyi hər bir
yeni soumlz muumlxtəlif ifadə və cuumlmlələr onun dil təcruumlbəsinin genişlənmə-
sinə və luumlğət ehtiyatının zənginləşməsinə gətirib ccedilıxarır
Bir soumlzlə ifadə və inşa yazılarla tələbələrin məntiqi təfəkkuumlruuml
muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyətləri nitqi inkişaf edir Tələbələrin muumls-
təqilliyi artır onların şifahi və yazılı nitqləri səlisləşir zənginləşir
Oxu dərslərinin təşkili və yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı dərs-
lərdə texniki təlim vasitələrindən istifadənin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr
O tələbələrin bilik və bacarıqlarını daha duumlzguumln istiqamətləndirir Bu
zaman tələbələrin dərsə maraq və fəallığı artır Dərs ccedilox canlı və ma-
raqlı keccedilir Ona goumlrə də dərsdə səmərəliliyi artırmaq uumlccediluumln hər bir
muumləllim texniki təlim vasitələrindən istifadə etməlidir Texniki təlim
vasitələrinin aşağıdakı noumlvlərindən istifadə etmək olar
1Vizual vəsait (ekran vasitələri) Diafilmlər diapozitivlər səssiz (lal)
filmlər və s belə vəsaitlərdir
2 Audiovizual vəsait (səs-ekran vasitələri) Bu qrupa tədris filmləri
sənədli filmlər televiziya verilişləri video-maqnitofon yazıları
daxildir
3 Akustik vəsait (səsli vəsaitlər) Bu qrupa isə qrammofon və maq-
nitofon yazıları radio verilişləri həmccedilinin universitetin radio
qovşağının verilişləri daxildir
Tələbələrin şifahi nitqini inkişaf etdirmək uumlccediluumln ən ccedilox istifadə olu-
nan texniki təlim vasitəsi maqnitofon yazılarıdır Əksər moumlvzuların
tədrisində maqnitofon yardımccedilı rolunu oynayır və muumləllimin koumlmə-
yinə ccedilatır Məsələn ldquoSayrdquo moumlvzusunun tədrisi zamanı maqnitofon
səsləndirilirMusiqili dəqiqələr başlayır
Kim sevirsə idmanı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Poladtək olar canı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
İdmanı sevirik biz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Bərkiyir bədənimiz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 119
119
Sonra tələbələrə mətnin ingiliscə tərcuumlməsi səsləndirilir ki şeirin məz-
munu ilə tanış olsunlar
ldquoSayrdquo moumlvzusunu bu yolla tədris etdikdə tələbələr həm dərsə diqqətlə
qulaq asır həm də saymağı tezliklə oumlyrənirlər
İngilisdillilərə Azərbaycan dilinin tədrisində maqnitofonla icra edi-
lən bir ccedilox ccedilalışmalardan istifadə olunur Nuumlmunə uumlccediluumln aşağıdakıları
nəzərdən keccedilirək
1 Qulaq asın və təkrar edin Listen and repeat
2 Əşya şəkilləri (kitab dəftər balıq avtobus xoruz və s) paylanır
Onların adı maqnitofonla azərbaycanca səsləndirilir Maqnitofona
qulaq asdıqdan sonra tələbələr həmin soumlzləri yenidən təkrar edirlər
3 Əvvəlcə mətnin qəhrəmanının (personajının) şəkli tələbələrə
paylanırTələbələr personajla tanış olurlar Sonra mətn hər iki dildə
səsləndirilir
Circus fat lady3
Circus Legrand the fat lady in acircus (Emma
legrand is not her real name) She is very famous
Many people come to the circus to see Emma
Emma weighs nearly 250 kilos and is only 28
years old she to eat a lot to stay fat her job is to
be fat
Sirkin koumlk xanımı
Emma Leqrand sirkin koumlk xanımıdır (Emma Leqrand onun əsl adı
deyil) O ccedilox məşhurdurCcedilox adam sirkə Emmanı goumlrmək uumlccediluumln gəlir
3 wwwcbaedubosabadoDECLINE20AN20INVITATIONpdf
Salam
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Axşamınız xeyir
Salam
Gecəniz xeyrə qalsın
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Bəli
Buyurun
XeyrYox
Sağ olun
120 Elza İsmayılova
Emmanın ccediləkisi 250 kiloqrama yaxın yaşı isə 28-dir O koumlk olmaq
uumlccediluumln ccedilox yeyirOnun işi koumlkəlməkdir
Tələbələr mətnlə tanış olduqdan sonra mətnə aid suallar
maqnitofonla səsləndirilir Tələbələr sualları dəftərlərinə qeyd edirlər
I Duumlzguumln cavabı seccedilin
1 Emma
(a) məşhurdur
(b) goumlzəldir
(c) ccedilirkindir
2Emmanın
(a) 100
(b) 28 yaşı var
(c) 5
3Emma
(a) sirkdə
(b) hamamda işləyir
(c) restoranda
4Emmanın ccediləkisi
(a) 500
(b) 250 kiloqramdır
(c) 3000
II Aşağıdakı suallara cavab verin Answer the following questions
Emma Leqrand kimdir
O arıqdırmı
Onun ccediləkisi nə qədərdir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Suallardan sonra maqnitofon dayandırılır Suallar ətrafında
muumlakirələr başlayır
Maqnitofonla icra edilən ccedilalışmalar tələbələrin mənimsəmə baca-
rığını və Azərbaycan dilinə olan marağını daha da artırır Hər bir muuml-
əllim ccedilalışmalıdır ki maqnitofon lentinə maraqlı ccedilalışmalar yazsın
Muumləllim radio və televiziya verilişlərindən proqram materialına
uyğun gələn parccedilaları da maqnitofon lentinə koumlccediluumlrə bilər
Maqnitofonun əhəmiyyəti bir də ondadır ki tələbələr Azərbaycan
dilində oumlz danışdıqlarını da eşidə bilirlər Hər hansı iki tələbənin oxu-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
102 Elza İsmayılova
oxumaq muumləllimdən pedaqoji ustalıq tələb edirBunun uumlccediluumln muumləllim-
də hazırlıq və qabiliyyət olmalıdır
Goumlzəl aydın və ifadəli oxunu hər muumləllim bacarmırƏgər muumləllim
mətni xuumlsusilə şeiri təsirli oxuya bilmirsə onda o tanınmış bir akt-
yorun yaxud da səlis səsi olan bir tələbənin ifasında lent yazısını dər-
sə gətirə biilər Əgər bunlar varsa muumləllimin oxusuna ehtiyac azalır
Muumləllim tələbənin mətnin məzmununu başa duumlşuumlb-duumlşmədiyini
bilmək uumlccediluumln aşağıdakıları nəzərə almalıdır
luumlğət uumlzrə iş aparmağı
oxunmuş mətndəki ayrı-ayrı ifadələrin mənasını həmccedilinin buuml-
toumlvluumlkdə onun məzmununu accedilan sual - cavab təşkil etməyi
oxunmuş mətni nağıl etdirməyi
Oxu dərslərində luumlğət uumlzrə işin əhəmiyyəti ccediloxdur Bu tələbələ-
rin qavrama prosesinin tamlığı uumlccediluumln ccedilox yaxşıdırTələbələr yeni soumlz-
lərlə tanış olduqdan sonra soumlzlərin duumlzguumln tələffuumlzuumlnə fikir verirlər
Bəzi muumləllimlər qeyd edirlər ki yeni soumlzlərin izahı oxu prosesin-
də və ondan sonra olmalıdır Mənə goumlrə yeni soumlzlər oxudan əvvəl
izah olunmalıdırƏgər tələbə soumlzuumln mənasını bilmirsə həmin mətn
uumlzərində iş aparılarkən işin səmərəliliyinə necə inanmaq olar
Ancaq bəzən elə soumlzlərə rast gəlmək olur ki onun mənası mətnin
və ya işləndiiyi cuumlmlənin məzmunundan aydın olur Belə soumlzlər oxu
prosesi zamanı izah edilməlidir
Muumləllim yeni soumlzləri həm loumlvhədə yazar həm şifahi deyər həm
də proyektorla ekrana sala bilər
Yeni soumlzlər aşağıdakı uumlsullarla oumlyrədilir
tərcuumlmə ilə
əyaniliklə
muumlqayisə yolu ilə (Bu ccedilətin soumlzlərin sinonimləri antonimləri
ilə izah yolu da adlandırılır)
Bu uumlsulların iccedilərisində məncə ən əhəmiyyətlisi tərcuumlmə uumlsulu-
durYeni soumlzləri bu uumlsulla oumlyrədərkən muumləllim yeni soumlzləri ya hərfi
tərcuumlmə edir (koumlkndash fat baxmaq ndash to look dost-friend) ya da tərcuumlməsi
muumlmkuumln olmayan soumlzlərin ingiliscə izahını verir (məsələn danışdı
alaram yazdırsan və s)
Yeni soumlzlərin ingilis dilinə tərcuumlmə edilməsi həm birbaşa məqsə-
də nail olmağa imkan yaradır həm də az vaxt aparırTəcruumlbə goumlstərir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 103
103
ki ingilis dilini yaxşı bilən Azərbaycan dili muumləllimləri bu uumlsuldan
daha ccedilox istifadə edirlər Muumləllim yeni soumlzləri əyaniliklə oumlyrətdikdə ya əşyanın oumlzuumlnuuml ya
da şəklini gətirə bilər Əgər muumləllim bacarırsa oumlzuuml də şəkil ccediləkər
Əyaniliklə oumlyrədilən yeni soumlzlər oxudan əvvəl izah olunmalıdır Ccediluumlnki
oxu prosesində əşyanın oumlzuumlnuuml modelini və ya şəklini goumlstərmək oxu-
nan mətndə tələbələrin diqqətini tamamilə yayındırar
Muumləllim yeni soumlzlərin izahında sinonim və antonimlərdən də isti-
fadə etməlidir O loumlvhədə yeni soumlzləri yazarkən onun qarşısında sino-
nim və antonimlərini də yaza bilər Sinonimi tapanda tanış soumlz tanış
olmayan soumlzlə qarşılaşdılır Məsələn
yavaş asta
uumlz sifət
guumll ccediliccedilək
gen enli
kiccedilik balaca
adam insan
mahnı nəğmə
Yeni soumlzlərin izahında antonimlərdən də istifadə olunur Muumləllim ta-
nış olan soumlzlərin qarşısında onun antonimini də yazır Məsələn
goumlzəl ccedilirkin
isti soyuq
quvvətli zəif
qalxmaq oturmaq
ağ qara
koumlk arıq
gecə guumlnduumlz
Muumləllim tələbələrə başa salır ki soumlzlərin qarşısında yazılanlar
əksmənalı soumlzlərdir Antonimlərin bu cuumlr qarşılaşması nəticəsində
tələbələr ccedilirkin soyuq zəif qara oturmaq arıq soumlzlərinin mənasını
onlara əvvəlcədən məlum olan soumlzlərin koumlməyi ilə daha tez və daha
asan yadda saxlayırlar
Mətn uumlzərində işin başlıca istiqamətlərindən biri də onun məzmu-
nunun oumlyrədilməsindən ibarətdirMəzmun uumlzərində iş tələbələrin yeni
mənimsədikləri soumlzləri daha moumlhkəmlətməyə koumlmək edən muumlhuumlm bir
104 Elza İsmayılova
vasitədir Mətnin məzmunu uumlzərində iş apararkən birinci noumlvbədə
oxu zamanı tələbələrin yadlarında qalan faktları xatırlatmaq lazımdır
Ona goumlrə də mətnə aid suallar uumlzərində iş aparılır
Mətn oxunduqdan sonra ona aid suallar verilir Bu suallar mətnin
məzmununu əhatə etməlidir Tələbələr də bir-birilərinə suallar verə
bilərlər Bir tələbə mətni oxuyar o birilər isə mətnə aid suallarr
verirlər
Mətnin məzmununu accedilan sual-cavaba aid bir nuumlmunəni nəzərdən
keccedilirək
Aylin muumləllimə
Aylin muumləllimənin otuz uumlccedil yaşı var
O Xəzər Universitetində işləyir Onun iyir-
mi yeddi tələbəsi var Tələbələrdən on beşi
oğlan on ikisi qızdır
Aylin xanım tələbələrini ccedilox sevir
Tələbələri də onu sevirlər O səbirli və
səmimi muumləllimədir Aylin xanım tələbələ-
rinə həmişə koumlmək edir
l Siz nə oumlyrəndiniz Aşağdakı suallara cavab verin
What did you learn Answer the following questions
Muumləllimənin adı nədir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Onun neccedilə tələbəsi var
Onlardan neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Aylin xanım tələbələrini sevirmi
Tələbələri də onu sevirlərmi Niyə
2 Nə goumlruumlrsuumlnuumlz Şəklə baxın və aşağıdakı suallara cavab verin
What do you see Look at the picture and answer the following ques-
tions
Neccedilə oğlan və neccedilə qız goumlruumlrsuumlnuumlz
Muumləllimə qocadır ya cavan
Muumləllimə nə edir
Tələbələr nə edirlər
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 105
105
Tələbələr dərsə hazırdırlarmı
3 Nə fikirləşirsiniz Oumlzuumlnuumlz barədə aşağıdakı suallara cavab verin
What do you think Answer the following about yourself
Tələbəsinizmi
Siz oxumağı sevirsinizmi
Siz muumləllim olmaq istərdinizmi
Əgər muumləllim olsaydınız hansı fənni seccedilərdiniz Niyə
Siz səbirli və səmimisinizmi
Evlisinizmi
Dostlarınız varmı
Əgər varsa ən yaxın dostunuz kimdir
Bu suallar tələbələrin mətnin məzmununa aid bildiklərini bir da-
ha yada salır və sistemləşdirir Eyni zamanda şifahi nitq vərdişlərinin
inkişafında xuumlsusi əhəmiyyət kəsb edir
Oxu dərslərində nağıletmədən də istifadə edilirTələbələr mətni oumlz
soumlzləri ilə danışırlar (ldquoTuumllkuuml və durnardquo rdquoAyı və şirrdquo ldquoTərs keccedililərrdquo
ldquoŞir və siccedilanrdquordquoKərpickəsən qocardquo və s)tələbələr mətni oxuduqdan
sonra onun məzmununu bildikləri kimi nağıl edirlər Bu məzmunun
tələbələr tərəfindən yaxşı mənimsənilməsinə koumlmək edir Tələbələrin
nitqi inkişaf edir onları məntiqli məzmunlu danışmağa alışdırır
Oxu mətnləri nitq fəaliyyəti uumlzrə bacarıq və vərdişlərin inkişa-
fına təkan verən potensial imkana malik optimal bir nitq modelidir
Mətn uumlzrə işi daha canlı və maraqlı qurmaq uumlccediluumln onların məzmununa
uyğun suumljetli şəkillərdən muumlxtəlif illuumlstrasiyalardan tez-tez istifadə
edilməlidir
Oxu dərslərində tələbələr mətnə aid şəkilllər də ccediləkə bilərlər
Əgər belə olarsa mətn tələbələrin hafizəsində uzun muumlddət qalar
Yaxud da hər hansı mətnə aid ccediləkilmiş filmlərdən (sənədli cizgi və s)
istifadə edilir Məsələn rdquoAzərbaycanrdquo ldquoUumlzeyir Hacıbəyovrdquo və s
mətnləri keccedilərkən sənədli filmlərdən istifadə etmək olar Tələbələr
UumlHacıbəyov haqqında sənədli filmə baxdıqda bəstəkarın həyat və
yaradıcılığı ilə hərtərəfli tanıış olurlar Eyni zamanda Azərbaycan
musiqisi onun janrları haqqında bilik əldə edirlər Mənzum parccedilaların
oxusunda şeirlərə aktyorların ifasında qulaq asırlar Həmin şeirlərə
(ldquoXəzər Universitəmrdquo rdquoAzad bir quşdumrdquo ldquoAzərbaycan Respubli-
106 Elza İsmayılova
kasının Doumlvlət himnirdquo rdquoBakırdquo və s) bəstələnmiş mahnıları dinləyirlər
Bu tələbələrdə milli musiqi mədəniyyətimizə olan marağı daha da
artırır Belə dərslər tələbələrə estetik zoumlvq aşılayır
Oxu dərslərində dərslikdə olmayan materiallardan qəzet və jur-
nal məqalələrindən də istifadə etmək olar Bunun uumlccediluumln muumləllim əv-
vəlcədən hazırlaşmalıdır O mətn ilə tanış olmalı mətnin oxusu za-
manı qarşıya ccedilıxa biləcək səhvləri aradan qaldırmaq uumlccediluumln tədbirlər duuml-
şuumlnməlidir Mətndəki yeni soumlz və ifadələri muumləyyənləşdirməli onların
tərcuumlməsini (yaxud da luumlğətin mənasını) hazırlamalıdır O oxunacaq
dialoqları şeirləri mətnləri əvvəlcədən seccedilməlidir Muumləllim ccedilalışma-
lıdır ki tələbələr muumlxtəlif qəzet və jurnal məqalələri gətirərkən seccedililən
mətn tələbələrin bilik səviyyəsinə uyğun olsun
Oxu mətnləri ingilis dilinə tərcuumlmə edilməlidirmi
İlk mərhələdə muumləllim tərcuumlmə edə bilər Sonraki mərhələlərdə
muumləllim mətni tərcuumlmə etməməlidir Yalnız mətndəki yeni soumlzlər tər-
cuumlmə edilə bilər Belə olarsa soumlz uumlzərində tələbələr oumlzləri duumlşuumlnuumlrlər
Tələbələr mətni tərcuumlmə etməklə onun məzmununu mənimsə-
məyə nail olurlarMətn ccedilətin olarsa muumləllim tələbələrə koumlmək edə
bilər Bundan sonra buumltuumln tələbələr mətnin məzmununu başa duumlşuumlrlər
Belə ki tərcuumlmə dərslərində muumlxtəlif ccedilalışmalardan istifadə et-
mək olar
ndash tələbənin biri oxuyur o birisi isə tərcuumlmə edir
ndash mətn ikilikdə oxunur uumlccediluumlncuuml tələbə isə sinxron tərcuumlmə edir
ndash tələbələr muumlxtəlif soumlz cuumlmlə və ya mətnə ingilis dilində qulaq
asıb onları Azərbaycan dilinə tərcuumlmə edirlər və ya əksinə
Muumləllim oxu zamanı tələbələrin səhvlərini nə vaxt duumlzəltməlidir
Mənim fikrimcə tələbələrin səhvlərini oxu qurtardıqdan sonra
duumlzəltmək lazımdır Bu yol daha məqsədəuyğundur Ccediluumlnki izahat və
duumlzəliş vermək oxu prosesini pozar Bəziləri qeyd edirlər ki səhvlər
yerindəcə yəni tələbəni dayandırıb duumlzəltmək lazımdır Mən bunun
əleyhinəyəmTələbənin səhvini həmin an duumlzəltməyə ccedilalışanlar onu
ccedilaşdırır əsas məqsəddən ndash mətni tam oxumaq və anlamaqdan uzaqlaş-
dırır onun muumlstəqilliyini məhdudlaşdırır Səhv oxunan soumlzləri axırda
loumlvhədə yazdırmaq təkrarən tələffuumlz etdirmək və yenidən oxutdurmaq
lazımdır Yaxud da zəif tələbə oxuyarkən guumlcluuml tələbələr onların
səhvlərini dəftərlərində qeyd edirlər Oxu qurtardıqdan sonra həmin
səhvlər muumlzakirə edilir Səhvlər duumlzəldilir və həmin soumlzləri tələbələr
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 107
107
cuumlmlələrdə işlədirlər
Oxu dərslərinin əhəmiyyəti ccediloxdur
Bu prosesdə tələbələr yalnız mətnin məzmununu oumlyrənmir
eyni zamnada onların luumlğət ehtiyatı artır soumlz birləşmələri və ifadələrin
quruluşunu yadda saxlayır yaddaşlarını zənginləşdirir və duumlzguumln
cuumlmlə qurmaq vərdişlərini inkişaf etdirirlər
Tələbələrin oxu suumlrəti artır oxu vərdişləri inkişaf edir və moumlh-
kəmlənir
Oxu dərsləri tələbələrdə oxuya maraq oyadır bu dili oumlyrənmə-
yə həvəsi artırır
Mətndəki məntiqi ardıcıllıq və bağlılıq tələbələr uumlccediluumln şifahi
nitq nuumlmunəsinə ccedilevrilir
İfadəli oxunun orfoepik cəhətdən duumlzguumlnluumlyuumlnuumln təşkil edilmə-
si tələbələrin şifahi nitqində də həmin cəhətin duumlzguumlnluumlyuumlnuuml təmin edir
Bir oxu dərsinin tədrisini nəzərinizə ccedilatdırırıq
Model
Acgoumlz it
Bir it ccedilayın uumlstuumln-
dəki koumlrpuumldən ke-
ccedilirdi Onun ağzında
suumlmuumlk var idiO
suya baxdı Orada
oumlz şəklini goumlrduuml Elə
bildi ki başqa itdir
onun da ağzında suumlmuumlk var İt suumlmuumlyuuml almaq istədi Ona goumlrə oumlzuumlnuuml
suya atdı İt oumlz ağzındakı suumlmuumlyuuml də itirdi
Muumləllim əvvəlcə şəkilləri tələbələrə paylayır Tələbələr şəkillə
tanış olduqdan sonra şəkil uumlzrə soumlhbət aparılır Arxasınca mətnin yeni
soumlzləri tərcuumlməsi ilə birlikdə proyektorla ekrana salınır yaxud loumlvhədə
yazılır
Yadda saxlayın Remember
acgoumlz-greedy suumlmuumlk ndash bone
ccedilay-river atmaq-to throw
koumlrpuuml-bridge tapmaq-to find
başqa-other itirmək-to lose
108 Elza İsmayılova
Tələbələr soumlzləri oxuyub luumlğət dəftərlərinə yazırlar Mətni muumləl-
limin oumlzuuml oxuyur (Maqnitofon lentindən ya da kompakt diskdən də
istifadə etmək olar) Oxu qurtardıqdan sonra yazılışı ilə tələffuumlzuuml
fərqlənən soumlzlər seccedililib loumlvhəyə yazılır tələffuumlzuuml də qarşısında verilir
suumlmuumlk [suumlmuumly]
almaq [almax]
orada [orda]
uumlstuumlndəki [uumlsduumlndəki]
Muumləllim bu soumlzləri tələbələrə tələffuumlz etdirirSonra tələbələrdən
biri mətni oxuyur o biri isə sinxron tərcuumlmə edir Oxu qrupdakı
tələbələr qurtarana kimi beləcə davam edir
Mətnin oxusu uumlzrə işi onun tərcuumlməsi ilə sintez şəklində aparmaq
olar Oxu ilə tərcuumlmə eyni vaxtda olmalıdır Bu uumlsuldan istifadə edil-
dikdə vaxta qənaət olunurOxu qurtardıqdan sonra mətnə aid sorğu
aparmaq olar Məsələn
İtin ağzında nə var idi
O suda nə goumlrduuml
İt oumlzuumlnuuml niyə suya atdı
O ağzındakı suumlmuumlyuuml niyə itirdi
Sual-cavabdan sonra tələbələrə bu mətnin ingilis dilində olan
variantı verilir ki tələbələr həmin mətni ingilis dilindən Azərbaycan
dilinə ccedilevirsinlər
Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tərcuumlmə-
sini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır
Bu metoddan istifadə etdikdə tələbələr mətni asanlıqla nağıl edə
bilirlər Tərcuumlmədən sonra mətn nağıl edilir və bir neccedilə tələbə mətni
hissə-hissə danışır O birisi tələbələr mətni danışanlara suallar da verə
bilərlərMətn uumlzrə şəkil də ccediləkdirmək olar Dərs beləcə sona ccedilatır
Hər bir muumləllim ingilisdillilərdə Azərbaycan dilinə şifahi şəkildə
olduğu kimi yazılı şəkildə də yiyələnmə bacarığının yaranmasını tə-
min etməlidir Ona goumlrə də muumləllim savadlı yazı vərdişlərinin aşılan-
masını diqqət mərkəzində saxlamalıdır Bu məqsədlə nitq fəaliyyətinin
yazı noumlvuumlndən də istifadə edilir Yazı təlimi oxu təlimi ilə paralel ge-
dir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 109
109
Tələbələr yazı uumlzrə aşağıdakıları bilməli və bacarmalıdırlar2
ndash oumlz adını soyadını atasının adını və ev uumlnvanını duumlzguumln yaz-
mağı
ndash oxu mətnlərindən bəzilərinin məzmununa aid bir neccedilə cuumlmlə
yazmağı
ndash ingilis dilində verilmiş cuumlmləni və ya mətni Azərbaycan dilinə
və əksinə yazılı şəkildə tərcuumlmə etməyi
ndash luumlğət materialı uumlzrə kiccedilik imla yazmağı
ndash buraxılmış hərfləri artırmaqla uumlzuumlndən koumlccediluumlrməyi
ndash intonasiyadan asılı olaraq cuumlmlənin sonunda sual nida və noumlqtə
işarəsini işlətməyi
ndash verilmiş suallara 3-4 soumlzluuml cuumlmlələrlə yazılı cavab verməyi
ndash qısa məktub yazmağı
ndash beş-altı cuumlmlə həcmində mətn tərtib etməyi
ndash dərslikdə muumlvafiq ccedilalışmaları yerinə yetirməyi
ndash kiccedilik həcmli ifadə yazmağı
ndash oumlz ailəsi haqqında bir neccedilə cuumlmlə ilə məlumat verməyi
ndash qısa tərcuumlmeyi-hal ərizə və digər qısa sənədləri yazmağı
ndash mətnin suallarına cavab yazmağı
ndash kiccedilik həcmli inşa yazmağı və s
Yazılı nitqin inkişafı zamanı tələbələrin Azərbaycan dilinə aid
bilik və bacarıqlarını da yoxlamaq lazım gəlir Bu iş prosesində muumləl-
lim şifahi nitq vərdişlərinə təkan verən muumlxtəlif yazı noumlvlərindən
(suallara cavab cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərin-
də iş deformasiya olunmuş (qarışdırılmış) mətn uumlzərində iş tərcuumlmə
imla ifadə inşa və s) istifadə edə bilər
Suallara cavab
Suallara cavabdan buumltuumln təlim muumlddətində daha ccedilox istifadə olu-
nur Tələbələr duumlşuumlnuumlr axtarır və verilmiş suallara cavab tapırlar Bu
da onların muumlvafiq cuumlmlə qurmaq bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsini
2Azərbaycan dili proqramı Təlim rus dilində olan məktəblərin 3-11-ci sinifləri
uumlccediluumlnAzərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi ndash B 1988 2 s54-66
110 Elza İsmayılova
yoxlamağa imkan verir Eyni zamanda tələbələrin nitq vərdişləri və
məntiqi təfəkkuumlruuml inkişaf etdirilir
Sual-cavab prosesində tələbələrin daha ccedilox fikirləşmələri uumlccediluumln
suallar getdikcə muumlrəkkəbləşdirilir Bu zaman tələbələr Azərbaycan di-
lində daha yaxşı danışa bilərlər
Yazılı cavab uumlccediluumln suallar oxunmuş mətn tamaşa edilmiş film
diafilm şəkil və s uumlzrə verilə bilər
Model
Şəklə baxın və suallara cavab verin
(wwwflickrcomdiscuss72157601593249778)
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Bir ildə neccedilə fəsil var və hansılardır
3 Ağaclar nə vaxt yaşıllaşır
4 İlin ən isti fəsli hansıdır
5 Yağış ən ccedilox hansı fəsildə yağır
6 Yarpaqlar nə vaxt saralır
7 Qış fəsli nə vaxt başlayır
8 Qışda təbiətdə nə kimi dəyişikliklər baş verir
9 Ən ccedilox sevdiyin fəsil hansıdır
Sual-cavab bitdikdən sonra muumləllim ldquoMənim sevimli fəslimrdquo
adlı kiccedilik bir hekayə də yazdıra bilər
Yaxud da Azərbaycanın xəritəsini gətirib sual-cavab yolu ilə
mətn duumlzəltdirmək olar Suallar loumlvhəyə yazılır tələbələrlə aşağıdakı
şəkildə muumlsahibə aparılır
1 Azərbaycanın paytaxtı haradır
2 Azərbaycanın iri şəhərləri hansılardır
4 Bakı boumlyuumlkduumlr yoxsa Gəncə
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 111
111
5 Azərbaycanda hansı boumlyuumlk ccedilaylar var
6 Kuumlr ccedilayı uzundur yoxsa Araz
7 Kuumlr ccedilayı hansı yerlərdən keccedilib gedir
Sonra tələbələrdən tələb olunur ki cavablar əsasında bir mətn
duumlzəltsinlər Tələbələr mətn duumlzəldərkən Azərbaycanın coğrafiyası ilə
hərtərəfli tanış olur və muumləyyən məlumata yiyələnirlər
Cuumlmlə qurmaq vərdişlərini inkişaf etdirmək məqsədilə şəkillər-
dən də istifadə edilir Bu şəkillər oxunmuş mətnlə bağlı ola da bilər
olmaya da Şəkillər əsasında tələbələr suallara cavab verir və mətn
duumlzəldirlər Adətən şəklə aid sualları muumləllim verir
Bəzən sual-cavab prosesində tələbələrdən də istifadə etmək olar
Bu zaman tələbələrdən biri soruşur o birisi cavab verir Qalan tələbə-
lər isə sualların cavabı əsasında mətn duumlzəldib yazırlar
Deməli sual-cavab yazı noumlvuumlndən istifadə zamanı tələbələr soumlz
soumlz birləşmələri və cuumlmlələr oxuyur yadda saxlayırlar Onların alınan
informasiyaya cavab vermək vərdişləri hərtərəfli inkişaf etdirilir
Defomasiya olunmuş mətn uumlzərində iş
Bu yazı noumlvuumlndə mətndəki cuumlmlələrin yeri dəyişdirilirTələbələr
dağınıq verilmiş cuumlmlələri bərpa etməklə mətn duumlzəldirlər Məsələn
Mənim ailəm
Qardaşım muumlhəndisdir Bizim ailəmiz xoşbəxtdir Atam həkim-
dir Biz doumlrd nəfərik atam anam qardaşım və mən Anam rəssamdır
Mən tələbəyəm
Oumlyrədilmiş şeirdəki misraların sırasını da deformasiya etmək olar
Torpağa duumlşduumlm
Koumlksuumlmdən vurdu
Bu gənc yaşımda
Bir ovccedilu goumlrduumlm
Bu noumlv yazının aparılmasında tələbələr cuumlmlə qurmaq vərdişlə-
rinə və oumlz fikirlərini muumləyyən ardıcıllıqla ifadə etmək bacarığına yiyə-
lənirlər
Tərcumə
Tərcuumlmə ikinci dilə yiyələnməkdə ən səmərəli uumlsullardan biridir
Bu uumlsulla tələbələrin azərbaycanca praktik nitqə necə yiyələndiklərini
112 Elza İsmayılova
muumləyyənləşdirmək olar Tərcuumlmə zamanı tələbələrin linqvistik təfək-
kuumlruuml inkişaf etdirilir luumlğət ehtiyatı zənginləşdirilir
Tərcuumlmə iki yolla aparılır
(1) Azərbaycan dilindən ingilis dilinə tərcuumlmə
(2) ingiliscədən azərbaycancaya tərcuumlmə
Birinci yol asan olduğu uumlccediluumln xarici tələbələr ccedilətinlik ccediləkmirlər
Onlar Azərbaycan dilində mətni oxuyur və başa duumlşduumlkləri dərəcədə
tərcuumlmə edirlər Ancaq tələbələr ana dilindən Azərbaycan dilinə tərcuuml-
mə zamanı ccedilətinliklərlə qarşılaşırlar ccediluumlnki hər iki dildə cuumlmlədə soumlz-
lərin sıralanmasında fərqlər vardır Bu tərcuumlmədə əsas məqsəd tələbə-
lərin duumlzguumln cuumlmlə qurmaq vərdişlərini yoxlamaqdır
Tərcuumlmə uumlccediluumln material soumlzdən cuumlmlələrdən və rabitəli mətndən
ibarət ola bilər Məsələn
1 Aşağıdakı cuumlmlələri ingilis dilinə tərcuumlmə edin
Mən həkiməm Mən oxuyuram
Sən rəssamsan Sən alırsan
O muumləllimdir O yeyir
İdmanccedilılar oynayırlar
2 Cuumlmlələri model uumlzrə oxuyub tərcuumlməsini yazın
Bu guumln ır
yağış yağ
Duumlnən dı
Araz yur
kitab oxu
Elnur du
3 Eşidəcəyiniz sualların cavabını azərbaycanca yazın
ndash What is your name Mənim adım Zaurdur
ndash What is your last name _________________
ndash How are you _________________
ndash Where are you from _________________
ndash How old are you _________________
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 113
113
4 Mətni Azərbaycan dilinə tərcuumlmə edin Translate the text into
Azerbaijani
(Şəkilli bir mətn verilir Tələbələr mətni yazılı şəkildə tərcuumlmə
edirlər Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tər-
cuumlməsini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır) Məsələn
5 Şəklə baxıb cuumlmlələr qurun Sonra həmin cuumlmlələr əsasında
mətn duumlzəldin və mətnə ad verin
(httpbw_clipart_sickgif) 6 Şəkillərin adını tapın və cuumlmlələri yazılı şəkildə ingilis dilinə
tərcuumlmə edin
Biz doqquzda məktəbə gedirik
Stolun uumlstuumlndə var
Nigar iccedilir
Mən mağazadan alacağam
Nurlan yedi
Bu cuumlr ccedilalışmalardan istifadə zamanı tələbələrin tərcuumlmə işinə
marağı daha da artır Onların hamısı ccedilalışır ki dərsdə fəallıq goumls-
tərsinlər
Cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması
Yazılı rabitəli nitqdə ən ccedilox istifadə olunan yazı noumlvlərindən biri
də cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərində aparılan
114 Elza İsmayılova
işdir Bu yazı noumlvuumlndə tələbələrin cuumlmlə qurmaq vərdişləri inkişaf
etdirilir onlar ifadə və inşa yazıya hazırlanırlar Bu yazı noumlvuumlndən
tez-tez istifadə edilir Bu məqsədlə muumlxtəlif ccedilalışmalar uumlzərində iş
aparılır Məsələn
1 Cuumlmlələri tamamlayın Complete the sentences
Rauf işhellip gedir Mən Amerikahellip gəlirəm
Nənə divanhellip oturur Sona kinohellip baxır
2 Buraxılmış soumlzləri yazın Write missing words
Nihat - - - Səninlə - - - olmağıma - - -
Guumllşən - - - oxuyur - - - pəncərəni bağladı
Soumlzlər Aysel tanış yatır kitab şadam
3 Aşağıdakı cuumlmlələrə muumlvafiq sifətlər artırmaqla onları genişlən-
dirin
Emil alma yeyir Atam ayaqqabı aldı
Mən ccedilay iccedildim Anam xoumlrək bişirir
4 Dialoqu tamamlayın
ndash Aylan hara gedirsən
ndash Xəstəxanaya
ndash Xəstələnmişsən
ndash hellip
5 Məktubu tamamlayın
Əziz dost Uumlccedil guumlnduumlr ki Bakıdayam Burada hər şey goumlzəldir
Duumlnən
6 Aşağıdakı cuumlmlələrə soumlzlər artırmaqla onları genişləndirin
Ruslan yazır Aydan baxır
Mən gedəcəyəm Mənim kitabım var
Rəna aldı Atam işləyir
Bu cuumlr ccedilalışmalar uumlzərində loumlvhədə də işləmək olar Əvvəlcədən
hazırlanmış cuumlmlələr loumlvhəyə yazılır Muumləllim tələbələrdən tələb edir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 115
115
ki bir-bir gəlib cuumlmlələrdə buraxılmış soumlzləri rəngli təbaşirlə yerinə
yazsınlar
Tələbələrin orfoqrafik vərdişlərinin moumlhkəmləndirilməsində və
inkişaf etdirilməsində bu tip ccedilalışmaların muumlstəsna əhəmiyyəti vardır
Tələbələr Azərbaycan dilindən oumlyrəndikləri nəzəri biliyi təcruumlbəyə
tətbiq etmək imkanı da əldə edirlər
İmla
Tələbləri duumlzguumln yazmağa alışdırmaq uumlccediluumln imlalardan geniş
istifadə olunur İmla yazıların qarşısında duran vəzifələrdən biri də
tələbələrə duumlzguumln və savadlı yazı vərdişləri aşılamaqdır
İmla yazı uumlccediluumln aşağıdakı tələblər qoyulur
1 İmlanı luumlğət materialı rabitəli və rabitəsiz mətnlər uumlzrə
yazdırmaq lazımdır
2 İmla uumlccediluumln tələbələrin soumlz ehtiyatını əhatə edən və linqvistik
biliyinə uyğun mətn seccedililməlidir
3 Mətn həcmcə kiccedilik olmalıdır
4 İmla yazı uumlccediluumln əvvəlcə tələbəyə tanış olan sonra az tanış olan
daha sonra isə tanış olmayan materialdan istifadə edilməlidir
Muumləllim imlanı bir nəfərə loumlvhədə yerdə qalanlara isə dəftərində
yazdıra bilər İmla qurtardıqdan sonra loumlvhədə yazılmış cuumlmlələr və ya
mətn uumlzərində iş aparılır səhvlər duumlzəldilir Tələbələr isə oumlz səhvlərini
loumlvhədə duumlzəldilmiş mətn əsasında duumlzəldirlər Yaxud da tələbələr bir-
birilərinin yazılarını da yoxlaya bilərlər Bu cuumlr yoxlanılmış imlaları
muumləllim yenidən yoxlamalıdır
İmlanı maqnitofon vasitəsilə də yazdırmaq olar Mətn əvvəlcə
aydın diksiya ilə maqnitofon lentinə yazılır Maqnitofondan istifadə
zamanı tələbələr bir-birilərindən koumlccediluumlrə bilmirlər
İmla yazının bir noumlvuuml də əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasıdır
Əzbərlənmiş mətnin yazdırılması uumlccediluumln şeirlər kiccedilik həcmli nəsr par-
ccedilaları dialoqlar atalar soumlzləri lətifələr və s seccedililə bilər
Mətn əvvəlcə tələbələrə tapşırılır Onlar həmin mətni əzbərləyir-
lər Mətni tələbələrə muumləllim yox oumlzləri oumlzlərinə diktə edirlər Tələbə-
lər əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasında yazılışı ilə deyilişi arasında
fərq olan soumlzlərin yazılışını tezliklə oumlyrənirlər
116 Elza İsmayılova
İfadə
Bu yazı noumlvuumlndə tələbələr oxuduqları mətni oumlz soumlzləri ilə məntiqi
ardıcıllıqla ifadə edirlər İfadə həm tələbələrin rabitəli nitqini inkişaf
etdirir həm də onların muumlstəqil duumlşuumlnməsində muumlhuumlm rol oynayır
Tələbələr oxunmuş sadə mətn uumlzrə ifadə yazırlar Seriya şəkillər
uumlzrə də ifadə yazdırmaq olar Bu zaman əvvəlcə şəkillər uumlzrə muuml-
sahibə aparılır sonra isə tələbələr bu muumlsahibə əsasında ifadə yazırlar
İfadə yazını aşağıdakı ardıcıllıqla aparmaq olar
1Kiccedilik bir mətn ya loumlvhəyə yazılır ya da proyektorla ekrana ve-
rilir
2Muumləllim mətni ifadəli oxuyur
3 Mətn uumlzərində iş aparılır yəni ccedilətin soumlz ifadə və cuumlmlələr
izah edilir
4 Mətnin məzmunu tələbələr tərəfindən nağıl edilir (Guumlcluuml
qruplarda nağıl etməyə ehtiyac qalmır)
5 Mətn ikinci dəfə oxunur
6 Plan əvəzinə mətnə aid suallar loumlvhəyə yazılır
7 Mətn loumlvhədən silinir (Suallar loumlvhədə qalır ki tələbələr istifa-
də etsinlər)
8 Tələbələr mətni yazmağa başlayırlar
İnşa
Yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı yaradıcı iş nuumlmunələrinə ndash
kiccedilik inşalara ekskursiyalardan alınan təəssuumlratları əks etdirən sərbəst
yazılara geniş yer verilirTələbələrin yazdıqları inşalar danışıq təcruuml-
bəsi uumlccediluumln bir vasitədir İnşa yazı vasitəsilə tələbələrin moumlvzunun məz-
mununu accedilmaq duumlzguumln yazı qaydalarını mənimsəmək vərdiş və ba-
carıqları yoxlanılır
İnşa yazmaq uumlccediluumln tələbələr dolğun luumlğət ehtiyatına malik olmalı
muumlstəqil cuumlmlə qurmalı suallara cavab verməyi bacarmalıdırlar İnşa
yazı zamanı tələbələrin muumlşahidələri onu əhatə edən həyat hadisələri
haqqında təəssuumlratları əsas tutulur
Ən ccedilox şəkil və sərbəst moumlvzular uumlzrə inşalardan istifadə edilir
Muumləllim inşa moumlvzularını əvvəlcədən duumlşuumlnməli tələbələrin anlaq sə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 117
117
viyyəsini nəzərə almalıdır Bu cuumlr inşaların yazılmasında tələbələrə
sərbəstlik verilməlidir
Tələbələrin muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyəti və məntiqi təfəkkuuml-
ruumlnuuml inkişaf etdirmək məqsədilə şəkil uumlzrə inşa yazılardan da istifadə
etmək olar Şəkil uumlzrə işin muumlvəffəqiyyəti nitq obyektinin məntiqi və
emosional dərk olunmasından təqdim edilən tablonu tələbələrin bir
rəsm əsəri kimi yox həyatın oumlzuuml kimi qəbul etməsindən ccedilox asılıdır
Ccedilalışmaq lazımdır ki tələbələr rəsm əsərində ifadə edilmiş fikri mə-
nanı duumlzguumln dərk etsinlər Əvvəlcə tələbələrlə şəkil uumlzrə soumlhbət apa-
rılır onların şəkil haqqında fikirləri muumlzakirə edilir Belə soumlhbətlərdən
sonra moumlvzu hissə-hissə tələbələrə danışdırılır məzmunca yığcam in-
şa yazılır
Şəkil uumlzrə inşa tələbələrin həm şifahi həm də yazılı nitqini inki-
şaf etdirir onlara sərbəst duumlşuumlnmə muumlhakimə yeritmə imkanları verir
tələbələri daha da fəallaşdırır
Film uumlzrə də inşa yazdırmaq olar Tələbələr muumləllim tərəfindən
əvvəlcədən seccedililmiş filmə baxır və film haqqında rəy yazırlar
Muumləllim tələbələrə belə bir tapşırıq da verə bilər
Aşağıdakı plan əsasında bu yaxınlarda goumlrduumlyuumlnuumlz film haqqın-
da danışın
Plan
1 Hansı filmə baxdınız
2 Filmdə nədən danışılır 3 Filmdə kim xoşunuza gəldi Niyə
4 Filmin hansı obrazını bəyənmədiniz
5 Hansı moumlvzuda film ccediləkmək istərdiniz
6 Baş rolda oynamaq istərdinizmi
Muumlsahibədən sonra muumləllim təklif edir ki danışıq soumlhbət və muuml-
zakirəni qısa şəkildə olsa da yazıya koumlccediluumlrsuumlnlər
Uumlmumiyyətlə şəkil və ya film uumlzrə inşalar yazdırmaqda məqsəd
hər hansı film obyekt hadisə haqqında tələbələrin muumlstəqil fikir yuuml-
ruumltmələrini muumlşahidə qabiliyyətlərini dil normalarına riayət edib-
etməmələrini yoxlamaqdır
Tələbələrin şəxsi həyat təcruumlbəsi ilə əlaqədar kiccedilik inşalar da
yazdırılır Ən yaxşı və muumlvəffəqiyyətsiz yazılmış inşaların hərəsindən
bir nuumlmunə proyektorla ekrana verilir Hər iki nuumlmunə uumlzərində iş
118 Elza İsmayılova
aparılır Muumləllim tələbələrə təklif edir ki bu yazılar haqqında oumlz fikir-
lərini bildirsinlər
İnşa yazıdan tez-tez istifadə edilməlidir Tələbənin bir neccedilə dəfə
inşa yazması bir əla inşadan daha yaxşıdır Tələbənin işlətdiyi hər bir
yeni soumlz muumlxtəlif ifadə və cuumlmlələr onun dil təcruumlbəsinin genişlənmə-
sinə və luumlğət ehtiyatının zənginləşməsinə gətirib ccedilıxarır
Bir soumlzlə ifadə və inşa yazılarla tələbələrin məntiqi təfəkkuumlruuml
muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyətləri nitqi inkişaf edir Tələbələrin muumls-
təqilliyi artır onların şifahi və yazılı nitqləri səlisləşir zənginləşir
Oxu dərslərinin təşkili və yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı dərs-
lərdə texniki təlim vasitələrindən istifadənin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr
O tələbələrin bilik və bacarıqlarını daha duumlzguumln istiqamətləndirir Bu
zaman tələbələrin dərsə maraq və fəallığı artır Dərs ccedilox canlı və ma-
raqlı keccedilir Ona goumlrə də dərsdə səmərəliliyi artırmaq uumlccediluumln hər bir
muumləllim texniki təlim vasitələrindən istifadə etməlidir Texniki təlim
vasitələrinin aşağıdakı noumlvlərindən istifadə etmək olar
1Vizual vəsait (ekran vasitələri) Diafilmlər diapozitivlər səssiz (lal)
filmlər və s belə vəsaitlərdir
2 Audiovizual vəsait (səs-ekran vasitələri) Bu qrupa tədris filmləri
sənədli filmlər televiziya verilişləri video-maqnitofon yazıları
daxildir
3 Akustik vəsait (səsli vəsaitlər) Bu qrupa isə qrammofon və maq-
nitofon yazıları radio verilişləri həmccedilinin universitetin radio
qovşağının verilişləri daxildir
Tələbələrin şifahi nitqini inkişaf etdirmək uumlccediluumln ən ccedilox istifadə olu-
nan texniki təlim vasitəsi maqnitofon yazılarıdır Əksər moumlvzuların
tədrisində maqnitofon yardımccedilı rolunu oynayır və muumləllimin koumlmə-
yinə ccedilatır Məsələn ldquoSayrdquo moumlvzusunun tədrisi zamanı maqnitofon
səsləndirilirMusiqili dəqiqələr başlayır
Kim sevirsə idmanı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Poladtək olar canı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
İdmanı sevirik biz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Bərkiyir bədənimiz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 119
119
Sonra tələbələrə mətnin ingiliscə tərcuumlməsi səsləndirilir ki şeirin məz-
munu ilə tanış olsunlar
ldquoSayrdquo moumlvzusunu bu yolla tədris etdikdə tələbələr həm dərsə diqqətlə
qulaq asır həm də saymağı tezliklə oumlyrənirlər
İngilisdillilərə Azərbaycan dilinin tədrisində maqnitofonla icra edi-
lən bir ccedilox ccedilalışmalardan istifadə olunur Nuumlmunə uumlccediluumln aşağıdakıları
nəzərdən keccedilirək
1 Qulaq asın və təkrar edin Listen and repeat
2 Əşya şəkilləri (kitab dəftər balıq avtobus xoruz və s) paylanır
Onların adı maqnitofonla azərbaycanca səsləndirilir Maqnitofona
qulaq asdıqdan sonra tələbələr həmin soumlzləri yenidən təkrar edirlər
3 Əvvəlcə mətnin qəhrəmanının (personajının) şəkli tələbələrə
paylanırTələbələr personajla tanış olurlar Sonra mətn hər iki dildə
səsləndirilir
Circus fat lady3
Circus Legrand the fat lady in acircus (Emma
legrand is not her real name) She is very famous
Many people come to the circus to see Emma
Emma weighs nearly 250 kilos and is only 28
years old she to eat a lot to stay fat her job is to
be fat
Sirkin koumlk xanımı
Emma Leqrand sirkin koumlk xanımıdır (Emma Leqrand onun əsl adı
deyil) O ccedilox məşhurdurCcedilox adam sirkə Emmanı goumlrmək uumlccediluumln gəlir
3 wwwcbaedubosabadoDECLINE20AN20INVITATIONpdf
Salam
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Axşamınız xeyir
Salam
Gecəniz xeyrə qalsın
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Bəli
Buyurun
XeyrYox
Sağ olun
120 Elza İsmayılova
Emmanın ccediləkisi 250 kiloqrama yaxın yaşı isə 28-dir O koumlk olmaq
uumlccediluumln ccedilox yeyirOnun işi koumlkəlməkdir
Tələbələr mətnlə tanış olduqdan sonra mətnə aid suallar
maqnitofonla səsləndirilir Tələbələr sualları dəftərlərinə qeyd edirlər
I Duumlzguumln cavabı seccedilin
1 Emma
(a) məşhurdur
(b) goumlzəldir
(c) ccedilirkindir
2Emmanın
(a) 100
(b) 28 yaşı var
(c) 5
3Emma
(a) sirkdə
(b) hamamda işləyir
(c) restoranda
4Emmanın ccediləkisi
(a) 500
(b) 250 kiloqramdır
(c) 3000
II Aşağıdakı suallara cavab verin Answer the following questions
Emma Leqrand kimdir
O arıqdırmı
Onun ccediləkisi nə qədərdir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Suallardan sonra maqnitofon dayandırılır Suallar ətrafında
muumlakirələr başlayır
Maqnitofonla icra edilən ccedilalışmalar tələbələrin mənimsəmə baca-
rığını və Azərbaycan dilinə olan marağını daha da artırır Hər bir muuml-
əllim ccedilalışmalıdır ki maqnitofon lentinə maraqlı ccedilalışmalar yazsın
Muumləllim radio və televiziya verilişlərindən proqram materialına
uyğun gələn parccedilaları da maqnitofon lentinə koumlccediluumlrə bilər
Maqnitofonun əhəmiyyəti bir də ondadır ki tələbələr Azərbaycan
dilində oumlz danışdıqlarını da eşidə bilirlər Hər hansı iki tələbənin oxu-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 103
103
ki ingilis dilini yaxşı bilən Azərbaycan dili muumləllimləri bu uumlsuldan
daha ccedilox istifadə edirlər Muumləllim yeni soumlzləri əyaniliklə oumlyrətdikdə ya əşyanın oumlzuumlnuuml ya
da şəklini gətirə bilər Əgər muumləllim bacarırsa oumlzuuml də şəkil ccediləkər
Əyaniliklə oumlyrədilən yeni soumlzlər oxudan əvvəl izah olunmalıdır Ccediluumlnki
oxu prosesində əşyanın oumlzuumlnuuml modelini və ya şəklini goumlstərmək oxu-
nan mətndə tələbələrin diqqətini tamamilə yayındırar
Muumləllim yeni soumlzlərin izahında sinonim və antonimlərdən də isti-
fadə etməlidir O loumlvhədə yeni soumlzləri yazarkən onun qarşısında sino-
nim və antonimlərini də yaza bilər Sinonimi tapanda tanış soumlz tanış
olmayan soumlzlə qarşılaşdılır Məsələn
yavaş asta
uumlz sifət
guumll ccediliccedilək
gen enli
kiccedilik balaca
adam insan
mahnı nəğmə
Yeni soumlzlərin izahında antonimlərdən də istifadə olunur Muumləllim ta-
nış olan soumlzlərin qarşısında onun antonimini də yazır Məsələn
goumlzəl ccedilirkin
isti soyuq
quvvətli zəif
qalxmaq oturmaq
ağ qara
koumlk arıq
gecə guumlnduumlz
Muumləllim tələbələrə başa salır ki soumlzlərin qarşısında yazılanlar
əksmənalı soumlzlərdir Antonimlərin bu cuumlr qarşılaşması nəticəsində
tələbələr ccedilirkin soyuq zəif qara oturmaq arıq soumlzlərinin mənasını
onlara əvvəlcədən məlum olan soumlzlərin koumlməyi ilə daha tez və daha
asan yadda saxlayırlar
Mətn uumlzərində işin başlıca istiqamətlərindən biri də onun məzmu-
nunun oumlyrədilməsindən ibarətdirMəzmun uumlzərində iş tələbələrin yeni
mənimsədikləri soumlzləri daha moumlhkəmlətməyə koumlmək edən muumlhuumlm bir
104 Elza İsmayılova
vasitədir Mətnin məzmunu uumlzərində iş apararkən birinci noumlvbədə
oxu zamanı tələbələrin yadlarında qalan faktları xatırlatmaq lazımdır
Ona goumlrə də mətnə aid suallar uumlzərində iş aparılır
Mətn oxunduqdan sonra ona aid suallar verilir Bu suallar mətnin
məzmununu əhatə etməlidir Tələbələr də bir-birilərinə suallar verə
bilərlər Bir tələbə mətni oxuyar o birilər isə mətnə aid suallarr
verirlər
Mətnin məzmununu accedilan sual-cavaba aid bir nuumlmunəni nəzərdən
keccedilirək
Aylin muumləllimə
Aylin muumləllimənin otuz uumlccedil yaşı var
O Xəzər Universitetində işləyir Onun iyir-
mi yeddi tələbəsi var Tələbələrdən on beşi
oğlan on ikisi qızdır
Aylin xanım tələbələrini ccedilox sevir
Tələbələri də onu sevirlər O səbirli və
səmimi muumləllimədir Aylin xanım tələbələ-
rinə həmişə koumlmək edir
l Siz nə oumlyrəndiniz Aşağdakı suallara cavab verin
What did you learn Answer the following questions
Muumləllimənin adı nədir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Onun neccedilə tələbəsi var
Onlardan neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Aylin xanım tələbələrini sevirmi
Tələbələri də onu sevirlərmi Niyə
2 Nə goumlruumlrsuumlnuumlz Şəklə baxın və aşağıdakı suallara cavab verin
What do you see Look at the picture and answer the following ques-
tions
Neccedilə oğlan və neccedilə qız goumlruumlrsuumlnuumlz
Muumləllimə qocadır ya cavan
Muumləllimə nə edir
Tələbələr nə edirlər
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 105
105
Tələbələr dərsə hazırdırlarmı
3 Nə fikirləşirsiniz Oumlzuumlnuumlz barədə aşağıdakı suallara cavab verin
What do you think Answer the following about yourself
Tələbəsinizmi
Siz oxumağı sevirsinizmi
Siz muumləllim olmaq istərdinizmi
Əgər muumləllim olsaydınız hansı fənni seccedilərdiniz Niyə
Siz səbirli və səmimisinizmi
Evlisinizmi
Dostlarınız varmı
Əgər varsa ən yaxın dostunuz kimdir
Bu suallar tələbələrin mətnin məzmununa aid bildiklərini bir da-
ha yada salır və sistemləşdirir Eyni zamanda şifahi nitq vərdişlərinin
inkişafında xuumlsusi əhəmiyyət kəsb edir
Oxu dərslərində nağıletmədən də istifadə edilirTələbələr mətni oumlz
soumlzləri ilə danışırlar (ldquoTuumllkuuml və durnardquo rdquoAyı və şirrdquo ldquoTərs keccedililərrdquo
ldquoŞir və siccedilanrdquordquoKərpickəsən qocardquo və s)tələbələr mətni oxuduqdan
sonra onun məzmununu bildikləri kimi nağıl edirlər Bu məzmunun
tələbələr tərəfindən yaxşı mənimsənilməsinə koumlmək edir Tələbələrin
nitqi inkişaf edir onları məntiqli məzmunlu danışmağa alışdırır
Oxu mətnləri nitq fəaliyyəti uumlzrə bacarıq və vərdişlərin inkişa-
fına təkan verən potensial imkana malik optimal bir nitq modelidir
Mətn uumlzrə işi daha canlı və maraqlı qurmaq uumlccediluumln onların məzmununa
uyğun suumljetli şəkillərdən muumlxtəlif illuumlstrasiyalardan tez-tez istifadə
edilməlidir
Oxu dərslərində tələbələr mətnə aid şəkilllər də ccediləkə bilərlər
Əgər belə olarsa mətn tələbələrin hafizəsində uzun muumlddət qalar
Yaxud da hər hansı mətnə aid ccediləkilmiş filmlərdən (sənədli cizgi və s)
istifadə edilir Məsələn rdquoAzərbaycanrdquo ldquoUumlzeyir Hacıbəyovrdquo və s
mətnləri keccedilərkən sənədli filmlərdən istifadə etmək olar Tələbələr
UumlHacıbəyov haqqında sənədli filmə baxdıqda bəstəkarın həyat və
yaradıcılığı ilə hərtərəfli tanıış olurlar Eyni zamanda Azərbaycan
musiqisi onun janrları haqqında bilik əldə edirlər Mənzum parccedilaların
oxusunda şeirlərə aktyorların ifasında qulaq asırlar Həmin şeirlərə
(ldquoXəzər Universitəmrdquo rdquoAzad bir quşdumrdquo ldquoAzərbaycan Respubli-
106 Elza İsmayılova
kasının Doumlvlət himnirdquo rdquoBakırdquo və s) bəstələnmiş mahnıları dinləyirlər
Bu tələbələrdə milli musiqi mədəniyyətimizə olan marağı daha da
artırır Belə dərslər tələbələrə estetik zoumlvq aşılayır
Oxu dərslərində dərslikdə olmayan materiallardan qəzet və jur-
nal məqalələrindən də istifadə etmək olar Bunun uumlccediluumln muumləllim əv-
vəlcədən hazırlaşmalıdır O mətn ilə tanış olmalı mətnin oxusu za-
manı qarşıya ccedilıxa biləcək səhvləri aradan qaldırmaq uumlccediluumln tədbirlər duuml-
şuumlnməlidir Mətndəki yeni soumlz və ifadələri muumləyyənləşdirməli onların
tərcuumlməsini (yaxud da luumlğətin mənasını) hazırlamalıdır O oxunacaq
dialoqları şeirləri mətnləri əvvəlcədən seccedilməlidir Muumləllim ccedilalışma-
lıdır ki tələbələr muumlxtəlif qəzet və jurnal məqalələri gətirərkən seccedililən
mətn tələbələrin bilik səviyyəsinə uyğun olsun
Oxu mətnləri ingilis dilinə tərcuumlmə edilməlidirmi
İlk mərhələdə muumləllim tərcuumlmə edə bilər Sonraki mərhələlərdə
muumləllim mətni tərcuumlmə etməməlidir Yalnız mətndəki yeni soumlzlər tər-
cuumlmə edilə bilər Belə olarsa soumlz uumlzərində tələbələr oumlzləri duumlşuumlnuumlrlər
Tələbələr mətni tərcuumlmə etməklə onun məzmununu mənimsə-
məyə nail olurlarMətn ccedilətin olarsa muumləllim tələbələrə koumlmək edə
bilər Bundan sonra buumltuumln tələbələr mətnin məzmununu başa duumlşuumlrlər
Belə ki tərcuumlmə dərslərində muumlxtəlif ccedilalışmalardan istifadə et-
mək olar
ndash tələbənin biri oxuyur o birisi isə tərcuumlmə edir
ndash mətn ikilikdə oxunur uumlccediluumlncuuml tələbə isə sinxron tərcuumlmə edir
ndash tələbələr muumlxtəlif soumlz cuumlmlə və ya mətnə ingilis dilində qulaq
asıb onları Azərbaycan dilinə tərcuumlmə edirlər və ya əksinə
Muumləllim oxu zamanı tələbələrin səhvlərini nə vaxt duumlzəltməlidir
Mənim fikrimcə tələbələrin səhvlərini oxu qurtardıqdan sonra
duumlzəltmək lazımdır Bu yol daha məqsədəuyğundur Ccediluumlnki izahat və
duumlzəliş vermək oxu prosesini pozar Bəziləri qeyd edirlər ki səhvlər
yerindəcə yəni tələbəni dayandırıb duumlzəltmək lazımdır Mən bunun
əleyhinəyəmTələbənin səhvini həmin an duumlzəltməyə ccedilalışanlar onu
ccedilaşdırır əsas məqsəddən ndash mətni tam oxumaq və anlamaqdan uzaqlaş-
dırır onun muumlstəqilliyini məhdudlaşdırır Səhv oxunan soumlzləri axırda
loumlvhədə yazdırmaq təkrarən tələffuumlz etdirmək və yenidən oxutdurmaq
lazımdır Yaxud da zəif tələbə oxuyarkən guumlcluuml tələbələr onların
səhvlərini dəftərlərində qeyd edirlər Oxu qurtardıqdan sonra həmin
səhvlər muumlzakirə edilir Səhvlər duumlzəldilir və həmin soumlzləri tələbələr
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 107
107
cuumlmlələrdə işlədirlər
Oxu dərslərinin əhəmiyyəti ccediloxdur
Bu prosesdə tələbələr yalnız mətnin məzmununu oumlyrənmir
eyni zamnada onların luumlğət ehtiyatı artır soumlz birləşmələri və ifadələrin
quruluşunu yadda saxlayır yaddaşlarını zənginləşdirir və duumlzguumln
cuumlmlə qurmaq vərdişlərini inkişaf etdirirlər
Tələbələrin oxu suumlrəti artır oxu vərdişləri inkişaf edir və moumlh-
kəmlənir
Oxu dərsləri tələbələrdə oxuya maraq oyadır bu dili oumlyrənmə-
yə həvəsi artırır
Mətndəki məntiqi ardıcıllıq və bağlılıq tələbələr uumlccediluumln şifahi
nitq nuumlmunəsinə ccedilevrilir
İfadəli oxunun orfoepik cəhətdən duumlzguumlnluumlyuumlnuumln təşkil edilmə-
si tələbələrin şifahi nitqində də həmin cəhətin duumlzguumlnluumlyuumlnuuml təmin edir
Bir oxu dərsinin tədrisini nəzərinizə ccedilatdırırıq
Model
Acgoumlz it
Bir it ccedilayın uumlstuumln-
dəki koumlrpuumldən ke-
ccedilirdi Onun ağzında
suumlmuumlk var idiO
suya baxdı Orada
oumlz şəklini goumlrduuml Elə
bildi ki başqa itdir
onun da ağzında suumlmuumlk var İt suumlmuumlyuuml almaq istədi Ona goumlrə oumlzuumlnuuml
suya atdı İt oumlz ağzındakı suumlmuumlyuuml də itirdi
Muumləllim əvvəlcə şəkilləri tələbələrə paylayır Tələbələr şəkillə
tanış olduqdan sonra şəkil uumlzrə soumlhbət aparılır Arxasınca mətnin yeni
soumlzləri tərcuumlməsi ilə birlikdə proyektorla ekrana salınır yaxud loumlvhədə
yazılır
Yadda saxlayın Remember
acgoumlz-greedy suumlmuumlk ndash bone
ccedilay-river atmaq-to throw
koumlrpuuml-bridge tapmaq-to find
başqa-other itirmək-to lose
108 Elza İsmayılova
Tələbələr soumlzləri oxuyub luumlğət dəftərlərinə yazırlar Mətni muumləl-
limin oumlzuuml oxuyur (Maqnitofon lentindən ya da kompakt diskdən də
istifadə etmək olar) Oxu qurtardıqdan sonra yazılışı ilə tələffuumlzuuml
fərqlənən soumlzlər seccedililib loumlvhəyə yazılır tələffuumlzuuml də qarşısında verilir
suumlmuumlk [suumlmuumly]
almaq [almax]
orada [orda]
uumlstuumlndəki [uumlsduumlndəki]
Muumləllim bu soumlzləri tələbələrə tələffuumlz etdirirSonra tələbələrdən
biri mətni oxuyur o biri isə sinxron tərcuumlmə edir Oxu qrupdakı
tələbələr qurtarana kimi beləcə davam edir
Mətnin oxusu uumlzrə işi onun tərcuumlməsi ilə sintez şəklində aparmaq
olar Oxu ilə tərcuumlmə eyni vaxtda olmalıdır Bu uumlsuldan istifadə edil-
dikdə vaxta qənaət olunurOxu qurtardıqdan sonra mətnə aid sorğu
aparmaq olar Məsələn
İtin ağzında nə var idi
O suda nə goumlrduuml
İt oumlzuumlnuuml niyə suya atdı
O ağzındakı suumlmuumlyuuml niyə itirdi
Sual-cavabdan sonra tələbələrə bu mətnin ingilis dilində olan
variantı verilir ki tələbələr həmin mətni ingilis dilindən Azərbaycan
dilinə ccedilevirsinlər
Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tərcuumlmə-
sini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır
Bu metoddan istifadə etdikdə tələbələr mətni asanlıqla nağıl edə
bilirlər Tərcuumlmədən sonra mətn nağıl edilir və bir neccedilə tələbə mətni
hissə-hissə danışır O birisi tələbələr mətni danışanlara suallar da verə
bilərlərMətn uumlzrə şəkil də ccediləkdirmək olar Dərs beləcə sona ccedilatır
Hər bir muumləllim ingilisdillilərdə Azərbaycan dilinə şifahi şəkildə
olduğu kimi yazılı şəkildə də yiyələnmə bacarığının yaranmasını tə-
min etməlidir Ona goumlrə də muumləllim savadlı yazı vərdişlərinin aşılan-
masını diqqət mərkəzində saxlamalıdır Bu məqsədlə nitq fəaliyyətinin
yazı noumlvuumlndən də istifadə edilir Yazı təlimi oxu təlimi ilə paralel ge-
dir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 109
109
Tələbələr yazı uumlzrə aşağıdakıları bilməli və bacarmalıdırlar2
ndash oumlz adını soyadını atasının adını və ev uumlnvanını duumlzguumln yaz-
mağı
ndash oxu mətnlərindən bəzilərinin məzmununa aid bir neccedilə cuumlmlə
yazmağı
ndash ingilis dilində verilmiş cuumlmləni və ya mətni Azərbaycan dilinə
və əksinə yazılı şəkildə tərcuumlmə etməyi
ndash luumlğət materialı uumlzrə kiccedilik imla yazmağı
ndash buraxılmış hərfləri artırmaqla uumlzuumlndən koumlccediluumlrməyi
ndash intonasiyadan asılı olaraq cuumlmlənin sonunda sual nida və noumlqtə
işarəsini işlətməyi
ndash verilmiş suallara 3-4 soumlzluuml cuumlmlələrlə yazılı cavab verməyi
ndash qısa məktub yazmağı
ndash beş-altı cuumlmlə həcmində mətn tərtib etməyi
ndash dərslikdə muumlvafiq ccedilalışmaları yerinə yetirməyi
ndash kiccedilik həcmli ifadə yazmağı
ndash oumlz ailəsi haqqında bir neccedilə cuumlmlə ilə məlumat verməyi
ndash qısa tərcuumlmeyi-hal ərizə və digər qısa sənədləri yazmağı
ndash mətnin suallarına cavab yazmağı
ndash kiccedilik həcmli inşa yazmağı və s
Yazılı nitqin inkişafı zamanı tələbələrin Azərbaycan dilinə aid
bilik və bacarıqlarını da yoxlamaq lazım gəlir Bu iş prosesində muumləl-
lim şifahi nitq vərdişlərinə təkan verən muumlxtəlif yazı noumlvlərindən
(suallara cavab cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərin-
də iş deformasiya olunmuş (qarışdırılmış) mətn uumlzərində iş tərcuumlmə
imla ifadə inşa və s) istifadə edə bilər
Suallara cavab
Suallara cavabdan buumltuumln təlim muumlddətində daha ccedilox istifadə olu-
nur Tələbələr duumlşuumlnuumlr axtarır və verilmiş suallara cavab tapırlar Bu
da onların muumlvafiq cuumlmlə qurmaq bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsini
2Azərbaycan dili proqramı Təlim rus dilində olan məktəblərin 3-11-ci sinifləri
uumlccediluumlnAzərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi ndash B 1988 2 s54-66
110 Elza İsmayılova
yoxlamağa imkan verir Eyni zamanda tələbələrin nitq vərdişləri və
məntiqi təfəkkuumlruuml inkişaf etdirilir
Sual-cavab prosesində tələbələrin daha ccedilox fikirləşmələri uumlccediluumln
suallar getdikcə muumlrəkkəbləşdirilir Bu zaman tələbələr Azərbaycan di-
lində daha yaxşı danışa bilərlər
Yazılı cavab uumlccediluumln suallar oxunmuş mətn tamaşa edilmiş film
diafilm şəkil və s uumlzrə verilə bilər
Model
Şəklə baxın və suallara cavab verin
(wwwflickrcomdiscuss72157601593249778)
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Bir ildə neccedilə fəsil var və hansılardır
3 Ağaclar nə vaxt yaşıllaşır
4 İlin ən isti fəsli hansıdır
5 Yağış ən ccedilox hansı fəsildə yağır
6 Yarpaqlar nə vaxt saralır
7 Qış fəsli nə vaxt başlayır
8 Qışda təbiətdə nə kimi dəyişikliklər baş verir
9 Ən ccedilox sevdiyin fəsil hansıdır
Sual-cavab bitdikdən sonra muumləllim ldquoMənim sevimli fəslimrdquo
adlı kiccedilik bir hekayə də yazdıra bilər
Yaxud da Azərbaycanın xəritəsini gətirib sual-cavab yolu ilə
mətn duumlzəltdirmək olar Suallar loumlvhəyə yazılır tələbələrlə aşağıdakı
şəkildə muumlsahibə aparılır
1 Azərbaycanın paytaxtı haradır
2 Azərbaycanın iri şəhərləri hansılardır
4 Bakı boumlyuumlkduumlr yoxsa Gəncə
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 111
111
5 Azərbaycanda hansı boumlyuumlk ccedilaylar var
6 Kuumlr ccedilayı uzundur yoxsa Araz
7 Kuumlr ccedilayı hansı yerlərdən keccedilib gedir
Sonra tələbələrdən tələb olunur ki cavablar əsasında bir mətn
duumlzəltsinlər Tələbələr mətn duumlzəldərkən Azərbaycanın coğrafiyası ilə
hərtərəfli tanış olur və muumləyyən məlumata yiyələnirlər
Cuumlmlə qurmaq vərdişlərini inkişaf etdirmək məqsədilə şəkillər-
dən də istifadə edilir Bu şəkillər oxunmuş mətnlə bağlı ola da bilər
olmaya da Şəkillər əsasında tələbələr suallara cavab verir və mətn
duumlzəldirlər Adətən şəklə aid sualları muumləllim verir
Bəzən sual-cavab prosesində tələbələrdən də istifadə etmək olar
Bu zaman tələbələrdən biri soruşur o birisi cavab verir Qalan tələbə-
lər isə sualların cavabı əsasında mətn duumlzəldib yazırlar
Deməli sual-cavab yazı noumlvuumlndən istifadə zamanı tələbələr soumlz
soumlz birləşmələri və cuumlmlələr oxuyur yadda saxlayırlar Onların alınan
informasiyaya cavab vermək vərdişləri hərtərəfli inkişaf etdirilir
Defomasiya olunmuş mətn uumlzərində iş
Bu yazı noumlvuumlndə mətndəki cuumlmlələrin yeri dəyişdirilirTələbələr
dağınıq verilmiş cuumlmlələri bərpa etməklə mətn duumlzəldirlər Məsələn
Mənim ailəm
Qardaşım muumlhəndisdir Bizim ailəmiz xoşbəxtdir Atam həkim-
dir Biz doumlrd nəfərik atam anam qardaşım və mən Anam rəssamdır
Mən tələbəyəm
Oumlyrədilmiş şeirdəki misraların sırasını da deformasiya etmək olar
Torpağa duumlşduumlm
Koumlksuumlmdən vurdu
Bu gənc yaşımda
Bir ovccedilu goumlrduumlm
Bu noumlv yazının aparılmasında tələbələr cuumlmlə qurmaq vərdişlə-
rinə və oumlz fikirlərini muumləyyən ardıcıllıqla ifadə etmək bacarığına yiyə-
lənirlər
Tərcumə
Tərcuumlmə ikinci dilə yiyələnməkdə ən səmərəli uumlsullardan biridir
Bu uumlsulla tələbələrin azərbaycanca praktik nitqə necə yiyələndiklərini
112 Elza İsmayılova
muumləyyənləşdirmək olar Tərcuumlmə zamanı tələbələrin linqvistik təfək-
kuumlruuml inkişaf etdirilir luumlğət ehtiyatı zənginləşdirilir
Tərcuumlmə iki yolla aparılır
(1) Azərbaycan dilindən ingilis dilinə tərcuumlmə
(2) ingiliscədən azərbaycancaya tərcuumlmə
Birinci yol asan olduğu uumlccediluumln xarici tələbələr ccedilətinlik ccediləkmirlər
Onlar Azərbaycan dilində mətni oxuyur və başa duumlşduumlkləri dərəcədə
tərcuumlmə edirlər Ancaq tələbələr ana dilindən Azərbaycan dilinə tərcuuml-
mə zamanı ccedilətinliklərlə qarşılaşırlar ccediluumlnki hər iki dildə cuumlmlədə soumlz-
lərin sıralanmasında fərqlər vardır Bu tərcuumlmədə əsas məqsəd tələbə-
lərin duumlzguumln cuumlmlə qurmaq vərdişlərini yoxlamaqdır
Tərcuumlmə uumlccediluumln material soumlzdən cuumlmlələrdən və rabitəli mətndən
ibarət ola bilər Məsələn
1 Aşağıdakı cuumlmlələri ingilis dilinə tərcuumlmə edin
Mən həkiməm Mən oxuyuram
Sən rəssamsan Sən alırsan
O muumləllimdir O yeyir
İdmanccedilılar oynayırlar
2 Cuumlmlələri model uumlzrə oxuyub tərcuumlməsini yazın
Bu guumln ır
yağış yağ
Duumlnən dı
Araz yur
kitab oxu
Elnur du
3 Eşidəcəyiniz sualların cavabını azərbaycanca yazın
ndash What is your name Mənim adım Zaurdur
ndash What is your last name _________________
ndash How are you _________________
ndash Where are you from _________________
ndash How old are you _________________
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 113
113
4 Mətni Azərbaycan dilinə tərcuumlmə edin Translate the text into
Azerbaijani
(Şəkilli bir mətn verilir Tələbələr mətni yazılı şəkildə tərcuumlmə
edirlər Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tər-
cuumlməsini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır) Məsələn
5 Şəklə baxıb cuumlmlələr qurun Sonra həmin cuumlmlələr əsasında
mətn duumlzəldin və mətnə ad verin
(httpbw_clipart_sickgif) 6 Şəkillərin adını tapın və cuumlmlələri yazılı şəkildə ingilis dilinə
tərcuumlmə edin
Biz doqquzda məktəbə gedirik
Stolun uumlstuumlndə var
Nigar iccedilir
Mən mağazadan alacağam
Nurlan yedi
Bu cuumlr ccedilalışmalardan istifadə zamanı tələbələrin tərcuumlmə işinə
marağı daha da artır Onların hamısı ccedilalışır ki dərsdə fəallıq goumls-
tərsinlər
Cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması
Yazılı rabitəli nitqdə ən ccedilox istifadə olunan yazı noumlvlərindən biri
də cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərində aparılan
114 Elza İsmayılova
işdir Bu yazı noumlvuumlndə tələbələrin cuumlmlə qurmaq vərdişləri inkişaf
etdirilir onlar ifadə və inşa yazıya hazırlanırlar Bu yazı noumlvuumlndən
tez-tez istifadə edilir Bu məqsədlə muumlxtəlif ccedilalışmalar uumlzərində iş
aparılır Məsələn
1 Cuumlmlələri tamamlayın Complete the sentences
Rauf işhellip gedir Mən Amerikahellip gəlirəm
Nənə divanhellip oturur Sona kinohellip baxır
2 Buraxılmış soumlzləri yazın Write missing words
Nihat - - - Səninlə - - - olmağıma - - -
Guumllşən - - - oxuyur - - - pəncərəni bağladı
Soumlzlər Aysel tanış yatır kitab şadam
3 Aşağıdakı cuumlmlələrə muumlvafiq sifətlər artırmaqla onları genişlən-
dirin
Emil alma yeyir Atam ayaqqabı aldı
Mən ccedilay iccedildim Anam xoumlrək bişirir
4 Dialoqu tamamlayın
ndash Aylan hara gedirsən
ndash Xəstəxanaya
ndash Xəstələnmişsən
ndash hellip
5 Məktubu tamamlayın
Əziz dost Uumlccedil guumlnduumlr ki Bakıdayam Burada hər şey goumlzəldir
Duumlnən
6 Aşağıdakı cuumlmlələrə soumlzlər artırmaqla onları genişləndirin
Ruslan yazır Aydan baxır
Mən gedəcəyəm Mənim kitabım var
Rəna aldı Atam işləyir
Bu cuumlr ccedilalışmalar uumlzərində loumlvhədə də işləmək olar Əvvəlcədən
hazırlanmış cuumlmlələr loumlvhəyə yazılır Muumləllim tələbələrdən tələb edir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 115
115
ki bir-bir gəlib cuumlmlələrdə buraxılmış soumlzləri rəngli təbaşirlə yerinə
yazsınlar
Tələbələrin orfoqrafik vərdişlərinin moumlhkəmləndirilməsində və
inkişaf etdirilməsində bu tip ccedilalışmaların muumlstəsna əhəmiyyəti vardır
Tələbələr Azərbaycan dilindən oumlyrəndikləri nəzəri biliyi təcruumlbəyə
tətbiq etmək imkanı da əldə edirlər
İmla
Tələbləri duumlzguumln yazmağa alışdırmaq uumlccediluumln imlalardan geniş
istifadə olunur İmla yazıların qarşısında duran vəzifələrdən biri də
tələbələrə duumlzguumln və savadlı yazı vərdişləri aşılamaqdır
İmla yazı uumlccediluumln aşağıdakı tələblər qoyulur
1 İmlanı luumlğət materialı rabitəli və rabitəsiz mətnlər uumlzrə
yazdırmaq lazımdır
2 İmla uumlccediluumln tələbələrin soumlz ehtiyatını əhatə edən və linqvistik
biliyinə uyğun mətn seccedililməlidir
3 Mətn həcmcə kiccedilik olmalıdır
4 İmla yazı uumlccediluumln əvvəlcə tələbəyə tanış olan sonra az tanış olan
daha sonra isə tanış olmayan materialdan istifadə edilməlidir
Muumləllim imlanı bir nəfərə loumlvhədə yerdə qalanlara isə dəftərində
yazdıra bilər İmla qurtardıqdan sonra loumlvhədə yazılmış cuumlmlələr və ya
mətn uumlzərində iş aparılır səhvlər duumlzəldilir Tələbələr isə oumlz səhvlərini
loumlvhədə duumlzəldilmiş mətn əsasında duumlzəldirlər Yaxud da tələbələr bir-
birilərinin yazılarını da yoxlaya bilərlər Bu cuumlr yoxlanılmış imlaları
muumləllim yenidən yoxlamalıdır
İmlanı maqnitofon vasitəsilə də yazdırmaq olar Mətn əvvəlcə
aydın diksiya ilə maqnitofon lentinə yazılır Maqnitofondan istifadə
zamanı tələbələr bir-birilərindən koumlccediluumlrə bilmirlər
İmla yazının bir noumlvuuml də əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasıdır
Əzbərlənmiş mətnin yazdırılması uumlccediluumln şeirlər kiccedilik həcmli nəsr par-
ccedilaları dialoqlar atalar soumlzləri lətifələr və s seccedililə bilər
Mətn əvvəlcə tələbələrə tapşırılır Onlar həmin mətni əzbərləyir-
lər Mətni tələbələrə muumləllim yox oumlzləri oumlzlərinə diktə edirlər Tələbə-
lər əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasında yazılışı ilə deyilişi arasında
fərq olan soumlzlərin yazılışını tezliklə oumlyrənirlər
116 Elza İsmayılova
İfadə
Bu yazı noumlvuumlndə tələbələr oxuduqları mətni oumlz soumlzləri ilə məntiqi
ardıcıllıqla ifadə edirlər İfadə həm tələbələrin rabitəli nitqini inkişaf
etdirir həm də onların muumlstəqil duumlşuumlnməsində muumlhuumlm rol oynayır
Tələbələr oxunmuş sadə mətn uumlzrə ifadə yazırlar Seriya şəkillər
uumlzrə də ifadə yazdırmaq olar Bu zaman əvvəlcə şəkillər uumlzrə muuml-
sahibə aparılır sonra isə tələbələr bu muumlsahibə əsasında ifadə yazırlar
İfadə yazını aşağıdakı ardıcıllıqla aparmaq olar
1Kiccedilik bir mətn ya loumlvhəyə yazılır ya da proyektorla ekrana ve-
rilir
2Muumləllim mətni ifadəli oxuyur
3 Mətn uumlzərində iş aparılır yəni ccedilətin soumlz ifadə və cuumlmlələr
izah edilir
4 Mətnin məzmunu tələbələr tərəfindən nağıl edilir (Guumlcluuml
qruplarda nağıl etməyə ehtiyac qalmır)
5 Mətn ikinci dəfə oxunur
6 Plan əvəzinə mətnə aid suallar loumlvhəyə yazılır
7 Mətn loumlvhədən silinir (Suallar loumlvhədə qalır ki tələbələr istifa-
də etsinlər)
8 Tələbələr mətni yazmağa başlayırlar
İnşa
Yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı yaradıcı iş nuumlmunələrinə ndash
kiccedilik inşalara ekskursiyalardan alınan təəssuumlratları əks etdirən sərbəst
yazılara geniş yer verilirTələbələrin yazdıqları inşalar danışıq təcruuml-
bəsi uumlccediluumln bir vasitədir İnşa yazı vasitəsilə tələbələrin moumlvzunun məz-
mununu accedilmaq duumlzguumln yazı qaydalarını mənimsəmək vərdiş və ba-
carıqları yoxlanılır
İnşa yazmaq uumlccediluumln tələbələr dolğun luumlğət ehtiyatına malik olmalı
muumlstəqil cuumlmlə qurmalı suallara cavab verməyi bacarmalıdırlar İnşa
yazı zamanı tələbələrin muumlşahidələri onu əhatə edən həyat hadisələri
haqqında təəssuumlratları əsas tutulur
Ən ccedilox şəkil və sərbəst moumlvzular uumlzrə inşalardan istifadə edilir
Muumləllim inşa moumlvzularını əvvəlcədən duumlşuumlnməli tələbələrin anlaq sə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 117
117
viyyəsini nəzərə almalıdır Bu cuumlr inşaların yazılmasında tələbələrə
sərbəstlik verilməlidir
Tələbələrin muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyəti və məntiqi təfəkkuuml-
ruumlnuuml inkişaf etdirmək məqsədilə şəkil uumlzrə inşa yazılardan da istifadə
etmək olar Şəkil uumlzrə işin muumlvəffəqiyyəti nitq obyektinin məntiqi və
emosional dərk olunmasından təqdim edilən tablonu tələbələrin bir
rəsm əsəri kimi yox həyatın oumlzuuml kimi qəbul etməsindən ccedilox asılıdır
Ccedilalışmaq lazımdır ki tələbələr rəsm əsərində ifadə edilmiş fikri mə-
nanı duumlzguumln dərk etsinlər Əvvəlcə tələbələrlə şəkil uumlzrə soumlhbət apa-
rılır onların şəkil haqqında fikirləri muumlzakirə edilir Belə soumlhbətlərdən
sonra moumlvzu hissə-hissə tələbələrə danışdırılır məzmunca yığcam in-
şa yazılır
Şəkil uumlzrə inşa tələbələrin həm şifahi həm də yazılı nitqini inki-
şaf etdirir onlara sərbəst duumlşuumlnmə muumlhakimə yeritmə imkanları verir
tələbələri daha da fəallaşdırır
Film uumlzrə də inşa yazdırmaq olar Tələbələr muumləllim tərəfindən
əvvəlcədən seccedililmiş filmə baxır və film haqqında rəy yazırlar
Muumləllim tələbələrə belə bir tapşırıq da verə bilər
Aşağıdakı plan əsasında bu yaxınlarda goumlrduumlyuumlnuumlz film haqqın-
da danışın
Plan
1 Hansı filmə baxdınız
2 Filmdə nədən danışılır 3 Filmdə kim xoşunuza gəldi Niyə
4 Filmin hansı obrazını bəyənmədiniz
5 Hansı moumlvzuda film ccediləkmək istərdiniz
6 Baş rolda oynamaq istərdinizmi
Muumlsahibədən sonra muumləllim təklif edir ki danışıq soumlhbət və muuml-
zakirəni qısa şəkildə olsa da yazıya koumlccediluumlrsuumlnlər
Uumlmumiyyətlə şəkil və ya film uumlzrə inşalar yazdırmaqda məqsəd
hər hansı film obyekt hadisə haqqında tələbələrin muumlstəqil fikir yuuml-
ruumltmələrini muumlşahidə qabiliyyətlərini dil normalarına riayət edib-
etməmələrini yoxlamaqdır
Tələbələrin şəxsi həyat təcruumlbəsi ilə əlaqədar kiccedilik inşalar da
yazdırılır Ən yaxşı və muumlvəffəqiyyətsiz yazılmış inşaların hərəsindən
bir nuumlmunə proyektorla ekrana verilir Hər iki nuumlmunə uumlzərində iş
118 Elza İsmayılova
aparılır Muumləllim tələbələrə təklif edir ki bu yazılar haqqında oumlz fikir-
lərini bildirsinlər
İnşa yazıdan tez-tez istifadə edilməlidir Tələbənin bir neccedilə dəfə
inşa yazması bir əla inşadan daha yaxşıdır Tələbənin işlətdiyi hər bir
yeni soumlz muumlxtəlif ifadə və cuumlmlələr onun dil təcruumlbəsinin genişlənmə-
sinə və luumlğət ehtiyatının zənginləşməsinə gətirib ccedilıxarır
Bir soumlzlə ifadə və inşa yazılarla tələbələrin məntiqi təfəkkuumlruuml
muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyətləri nitqi inkişaf edir Tələbələrin muumls-
təqilliyi artır onların şifahi və yazılı nitqləri səlisləşir zənginləşir
Oxu dərslərinin təşkili və yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı dərs-
lərdə texniki təlim vasitələrindən istifadənin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr
O tələbələrin bilik və bacarıqlarını daha duumlzguumln istiqamətləndirir Bu
zaman tələbələrin dərsə maraq və fəallığı artır Dərs ccedilox canlı və ma-
raqlı keccedilir Ona goumlrə də dərsdə səmərəliliyi artırmaq uumlccediluumln hər bir
muumləllim texniki təlim vasitələrindən istifadə etməlidir Texniki təlim
vasitələrinin aşağıdakı noumlvlərindən istifadə etmək olar
1Vizual vəsait (ekran vasitələri) Diafilmlər diapozitivlər səssiz (lal)
filmlər və s belə vəsaitlərdir
2 Audiovizual vəsait (səs-ekran vasitələri) Bu qrupa tədris filmləri
sənədli filmlər televiziya verilişləri video-maqnitofon yazıları
daxildir
3 Akustik vəsait (səsli vəsaitlər) Bu qrupa isə qrammofon və maq-
nitofon yazıları radio verilişləri həmccedilinin universitetin radio
qovşağının verilişləri daxildir
Tələbələrin şifahi nitqini inkişaf etdirmək uumlccediluumln ən ccedilox istifadə olu-
nan texniki təlim vasitəsi maqnitofon yazılarıdır Əksər moumlvzuların
tədrisində maqnitofon yardımccedilı rolunu oynayır və muumləllimin koumlmə-
yinə ccedilatır Məsələn ldquoSayrdquo moumlvzusunun tədrisi zamanı maqnitofon
səsləndirilirMusiqili dəqiqələr başlayır
Kim sevirsə idmanı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Poladtək olar canı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
İdmanı sevirik biz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Bərkiyir bədənimiz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 119
119
Sonra tələbələrə mətnin ingiliscə tərcuumlməsi səsləndirilir ki şeirin məz-
munu ilə tanış olsunlar
ldquoSayrdquo moumlvzusunu bu yolla tədris etdikdə tələbələr həm dərsə diqqətlə
qulaq asır həm də saymağı tezliklə oumlyrənirlər
İngilisdillilərə Azərbaycan dilinin tədrisində maqnitofonla icra edi-
lən bir ccedilox ccedilalışmalardan istifadə olunur Nuumlmunə uumlccediluumln aşağıdakıları
nəzərdən keccedilirək
1 Qulaq asın və təkrar edin Listen and repeat
2 Əşya şəkilləri (kitab dəftər balıq avtobus xoruz və s) paylanır
Onların adı maqnitofonla azərbaycanca səsləndirilir Maqnitofona
qulaq asdıqdan sonra tələbələr həmin soumlzləri yenidən təkrar edirlər
3 Əvvəlcə mətnin qəhrəmanının (personajının) şəkli tələbələrə
paylanırTələbələr personajla tanış olurlar Sonra mətn hər iki dildə
səsləndirilir
Circus fat lady3
Circus Legrand the fat lady in acircus (Emma
legrand is not her real name) She is very famous
Many people come to the circus to see Emma
Emma weighs nearly 250 kilos and is only 28
years old she to eat a lot to stay fat her job is to
be fat
Sirkin koumlk xanımı
Emma Leqrand sirkin koumlk xanımıdır (Emma Leqrand onun əsl adı
deyil) O ccedilox məşhurdurCcedilox adam sirkə Emmanı goumlrmək uumlccediluumln gəlir
3 wwwcbaedubosabadoDECLINE20AN20INVITATIONpdf
Salam
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Axşamınız xeyir
Salam
Gecəniz xeyrə qalsın
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Bəli
Buyurun
XeyrYox
Sağ olun
120 Elza İsmayılova
Emmanın ccediləkisi 250 kiloqrama yaxın yaşı isə 28-dir O koumlk olmaq
uumlccediluumln ccedilox yeyirOnun işi koumlkəlməkdir
Tələbələr mətnlə tanış olduqdan sonra mətnə aid suallar
maqnitofonla səsləndirilir Tələbələr sualları dəftərlərinə qeyd edirlər
I Duumlzguumln cavabı seccedilin
1 Emma
(a) məşhurdur
(b) goumlzəldir
(c) ccedilirkindir
2Emmanın
(a) 100
(b) 28 yaşı var
(c) 5
3Emma
(a) sirkdə
(b) hamamda işləyir
(c) restoranda
4Emmanın ccediləkisi
(a) 500
(b) 250 kiloqramdır
(c) 3000
II Aşağıdakı suallara cavab verin Answer the following questions
Emma Leqrand kimdir
O arıqdırmı
Onun ccediləkisi nə qədərdir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Suallardan sonra maqnitofon dayandırılır Suallar ətrafında
muumlakirələr başlayır
Maqnitofonla icra edilən ccedilalışmalar tələbələrin mənimsəmə baca-
rığını və Azərbaycan dilinə olan marağını daha da artırır Hər bir muuml-
əllim ccedilalışmalıdır ki maqnitofon lentinə maraqlı ccedilalışmalar yazsın
Muumləllim radio və televiziya verilişlərindən proqram materialına
uyğun gələn parccedilaları da maqnitofon lentinə koumlccediluumlrə bilər
Maqnitofonun əhəmiyyəti bir də ondadır ki tələbələr Azərbaycan
dilində oumlz danışdıqlarını da eşidə bilirlər Hər hansı iki tələbənin oxu-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
104 Elza İsmayılova
vasitədir Mətnin məzmunu uumlzərində iş apararkən birinci noumlvbədə
oxu zamanı tələbələrin yadlarında qalan faktları xatırlatmaq lazımdır
Ona goumlrə də mətnə aid suallar uumlzərində iş aparılır
Mətn oxunduqdan sonra ona aid suallar verilir Bu suallar mətnin
məzmununu əhatə etməlidir Tələbələr də bir-birilərinə suallar verə
bilərlər Bir tələbə mətni oxuyar o birilər isə mətnə aid suallarr
verirlər
Mətnin məzmununu accedilan sual-cavaba aid bir nuumlmunəni nəzərdən
keccedilirək
Aylin muumləllimə
Aylin muumləllimənin otuz uumlccedil yaşı var
O Xəzər Universitetində işləyir Onun iyir-
mi yeddi tələbəsi var Tələbələrdən on beşi
oğlan on ikisi qızdır
Aylin xanım tələbələrini ccedilox sevir
Tələbələri də onu sevirlər O səbirli və
səmimi muumləllimədir Aylin xanım tələbələ-
rinə həmişə koumlmək edir
l Siz nə oumlyrəndiniz Aşağdakı suallara cavab verin
What did you learn Answer the following questions
Muumləllimənin adı nədir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Onun neccedilə tələbəsi var
Onlardan neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Aylin xanım tələbələrini sevirmi
Tələbələri də onu sevirlərmi Niyə
2 Nə goumlruumlrsuumlnuumlz Şəklə baxın və aşağıdakı suallara cavab verin
What do you see Look at the picture and answer the following ques-
tions
Neccedilə oğlan və neccedilə qız goumlruumlrsuumlnuumlz
Muumləllimə qocadır ya cavan
Muumləllimə nə edir
Tələbələr nə edirlər
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 105
105
Tələbələr dərsə hazırdırlarmı
3 Nə fikirləşirsiniz Oumlzuumlnuumlz barədə aşağıdakı suallara cavab verin
What do you think Answer the following about yourself
Tələbəsinizmi
Siz oxumağı sevirsinizmi
Siz muumləllim olmaq istərdinizmi
Əgər muumləllim olsaydınız hansı fənni seccedilərdiniz Niyə
Siz səbirli və səmimisinizmi
Evlisinizmi
Dostlarınız varmı
Əgər varsa ən yaxın dostunuz kimdir
Bu suallar tələbələrin mətnin məzmununa aid bildiklərini bir da-
ha yada salır və sistemləşdirir Eyni zamanda şifahi nitq vərdişlərinin
inkişafında xuumlsusi əhəmiyyət kəsb edir
Oxu dərslərində nağıletmədən də istifadə edilirTələbələr mətni oumlz
soumlzləri ilə danışırlar (ldquoTuumllkuuml və durnardquo rdquoAyı və şirrdquo ldquoTərs keccedililərrdquo
ldquoŞir və siccedilanrdquordquoKərpickəsən qocardquo və s)tələbələr mətni oxuduqdan
sonra onun məzmununu bildikləri kimi nağıl edirlər Bu məzmunun
tələbələr tərəfindən yaxşı mənimsənilməsinə koumlmək edir Tələbələrin
nitqi inkişaf edir onları məntiqli məzmunlu danışmağa alışdırır
Oxu mətnləri nitq fəaliyyəti uumlzrə bacarıq və vərdişlərin inkişa-
fına təkan verən potensial imkana malik optimal bir nitq modelidir
Mətn uumlzrə işi daha canlı və maraqlı qurmaq uumlccediluumln onların məzmununa
uyğun suumljetli şəkillərdən muumlxtəlif illuumlstrasiyalardan tez-tez istifadə
edilməlidir
Oxu dərslərində tələbələr mətnə aid şəkilllər də ccediləkə bilərlər
Əgər belə olarsa mətn tələbələrin hafizəsində uzun muumlddət qalar
Yaxud da hər hansı mətnə aid ccediləkilmiş filmlərdən (sənədli cizgi və s)
istifadə edilir Məsələn rdquoAzərbaycanrdquo ldquoUumlzeyir Hacıbəyovrdquo və s
mətnləri keccedilərkən sənədli filmlərdən istifadə etmək olar Tələbələr
UumlHacıbəyov haqqında sənədli filmə baxdıqda bəstəkarın həyat və
yaradıcılığı ilə hərtərəfli tanıış olurlar Eyni zamanda Azərbaycan
musiqisi onun janrları haqqında bilik əldə edirlər Mənzum parccedilaların
oxusunda şeirlərə aktyorların ifasında qulaq asırlar Həmin şeirlərə
(ldquoXəzər Universitəmrdquo rdquoAzad bir quşdumrdquo ldquoAzərbaycan Respubli-
106 Elza İsmayılova
kasının Doumlvlət himnirdquo rdquoBakırdquo və s) bəstələnmiş mahnıları dinləyirlər
Bu tələbələrdə milli musiqi mədəniyyətimizə olan marağı daha da
artırır Belə dərslər tələbələrə estetik zoumlvq aşılayır
Oxu dərslərində dərslikdə olmayan materiallardan qəzet və jur-
nal məqalələrindən də istifadə etmək olar Bunun uumlccediluumln muumləllim əv-
vəlcədən hazırlaşmalıdır O mətn ilə tanış olmalı mətnin oxusu za-
manı qarşıya ccedilıxa biləcək səhvləri aradan qaldırmaq uumlccediluumln tədbirlər duuml-
şuumlnməlidir Mətndəki yeni soumlz və ifadələri muumləyyənləşdirməli onların
tərcuumlməsini (yaxud da luumlğətin mənasını) hazırlamalıdır O oxunacaq
dialoqları şeirləri mətnləri əvvəlcədən seccedilməlidir Muumləllim ccedilalışma-
lıdır ki tələbələr muumlxtəlif qəzet və jurnal məqalələri gətirərkən seccedililən
mətn tələbələrin bilik səviyyəsinə uyğun olsun
Oxu mətnləri ingilis dilinə tərcuumlmə edilməlidirmi
İlk mərhələdə muumləllim tərcuumlmə edə bilər Sonraki mərhələlərdə
muumləllim mətni tərcuumlmə etməməlidir Yalnız mətndəki yeni soumlzlər tər-
cuumlmə edilə bilər Belə olarsa soumlz uumlzərində tələbələr oumlzləri duumlşuumlnuumlrlər
Tələbələr mətni tərcuumlmə etməklə onun məzmununu mənimsə-
məyə nail olurlarMətn ccedilətin olarsa muumləllim tələbələrə koumlmək edə
bilər Bundan sonra buumltuumln tələbələr mətnin məzmununu başa duumlşuumlrlər
Belə ki tərcuumlmə dərslərində muumlxtəlif ccedilalışmalardan istifadə et-
mək olar
ndash tələbənin biri oxuyur o birisi isə tərcuumlmə edir
ndash mətn ikilikdə oxunur uumlccediluumlncuuml tələbə isə sinxron tərcuumlmə edir
ndash tələbələr muumlxtəlif soumlz cuumlmlə və ya mətnə ingilis dilində qulaq
asıb onları Azərbaycan dilinə tərcuumlmə edirlər və ya əksinə
Muumləllim oxu zamanı tələbələrin səhvlərini nə vaxt duumlzəltməlidir
Mənim fikrimcə tələbələrin səhvlərini oxu qurtardıqdan sonra
duumlzəltmək lazımdır Bu yol daha məqsədəuyğundur Ccediluumlnki izahat və
duumlzəliş vermək oxu prosesini pozar Bəziləri qeyd edirlər ki səhvlər
yerindəcə yəni tələbəni dayandırıb duumlzəltmək lazımdır Mən bunun
əleyhinəyəmTələbənin səhvini həmin an duumlzəltməyə ccedilalışanlar onu
ccedilaşdırır əsas məqsəddən ndash mətni tam oxumaq və anlamaqdan uzaqlaş-
dırır onun muumlstəqilliyini məhdudlaşdırır Səhv oxunan soumlzləri axırda
loumlvhədə yazdırmaq təkrarən tələffuumlz etdirmək və yenidən oxutdurmaq
lazımdır Yaxud da zəif tələbə oxuyarkən guumlcluuml tələbələr onların
səhvlərini dəftərlərində qeyd edirlər Oxu qurtardıqdan sonra həmin
səhvlər muumlzakirə edilir Səhvlər duumlzəldilir və həmin soumlzləri tələbələr
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 107
107
cuumlmlələrdə işlədirlər
Oxu dərslərinin əhəmiyyəti ccediloxdur
Bu prosesdə tələbələr yalnız mətnin məzmununu oumlyrənmir
eyni zamnada onların luumlğət ehtiyatı artır soumlz birləşmələri və ifadələrin
quruluşunu yadda saxlayır yaddaşlarını zənginləşdirir və duumlzguumln
cuumlmlə qurmaq vərdişlərini inkişaf etdirirlər
Tələbələrin oxu suumlrəti artır oxu vərdişləri inkişaf edir və moumlh-
kəmlənir
Oxu dərsləri tələbələrdə oxuya maraq oyadır bu dili oumlyrənmə-
yə həvəsi artırır
Mətndəki məntiqi ardıcıllıq və bağlılıq tələbələr uumlccediluumln şifahi
nitq nuumlmunəsinə ccedilevrilir
İfadəli oxunun orfoepik cəhətdən duumlzguumlnluumlyuumlnuumln təşkil edilmə-
si tələbələrin şifahi nitqində də həmin cəhətin duumlzguumlnluumlyuumlnuuml təmin edir
Bir oxu dərsinin tədrisini nəzərinizə ccedilatdırırıq
Model
Acgoumlz it
Bir it ccedilayın uumlstuumln-
dəki koumlrpuumldən ke-
ccedilirdi Onun ağzında
suumlmuumlk var idiO
suya baxdı Orada
oumlz şəklini goumlrduuml Elə
bildi ki başqa itdir
onun da ağzında suumlmuumlk var İt suumlmuumlyuuml almaq istədi Ona goumlrə oumlzuumlnuuml
suya atdı İt oumlz ağzındakı suumlmuumlyuuml də itirdi
Muumləllim əvvəlcə şəkilləri tələbələrə paylayır Tələbələr şəkillə
tanış olduqdan sonra şəkil uumlzrə soumlhbət aparılır Arxasınca mətnin yeni
soumlzləri tərcuumlməsi ilə birlikdə proyektorla ekrana salınır yaxud loumlvhədə
yazılır
Yadda saxlayın Remember
acgoumlz-greedy suumlmuumlk ndash bone
ccedilay-river atmaq-to throw
koumlrpuuml-bridge tapmaq-to find
başqa-other itirmək-to lose
108 Elza İsmayılova
Tələbələr soumlzləri oxuyub luumlğət dəftərlərinə yazırlar Mətni muumləl-
limin oumlzuuml oxuyur (Maqnitofon lentindən ya da kompakt diskdən də
istifadə etmək olar) Oxu qurtardıqdan sonra yazılışı ilə tələffuumlzuuml
fərqlənən soumlzlər seccedililib loumlvhəyə yazılır tələffuumlzuuml də qarşısında verilir
suumlmuumlk [suumlmuumly]
almaq [almax]
orada [orda]
uumlstuumlndəki [uumlsduumlndəki]
Muumləllim bu soumlzləri tələbələrə tələffuumlz etdirirSonra tələbələrdən
biri mətni oxuyur o biri isə sinxron tərcuumlmə edir Oxu qrupdakı
tələbələr qurtarana kimi beləcə davam edir
Mətnin oxusu uumlzrə işi onun tərcuumlməsi ilə sintez şəklində aparmaq
olar Oxu ilə tərcuumlmə eyni vaxtda olmalıdır Bu uumlsuldan istifadə edil-
dikdə vaxta qənaət olunurOxu qurtardıqdan sonra mətnə aid sorğu
aparmaq olar Məsələn
İtin ağzında nə var idi
O suda nə goumlrduuml
İt oumlzuumlnuuml niyə suya atdı
O ağzındakı suumlmuumlyuuml niyə itirdi
Sual-cavabdan sonra tələbələrə bu mətnin ingilis dilində olan
variantı verilir ki tələbələr həmin mətni ingilis dilindən Azərbaycan
dilinə ccedilevirsinlər
Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tərcuumlmə-
sini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır
Bu metoddan istifadə etdikdə tələbələr mətni asanlıqla nağıl edə
bilirlər Tərcuumlmədən sonra mətn nağıl edilir və bir neccedilə tələbə mətni
hissə-hissə danışır O birisi tələbələr mətni danışanlara suallar da verə
bilərlərMətn uumlzrə şəkil də ccediləkdirmək olar Dərs beləcə sona ccedilatır
Hər bir muumləllim ingilisdillilərdə Azərbaycan dilinə şifahi şəkildə
olduğu kimi yazılı şəkildə də yiyələnmə bacarığının yaranmasını tə-
min etməlidir Ona goumlrə də muumləllim savadlı yazı vərdişlərinin aşılan-
masını diqqət mərkəzində saxlamalıdır Bu məqsədlə nitq fəaliyyətinin
yazı noumlvuumlndən də istifadə edilir Yazı təlimi oxu təlimi ilə paralel ge-
dir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 109
109
Tələbələr yazı uumlzrə aşağıdakıları bilməli və bacarmalıdırlar2
ndash oumlz adını soyadını atasının adını və ev uumlnvanını duumlzguumln yaz-
mağı
ndash oxu mətnlərindən bəzilərinin məzmununa aid bir neccedilə cuumlmlə
yazmağı
ndash ingilis dilində verilmiş cuumlmləni və ya mətni Azərbaycan dilinə
və əksinə yazılı şəkildə tərcuumlmə etməyi
ndash luumlğət materialı uumlzrə kiccedilik imla yazmağı
ndash buraxılmış hərfləri artırmaqla uumlzuumlndən koumlccediluumlrməyi
ndash intonasiyadan asılı olaraq cuumlmlənin sonunda sual nida və noumlqtə
işarəsini işlətməyi
ndash verilmiş suallara 3-4 soumlzluuml cuumlmlələrlə yazılı cavab verməyi
ndash qısa məktub yazmağı
ndash beş-altı cuumlmlə həcmində mətn tərtib etməyi
ndash dərslikdə muumlvafiq ccedilalışmaları yerinə yetirməyi
ndash kiccedilik həcmli ifadə yazmağı
ndash oumlz ailəsi haqqında bir neccedilə cuumlmlə ilə məlumat verməyi
ndash qısa tərcuumlmeyi-hal ərizə və digər qısa sənədləri yazmağı
ndash mətnin suallarına cavab yazmağı
ndash kiccedilik həcmli inşa yazmağı və s
Yazılı nitqin inkişafı zamanı tələbələrin Azərbaycan dilinə aid
bilik və bacarıqlarını da yoxlamaq lazım gəlir Bu iş prosesində muumləl-
lim şifahi nitq vərdişlərinə təkan verən muumlxtəlif yazı noumlvlərindən
(suallara cavab cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərin-
də iş deformasiya olunmuş (qarışdırılmış) mətn uumlzərində iş tərcuumlmə
imla ifadə inşa və s) istifadə edə bilər
Suallara cavab
Suallara cavabdan buumltuumln təlim muumlddətində daha ccedilox istifadə olu-
nur Tələbələr duumlşuumlnuumlr axtarır və verilmiş suallara cavab tapırlar Bu
da onların muumlvafiq cuumlmlə qurmaq bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsini
2Azərbaycan dili proqramı Təlim rus dilində olan məktəblərin 3-11-ci sinifləri
uumlccediluumlnAzərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi ndash B 1988 2 s54-66
110 Elza İsmayılova
yoxlamağa imkan verir Eyni zamanda tələbələrin nitq vərdişləri və
məntiqi təfəkkuumlruuml inkişaf etdirilir
Sual-cavab prosesində tələbələrin daha ccedilox fikirləşmələri uumlccediluumln
suallar getdikcə muumlrəkkəbləşdirilir Bu zaman tələbələr Azərbaycan di-
lində daha yaxşı danışa bilərlər
Yazılı cavab uumlccediluumln suallar oxunmuş mətn tamaşa edilmiş film
diafilm şəkil və s uumlzrə verilə bilər
Model
Şəklə baxın və suallara cavab verin
(wwwflickrcomdiscuss72157601593249778)
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Bir ildə neccedilə fəsil var və hansılardır
3 Ağaclar nə vaxt yaşıllaşır
4 İlin ən isti fəsli hansıdır
5 Yağış ən ccedilox hansı fəsildə yağır
6 Yarpaqlar nə vaxt saralır
7 Qış fəsli nə vaxt başlayır
8 Qışda təbiətdə nə kimi dəyişikliklər baş verir
9 Ən ccedilox sevdiyin fəsil hansıdır
Sual-cavab bitdikdən sonra muumləllim ldquoMənim sevimli fəslimrdquo
adlı kiccedilik bir hekayə də yazdıra bilər
Yaxud da Azərbaycanın xəritəsini gətirib sual-cavab yolu ilə
mətn duumlzəltdirmək olar Suallar loumlvhəyə yazılır tələbələrlə aşağıdakı
şəkildə muumlsahibə aparılır
1 Azərbaycanın paytaxtı haradır
2 Azərbaycanın iri şəhərləri hansılardır
4 Bakı boumlyuumlkduumlr yoxsa Gəncə
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 111
111
5 Azərbaycanda hansı boumlyuumlk ccedilaylar var
6 Kuumlr ccedilayı uzundur yoxsa Araz
7 Kuumlr ccedilayı hansı yerlərdən keccedilib gedir
Sonra tələbələrdən tələb olunur ki cavablar əsasında bir mətn
duumlzəltsinlər Tələbələr mətn duumlzəldərkən Azərbaycanın coğrafiyası ilə
hərtərəfli tanış olur və muumləyyən məlumata yiyələnirlər
Cuumlmlə qurmaq vərdişlərini inkişaf etdirmək məqsədilə şəkillər-
dən də istifadə edilir Bu şəkillər oxunmuş mətnlə bağlı ola da bilər
olmaya da Şəkillər əsasında tələbələr suallara cavab verir və mətn
duumlzəldirlər Adətən şəklə aid sualları muumləllim verir
Bəzən sual-cavab prosesində tələbələrdən də istifadə etmək olar
Bu zaman tələbələrdən biri soruşur o birisi cavab verir Qalan tələbə-
lər isə sualların cavabı əsasında mətn duumlzəldib yazırlar
Deməli sual-cavab yazı noumlvuumlndən istifadə zamanı tələbələr soumlz
soumlz birləşmələri və cuumlmlələr oxuyur yadda saxlayırlar Onların alınan
informasiyaya cavab vermək vərdişləri hərtərəfli inkişaf etdirilir
Defomasiya olunmuş mətn uumlzərində iş
Bu yazı noumlvuumlndə mətndəki cuumlmlələrin yeri dəyişdirilirTələbələr
dağınıq verilmiş cuumlmlələri bərpa etməklə mətn duumlzəldirlər Məsələn
Mənim ailəm
Qardaşım muumlhəndisdir Bizim ailəmiz xoşbəxtdir Atam həkim-
dir Biz doumlrd nəfərik atam anam qardaşım və mən Anam rəssamdır
Mən tələbəyəm
Oumlyrədilmiş şeirdəki misraların sırasını da deformasiya etmək olar
Torpağa duumlşduumlm
Koumlksuumlmdən vurdu
Bu gənc yaşımda
Bir ovccedilu goumlrduumlm
Bu noumlv yazının aparılmasında tələbələr cuumlmlə qurmaq vərdişlə-
rinə və oumlz fikirlərini muumləyyən ardıcıllıqla ifadə etmək bacarığına yiyə-
lənirlər
Tərcumə
Tərcuumlmə ikinci dilə yiyələnməkdə ən səmərəli uumlsullardan biridir
Bu uumlsulla tələbələrin azərbaycanca praktik nitqə necə yiyələndiklərini
112 Elza İsmayılova
muumləyyənləşdirmək olar Tərcuumlmə zamanı tələbələrin linqvistik təfək-
kuumlruuml inkişaf etdirilir luumlğət ehtiyatı zənginləşdirilir
Tərcuumlmə iki yolla aparılır
(1) Azərbaycan dilindən ingilis dilinə tərcuumlmə
(2) ingiliscədən azərbaycancaya tərcuumlmə
Birinci yol asan olduğu uumlccediluumln xarici tələbələr ccedilətinlik ccediləkmirlər
Onlar Azərbaycan dilində mətni oxuyur və başa duumlşduumlkləri dərəcədə
tərcuumlmə edirlər Ancaq tələbələr ana dilindən Azərbaycan dilinə tərcuuml-
mə zamanı ccedilətinliklərlə qarşılaşırlar ccediluumlnki hər iki dildə cuumlmlədə soumlz-
lərin sıralanmasında fərqlər vardır Bu tərcuumlmədə əsas məqsəd tələbə-
lərin duumlzguumln cuumlmlə qurmaq vərdişlərini yoxlamaqdır
Tərcuumlmə uumlccediluumln material soumlzdən cuumlmlələrdən və rabitəli mətndən
ibarət ola bilər Məsələn
1 Aşağıdakı cuumlmlələri ingilis dilinə tərcuumlmə edin
Mən həkiməm Mən oxuyuram
Sən rəssamsan Sən alırsan
O muumləllimdir O yeyir
İdmanccedilılar oynayırlar
2 Cuumlmlələri model uumlzrə oxuyub tərcuumlməsini yazın
Bu guumln ır
yağış yağ
Duumlnən dı
Araz yur
kitab oxu
Elnur du
3 Eşidəcəyiniz sualların cavabını azərbaycanca yazın
ndash What is your name Mənim adım Zaurdur
ndash What is your last name _________________
ndash How are you _________________
ndash Where are you from _________________
ndash How old are you _________________
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 113
113
4 Mətni Azərbaycan dilinə tərcuumlmə edin Translate the text into
Azerbaijani
(Şəkilli bir mətn verilir Tələbələr mətni yazılı şəkildə tərcuumlmə
edirlər Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tər-
cuumlməsini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır) Məsələn
5 Şəklə baxıb cuumlmlələr qurun Sonra həmin cuumlmlələr əsasında
mətn duumlzəldin və mətnə ad verin
(httpbw_clipart_sickgif) 6 Şəkillərin adını tapın və cuumlmlələri yazılı şəkildə ingilis dilinə
tərcuumlmə edin
Biz doqquzda məktəbə gedirik
Stolun uumlstuumlndə var
Nigar iccedilir
Mən mağazadan alacağam
Nurlan yedi
Bu cuumlr ccedilalışmalardan istifadə zamanı tələbələrin tərcuumlmə işinə
marağı daha da artır Onların hamısı ccedilalışır ki dərsdə fəallıq goumls-
tərsinlər
Cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması
Yazılı rabitəli nitqdə ən ccedilox istifadə olunan yazı noumlvlərindən biri
də cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərində aparılan
114 Elza İsmayılova
işdir Bu yazı noumlvuumlndə tələbələrin cuumlmlə qurmaq vərdişləri inkişaf
etdirilir onlar ifadə və inşa yazıya hazırlanırlar Bu yazı noumlvuumlndən
tez-tez istifadə edilir Bu məqsədlə muumlxtəlif ccedilalışmalar uumlzərində iş
aparılır Məsələn
1 Cuumlmlələri tamamlayın Complete the sentences
Rauf işhellip gedir Mən Amerikahellip gəlirəm
Nənə divanhellip oturur Sona kinohellip baxır
2 Buraxılmış soumlzləri yazın Write missing words
Nihat - - - Səninlə - - - olmağıma - - -
Guumllşən - - - oxuyur - - - pəncərəni bağladı
Soumlzlər Aysel tanış yatır kitab şadam
3 Aşağıdakı cuumlmlələrə muumlvafiq sifətlər artırmaqla onları genişlən-
dirin
Emil alma yeyir Atam ayaqqabı aldı
Mən ccedilay iccedildim Anam xoumlrək bişirir
4 Dialoqu tamamlayın
ndash Aylan hara gedirsən
ndash Xəstəxanaya
ndash Xəstələnmişsən
ndash hellip
5 Məktubu tamamlayın
Əziz dost Uumlccedil guumlnduumlr ki Bakıdayam Burada hər şey goumlzəldir
Duumlnən
6 Aşağıdakı cuumlmlələrə soumlzlər artırmaqla onları genişləndirin
Ruslan yazır Aydan baxır
Mən gedəcəyəm Mənim kitabım var
Rəna aldı Atam işləyir
Bu cuumlr ccedilalışmalar uumlzərində loumlvhədə də işləmək olar Əvvəlcədən
hazırlanmış cuumlmlələr loumlvhəyə yazılır Muumləllim tələbələrdən tələb edir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 115
115
ki bir-bir gəlib cuumlmlələrdə buraxılmış soumlzləri rəngli təbaşirlə yerinə
yazsınlar
Tələbələrin orfoqrafik vərdişlərinin moumlhkəmləndirilməsində və
inkişaf etdirilməsində bu tip ccedilalışmaların muumlstəsna əhəmiyyəti vardır
Tələbələr Azərbaycan dilindən oumlyrəndikləri nəzəri biliyi təcruumlbəyə
tətbiq etmək imkanı da əldə edirlər
İmla
Tələbləri duumlzguumln yazmağa alışdırmaq uumlccediluumln imlalardan geniş
istifadə olunur İmla yazıların qarşısında duran vəzifələrdən biri də
tələbələrə duumlzguumln və savadlı yazı vərdişləri aşılamaqdır
İmla yazı uumlccediluumln aşağıdakı tələblər qoyulur
1 İmlanı luumlğət materialı rabitəli və rabitəsiz mətnlər uumlzrə
yazdırmaq lazımdır
2 İmla uumlccediluumln tələbələrin soumlz ehtiyatını əhatə edən və linqvistik
biliyinə uyğun mətn seccedililməlidir
3 Mətn həcmcə kiccedilik olmalıdır
4 İmla yazı uumlccediluumln əvvəlcə tələbəyə tanış olan sonra az tanış olan
daha sonra isə tanış olmayan materialdan istifadə edilməlidir
Muumləllim imlanı bir nəfərə loumlvhədə yerdə qalanlara isə dəftərində
yazdıra bilər İmla qurtardıqdan sonra loumlvhədə yazılmış cuumlmlələr və ya
mətn uumlzərində iş aparılır səhvlər duumlzəldilir Tələbələr isə oumlz səhvlərini
loumlvhədə duumlzəldilmiş mətn əsasında duumlzəldirlər Yaxud da tələbələr bir-
birilərinin yazılarını da yoxlaya bilərlər Bu cuumlr yoxlanılmış imlaları
muumləllim yenidən yoxlamalıdır
İmlanı maqnitofon vasitəsilə də yazdırmaq olar Mətn əvvəlcə
aydın diksiya ilə maqnitofon lentinə yazılır Maqnitofondan istifadə
zamanı tələbələr bir-birilərindən koumlccediluumlrə bilmirlər
İmla yazının bir noumlvuuml də əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasıdır
Əzbərlənmiş mətnin yazdırılması uumlccediluumln şeirlər kiccedilik həcmli nəsr par-
ccedilaları dialoqlar atalar soumlzləri lətifələr və s seccedililə bilər
Mətn əvvəlcə tələbələrə tapşırılır Onlar həmin mətni əzbərləyir-
lər Mətni tələbələrə muumləllim yox oumlzləri oumlzlərinə diktə edirlər Tələbə-
lər əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasında yazılışı ilə deyilişi arasında
fərq olan soumlzlərin yazılışını tezliklə oumlyrənirlər
116 Elza İsmayılova
İfadə
Bu yazı noumlvuumlndə tələbələr oxuduqları mətni oumlz soumlzləri ilə məntiqi
ardıcıllıqla ifadə edirlər İfadə həm tələbələrin rabitəli nitqini inkişaf
etdirir həm də onların muumlstəqil duumlşuumlnməsində muumlhuumlm rol oynayır
Tələbələr oxunmuş sadə mətn uumlzrə ifadə yazırlar Seriya şəkillər
uumlzrə də ifadə yazdırmaq olar Bu zaman əvvəlcə şəkillər uumlzrə muuml-
sahibə aparılır sonra isə tələbələr bu muumlsahibə əsasında ifadə yazırlar
İfadə yazını aşağıdakı ardıcıllıqla aparmaq olar
1Kiccedilik bir mətn ya loumlvhəyə yazılır ya da proyektorla ekrana ve-
rilir
2Muumləllim mətni ifadəli oxuyur
3 Mətn uumlzərində iş aparılır yəni ccedilətin soumlz ifadə və cuumlmlələr
izah edilir
4 Mətnin məzmunu tələbələr tərəfindən nağıl edilir (Guumlcluuml
qruplarda nağıl etməyə ehtiyac qalmır)
5 Mətn ikinci dəfə oxunur
6 Plan əvəzinə mətnə aid suallar loumlvhəyə yazılır
7 Mətn loumlvhədən silinir (Suallar loumlvhədə qalır ki tələbələr istifa-
də etsinlər)
8 Tələbələr mətni yazmağa başlayırlar
İnşa
Yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı yaradıcı iş nuumlmunələrinə ndash
kiccedilik inşalara ekskursiyalardan alınan təəssuumlratları əks etdirən sərbəst
yazılara geniş yer verilirTələbələrin yazdıqları inşalar danışıq təcruuml-
bəsi uumlccediluumln bir vasitədir İnşa yazı vasitəsilə tələbələrin moumlvzunun məz-
mununu accedilmaq duumlzguumln yazı qaydalarını mənimsəmək vərdiş və ba-
carıqları yoxlanılır
İnşa yazmaq uumlccediluumln tələbələr dolğun luumlğət ehtiyatına malik olmalı
muumlstəqil cuumlmlə qurmalı suallara cavab verməyi bacarmalıdırlar İnşa
yazı zamanı tələbələrin muumlşahidələri onu əhatə edən həyat hadisələri
haqqında təəssuumlratları əsas tutulur
Ən ccedilox şəkil və sərbəst moumlvzular uumlzrə inşalardan istifadə edilir
Muumləllim inşa moumlvzularını əvvəlcədən duumlşuumlnməli tələbələrin anlaq sə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 117
117
viyyəsini nəzərə almalıdır Bu cuumlr inşaların yazılmasında tələbələrə
sərbəstlik verilməlidir
Tələbələrin muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyəti və məntiqi təfəkkuuml-
ruumlnuuml inkişaf etdirmək məqsədilə şəkil uumlzrə inşa yazılardan da istifadə
etmək olar Şəkil uumlzrə işin muumlvəffəqiyyəti nitq obyektinin məntiqi və
emosional dərk olunmasından təqdim edilən tablonu tələbələrin bir
rəsm əsəri kimi yox həyatın oumlzuuml kimi qəbul etməsindən ccedilox asılıdır
Ccedilalışmaq lazımdır ki tələbələr rəsm əsərində ifadə edilmiş fikri mə-
nanı duumlzguumln dərk etsinlər Əvvəlcə tələbələrlə şəkil uumlzrə soumlhbət apa-
rılır onların şəkil haqqında fikirləri muumlzakirə edilir Belə soumlhbətlərdən
sonra moumlvzu hissə-hissə tələbələrə danışdırılır məzmunca yığcam in-
şa yazılır
Şəkil uumlzrə inşa tələbələrin həm şifahi həm də yazılı nitqini inki-
şaf etdirir onlara sərbəst duumlşuumlnmə muumlhakimə yeritmə imkanları verir
tələbələri daha da fəallaşdırır
Film uumlzrə də inşa yazdırmaq olar Tələbələr muumləllim tərəfindən
əvvəlcədən seccedililmiş filmə baxır və film haqqında rəy yazırlar
Muumləllim tələbələrə belə bir tapşırıq da verə bilər
Aşağıdakı plan əsasında bu yaxınlarda goumlrduumlyuumlnuumlz film haqqın-
da danışın
Plan
1 Hansı filmə baxdınız
2 Filmdə nədən danışılır 3 Filmdə kim xoşunuza gəldi Niyə
4 Filmin hansı obrazını bəyənmədiniz
5 Hansı moumlvzuda film ccediləkmək istərdiniz
6 Baş rolda oynamaq istərdinizmi
Muumlsahibədən sonra muumləllim təklif edir ki danışıq soumlhbət və muuml-
zakirəni qısa şəkildə olsa da yazıya koumlccediluumlrsuumlnlər
Uumlmumiyyətlə şəkil və ya film uumlzrə inşalar yazdırmaqda məqsəd
hər hansı film obyekt hadisə haqqında tələbələrin muumlstəqil fikir yuuml-
ruumltmələrini muumlşahidə qabiliyyətlərini dil normalarına riayət edib-
etməmələrini yoxlamaqdır
Tələbələrin şəxsi həyat təcruumlbəsi ilə əlaqədar kiccedilik inşalar da
yazdırılır Ən yaxşı və muumlvəffəqiyyətsiz yazılmış inşaların hərəsindən
bir nuumlmunə proyektorla ekrana verilir Hər iki nuumlmunə uumlzərində iş
118 Elza İsmayılova
aparılır Muumləllim tələbələrə təklif edir ki bu yazılar haqqında oumlz fikir-
lərini bildirsinlər
İnşa yazıdan tez-tez istifadə edilməlidir Tələbənin bir neccedilə dəfə
inşa yazması bir əla inşadan daha yaxşıdır Tələbənin işlətdiyi hər bir
yeni soumlz muumlxtəlif ifadə və cuumlmlələr onun dil təcruumlbəsinin genişlənmə-
sinə və luumlğət ehtiyatının zənginləşməsinə gətirib ccedilıxarır
Bir soumlzlə ifadə və inşa yazılarla tələbələrin məntiqi təfəkkuumlruuml
muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyətləri nitqi inkişaf edir Tələbələrin muumls-
təqilliyi artır onların şifahi və yazılı nitqləri səlisləşir zənginləşir
Oxu dərslərinin təşkili və yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı dərs-
lərdə texniki təlim vasitələrindən istifadənin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr
O tələbələrin bilik və bacarıqlarını daha duumlzguumln istiqamətləndirir Bu
zaman tələbələrin dərsə maraq və fəallığı artır Dərs ccedilox canlı və ma-
raqlı keccedilir Ona goumlrə də dərsdə səmərəliliyi artırmaq uumlccediluumln hər bir
muumləllim texniki təlim vasitələrindən istifadə etməlidir Texniki təlim
vasitələrinin aşağıdakı noumlvlərindən istifadə etmək olar
1Vizual vəsait (ekran vasitələri) Diafilmlər diapozitivlər səssiz (lal)
filmlər və s belə vəsaitlərdir
2 Audiovizual vəsait (səs-ekran vasitələri) Bu qrupa tədris filmləri
sənədli filmlər televiziya verilişləri video-maqnitofon yazıları
daxildir
3 Akustik vəsait (səsli vəsaitlər) Bu qrupa isə qrammofon və maq-
nitofon yazıları radio verilişləri həmccedilinin universitetin radio
qovşağının verilişləri daxildir
Tələbələrin şifahi nitqini inkişaf etdirmək uumlccediluumln ən ccedilox istifadə olu-
nan texniki təlim vasitəsi maqnitofon yazılarıdır Əksər moumlvzuların
tədrisində maqnitofon yardımccedilı rolunu oynayır və muumləllimin koumlmə-
yinə ccedilatır Məsələn ldquoSayrdquo moumlvzusunun tədrisi zamanı maqnitofon
səsləndirilirMusiqili dəqiqələr başlayır
Kim sevirsə idmanı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Poladtək olar canı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
İdmanı sevirik biz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Bərkiyir bədənimiz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 119
119
Sonra tələbələrə mətnin ingiliscə tərcuumlməsi səsləndirilir ki şeirin məz-
munu ilə tanış olsunlar
ldquoSayrdquo moumlvzusunu bu yolla tədris etdikdə tələbələr həm dərsə diqqətlə
qulaq asır həm də saymağı tezliklə oumlyrənirlər
İngilisdillilərə Azərbaycan dilinin tədrisində maqnitofonla icra edi-
lən bir ccedilox ccedilalışmalardan istifadə olunur Nuumlmunə uumlccediluumln aşağıdakıları
nəzərdən keccedilirək
1 Qulaq asın və təkrar edin Listen and repeat
2 Əşya şəkilləri (kitab dəftər balıq avtobus xoruz və s) paylanır
Onların adı maqnitofonla azərbaycanca səsləndirilir Maqnitofona
qulaq asdıqdan sonra tələbələr həmin soumlzləri yenidən təkrar edirlər
3 Əvvəlcə mətnin qəhrəmanının (personajının) şəkli tələbələrə
paylanırTələbələr personajla tanış olurlar Sonra mətn hər iki dildə
səsləndirilir
Circus fat lady3
Circus Legrand the fat lady in acircus (Emma
legrand is not her real name) She is very famous
Many people come to the circus to see Emma
Emma weighs nearly 250 kilos and is only 28
years old she to eat a lot to stay fat her job is to
be fat
Sirkin koumlk xanımı
Emma Leqrand sirkin koumlk xanımıdır (Emma Leqrand onun əsl adı
deyil) O ccedilox məşhurdurCcedilox adam sirkə Emmanı goumlrmək uumlccediluumln gəlir
3 wwwcbaedubosabadoDECLINE20AN20INVITATIONpdf
Salam
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Axşamınız xeyir
Salam
Gecəniz xeyrə qalsın
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Bəli
Buyurun
XeyrYox
Sağ olun
120 Elza İsmayılova
Emmanın ccediləkisi 250 kiloqrama yaxın yaşı isə 28-dir O koumlk olmaq
uumlccediluumln ccedilox yeyirOnun işi koumlkəlməkdir
Tələbələr mətnlə tanış olduqdan sonra mətnə aid suallar
maqnitofonla səsləndirilir Tələbələr sualları dəftərlərinə qeyd edirlər
I Duumlzguumln cavabı seccedilin
1 Emma
(a) məşhurdur
(b) goumlzəldir
(c) ccedilirkindir
2Emmanın
(a) 100
(b) 28 yaşı var
(c) 5
3Emma
(a) sirkdə
(b) hamamda işləyir
(c) restoranda
4Emmanın ccediləkisi
(a) 500
(b) 250 kiloqramdır
(c) 3000
II Aşağıdakı suallara cavab verin Answer the following questions
Emma Leqrand kimdir
O arıqdırmı
Onun ccediləkisi nə qədərdir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Suallardan sonra maqnitofon dayandırılır Suallar ətrafında
muumlakirələr başlayır
Maqnitofonla icra edilən ccedilalışmalar tələbələrin mənimsəmə baca-
rığını və Azərbaycan dilinə olan marağını daha da artırır Hər bir muuml-
əllim ccedilalışmalıdır ki maqnitofon lentinə maraqlı ccedilalışmalar yazsın
Muumləllim radio və televiziya verilişlərindən proqram materialına
uyğun gələn parccedilaları da maqnitofon lentinə koumlccediluumlrə bilər
Maqnitofonun əhəmiyyəti bir də ondadır ki tələbələr Azərbaycan
dilində oumlz danışdıqlarını da eşidə bilirlər Hər hansı iki tələbənin oxu-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 105
105
Tələbələr dərsə hazırdırlarmı
3 Nə fikirləşirsiniz Oumlzuumlnuumlz barədə aşağıdakı suallara cavab verin
What do you think Answer the following about yourself
Tələbəsinizmi
Siz oxumağı sevirsinizmi
Siz muumləllim olmaq istərdinizmi
Əgər muumləllim olsaydınız hansı fənni seccedilərdiniz Niyə
Siz səbirli və səmimisinizmi
Evlisinizmi
Dostlarınız varmı
Əgər varsa ən yaxın dostunuz kimdir
Bu suallar tələbələrin mətnin məzmununa aid bildiklərini bir da-
ha yada salır və sistemləşdirir Eyni zamanda şifahi nitq vərdişlərinin
inkişafında xuumlsusi əhəmiyyət kəsb edir
Oxu dərslərində nağıletmədən də istifadə edilirTələbələr mətni oumlz
soumlzləri ilə danışırlar (ldquoTuumllkuuml və durnardquo rdquoAyı və şirrdquo ldquoTərs keccedililərrdquo
ldquoŞir və siccedilanrdquordquoKərpickəsən qocardquo və s)tələbələr mətni oxuduqdan
sonra onun məzmununu bildikləri kimi nağıl edirlər Bu məzmunun
tələbələr tərəfindən yaxşı mənimsənilməsinə koumlmək edir Tələbələrin
nitqi inkişaf edir onları məntiqli məzmunlu danışmağa alışdırır
Oxu mətnləri nitq fəaliyyəti uumlzrə bacarıq və vərdişlərin inkişa-
fına təkan verən potensial imkana malik optimal bir nitq modelidir
Mətn uumlzrə işi daha canlı və maraqlı qurmaq uumlccediluumln onların məzmununa
uyğun suumljetli şəkillərdən muumlxtəlif illuumlstrasiyalardan tez-tez istifadə
edilməlidir
Oxu dərslərində tələbələr mətnə aid şəkilllər də ccediləkə bilərlər
Əgər belə olarsa mətn tələbələrin hafizəsində uzun muumlddət qalar
Yaxud da hər hansı mətnə aid ccediləkilmiş filmlərdən (sənədli cizgi və s)
istifadə edilir Məsələn rdquoAzərbaycanrdquo ldquoUumlzeyir Hacıbəyovrdquo və s
mətnləri keccedilərkən sənədli filmlərdən istifadə etmək olar Tələbələr
UumlHacıbəyov haqqında sənədli filmə baxdıqda bəstəkarın həyat və
yaradıcılığı ilə hərtərəfli tanıış olurlar Eyni zamanda Azərbaycan
musiqisi onun janrları haqqında bilik əldə edirlər Mənzum parccedilaların
oxusunda şeirlərə aktyorların ifasında qulaq asırlar Həmin şeirlərə
(ldquoXəzər Universitəmrdquo rdquoAzad bir quşdumrdquo ldquoAzərbaycan Respubli-
106 Elza İsmayılova
kasının Doumlvlət himnirdquo rdquoBakırdquo və s) bəstələnmiş mahnıları dinləyirlər
Bu tələbələrdə milli musiqi mədəniyyətimizə olan marağı daha da
artırır Belə dərslər tələbələrə estetik zoumlvq aşılayır
Oxu dərslərində dərslikdə olmayan materiallardan qəzet və jur-
nal məqalələrindən də istifadə etmək olar Bunun uumlccediluumln muumləllim əv-
vəlcədən hazırlaşmalıdır O mətn ilə tanış olmalı mətnin oxusu za-
manı qarşıya ccedilıxa biləcək səhvləri aradan qaldırmaq uumlccediluumln tədbirlər duuml-
şuumlnməlidir Mətndəki yeni soumlz və ifadələri muumləyyənləşdirməli onların
tərcuumlməsini (yaxud da luumlğətin mənasını) hazırlamalıdır O oxunacaq
dialoqları şeirləri mətnləri əvvəlcədən seccedilməlidir Muumləllim ccedilalışma-
lıdır ki tələbələr muumlxtəlif qəzet və jurnal məqalələri gətirərkən seccedililən
mətn tələbələrin bilik səviyyəsinə uyğun olsun
Oxu mətnləri ingilis dilinə tərcuumlmə edilməlidirmi
İlk mərhələdə muumləllim tərcuumlmə edə bilər Sonraki mərhələlərdə
muumləllim mətni tərcuumlmə etməməlidir Yalnız mətndəki yeni soumlzlər tər-
cuumlmə edilə bilər Belə olarsa soumlz uumlzərində tələbələr oumlzləri duumlşuumlnuumlrlər
Tələbələr mətni tərcuumlmə etməklə onun məzmununu mənimsə-
məyə nail olurlarMətn ccedilətin olarsa muumləllim tələbələrə koumlmək edə
bilər Bundan sonra buumltuumln tələbələr mətnin məzmununu başa duumlşuumlrlər
Belə ki tərcuumlmə dərslərində muumlxtəlif ccedilalışmalardan istifadə et-
mək olar
ndash tələbənin biri oxuyur o birisi isə tərcuumlmə edir
ndash mətn ikilikdə oxunur uumlccediluumlncuuml tələbə isə sinxron tərcuumlmə edir
ndash tələbələr muumlxtəlif soumlz cuumlmlə və ya mətnə ingilis dilində qulaq
asıb onları Azərbaycan dilinə tərcuumlmə edirlər və ya əksinə
Muumləllim oxu zamanı tələbələrin səhvlərini nə vaxt duumlzəltməlidir
Mənim fikrimcə tələbələrin səhvlərini oxu qurtardıqdan sonra
duumlzəltmək lazımdır Bu yol daha məqsədəuyğundur Ccediluumlnki izahat və
duumlzəliş vermək oxu prosesini pozar Bəziləri qeyd edirlər ki səhvlər
yerindəcə yəni tələbəni dayandırıb duumlzəltmək lazımdır Mən bunun
əleyhinəyəmTələbənin səhvini həmin an duumlzəltməyə ccedilalışanlar onu
ccedilaşdırır əsas məqsəddən ndash mətni tam oxumaq və anlamaqdan uzaqlaş-
dırır onun muumlstəqilliyini məhdudlaşdırır Səhv oxunan soumlzləri axırda
loumlvhədə yazdırmaq təkrarən tələffuumlz etdirmək və yenidən oxutdurmaq
lazımdır Yaxud da zəif tələbə oxuyarkən guumlcluuml tələbələr onların
səhvlərini dəftərlərində qeyd edirlər Oxu qurtardıqdan sonra həmin
səhvlər muumlzakirə edilir Səhvlər duumlzəldilir və həmin soumlzləri tələbələr
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 107
107
cuumlmlələrdə işlədirlər
Oxu dərslərinin əhəmiyyəti ccediloxdur
Bu prosesdə tələbələr yalnız mətnin məzmununu oumlyrənmir
eyni zamnada onların luumlğət ehtiyatı artır soumlz birləşmələri və ifadələrin
quruluşunu yadda saxlayır yaddaşlarını zənginləşdirir və duumlzguumln
cuumlmlə qurmaq vərdişlərini inkişaf etdirirlər
Tələbələrin oxu suumlrəti artır oxu vərdişləri inkişaf edir və moumlh-
kəmlənir
Oxu dərsləri tələbələrdə oxuya maraq oyadır bu dili oumlyrənmə-
yə həvəsi artırır
Mətndəki məntiqi ardıcıllıq və bağlılıq tələbələr uumlccediluumln şifahi
nitq nuumlmunəsinə ccedilevrilir
İfadəli oxunun orfoepik cəhətdən duumlzguumlnluumlyuumlnuumln təşkil edilmə-
si tələbələrin şifahi nitqində də həmin cəhətin duumlzguumlnluumlyuumlnuuml təmin edir
Bir oxu dərsinin tədrisini nəzərinizə ccedilatdırırıq
Model
Acgoumlz it
Bir it ccedilayın uumlstuumln-
dəki koumlrpuumldən ke-
ccedilirdi Onun ağzında
suumlmuumlk var idiO
suya baxdı Orada
oumlz şəklini goumlrduuml Elə
bildi ki başqa itdir
onun da ağzında suumlmuumlk var İt suumlmuumlyuuml almaq istədi Ona goumlrə oumlzuumlnuuml
suya atdı İt oumlz ağzındakı suumlmuumlyuuml də itirdi
Muumləllim əvvəlcə şəkilləri tələbələrə paylayır Tələbələr şəkillə
tanış olduqdan sonra şəkil uumlzrə soumlhbət aparılır Arxasınca mətnin yeni
soumlzləri tərcuumlməsi ilə birlikdə proyektorla ekrana salınır yaxud loumlvhədə
yazılır
Yadda saxlayın Remember
acgoumlz-greedy suumlmuumlk ndash bone
ccedilay-river atmaq-to throw
koumlrpuuml-bridge tapmaq-to find
başqa-other itirmək-to lose
108 Elza İsmayılova
Tələbələr soumlzləri oxuyub luumlğət dəftərlərinə yazırlar Mətni muumləl-
limin oumlzuuml oxuyur (Maqnitofon lentindən ya da kompakt diskdən də
istifadə etmək olar) Oxu qurtardıqdan sonra yazılışı ilə tələffuumlzuuml
fərqlənən soumlzlər seccedililib loumlvhəyə yazılır tələffuumlzuuml də qarşısında verilir
suumlmuumlk [suumlmuumly]
almaq [almax]
orada [orda]
uumlstuumlndəki [uumlsduumlndəki]
Muumləllim bu soumlzləri tələbələrə tələffuumlz etdirirSonra tələbələrdən
biri mətni oxuyur o biri isə sinxron tərcuumlmə edir Oxu qrupdakı
tələbələr qurtarana kimi beləcə davam edir
Mətnin oxusu uumlzrə işi onun tərcuumlməsi ilə sintez şəklində aparmaq
olar Oxu ilə tərcuumlmə eyni vaxtda olmalıdır Bu uumlsuldan istifadə edil-
dikdə vaxta qənaət olunurOxu qurtardıqdan sonra mətnə aid sorğu
aparmaq olar Məsələn
İtin ağzında nə var idi
O suda nə goumlrduuml
İt oumlzuumlnuuml niyə suya atdı
O ağzındakı suumlmuumlyuuml niyə itirdi
Sual-cavabdan sonra tələbələrə bu mətnin ingilis dilində olan
variantı verilir ki tələbələr həmin mətni ingilis dilindən Azərbaycan
dilinə ccedilevirsinlər
Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tərcuumlmə-
sini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır
Bu metoddan istifadə etdikdə tələbələr mətni asanlıqla nağıl edə
bilirlər Tərcuumlmədən sonra mətn nağıl edilir və bir neccedilə tələbə mətni
hissə-hissə danışır O birisi tələbələr mətni danışanlara suallar da verə
bilərlərMətn uumlzrə şəkil də ccediləkdirmək olar Dərs beləcə sona ccedilatır
Hər bir muumləllim ingilisdillilərdə Azərbaycan dilinə şifahi şəkildə
olduğu kimi yazılı şəkildə də yiyələnmə bacarığının yaranmasını tə-
min etməlidir Ona goumlrə də muumləllim savadlı yazı vərdişlərinin aşılan-
masını diqqət mərkəzində saxlamalıdır Bu məqsədlə nitq fəaliyyətinin
yazı noumlvuumlndən də istifadə edilir Yazı təlimi oxu təlimi ilə paralel ge-
dir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 109
109
Tələbələr yazı uumlzrə aşağıdakıları bilməli və bacarmalıdırlar2
ndash oumlz adını soyadını atasının adını və ev uumlnvanını duumlzguumln yaz-
mağı
ndash oxu mətnlərindən bəzilərinin məzmununa aid bir neccedilə cuumlmlə
yazmağı
ndash ingilis dilində verilmiş cuumlmləni və ya mətni Azərbaycan dilinə
və əksinə yazılı şəkildə tərcuumlmə etməyi
ndash luumlğət materialı uumlzrə kiccedilik imla yazmağı
ndash buraxılmış hərfləri artırmaqla uumlzuumlndən koumlccediluumlrməyi
ndash intonasiyadan asılı olaraq cuumlmlənin sonunda sual nida və noumlqtə
işarəsini işlətməyi
ndash verilmiş suallara 3-4 soumlzluuml cuumlmlələrlə yazılı cavab verməyi
ndash qısa məktub yazmağı
ndash beş-altı cuumlmlə həcmində mətn tərtib etməyi
ndash dərslikdə muumlvafiq ccedilalışmaları yerinə yetirməyi
ndash kiccedilik həcmli ifadə yazmağı
ndash oumlz ailəsi haqqında bir neccedilə cuumlmlə ilə məlumat verməyi
ndash qısa tərcuumlmeyi-hal ərizə və digər qısa sənədləri yazmağı
ndash mətnin suallarına cavab yazmağı
ndash kiccedilik həcmli inşa yazmağı və s
Yazılı nitqin inkişafı zamanı tələbələrin Azərbaycan dilinə aid
bilik və bacarıqlarını da yoxlamaq lazım gəlir Bu iş prosesində muumləl-
lim şifahi nitq vərdişlərinə təkan verən muumlxtəlif yazı noumlvlərindən
(suallara cavab cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərin-
də iş deformasiya olunmuş (qarışdırılmış) mətn uumlzərində iş tərcuumlmə
imla ifadə inşa və s) istifadə edə bilər
Suallara cavab
Suallara cavabdan buumltuumln təlim muumlddətində daha ccedilox istifadə olu-
nur Tələbələr duumlşuumlnuumlr axtarır və verilmiş suallara cavab tapırlar Bu
da onların muumlvafiq cuumlmlə qurmaq bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsini
2Azərbaycan dili proqramı Təlim rus dilində olan məktəblərin 3-11-ci sinifləri
uumlccediluumlnAzərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi ndash B 1988 2 s54-66
110 Elza İsmayılova
yoxlamağa imkan verir Eyni zamanda tələbələrin nitq vərdişləri və
məntiqi təfəkkuumlruuml inkişaf etdirilir
Sual-cavab prosesində tələbələrin daha ccedilox fikirləşmələri uumlccediluumln
suallar getdikcə muumlrəkkəbləşdirilir Bu zaman tələbələr Azərbaycan di-
lində daha yaxşı danışa bilərlər
Yazılı cavab uumlccediluumln suallar oxunmuş mətn tamaşa edilmiş film
diafilm şəkil və s uumlzrə verilə bilər
Model
Şəklə baxın və suallara cavab verin
(wwwflickrcomdiscuss72157601593249778)
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Bir ildə neccedilə fəsil var və hansılardır
3 Ağaclar nə vaxt yaşıllaşır
4 İlin ən isti fəsli hansıdır
5 Yağış ən ccedilox hansı fəsildə yağır
6 Yarpaqlar nə vaxt saralır
7 Qış fəsli nə vaxt başlayır
8 Qışda təbiətdə nə kimi dəyişikliklər baş verir
9 Ən ccedilox sevdiyin fəsil hansıdır
Sual-cavab bitdikdən sonra muumləllim ldquoMənim sevimli fəslimrdquo
adlı kiccedilik bir hekayə də yazdıra bilər
Yaxud da Azərbaycanın xəritəsini gətirib sual-cavab yolu ilə
mətn duumlzəltdirmək olar Suallar loumlvhəyə yazılır tələbələrlə aşağıdakı
şəkildə muumlsahibə aparılır
1 Azərbaycanın paytaxtı haradır
2 Azərbaycanın iri şəhərləri hansılardır
4 Bakı boumlyuumlkduumlr yoxsa Gəncə
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 111
111
5 Azərbaycanda hansı boumlyuumlk ccedilaylar var
6 Kuumlr ccedilayı uzundur yoxsa Araz
7 Kuumlr ccedilayı hansı yerlərdən keccedilib gedir
Sonra tələbələrdən tələb olunur ki cavablar əsasında bir mətn
duumlzəltsinlər Tələbələr mətn duumlzəldərkən Azərbaycanın coğrafiyası ilə
hərtərəfli tanış olur və muumləyyən məlumata yiyələnirlər
Cuumlmlə qurmaq vərdişlərini inkişaf etdirmək məqsədilə şəkillər-
dən də istifadə edilir Bu şəkillər oxunmuş mətnlə bağlı ola da bilər
olmaya da Şəkillər əsasında tələbələr suallara cavab verir və mətn
duumlzəldirlər Adətən şəklə aid sualları muumləllim verir
Bəzən sual-cavab prosesində tələbələrdən də istifadə etmək olar
Bu zaman tələbələrdən biri soruşur o birisi cavab verir Qalan tələbə-
lər isə sualların cavabı əsasında mətn duumlzəldib yazırlar
Deməli sual-cavab yazı noumlvuumlndən istifadə zamanı tələbələr soumlz
soumlz birləşmələri və cuumlmlələr oxuyur yadda saxlayırlar Onların alınan
informasiyaya cavab vermək vərdişləri hərtərəfli inkişaf etdirilir
Defomasiya olunmuş mətn uumlzərində iş
Bu yazı noumlvuumlndə mətndəki cuumlmlələrin yeri dəyişdirilirTələbələr
dağınıq verilmiş cuumlmlələri bərpa etməklə mətn duumlzəldirlər Məsələn
Mənim ailəm
Qardaşım muumlhəndisdir Bizim ailəmiz xoşbəxtdir Atam həkim-
dir Biz doumlrd nəfərik atam anam qardaşım və mən Anam rəssamdır
Mən tələbəyəm
Oumlyrədilmiş şeirdəki misraların sırasını da deformasiya etmək olar
Torpağa duumlşduumlm
Koumlksuumlmdən vurdu
Bu gənc yaşımda
Bir ovccedilu goumlrduumlm
Bu noumlv yazının aparılmasında tələbələr cuumlmlə qurmaq vərdişlə-
rinə və oumlz fikirlərini muumləyyən ardıcıllıqla ifadə etmək bacarığına yiyə-
lənirlər
Tərcumə
Tərcuumlmə ikinci dilə yiyələnməkdə ən səmərəli uumlsullardan biridir
Bu uumlsulla tələbələrin azərbaycanca praktik nitqə necə yiyələndiklərini
112 Elza İsmayılova
muumləyyənləşdirmək olar Tərcuumlmə zamanı tələbələrin linqvistik təfək-
kuumlruuml inkişaf etdirilir luumlğət ehtiyatı zənginləşdirilir
Tərcuumlmə iki yolla aparılır
(1) Azərbaycan dilindən ingilis dilinə tərcuumlmə
(2) ingiliscədən azərbaycancaya tərcuumlmə
Birinci yol asan olduğu uumlccediluumln xarici tələbələr ccedilətinlik ccediləkmirlər
Onlar Azərbaycan dilində mətni oxuyur və başa duumlşduumlkləri dərəcədə
tərcuumlmə edirlər Ancaq tələbələr ana dilindən Azərbaycan dilinə tərcuuml-
mə zamanı ccedilətinliklərlə qarşılaşırlar ccediluumlnki hər iki dildə cuumlmlədə soumlz-
lərin sıralanmasında fərqlər vardır Bu tərcuumlmədə əsas məqsəd tələbə-
lərin duumlzguumln cuumlmlə qurmaq vərdişlərini yoxlamaqdır
Tərcuumlmə uumlccediluumln material soumlzdən cuumlmlələrdən və rabitəli mətndən
ibarət ola bilər Məsələn
1 Aşağıdakı cuumlmlələri ingilis dilinə tərcuumlmə edin
Mən həkiməm Mən oxuyuram
Sən rəssamsan Sən alırsan
O muumləllimdir O yeyir
İdmanccedilılar oynayırlar
2 Cuumlmlələri model uumlzrə oxuyub tərcuumlməsini yazın
Bu guumln ır
yağış yağ
Duumlnən dı
Araz yur
kitab oxu
Elnur du
3 Eşidəcəyiniz sualların cavabını azərbaycanca yazın
ndash What is your name Mənim adım Zaurdur
ndash What is your last name _________________
ndash How are you _________________
ndash Where are you from _________________
ndash How old are you _________________
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 113
113
4 Mətni Azərbaycan dilinə tərcuumlmə edin Translate the text into
Azerbaijani
(Şəkilli bir mətn verilir Tələbələr mətni yazılı şəkildə tərcuumlmə
edirlər Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tər-
cuumlməsini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır) Məsələn
5 Şəklə baxıb cuumlmlələr qurun Sonra həmin cuumlmlələr əsasında
mətn duumlzəldin və mətnə ad verin
(httpbw_clipart_sickgif) 6 Şəkillərin adını tapın və cuumlmlələri yazılı şəkildə ingilis dilinə
tərcuumlmə edin
Biz doqquzda məktəbə gedirik
Stolun uumlstuumlndə var
Nigar iccedilir
Mən mağazadan alacağam
Nurlan yedi
Bu cuumlr ccedilalışmalardan istifadə zamanı tələbələrin tərcuumlmə işinə
marağı daha da artır Onların hamısı ccedilalışır ki dərsdə fəallıq goumls-
tərsinlər
Cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması
Yazılı rabitəli nitqdə ən ccedilox istifadə olunan yazı noumlvlərindən biri
də cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərində aparılan
114 Elza İsmayılova
işdir Bu yazı noumlvuumlndə tələbələrin cuumlmlə qurmaq vərdişləri inkişaf
etdirilir onlar ifadə və inşa yazıya hazırlanırlar Bu yazı noumlvuumlndən
tez-tez istifadə edilir Bu məqsədlə muumlxtəlif ccedilalışmalar uumlzərində iş
aparılır Məsələn
1 Cuumlmlələri tamamlayın Complete the sentences
Rauf işhellip gedir Mən Amerikahellip gəlirəm
Nənə divanhellip oturur Sona kinohellip baxır
2 Buraxılmış soumlzləri yazın Write missing words
Nihat - - - Səninlə - - - olmağıma - - -
Guumllşən - - - oxuyur - - - pəncərəni bağladı
Soumlzlər Aysel tanış yatır kitab şadam
3 Aşağıdakı cuumlmlələrə muumlvafiq sifətlər artırmaqla onları genişlən-
dirin
Emil alma yeyir Atam ayaqqabı aldı
Mən ccedilay iccedildim Anam xoumlrək bişirir
4 Dialoqu tamamlayın
ndash Aylan hara gedirsən
ndash Xəstəxanaya
ndash Xəstələnmişsən
ndash hellip
5 Məktubu tamamlayın
Əziz dost Uumlccedil guumlnduumlr ki Bakıdayam Burada hər şey goumlzəldir
Duumlnən
6 Aşağıdakı cuumlmlələrə soumlzlər artırmaqla onları genişləndirin
Ruslan yazır Aydan baxır
Mən gedəcəyəm Mənim kitabım var
Rəna aldı Atam işləyir
Bu cuumlr ccedilalışmalar uumlzərində loumlvhədə də işləmək olar Əvvəlcədən
hazırlanmış cuumlmlələr loumlvhəyə yazılır Muumləllim tələbələrdən tələb edir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 115
115
ki bir-bir gəlib cuumlmlələrdə buraxılmış soumlzləri rəngli təbaşirlə yerinə
yazsınlar
Tələbələrin orfoqrafik vərdişlərinin moumlhkəmləndirilməsində və
inkişaf etdirilməsində bu tip ccedilalışmaların muumlstəsna əhəmiyyəti vardır
Tələbələr Azərbaycan dilindən oumlyrəndikləri nəzəri biliyi təcruumlbəyə
tətbiq etmək imkanı da əldə edirlər
İmla
Tələbləri duumlzguumln yazmağa alışdırmaq uumlccediluumln imlalardan geniş
istifadə olunur İmla yazıların qarşısında duran vəzifələrdən biri də
tələbələrə duumlzguumln və savadlı yazı vərdişləri aşılamaqdır
İmla yazı uumlccediluumln aşağıdakı tələblər qoyulur
1 İmlanı luumlğət materialı rabitəli və rabitəsiz mətnlər uumlzrə
yazdırmaq lazımdır
2 İmla uumlccediluumln tələbələrin soumlz ehtiyatını əhatə edən və linqvistik
biliyinə uyğun mətn seccedililməlidir
3 Mətn həcmcə kiccedilik olmalıdır
4 İmla yazı uumlccediluumln əvvəlcə tələbəyə tanış olan sonra az tanış olan
daha sonra isə tanış olmayan materialdan istifadə edilməlidir
Muumləllim imlanı bir nəfərə loumlvhədə yerdə qalanlara isə dəftərində
yazdıra bilər İmla qurtardıqdan sonra loumlvhədə yazılmış cuumlmlələr və ya
mətn uumlzərində iş aparılır səhvlər duumlzəldilir Tələbələr isə oumlz səhvlərini
loumlvhədə duumlzəldilmiş mətn əsasında duumlzəldirlər Yaxud da tələbələr bir-
birilərinin yazılarını da yoxlaya bilərlər Bu cuumlr yoxlanılmış imlaları
muumləllim yenidən yoxlamalıdır
İmlanı maqnitofon vasitəsilə də yazdırmaq olar Mətn əvvəlcə
aydın diksiya ilə maqnitofon lentinə yazılır Maqnitofondan istifadə
zamanı tələbələr bir-birilərindən koumlccediluumlrə bilmirlər
İmla yazının bir noumlvuuml də əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasıdır
Əzbərlənmiş mətnin yazdırılması uumlccediluumln şeirlər kiccedilik həcmli nəsr par-
ccedilaları dialoqlar atalar soumlzləri lətifələr və s seccedililə bilər
Mətn əvvəlcə tələbələrə tapşırılır Onlar həmin mətni əzbərləyir-
lər Mətni tələbələrə muumləllim yox oumlzləri oumlzlərinə diktə edirlər Tələbə-
lər əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasında yazılışı ilə deyilişi arasında
fərq olan soumlzlərin yazılışını tezliklə oumlyrənirlər
116 Elza İsmayılova
İfadə
Bu yazı noumlvuumlndə tələbələr oxuduqları mətni oumlz soumlzləri ilə məntiqi
ardıcıllıqla ifadə edirlər İfadə həm tələbələrin rabitəli nitqini inkişaf
etdirir həm də onların muumlstəqil duumlşuumlnməsində muumlhuumlm rol oynayır
Tələbələr oxunmuş sadə mətn uumlzrə ifadə yazırlar Seriya şəkillər
uumlzrə də ifadə yazdırmaq olar Bu zaman əvvəlcə şəkillər uumlzrə muuml-
sahibə aparılır sonra isə tələbələr bu muumlsahibə əsasında ifadə yazırlar
İfadə yazını aşağıdakı ardıcıllıqla aparmaq olar
1Kiccedilik bir mətn ya loumlvhəyə yazılır ya da proyektorla ekrana ve-
rilir
2Muumləllim mətni ifadəli oxuyur
3 Mətn uumlzərində iş aparılır yəni ccedilətin soumlz ifadə və cuumlmlələr
izah edilir
4 Mətnin məzmunu tələbələr tərəfindən nağıl edilir (Guumlcluuml
qruplarda nağıl etməyə ehtiyac qalmır)
5 Mətn ikinci dəfə oxunur
6 Plan əvəzinə mətnə aid suallar loumlvhəyə yazılır
7 Mətn loumlvhədən silinir (Suallar loumlvhədə qalır ki tələbələr istifa-
də etsinlər)
8 Tələbələr mətni yazmağa başlayırlar
İnşa
Yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı yaradıcı iş nuumlmunələrinə ndash
kiccedilik inşalara ekskursiyalardan alınan təəssuumlratları əks etdirən sərbəst
yazılara geniş yer verilirTələbələrin yazdıqları inşalar danışıq təcruuml-
bəsi uumlccediluumln bir vasitədir İnşa yazı vasitəsilə tələbələrin moumlvzunun məz-
mununu accedilmaq duumlzguumln yazı qaydalarını mənimsəmək vərdiş və ba-
carıqları yoxlanılır
İnşa yazmaq uumlccediluumln tələbələr dolğun luumlğət ehtiyatına malik olmalı
muumlstəqil cuumlmlə qurmalı suallara cavab verməyi bacarmalıdırlar İnşa
yazı zamanı tələbələrin muumlşahidələri onu əhatə edən həyat hadisələri
haqqında təəssuumlratları əsas tutulur
Ən ccedilox şəkil və sərbəst moumlvzular uumlzrə inşalardan istifadə edilir
Muumləllim inşa moumlvzularını əvvəlcədən duumlşuumlnməli tələbələrin anlaq sə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 117
117
viyyəsini nəzərə almalıdır Bu cuumlr inşaların yazılmasında tələbələrə
sərbəstlik verilməlidir
Tələbələrin muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyəti və məntiqi təfəkkuuml-
ruumlnuuml inkişaf etdirmək məqsədilə şəkil uumlzrə inşa yazılardan da istifadə
etmək olar Şəkil uumlzrə işin muumlvəffəqiyyəti nitq obyektinin məntiqi və
emosional dərk olunmasından təqdim edilən tablonu tələbələrin bir
rəsm əsəri kimi yox həyatın oumlzuuml kimi qəbul etməsindən ccedilox asılıdır
Ccedilalışmaq lazımdır ki tələbələr rəsm əsərində ifadə edilmiş fikri mə-
nanı duumlzguumln dərk etsinlər Əvvəlcə tələbələrlə şəkil uumlzrə soumlhbət apa-
rılır onların şəkil haqqında fikirləri muumlzakirə edilir Belə soumlhbətlərdən
sonra moumlvzu hissə-hissə tələbələrə danışdırılır məzmunca yığcam in-
şa yazılır
Şəkil uumlzrə inşa tələbələrin həm şifahi həm də yazılı nitqini inki-
şaf etdirir onlara sərbəst duumlşuumlnmə muumlhakimə yeritmə imkanları verir
tələbələri daha da fəallaşdırır
Film uumlzrə də inşa yazdırmaq olar Tələbələr muumləllim tərəfindən
əvvəlcədən seccedililmiş filmə baxır və film haqqında rəy yazırlar
Muumləllim tələbələrə belə bir tapşırıq da verə bilər
Aşağıdakı plan əsasında bu yaxınlarda goumlrduumlyuumlnuumlz film haqqın-
da danışın
Plan
1 Hansı filmə baxdınız
2 Filmdə nədən danışılır 3 Filmdə kim xoşunuza gəldi Niyə
4 Filmin hansı obrazını bəyənmədiniz
5 Hansı moumlvzuda film ccediləkmək istərdiniz
6 Baş rolda oynamaq istərdinizmi
Muumlsahibədən sonra muumləllim təklif edir ki danışıq soumlhbət və muuml-
zakirəni qısa şəkildə olsa da yazıya koumlccediluumlrsuumlnlər
Uumlmumiyyətlə şəkil və ya film uumlzrə inşalar yazdırmaqda məqsəd
hər hansı film obyekt hadisə haqqında tələbələrin muumlstəqil fikir yuuml-
ruumltmələrini muumlşahidə qabiliyyətlərini dil normalarına riayət edib-
etməmələrini yoxlamaqdır
Tələbələrin şəxsi həyat təcruumlbəsi ilə əlaqədar kiccedilik inşalar da
yazdırılır Ən yaxşı və muumlvəffəqiyyətsiz yazılmış inşaların hərəsindən
bir nuumlmunə proyektorla ekrana verilir Hər iki nuumlmunə uumlzərində iş
118 Elza İsmayılova
aparılır Muumləllim tələbələrə təklif edir ki bu yazılar haqqında oumlz fikir-
lərini bildirsinlər
İnşa yazıdan tez-tez istifadə edilməlidir Tələbənin bir neccedilə dəfə
inşa yazması bir əla inşadan daha yaxşıdır Tələbənin işlətdiyi hər bir
yeni soumlz muumlxtəlif ifadə və cuumlmlələr onun dil təcruumlbəsinin genişlənmə-
sinə və luumlğət ehtiyatının zənginləşməsinə gətirib ccedilıxarır
Bir soumlzlə ifadə və inşa yazılarla tələbələrin məntiqi təfəkkuumlruuml
muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyətləri nitqi inkişaf edir Tələbələrin muumls-
təqilliyi artır onların şifahi və yazılı nitqləri səlisləşir zənginləşir
Oxu dərslərinin təşkili və yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı dərs-
lərdə texniki təlim vasitələrindən istifadənin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr
O tələbələrin bilik və bacarıqlarını daha duumlzguumln istiqamətləndirir Bu
zaman tələbələrin dərsə maraq və fəallığı artır Dərs ccedilox canlı və ma-
raqlı keccedilir Ona goumlrə də dərsdə səmərəliliyi artırmaq uumlccediluumln hər bir
muumləllim texniki təlim vasitələrindən istifadə etməlidir Texniki təlim
vasitələrinin aşağıdakı noumlvlərindən istifadə etmək olar
1Vizual vəsait (ekran vasitələri) Diafilmlər diapozitivlər səssiz (lal)
filmlər və s belə vəsaitlərdir
2 Audiovizual vəsait (səs-ekran vasitələri) Bu qrupa tədris filmləri
sənədli filmlər televiziya verilişləri video-maqnitofon yazıları
daxildir
3 Akustik vəsait (səsli vəsaitlər) Bu qrupa isə qrammofon və maq-
nitofon yazıları radio verilişləri həmccedilinin universitetin radio
qovşağının verilişləri daxildir
Tələbələrin şifahi nitqini inkişaf etdirmək uumlccediluumln ən ccedilox istifadə olu-
nan texniki təlim vasitəsi maqnitofon yazılarıdır Əksər moumlvzuların
tədrisində maqnitofon yardımccedilı rolunu oynayır və muumləllimin koumlmə-
yinə ccedilatır Məsələn ldquoSayrdquo moumlvzusunun tədrisi zamanı maqnitofon
səsləndirilirMusiqili dəqiqələr başlayır
Kim sevirsə idmanı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Poladtək olar canı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
İdmanı sevirik biz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Bərkiyir bədənimiz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 119
119
Sonra tələbələrə mətnin ingiliscə tərcuumlməsi səsləndirilir ki şeirin məz-
munu ilə tanış olsunlar
ldquoSayrdquo moumlvzusunu bu yolla tədris etdikdə tələbələr həm dərsə diqqətlə
qulaq asır həm də saymağı tezliklə oumlyrənirlər
İngilisdillilərə Azərbaycan dilinin tədrisində maqnitofonla icra edi-
lən bir ccedilox ccedilalışmalardan istifadə olunur Nuumlmunə uumlccediluumln aşağıdakıları
nəzərdən keccedilirək
1 Qulaq asın və təkrar edin Listen and repeat
2 Əşya şəkilləri (kitab dəftər balıq avtobus xoruz və s) paylanır
Onların adı maqnitofonla azərbaycanca səsləndirilir Maqnitofona
qulaq asdıqdan sonra tələbələr həmin soumlzləri yenidən təkrar edirlər
3 Əvvəlcə mətnin qəhrəmanının (personajının) şəkli tələbələrə
paylanırTələbələr personajla tanış olurlar Sonra mətn hər iki dildə
səsləndirilir
Circus fat lady3
Circus Legrand the fat lady in acircus (Emma
legrand is not her real name) She is very famous
Many people come to the circus to see Emma
Emma weighs nearly 250 kilos and is only 28
years old she to eat a lot to stay fat her job is to
be fat
Sirkin koumlk xanımı
Emma Leqrand sirkin koumlk xanımıdır (Emma Leqrand onun əsl adı
deyil) O ccedilox məşhurdurCcedilox adam sirkə Emmanı goumlrmək uumlccediluumln gəlir
3 wwwcbaedubosabadoDECLINE20AN20INVITATIONpdf
Salam
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Axşamınız xeyir
Salam
Gecəniz xeyrə qalsın
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Bəli
Buyurun
XeyrYox
Sağ olun
120 Elza İsmayılova
Emmanın ccediləkisi 250 kiloqrama yaxın yaşı isə 28-dir O koumlk olmaq
uumlccediluumln ccedilox yeyirOnun işi koumlkəlməkdir
Tələbələr mətnlə tanış olduqdan sonra mətnə aid suallar
maqnitofonla səsləndirilir Tələbələr sualları dəftərlərinə qeyd edirlər
I Duumlzguumln cavabı seccedilin
1 Emma
(a) məşhurdur
(b) goumlzəldir
(c) ccedilirkindir
2Emmanın
(a) 100
(b) 28 yaşı var
(c) 5
3Emma
(a) sirkdə
(b) hamamda işləyir
(c) restoranda
4Emmanın ccediləkisi
(a) 500
(b) 250 kiloqramdır
(c) 3000
II Aşağıdakı suallara cavab verin Answer the following questions
Emma Leqrand kimdir
O arıqdırmı
Onun ccediləkisi nə qədərdir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Suallardan sonra maqnitofon dayandırılır Suallar ətrafında
muumlakirələr başlayır
Maqnitofonla icra edilən ccedilalışmalar tələbələrin mənimsəmə baca-
rığını və Azərbaycan dilinə olan marağını daha da artırır Hər bir muuml-
əllim ccedilalışmalıdır ki maqnitofon lentinə maraqlı ccedilalışmalar yazsın
Muumləllim radio və televiziya verilişlərindən proqram materialına
uyğun gələn parccedilaları da maqnitofon lentinə koumlccediluumlrə bilər
Maqnitofonun əhəmiyyəti bir də ondadır ki tələbələr Azərbaycan
dilində oumlz danışdıqlarını da eşidə bilirlər Hər hansı iki tələbənin oxu-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
106 Elza İsmayılova
kasının Doumlvlət himnirdquo rdquoBakırdquo və s) bəstələnmiş mahnıları dinləyirlər
Bu tələbələrdə milli musiqi mədəniyyətimizə olan marağı daha da
artırır Belə dərslər tələbələrə estetik zoumlvq aşılayır
Oxu dərslərində dərslikdə olmayan materiallardan qəzet və jur-
nal məqalələrindən də istifadə etmək olar Bunun uumlccediluumln muumləllim əv-
vəlcədən hazırlaşmalıdır O mətn ilə tanış olmalı mətnin oxusu za-
manı qarşıya ccedilıxa biləcək səhvləri aradan qaldırmaq uumlccediluumln tədbirlər duuml-
şuumlnməlidir Mətndəki yeni soumlz və ifadələri muumləyyənləşdirməli onların
tərcuumlməsini (yaxud da luumlğətin mənasını) hazırlamalıdır O oxunacaq
dialoqları şeirləri mətnləri əvvəlcədən seccedilməlidir Muumləllim ccedilalışma-
lıdır ki tələbələr muumlxtəlif qəzet və jurnal məqalələri gətirərkən seccedililən
mətn tələbələrin bilik səviyyəsinə uyğun olsun
Oxu mətnləri ingilis dilinə tərcuumlmə edilməlidirmi
İlk mərhələdə muumləllim tərcuumlmə edə bilər Sonraki mərhələlərdə
muumləllim mətni tərcuumlmə etməməlidir Yalnız mətndəki yeni soumlzlər tər-
cuumlmə edilə bilər Belə olarsa soumlz uumlzərində tələbələr oumlzləri duumlşuumlnuumlrlər
Tələbələr mətni tərcuumlmə etməklə onun məzmununu mənimsə-
məyə nail olurlarMətn ccedilətin olarsa muumləllim tələbələrə koumlmək edə
bilər Bundan sonra buumltuumln tələbələr mətnin məzmununu başa duumlşuumlrlər
Belə ki tərcuumlmə dərslərində muumlxtəlif ccedilalışmalardan istifadə et-
mək olar
ndash tələbənin biri oxuyur o birisi isə tərcuumlmə edir
ndash mətn ikilikdə oxunur uumlccediluumlncuuml tələbə isə sinxron tərcuumlmə edir
ndash tələbələr muumlxtəlif soumlz cuumlmlə və ya mətnə ingilis dilində qulaq
asıb onları Azərbaycan dilinə tərcuumlmə edirlər və ya əksinə
Muumləllim oxu zamanı tələbələrin səhvlərini nə vaxt duumlzəltməlidir
Mənim fikrimcə tələbələrin səhvlərini oxu qurtardıqdan sonra
duumlzəltmək lazımdır Bu yol daha məqsədəuyğundur Ccediluumlnki izahat və
duumlzəliş vermək oxu prosesini pozar Bəziləri qeyd edirlər ki səhvlər
yerindəcə yəni tələbəni dayandırıb duumlzəltmək lazımdır Mən bunun
əleyhinəyəmTələbənin səhvini həmin an duumlzəltməyə ccedilalışanlar onu
ccedilaşdırır əsas məqsəddən ndash mətni tam oxumaq və anlamaqdan uzaqlaş-
dırır onun muumlstəqilliyini məhdudlaşdırır Səhv oxunan soumlzləri axırda
loumlvhədə yazdırmaq təkrarən tələffuumlz etdirmək və yenidən oxutdurmaq
lazımdır Yaxud da zəif tələbə oxuyarkən guumlcluuml tələbələr onların
səhvlərini dəftərlərində qeyd edirlər Oxu qurtardıqdan sonra həmin
səhvlər muumlzakirə edilir Səhvlər duumlzəldilir və həmin soumlzləri tələbələr
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 107
107
cuumlmlələrdə işlədirlər
Oxu dərslərinin əhəmiyyəti ccediloxdur
Bu prosesdə tələbələr yalnız mətnin məzmununu oumlyrənmir
eyni zamnada onların luumlğət ehtiyatı artır soumlz birləşmələri və ifadələrin
quruluşunu yadda saxlayır yaddaşlarını zənginləşdirir və duumlzguumln
cuumlmlə qurmaq vərdişlərini inkişaf etdirirlər
Tələbələrin oxu suumlrəti artır oxu vərdişləri inkişaf edir və moumlh-
kəmlənir
Oxu dərsləri tələbələrdə oxuya maraq oyadır bu dili oumlyrənmə-
yə həvəsi artırır
Mətndəki məntiqi ardıcıllıq və bağlılıq tələbələr uumlccediluumln şifahi
nitq nuumlmunəsinə ccedilevrilir
İfadəli oxunun orfoepik cəhətdən duumlzguumlnluumlyuumlnuumln təşkil edilmə-
si tələbələrin şifahi nitqində də həmin cəhətin duumlzguumlnluumlyuumlnuuml təmin edir
Bir oxu dərsinin tədrisini nəzərinizə ccedilatdırırıq
Model
Acgoumlz it
Bir it ccedilayın uumlstuumln-
dəki koumlrpuumldən ke-
ccedilirdi Onun ağzında
suumlmuumlk var idiO
suya baxdı Orada
oumlz şəklini goumlrduuml Elə
bildi ki başqa itdir
onun da ağzında suumlmuumlk var İt suumlmuumlyuuml almaq istədi Ona goumlrə oumlzuumlnuuml
suya atdı İt oumlz ağzındakı suumlmuumlyuuml də itirdi
Muumləllim əvvəlcə şəkilləri tələbələrə paylayır Tələbələr şəkillə
tanış olduqdan sonra şəkil uumlzrə soumlhbət aparılır Arxasınca mətnin yeni
soumlzləri tərcuumlməsi ilə birlikdə proyektorla ekrana salınır yaxud loumlvhədə
yazılır
Yadda saxlayın Remember
acgoumlz-greedy suumlmuumlk ndash bone
ccedilay-river atmaq-to throw
koumlrpuuml-bridge tapmaq-to find
başqa-other itirmək-to lose
108 Elza İsmayılova
Tələbələr soumlzləri oxuyub luumlğət dəftərlərinə yazırlar Mətni muumləl-
limin oumlzuuml oxuyur (Maqnitofon lentindən ya da kompakt diskdən də
istifadə etmək olar) Oxu qurtardıqdan sonra yazılışı ilə tələffuumlzuuml
fərqlənən soumlzlər seccedililib loumlvhəyə yazılır tələffuumlzuuml də qarşısında verilir
suumlmuumlk [suumlmuumly]
almaq [almax]
orada [orda]
uumlstuumlndəki [uumlsduumlndəki]
Muumləllim bu soumlzləri tələbələrə tələffuumlz etdirirSonra tələbələrdən
biri mətni oxuyur o biri isə sinxron tərcuumlmə edir Oxu qrupdakı
tələbələr qurtarana kimi beləcə davam edir
Mətnin oxusu uumlzrə işi onun tərcuumlməsi ilə sintez şəklində aparmaq
olar Oxu ilə tərcuumlmə eyni vaxtda olmalıdır Bu uumlsuldan istifadə edil-
dikdə vaxta qənaət olunurOxu qurtardıqdan sonra mətnə aid sorğu
aparmaq olar Məsələn
İtin ağzında nə var idi
O suda nə goumlrduuml
İt oumlzuumlnuuml niyə suya atdı
O ağzındakı suumlmuumlyuuml niyə itirdi
Sual-cavabdan sonra tələbələrə bu mətnin ingilis dilində olan
variantı verilir ki tələbələr həmin mətni ingilis dilindən Azərbaycan
dilinə ccedilevirsinlər
Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tərcuumlmə-
sini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır
Bu metoddan istifadə etdikdə tələbələr mətni asanlıqla nağıl edə
bilirlər Tərcuumlmədən sonra mətn nağıl edilir və bir neccedilə tələbə mətni
hissə-hissə danışır O birisi tələbələr mətni danışanlara suallar da verə
bilərlərMətn uumlzrə şəkil də ccediləkdirmək olar Dərs beləcə sona ccedilatır
Hər bir muumləllim ingilisdillilərdə Azərbaycan dilinə şifahi şəkildə
olduğu kimi yazılı şəkildə də yiyələnmə bacarığının yaranmasını tə-
min etməlidir Ona goumlrə də muumləllim savadlı yazı vərdişlərinin aşılan-
masını diqqət mərkəzində saxlamalıdır Bu məqsədlə nitq fəaliyyətinin
yazı noumlvuumlndən də istifadə edilir Yazı təlimi oxu təlimi ilə paralel ge-
dir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 109
109
Tələbələr yazı uumlzrə aşağıdakıları bilməli və bacarmalıdırlar2
ndash oumlz adını soyadını atasının adını və ev uumlnvanını duumlzguumln yaz-
mağı
ndash oxu mətnlərindən bəzilərinin məzmununa aid bir neccedilə cuumlmlə
yazmağı
ndash ingilis dilində verilmiş cuumlmləni və ya mətni Azərbaycan dilinə
və əksinə yazılı şəkildə tərcuumlmə etməyi
ndash luumlğət materialı uumlzrə kiccedilik imla yazmağı
ndash buraxılmış hərfləri artırmaqla uumlzuumlndən koumlccediluumlrməyi
ndash intonasiyadan asılı olaraq cuumlmlənin sonunda sual nida və noumlqtə
işarəsini işlətməyi
ndash verilmiş suallara 3-4 soumlzluuml cuumlmlələrlə yazılı cavab verməyi
ndash qısa məktub yazmağı
ndash beş-altı cuumlmlə həcmində mətn tərtib etməyi
ndash dərslikdə muumlvafiq ccedilalışmaları yerinə yetirməyi
ndash kiccedilik həcmli ifadə yazmağı
ndash oumlz ailəsi haqqında bir neccedilə cuumlmlə ilə məlumat verməyi
ndash qısa tərcuumlmeyi-hal ərizə və digər qısa sənədləri yazmağı
ndash mətnin suallarına cavab yazmağı
ndash kiccedilik həcmli inşa yazmağı və s
Yazılı nitqin inkişafı zamanı tələbələrin Azərbaycan dilinə aid
bilik və bacarıqlarını da yoxlamaq lazım gəlir Bu iş prosesində muumləl-
lim şifahi nitq vərdişlərinə təkan verən muumlxtəlif yazı noumlvlərindən
(suallara cavab cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərin-
də iş deformasiya olunmuş (qarışdırılmış) mətn uumlzərində iş tərcuumlmə
imla ifadə inşa və s) istifadə edə bilər
Suallara cavab
Suallara cavabdan buumltuumln təlim muumlddətində daha ccedilox istifadə olu-
nur Tələbələr duumlşuumlnuumlr axtarır və verilmiş suallara cavab tapırlar Bu
da onların muumlvafiq cuumlmlə qurmaq bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsini
2Azərbaycan dili proqramı Təlim rus dilində olan məktəblərin 3-11-ci sinifləri
uumlccediluumlnAzərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi ndash B 1988 2 s54-66
110 Elza İsmayılova
yoxlamağa imkan verir Eyni zamanda tələbələrin nitq vərdişləri və
məntiqi təfəkkuumlruuml inkişaf etdirilir
Sual-cavab prosesində tələbələrin daha ccedilox fikirləşmələri uumlccediluumln
suallar getdikcə muumlrəkkəbləşdirilir Bu zaman tələbələr Azərbaycan di-
lində daha yaxşı danışa bilərlər
Yazılı cavab uumlccediluumln suallar oxunmuş mətn tamaşa edilmiş film
diafilm şəkil və s uumlzrə verilə bilər
Model
Şəklə baxın və suallara cavab verin
(wwwflickrcomdiscuss72157601593249778)
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Bir ildə neccedilə fəsil var və hansılardır
3 Ağaclar nə vaxt yaşıllaşır
4 İlin ən isti fəsli hansıdır
5 Yağış ən ccedilox hansı fəsildə yağır
6 Yarpaqlar nə vaxt saralır
7 Qış fəsli nə vaxt başlayır
8 Qışda təbiətdə nə kimi dəyişikliklər baş verir
9 Ən ccedilox sevdiyin fəsil hansıdır
Sual-cavab bitdikdən sonra muumləllim ldquoMənim sevimli fəslimrdquo
adlı kiccedilik bir hekayə də yazdıra bilər
Yaxud da Azərbaycanın xəritəsini gətirib sual-cavab yolu ilə
mətn duumlzəltdirmək olar Suallar loumlvhəyə yazılır tələbələrlə aşağıdakı
şəkildə muumlsahibə aparılır
1 Azərbaycanın paytaxtı haradır
2 Azərbaycanın iri şəhərləri hansılardır
4 Bakı boumlyuumlkduumlr yoxsa Gəncə
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 111
111
5 Azərbaycanda hansı boumlyuumlk ccedilaylar var
6 Kuumlr ccedilayı uzundur yoxsa Araz
7 Kuumlr ccedilayı hansı yerlərdən keccedilib gedir
Sonra tələbələrdən tələb olunur ki cavablar əsasında bir mətn
duumlzəltsinlər Tələbələr mətn duumlzəldərkən Azərbaycanın coğrafiyası ilə
hərtərəfli tanış olur və muumləyyən məlumata yiyələnirlər
Cuumlmlə qurmaq vərdişlərini inkişaf etdirmək məqsədilə şəkillər-
dən də istifadə edilir Bu şəkillər oxunmuş mətnlə bağlı ola da bilər
olmaya da Şəkillər əsasında tələbələr suallara cavab verir və mətn
duumlzəldirlər Adətən şəklə aid sualları muumləllim verir
Bəzən sual-cavab prosesində tələbələrdən də istifadə etmək olar
Bu zaman tələbələrdən biri soruşur o birisi cavab verir Qalan tələbə-
lər isə sualların cavabı əsasında mətn duumlzəldib yazırlar
Deməli sual-cavab yazı noumlvuumlndən istifadə zamanı tələbələr soumlz
soumlz birləşmələri və cuumlmlələr oxuyur yadda saxlayırlar Onların alınan
informasiyaya cavab vermək vərdişləri hərtərəfli inkişaf etdirilir
Defomasiya olunmuş mətn uumlzərində iş
Bu yazı noumlvuumlndə mətndəki cuumlmlələrin yeri dəyişdirilirTələbələr
dağınıq verilmiş cuumlmlələri bərpa etməklə mətn duumlzəldirlər Məsələn
Mənim ailəm
Qardaşım muumlhəndisdir Bizim ailəmiz xoşbəxtdir Atam həkim-
dir Biz doumlrd nəfərik atam anam qardaşım və mən Anam rəssamdır
Mən tələbəyəm
Oumlyrədilmiş şeirdəki misraların sırasını da deformasiya etmək olar
Torpağa duumlşduumlm
Koumlksuumlmdən vurdu
Bu gənc yaşımda
Bir ovccedilu goumlrduumlm
Bu noumlv yazının aparılmasında tələbələr cuumlmlə qurmaq vərdişlə-
rinə və oumlz fikirlərini muumləyyən ardıcıllıqla ifadə etmək bacarığına yiyə-
lənirlər
Tərcumə
Tərcuumlmə ikinci dilə yiyələnməkdə ən səmərəli uumlsullardan biridir
Bu uumlsulla tələbələrin azərbaycanca praktik nitqə necə yiyələndiklərini
112 Elza İsmayılova
muumləyyənləşdirmək olar Tərcuumlmə zamanı tələbələrin linqvistik təfək-
kuumlruuml inkişaf etdirilir luumlğət ehtiyatı zənginləşdirilir
Tərcuumlmə iki yolla aparılır
(1) Azərbaycan dilindən ingilis dilinə tərcuumlmə
(2) ingiliscədən azərbaycancaya tərcuumlmə
Birinci yol asan olduğu uumlccediluumln xarici tələbələr ccedilətinlik ccediləkmirlər
Onlar Azərbaycan dilində mətni oxuyur və başa duumlşduumlkləri dərəcədə
tərcuumlmə edirlər Ancaq tələbələr ana dilindən Azərbaycan dilinə tərcuuml-
mə zamanı ccedilətinliklərlə qarşılaşırlar ccediluumlnki hər iki dildə cuumlmlədə soumlz-
lərin sıralanmasında fərqlər vardır Bu tərcuumlmədə əsas məqsəd tələbə-
lərin duumlzguumln cuumlmlə qurmaq vərdişlərini yoxlamaqdır
Tərcuumlmə uumlccediluumln material soumlzdən cuumlmlələrdən və rabitəli mətndən
ibarət ola bilər Məsələn
1 Aşağıdakı cuumlmlələri ingilis dilinə tərcuumlmə edin
Mən həkiməm Mən oxuyuram
Sən rəssamsan Sən alırsan
O muumləllimdir O yeyir
İdmanccedilılar oynayırlar
2 Cuumlmlələri model uumlzrə oxuyub tərcuumlməsini yazın
Bu guumln ır
yağış yağ
Duumlnən dı
Araz yur
kitab oxu
Elnur du
3 Eşidəcəyiniz sualların cavabını azərbaycanca yazın
ndash What is your name Mənim adım Zaurdur
ndash What is your last name _________________
ndash How are you _________________
ndash Where are you from _________________
ndash How old are you _________________
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 113
113
4 Mətni Azərbaycan dilinə tərcuumlmə edin Translate the text into
Azerbaijani
(Şəkilli bir mətn verilir Tələbələr mətni yazılı şəkildə tərcuumlmə
edirlər Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tər-
cuumlməsini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır) Məsələn
5 Şəklə baxıb cuumlmlələr qurun Sonra həmin cuumlmlələr əsasında
mətn duumlzəldin və mətnə ad verin
(httpbw_clipart_sickgif) 6 Şəkillərin adını tapın və cuumlmlələri yazılı şəkildə ingilis dilinə
tərcuumlmə edin
Biz doqquzda məktəbə gedirik
Stolun uumlstuumlndə var
Nigar iccedilir
Mən mağazadan alacağam
Nurlan yedi
Bu cuumlr ccedilalışmalardan istifadə zamanı tələbələrin tərcuumlmə işinə
marağı daha da artır Onların hamısı ccedilalışır ki dərsdə fəallıq goumls-
tərsinlər
Cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması
Yazılı rabitəli nitqdə ən ccedilox istifadə olunan yazı noumlvlərindən biri
də cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərində aparılan
114 Elza İsmayılova
işdir Bu yazı noumlvuumlndə tələbələrin cuumlmlə qurmaq vərdişləri inkişaf
etdirilir onlar ifadə və inşa yazıya hazırlanırlar Bu yazı noumlvuumlndən
tez-tez istifadə edilir Bu məqsədlə muumlxtəlif ccedilalışmalar uumlzərində iş
aparılır Məsələn
1 Cuumlmlələri tamamlayın Complete the sentences
Rauf işhellip gedir Mən Amerikahellip gəlirəm
Nənə divanhellip oturur Sona kinohellip baxır
2 Buraxılmış soumlzləri yazın Write missing words
Nihat - - - Səninlə - - - olmağıma - - -
Guumllşən - - - oxuyur - - - pəncərəni bağladı
Soumlzlər Aysel tanış yatır kitab şadam
3 Aşağıdakı cuumlmlələrə muumlvafiq sifətlər artırmaqla onları genişlən-
dirin
Emil alma yeyir Atam ayaqqabı aldı
Mən ccedilay iccedildim Anam xoumlrək bişirir
4 Dialoqu tamamlayın
ndash Aylan hara gedirsən
ndash Xəstəxanaya
ndash Xəstələnmişsən
ndash hellip
5 Məktubu tamamlayın
Əziz dost Uumlccedil guumlnduumlr ki Bakıdayam Burada hər şey goumlzəldir
Duumlnən
6 Aşağıdakı cuumlmlələrə soumlzlər artırmaqla onları genişləndirin
Ruslan yazır Aydan baxır
Mən gedəcəyəm Mənim kitabım var
Rəna aldı Atam işləyir
Bu cuumlr ccedilalışmalar uumlzərində loumlvhədə də işləmək olar Əvvəlcədən
hazırlanmış cuumlmlələr loumlvhəyə yazılır Muumləllim tələbələrdən tələb edir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 115
115
ki bir-bir gəlib cuumlmlələrdə buraxılmış soumlzləri rəngli təbaşirlə yerinə
yazsınlar
Tələbələrin orfoqrafik vərdişlərinin moumlhkəmləndirilməsində və
inkişaf etdirilməsində bu tip ccedilalışmaların muumlstəsna əhəmiyyəti vardır
Tələbələr Azərbaycan dilindən oumlyrəndikləri nəzəri biliyi təcruumlbəyə
tətbiq etmək imkanı da əldə edirlər
İmla
Tələbləri duumlzguumln yazmağa alışdırmaq uumlccediluumln imlalardan geniş
istifadə olunur İmla yazıların qarşısında duran vəzifələrdən biri də
tələbələrə duumlzguumln və savadlı yazı vərdişləri aşılamaqdır
İmla yazı uumlccediluumln aşağıdakı tələblər qoyulur
1 İmlanı luumlğət materialı rabitəli və rabitəsiz mətnlər uumlzrə
yazdırmaq lazımdır
2 İmla uumlccediluumln tələbələrin soumlz ehtiyatını əhatə edən və linqvistik
biliyinə uyğun mətn seccedililməlidir
3 Mətn həcmcə kiccedilik olmalıdır
4 İmla yazı uumlccediluumln əvvəlcə tələbəyə tanış olan sonra az tanış olan
daha sonra isə tanış olmayan materialdan istifadə edilməlidir
Muumləllim imlanı bir nəfərə loumlvhədə yerdə qalanlara isə dəftərində
yazdıra bilər İmla qurtardıqdan sonra loumlvhədə yazılmış cuumlmlələr və ya
mətn uumlzərində iş aparılır səhvlər duumlzəldilir Tələbələr isə oumlz səhvlərini
loumlvhədə duumlzəldilmiş mətn əsasında duumlzəldirlər Yaxud da tələbələr bir-
birilərinin yazılarını da yoxlaya bilərlər Bu cuumlr yoxlanılmış imlaları
muumləllim yenidən yoxlamalıdır
İmlanı maqnitofon vasitəsilə də yazdırmaq olar Mətn əvvəlcə
aydın diksiya ilə maqnitofon lentinə yazılır Maqnitofondan istifadə
zamanı tələbələr bir-birilərindən koumlccediluumlrə bilmirlər
İmla yazının bir noumlvuuml də əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasıdır
Əzbərlənmiş mətnin yazdırılması uumlccediluumln şeirlər kiccedilik həcmli nəsr par-
ccedilaları dialoqlar atalar soumlzləri lətifələr və s seccedililə bilər
Mətn əvvəlcə tələbələrə tapşırılır Onlar həmin mətni əzbərləyir-
lər Mətni tələbələrə muumləllim yox oumlzləri oumlzlərinə diktə edirlər Tələbə-
lər əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasında yazılışı ilə deyilişi arasında
fərq olan soumlzlərin yazılışını tezliklə oumlyrənirlər
116 Elza İsmayılova
İfadə
Bu yazı noumlvuumlndə tələbələr oxuduqları mətni oumlz soumlzləri ilə məntiqi
ardıcıllıqla ifadə edirlər İfadə həm tələbələrin rabitəli nitqini inkişaf
etdirir həm də onların muumlstəqil duumlşuumlnməsində muumlhuumlm rol oynayır
Tələbələr oxunmuş sadə mətn uumlzrə ifadə yazırlar Seriya şəkillər
uumlzrə də ifadə yazdırmaq olar Bu zaman əvvəlcə şəkillər uumlzrə muuml-
sahibə aparılır sonra isə tələbələr bu muumlsahibə əsasında ifadə yazırlar
İfadə yazını aşağıdakı ardıcıllıqla aparmaq olar
1Kiccedilik bir mətn ya loumlvhəyə yazılır ya da proyektorla ekrana ve-
rilir
2Muumləllim mətni ifadəli oxuyur
3 Mətn uumlzərində iş aparılır yəni ccedilətin soumlz ifadə və cuumlmlələr
izah edilir
4 Mətnin məzmunu tələbələr tərəfindən nağıl edilir (Guumlcluuml
qruplarda nağıl etməyə ehtiyac qalmır)
5 Mətn ikinci dəfə oxunur
6 Plan əvəzinə mətnə aid suallar loumlvhəyə yazılır
7 Mətn loumlvhədən silinir (Suallar loumlvhədə qalır ki tələbələr istifa-
də etsinlər)
8 Tələbələr mətni yazmağa başlayırlar
İnşa
Yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı yaradıcı iş nuumlmunələrinə ndash
kiccedilik inşalara ekskursiyalardan alınan təəssuumlratları əks etdirən sərbəst
yazılara geniş yer verilirTələbələrin yazdıqları inşalar danışıq təcruuml-
bəsi uumlccediluumln bir vasitədir İnşa yazı vasitəsilə tələbələrin moumlvzunun məz-
mununu accedilmaq duumlzguumln yazı qaydalarını mənimsəmək vərdiş və ba-
carıqları yoxlanılır
İnşa yazmaq uumlccediluumln tələbələr dolğun luumlğət ehtiyatına malik olmalı
muumlstəqil cuumlmlə qurmalı suallara cavab verməyi bacarmalıdırlar İnşa
yazı zamanı tələbələrin muumlşahidələri onu əhatə edən həyat hadisələri
haqqında təəssuumlratları əsas tutulur
Ən ccedilox şəkil və sərbəst moumlvzular uumlzrə inşalardan istifadə edilir
Muumləllim inşa moumlvzularını əvvəlcədən duumlşuumlnməli tələbələrin anlaq sə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 117
117
viyyəsini nəzərə almalıdır Bu cuumlr inşaların yazılmasında tələbələrə
sərbəstlik verilməlidir
Tələbələrin muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyəti və məntiqi təfəkkuuml-
ruumlnuuml inkişaf etdirmək məqsədilə şəkil uumlzrə inşa yazılardan da istifadə
etmək olar Şəkil uumlzrə işin muumlvəffəqiyyəti nitq obyektinin məntiqi və
emosional dərk olunmasından təqdim edilən tablonu tələbələrin bir
rəsm əsəri kimi yox həyatın oumlzuuml kimi qəbul etməsindən ccedilox asılıdır
Ccedilalışmaq lazımdır ki tələbələr rəsm əsərində ifadə edilmiş fikri mə-
nanı duumlzguumln dərk etsinlər Əvvəlcə tələbələrlə şəkil uumlzrə soumlhbət apa-
rılır onların şəkil haqqında fikirləri muumlzakirə edilir Belə soumlhbətlərdən
sonra moumlvzu hissə-hissə tələbələrə danışdırılır məzmunca yığcam in-
şa yazılır
Şəkil uumlzrə inşa tələbələrin həm şifahi həm də yazılı nitqini inki-
şaf etdirir onlara sərbəst duumlşuumlnmə muumlhakimə yeritmə imkanları verir
tələbələri daha da fəallaşdırır
Film uumlzrə də inşa yazdırmaq olar Tələbələr muumləllim tərəfindən
əvvəlcədən seccedililmiş filmə baxır və film haqqında rəy yazırlar
Muumləllim tələbələrə belə bir tapşırıq da verə bilər
Aşağıdakı plan əsasında bu yaxınlarda goumlrduumlyuumlnuumlz film haqqın-
da danışın
Plan
1 Hansı filmə baxdınız
2 Filmdə nədən danışılır 3 Filmdə kim xoşunuza gəldi Niyə
4 Filmin hansı obrazını bəyənmədiniz
5 Hansı moumlvzuda film ccediləkmək istərdiniz
6 Baş rolda oynamaq istərdinizmi
Muumlsahibədən sonra muumləllim təklif edir ki danışıq soumlhbət və muuml-
zakirəni qısa şəkildə olsa da yazıya koumlccediluumlrsuumlnlər
Uumlmumiyyətlə şəkil və ya film uumlzrə inşalar yazdırmaqda məqsəd
hər hansı film obyekt hadisə haqqında tələbələrin muumlstəqil fikir yuuml-
ruumltmələrini muumlşahidə qabiliyyətlərini dil normalarına riayət edib-
etməmələrini yoxlamaqdır
Tələbələrin şəxsi həyat təcruumlbəsi ilə əlaqədar kiccedilik inşalar da
yazdırılır Ən yaxşı və muumlvəffəqiyyətsiz yazılmış inşaların hərəsindən
bir nuumlmunə proyektorla ekrana verilir Hər iki nuumlmunə uumlzərində iş
118 Elza İsmayılova
aparılır Muumləllim tələbələrə təklif edir ki bu yazılar haqqında oumlz fikir-
lərini bildirsinlər
İnşa yazıdan tez-tez istifadə edilməlidir Tələbənin bir neccedilə dəfə
inşa yazması bir əla inşadan daha yaxşıdır Tələbənin işlətdiyi hər bir
yeni soumlz muumlxtəlif ifadə və cuumlmlələr onun dil təcruumlbəsinin genişlənmə-
sinə və luumlğət ehtiyatının zənginləşməsinə gətirib ccedilıxarır
Bir soumlzlə ifadə və inşa yazılarla tələbələrin məntiqi təfəkkuumlruuml
muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyətləri nitqi inkişaf edir Tələbələrin muumls-
təqilliyi artır onların şifahi və yazılı nitqləri səlisləşir zənginləşir
Oxu dərslərinin təşkili və yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı dərs-
lərdə texniki təlim vasitələrindən istifadənin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr
O tələbələrin bilik və bacarıqlarını daha duumlzguumln istiqamətləndirir Bu
zaman tələbələrin dərsə maraq və fəallığı artır Dərs ccedilox canlı və ma-
raqlı keccedilir Ona goumlrə də dərsdə səmərəliliyi artırmaq uumlccediluumln hər bir
muumləllim texniki təlim vasitələrindən istifadə etməlidir Texniki təlim
vasitələrinin aşağıdakı noumlvlərindən istifadə etmək olar
1Vizual vəsait (ekran vasitələri) Diafilmlər diapozitivlər səssiz (lal)
filmlər və s belə vəsaitlərdir
2 Audiovizual vəsait (səs-ekran vasitələri) Bu qrupa tədris filmləri
sənədli filmlər televiziya verilişləri video-maqnitofon yazıları
daxildir
3 Akustik vəsait (səsli vəsaitlər) Bu qrupa isə qrammofon və maq-
nitofon yazıları radio verilişləri həmccedilinin universitetin radio
qovşağının verilişləri daxildir
Tələbələrin şifahi nitqini inkişaf etdirmək uumlccediluumln ən ccedilox istifadə olu-
nan texniki təlim vasitəsi maqnitofon yazılarıdır Əksər moumlvzuların
tədrisində maqnitofon yardımccedilı rolunu oynayır və muumləllimin koumlmə-
yinə ccedilatır Məsələn ldquoSayrdquo moumlvzusunun tədrisi zamanı maqnitofon
səsləndirilirMusiqili dəqiqələr başlayır
Kim sevirsə idmanı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Poladtək olar canı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
İdmanı sevirik biz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Bərkiyir bədənimiz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 119
119
Sonra tələbələrə mətnin ingiliscə tərcuumlməsi səsləndirilir ki şeirin məz-
munu ilə tanış olsunlar
ldquoSayrdquo moumlvzusunu bu yolla tədris etdikdə tələbələr həm dərsə diqqətlə
qulaq asır həm də saymağı tezliklə oumlyrənirlər
İngilisdillilərə Azərbaycan dilinin tədrisində maqnitofonla icra edi-
lən bir ccedilox ccedilalışmalardan istifadə olunur Nuumlmunə uumlccediluumln aşağıdakıları
nəzərdən keccedilirək
1 Qulaq asın və təkrar edin Listen and repeat
2 Əşya şəkilləri (kitab dəftər balıq avtobus xoruz və s) paylanır
Onların adı maqnitofonla azərbaycanca səsləndirilir Maqnitofona
qulaq asdıqdan sonra tələbələr həmin soumlzləri yenidən təkrar edirlər
3 Əvvəlcə mətnin qəhrəmanının (personajının) şəkli tələbələrə
paylanırTələbələr personajla tanış olurlar Sonra mətn hər iki dildə
səsləndirilir
Circus fat lady3
Circus Legrand the fat lady in acircus (Emma
legrand is not her real name) She is very famous
Many people come to the circus to see Emma
Emma weighs nearly 250 kilos and is only 28
years old she to eat a lot to stay fat her job is to
be fat
Sirkin koumlk xanımı
Emma Leqrand sirkin koumlk xanımıdır (Emma Leqrand onun əsl adı
deyil) O ccedilox məşhurdurCcedilox adam sirkə Emmanı goumlrmək uumlccediluumln gəlir
3 wwwcbaedubosabadoDECLINE20AN20INVITATIONpdf
Salam
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Axşamınız xeyir
Salam
Gecəniz xeyrə qalsın
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Bəli
Buyurun
XeyrYox
Sağ olun
120 Elza İsmayılova
Emmanın ccediləkisi 250 kiloqrama yaxın yaşı isə 28-dir O koumlk olmaq
uumlccediluumln ccedilox yeyirOnun işi koumlkəlməkdir
Tələbələr mətnlə tanış olduqdan sonra mətnə aid suallar
maqnitofonla səsləndirilir Tələbələr sualları dəftərlərinə qeyd edirlər
I Duumlzguumln cavabı seccedilin
1 Emma
(a) məşhurdur
(b) goumlzəldir
(c) ccedilirkindir
2Emmanın
(a) 100
(b) 28 yaşı var
(c) 5
3Emma
(a) sirkdə
(b) hamamda işləyir
(c) restoranda
4Emmanın ccediləkisi
(a) 500
(b) 250 kiloqramdır
(c) 3000
II Aşağıdakı suallara cavab verin Answer the following questions
Emma Leqrand kimdir
O arıqdırmı
Onun ccediləkisi nə qədərdir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Suallardan sonra maqnitofon dayandırılır Suallar ətrafında
muumlakirələr başlayır
Maqnitofonla icra edilən ccedilalışmalar tələbələrin mənimsəmə baca-
rığını və Azərbaycan dilinə olan marağını daha da artırır Hər bir muuml-
əllim ccedilalışmalıdır ki maqnitofon lentinə maraqlı ccedilalışmalar yazsın
Muumləllim radio və televiziya verilişlərindən proqram materialına
uyğun gələn parccedilaları da maqnitofon lentinə koumlccediluumlrə bilər
Maqnitofonun əhəmiyyəti bir də ondadır ki tələbələr Azərbaycan
dilində oumlz danışdıqlarını da eşidə bilirlər Hər hansı iki tələbənin oxu-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 107
107
cuumlmlələrdə işlədirlər
Oxu dərslərinin əhəmiyyəti ccediloxdur
Bu prosesdə tələbələr yalnız mətnin məzmununu oumlyrənmir
eyni zamnada onların luumlğət ehtiyatı artır soumlz birləşmələri və ifadələrin
quruluşunu yadda saxlayır yaddaşlarını zənginləşdirir və duumlzguumln
cuumlmlə qurmaq vərdişlərini inkişaf etdirirlər
Tələbələrin oxu suumlrəti artır oxu vərdişləri inkişaf edir və moumlh-
kəmlənir
Oxu dərsləri tələbələrdə oxuya maraq oyadır bu dili oumlyrənmə-
yə həvəsi artırır
Mətndəki məntiqi ardıcıllıq və bağlılıq tələbələr uumlccediluumln şifahi
nitq nuumlmunəsinə ccedilevrilir
İfadəli oxunun orfoepik cəhətdən duumlzguumlnluumlyuumlnuumln təşkil edilmə-
si tələbələrin şifahi nitqində də həmin cəhətin duumlzguumlnluumlyuumlnuuml təmin edir
Bir oxu dərsinin tədrisini nəzərinizə ccedilatdırırıq
Model
Acgoumlz it
Bir it ccedilayın uumlstuumln-
dəki koumlrpuumldən ke-
ccedilirdi Onun ağzında
suumlmuumlk var idiO
suya baxdı Orada
oumlz şəklini goumlrduuml Elə
bildi ki başqa itdir
onun da ağzında suumlmuumlk var İt suumlmuumlyuuml almaq istədi Ona goumlrə oumlzuumlnuuml
suya atdı İt oumlz ağzındakı suumlmuumlyuuml də itirdi
Muumləllim əvvəlcə şəkilləri tələbələrə paylayır Tələbələr şəkillə
tanış olduqdan sonra şəkil uumlzrə soumlhbət aparılır Arxasınca mətnin yeni
soumlzləri tərcuumlməsi ilə birlikdə proyektorla ekrana salınır yaxud loumlvhədə
yazılır
Yadda saxlayın Remember
acgoumlz-greedy suumlmuumlk ndash bone
ccedilay-river atmaq-to throw
koumlrpuuml-bridge tapmaq-to find
başqa-other itirmək-to lose
108 Elza İsmayılova
Tələbələr soumlzləri oxuyub luumlğət dəftərlərinə yazırlar Mətni muumləl-
limin oumlzuuml oxuyur (Maqnitofon lentindən ya da kompakt diskdən də
istifadə etmək olar) Oxu qurtardıqdan sonra yazılışı ilə tələffuumlzuuml
fərqlənən soumlzlər seccedililib loumlvhəyə yazılır tələffuumlzuuml də qarşısında verilir
suumlmuumlk [suumlmuumly]
almaq [almax]
orada [orda]
uumlstuumlndəki [uumlsduumlndəki]
Muumləllim bu soumlzləri tələbələrə tələffuumlz etdirirSonra tələbələrdən
biri mətni oxuyur o biri isə sinxron tərcuumlmə edir Oxu qrupdakı
tələbələr qurtarana kimi beləcə davam edir
Mətnin oxusu uumlzrə işi onun tərcuumlməsi ilə sintez şəklində aparmaq
olar Oxu ilə tərcuumlmə eyni vaxtda olmalıdır Bu uumlsuldan istifadə edil-
dikdə vaxta qənaət olunurOxu qurtardıqdan sonra mətnə aid sorğu
aparmaq olar Məsələn
İtin ağzında nə var idi
O suda nə goumlrduuml
İt oumlzuumlnuuml niyə suya atdı
O ağzındakı suumlmuumlyuuml niyə itirdi
Sual-cavabdan sonra tələbələrə bu mətnin ingilis dilində olan
variantı verilir ki tələbələr həmin mətni ingilis dilindən Azərbaycan
dilinə ccedilevirsinlər
Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tərcuumlmə-
sini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır
Bu metoddan istifadə etdikdə tələbələr mətni asanlıqla nağıl edə
bilirlər Tərcuumlmədən sonra mətn nağıl edilir və bir neccedilə tələbə mətni
hissə-hissə danışır O birisi tələbələr mətni danışanlara suallar da verə
bilərlərMətn uumlzrə şəkil də ccediləkdirmək olar Dərs beləcə sona ccedilatır
Hər bir muumləllim ingilisdillilərdə Azərbaycan dilinə şifahi şəkildə
olduğu kimi yazılı şəkildə də yiyələnmə bacarığının yaranmasını tə-
min etməlidir Ona goumlrə də muumləllim savadlı yazı vərdişlərinin aşılan-
masını diqqət mərkəzində saxlamalıdır Bu məqsədlə nitq fəaliyyətinin
yazı noumlvuumlndən də istifadə edilir Yazı təlimi oxu təlimi ilə paralel ge-
dir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 109
109
Tələbələr yazı uumlzrə aşağıdakıları bilməli və bacarmalıdırlar2
ndash oumlz adını soyadını atasının adını və ev uumlnvanını duumlzguumln yaz-
mağı
ndash oxu mətnlərindən bəzilərinin məzmununa aid bir neccedilə cuumlmlə
yazmağı
ndash ingilis dilində verilmiş cuumlmləni və ya mətni Azərbaycan dilinə
və əksinə yazılı şəkildə tərcuumlmə etməyi
ndash luumlğət materialı uumlzrə kiccedilik imla yazmağı
ndash buraxılmış hərfləri artırmaqla uumlzuumlndən koumlccediluumlrməyi
ndash intonasiyadan asılı olaraq cuumlmlənin sonunda sual nida və noumlqtə
işarəsini işlətməyi
ndash verilmiş suallara 3-4 soumlzluuml cuumlmlələrlə yazılı cavab verməyi
ndash qısa məktub yazmağı
ndash beş-altı cuumlmlə həcmində mətn tərtib etməyi
ndash dərslikdə muumlvafiq ccedilalışmaları yerinə yetirməyi
ndash kiccedilik həcmli ifadə yazmağı
ndash oumlz ailəsi haqqında bir neccedilə cuumlmlə ilə məlumat verməyi
ndash qısa tərcuumlmeyi-hal ərizə və digər qısa sənədləri yazmağı
ndash mətnin suallarına cavab yazmağı
ndash kiccedilik həcmli inşa yazmağı və s
Yazılı nitqin inkişafı zamanı tələbələrin Azərbaycan dilinə aid
bilik və bacarıqlarını da yoxlamaq lazım gəlir Bu iş prosesində muumləl-
lim şifahi nitq vərdişlərinə təkan verən muumlxtəlif yazı noumlvlərindən
(suallara cavab cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərin-
də iş deformasiya olunmuş (qarışdırılmış) mətn uumlzərində iş tərcuumlmə
imla ifadə inşa və s) istifadə edə bilər
Suallara cavab
Suallara cavabdan buumltuumln təlim muumlddətində daha ccedilox istifadə olu-
nur Tələbələr duumlşuumlnuumlr axtarır və verilmiş suallara cavab tapırlar Bu
da onların muumlvafiq cuumlmlə qurmaq bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsini
2Azərbaycan dili proqramı Təlim rus dilində olan məktəblərin 3-11-ci sinifləri
uumlccediluumlnAzərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi ndash B 1988 2 s54-66
110 Elza İsmayılova
yoxlamağa imkan verir Eyni zamanda tələbələrin nitq vərdişləri və
məntiqi təfəkkuumlruuml inkişaf etdirilir
Sual-cavab prosesində tələbələrin daha ccedilox fikirləşmələri uumlccediluumln
suallar getdikcə muumlrəkkəbləşdirilir Bu zaman tələbələr Azərbaycan di-
lində daha yaxşı danışa bilərlər
Yazılı cavab uumlccediluumln suallar oxunmuş mətn tamaşa edilmiş film
diafilm şəkil və s uumlzrə verilə bilər
Model
Şəklə baxın və suallara cavab verin
(wwwflickrcomdiscuss72157601593249778)
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Bir ildə neccedilə fəsil var və hansılardır
3 Ağaclar nə vaxt yaşıllaşır
4 İlin ən isti fəsli hansıdır
5 Yağış ən ccedilox hansı fəsildə yağır
6 Yarpaqlar nə vaxt saralır
7 Qış fəsli nə vaxt başlayır
8 Qışda təbiətdə nə kimi dəyişikliklər baş verir
9 Ən ccedilox sevdiyin fəsil hansıdır
Sual-cavab bitdikdən sonra muumləllim ldquoMənim sevimli fəslimrdquo
adlı kiccedilik bir hekayə də yazdıra bilər
Yaxud da Azərbaycanın xəritəsini gətirib sual-cavab yolu ilə
mətn duumlzəltdirmək olar Suallar loumlvhəyə yazılır tələbələrlə aşağıdakı
şəkildə muumlsahibə aparılır
1 Azərbaycanın paytaxtı haradır
2 Azərbaycanın iri şəhərləri hansılardır
4 Bakı boumlyuumlkduumlr yoxsa Gəncə
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 111
111
5 Azərbaycanda hansı boumlyuumlk ccedilaylar var
6 Kuumlr ccedilayı uzundur yoxsa Araz
7 Kuumlr ccedilayı hansı yerlərdən keccedilib gedir
Sonra tələbələrdən tələb olunur ki cavablar əsasında bir mətn
duumlzəltsinlər Tələbələr mətn duumlzəldərkən Azərbaycanın coğrafiyası ilə
hərtərəfli tanış olur və muumləyyən məlumata yiyələnirlər
Cuumlmlə qurmaq vərdişlərini inkişaf etdirmək məqsədilə şəkillər-
dən də istifadə edilir Bu şəkillər oxunmuş mətnlə bağlı ola da bilər
olmaya da Şəkillər əsasında tələbələr suallara cavab verir və mətn
duumlzəldirlər Adətən şəklə aid sualları muumləllim verir
Bəzən sual-cavab prosesində tələbələrdən də istifadə etmək olar
Bu zaman tələbələrdən biri soruşur o birisi cavab verir Qalan tələbə-
lər isə sualların cavabı əsasında mətn duumlzəldib yazırlar
Deməli sual-cavab yazı noumlvuumlndən istifadə zamanı tələbələr soumlz
soumlz birləşmələri və cuumlmlələr oxuyur yadda saxlayırlar Onların alınan
informasiyaya cavab vermək vərdişləri hərtərəfli inkişaf etdirilir
Defomasiya olunmuş mətn uumlzərində iş
Bu yazı noumlvuumlndə mətndəki cuumlmlələrin yeri dəyişdirilirTələbələr
dağınıq verilmiş cuumlmlələri bərpa etməklə mətn duumlzəldirlər Məsələn
Mənim ailəm
Qardaşım muumlhəndisdir Bizim ailəmiz xoşbəxtdir Atam həkim-
dir Biz doumlrd nəfərik atam anam qardaşım və mən Anam rəssamdır
Mən tələbəyəm
Oumlyrədilmiş şeirdəki misraların sırasını da deformasiya etmək olar
Torpağa duumlşduumlm
Koumlksuumlmdən vurdu
Bu gənc yaşımda
Bir ovccedilu goumlrduumlm
Bu noumlv yazının aparılmasında tələbələr cuumlmlə qurmaq vərdişlə-
rinə və oumlz fikirlərini muumləyyən ardıcıllıqla ifadə etmək bacarığına yiyə-
lənirlər
Tərcumə
Tərcuumlmə ikinci dilə yiyələnməkdə ən səmərəli uumlsullardan biridir
Bu uumlsulla tələbələrin azərbaycanca praktik nitqə necə yiyələndiklərini
112 Elza İsmayılova
muumləyyənləşdirmək olar Tərcuumlmə zamanı tələbələrin linqvistik təfək-
kuumlruuml inkişaf etdirilir luumlğət ehtiyatı zənginləşdirilir
Tərcuumlmə iki yolla aparılır
(1) Azərbaycan dilindən ingilis dilinə tərcuumlmə
(2) ingiliscədən azərbaycancaya tərcuumlmə
Birinci yol asan olduğu uumlccediluumln xarici tələbələr ccedilətinlik ccediləkmirlər
Onlar Azərbaycan dilində mətni oxuyur və başa duumlşduumlkləri dərəcədə
tərcuumlmə edirlər Ancaq tələbələr ana dilindən Azərbaycan dilinə tərcuuml-
mə zamanı ccedilətinliklərlə qarşılaşırlar ccediluumlnki hər iki dildə cuumlmlədə soumlz-
lərin sıralanmasında fərqlər vardır Bu tərcuumlmədə əsas məqsəd tələbə-
lərin duumlzguumln cuumlmlə qurmaq vərdişlərini yoxlamaqdır
Tərcuumlmə uumlccediluumln material soumlzdən cuumlmlələrdən və rabitəli mətndən
ibarət ola bilər Məsələn
1 Aşağıdakı cuumlmlələri ingilis dilinə tərcuumlmə edin
Mən həkiməm Mən oxuyuram
Sən rəssamsan Sən alırsan
O muumləllimdir O yeyir
İdmanccedilılar oynayırlar
2 Cuumlmlələri model uumlzrə oxuyub tərcuumlməsini yazın
Bu guumln ır
yağış yağ
Duumlnən dı
Araz yur
kitab oxu
Elnur du
3 Eşidəcəyiniz sualların cavabını azərbaycanca yazın
ndash What is your name Mənim adım Zaurdur
ndash What is your last name _________________
ndash How are you _________________
ndash Where are you from _________________
ndash How old are you _________________
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 113
113
4 Mətni Azərbaycan dilinə tərcuumlmə edin Translate the text into
Azerbaijani
(Şəkilli bir mətn verilir Tələbələr mətni yazılı şəkildə tərcuumlmə
edirlər Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tər-
cuumlməsini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır) Məsələn
5 Şəklə baxıb cuumlmlələr qurun Sonra həmin cuumlmlələr əsasında
mətn duumlzəldin və mətnə ad verin
(httpbw_clipart_sickgif) 6 Şəkillərin adını tapın və cuumlmlələri yazılı şəkildə ingilis dilinə
tərcuumlmə edin
Biz doqquzda məktəbə gedirik
Stolun uumlstuumlndə var
Nigar iccedilir
Mən mağazadan alacağam
Nurlan yedi
Bu cuumlr ccedilalışmalardan istifadə zamanı tələbələrin tərcuumlmə işinə
marağı daha da artır Onların hamısı ccedilalışır ki dərsdə fəallıq goumls-
tərsinlər
Cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması
Yazılı rabitəli nitqdə ən ccedilox istifadə olunan yazı noumlvlərindən biri
də cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərində aparılan
114 Elza İsmayılova
işdir Bu yazı noumlvuumlndə tələbələrin cuumlmlə qurmaq vərdişləri inkişaf
etdirilir onlar ifadə və inşa yazıya hazırlanırlar Bu yazı noumlvuumlndən
tez-tez istifadə edilir Bu məqsədlə muumlxtəlif ccedilalışmalar uumlzərində iş
aparılır Məsələn
1 Cuumlmlələri tamamlayın Complete the sentences
Rauf işhellip gedir Mən Amerikahellip gəlirəm
Nənə divanhellip oturur Sona kinohellip baxır
2 Buraxılmış soumlzləri yazın Write missing words
Nihat - - - Səninlə - - - olmağıma - - -
Guumllşən - - - oxuyur - - - pəncərəni bağladı
Soumlzlər Aysel tanış yatır kitab şadam
3 Aşağıdakı cuumlmlələrə muumlvafiq sifətlər artırmaqla onları genişlən-
dirin
Emil alma yeyir Atam ayaqqabı aldı
Mən ccedilay iccedildim Anam xoumlrək bişirir
4 Dialoqu tamamlayın
ndash Aylan hara gedirsən
ndash Xəstəxanaya
ndash Xəstələnmişsən
ndash hellip
5 Məktubu tamamlayın
Əziz dost Uumlccedil guumlnduumlr ki Bakıdayam Burada hər şey goumlzəldir
Duumlnən
6 Aşağıdakı cuumlmlələrə soumlzlər artırmaqla onları genişləndirin
Ruslan yazır Aydan baxır
Mən gedəcəyəm Mənim kitabım var
Rəna aldı Atam işləyir
Bu cuumlr ccedilalışmalar uumlzərində loumlvhədə də işləmək olar Əvvəlcədən
hazırlanmış cuumlmlələr loumlvhəyə yazılır Muumləllim tələbələrdən tələb edir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 115
115
ki bir-bir gəlib cuumlmlələrdə buraxılmış soumlzləri rəngli təbaşirlə yerinə
yazsınlar
Tələbələrin orfoqrafik vərdişlərinin moumlhkəmləndirilməsində və
inkişaf etdirilməsində bu tip ccedilalışmaların muumlstəsna əhəmiyyəti vardır
Tələbələr Azərbaycan dilindən oumlyrəndikləri nəzəri biliyi təcruumlbəyə
tətbiq etmək imkanı da əldə edirlər
İmla
Tələbləri duumlzguumln yazmağa alışdırmaq uumlccediluumln imlalardan geniş
istifadə olunur İmla yazıların qarşısında duran vəzifələrdən biri də
tələbələrə duumlzguumln və savadlı yazı vərdişləri aşılamaqdır
İmla yazı uumlccediluumln aşağıdakı tələblər qoyulur
1 İmlanı luumlğət materialı rabitəli və rabitəsiz mətnlər uumlzrə
yazdırmaq lazımdır
2 İmla uumlccediluumln tələbələrin soumlz ehtiyatını əhatə edən və linqvistik
biliyinə uyğun mətn seccedililməlidir
3 Mətn həcmcə kiccedilik olmalıdır
4 İmla yazı uumlccediluumln əvvəlcə tələbəyə tanış olan sonra az tanış olan
daha sonra isə tanış olmayan materialdan istifadə edilməlidir
Muumləllim imlanı bir nəfərə loumlvhədə yerdə qalanlara isə dəftərində
yazdıra bilər İmla qurtardıqdan sonra loumlvhədə yazılmış cuumlmlələr və ya
mətn uumlzərində iş aparılır səhvlər duumlzəldilir Tələbələr isə oumlz səhvlərini
loumlvhədə duumlzəldilmiş mətn əsasında duumlzəldirlər Yaxud da tələbələr bir-
birilərinin yazılarını da yoxlaya bilərlər Bu cuumlr yoxlanılmış imlaları
muumləllim yenidən yoxlamalıdır
İmlanı maqnitofon vasitəsilə də yazdırmaq olar Mətn əvvəlcə
aydın diksiya ilə maqnitofon lentinə yazılır Maqnitofondan istifadə
zamanı tələbələr bir-birilərindən koumlccediluumlrə bilmirlər
İmla yazının bir noumlvuuml də əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasıdır
Əzbərlənmiş mətnin yazdırılması uumlccediluumln şeirlər kiccedilik həcmli nəsr par-
ccedilaları dialoqlar atalar soumlzləri lətifələr və s seccedililə bilər
Mətn əvvəlcə tələbələrə tapşırılır Onlar həmin mətni əzbərləyir-
lər Mətni tələbələrə muumləllim yox oumlzləri oumlzlərinə diktə edirlər Tələbə-
lər əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasında yazılışı ilə deyilişi arasında
fərq olan soumlzlərin yazılışını tezliklə oumlyrənirlər
116 Elza İsmayılova
İfadə
Bu yazı noumlvuumlndə tələbələr oxuduqları mətni oumlz soumlzləri ilə məntiqi
ardıcıllıqla ifadə edirlər İfadə həm tələbələrin rabitəli nitqini inkişaf
etdirir həm də onların muumlstəqil duumlşuumlnməsində muumlhuumlm rol oynayır
Tələbələr oxunmuş sadə mətn uumlzrə ifadə yazırlar Seriya şəkillər
uumlzrə də ifadə yazdırmaq olar Bu zaman əvvəlcə şəkillər uumlzrə muuml-
sahibə aparılır sonra isə tələbələr bu muumlsahibə əsasında ifadə yazırlar
İfadə yazını aşağıdakı ardıcıllıqla aparmaq olar
1Kiccedilik bir mətn ya loumlvhəyə yazılır ya da proyektorla ekrana ve-
rilir
2Muumləllim mətni ifadəli oxuyur
3 Mətn uumlzərində iş aparılır yəni ccedilətin soumlz ifadə və cuumlmlələr
izah edilir
4 Mətnin məzmunu tələbələr tərəfindən nağıl edilir (Guumlcluuml
qruplarda nağıl etməyə ehtiyac qalmır)
5 Mətn ikinci dəfə oxunur
6 Plan əvəzinə mətnə aid suallar loumlvhəyə yazılır
7 Mətn loumlvhədən silinir (Suallar loumlvhədə qalır ki tələbələr istifa-
də etsinlər)
8 Tələbələr mətni yazmağa başlayırlar
İnşa
Yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı yaradıcı iş nuumlmunələrinə ndash
kiccedilik inşalara ekskursiyalardan alınan təəssuumlratları əks etdirən sərbəst
yazılara geniş yer verilirTələbələrin yazdıqları inşalar danışıq təcruuml-
bəsi uumlccediluumln bir vasitədir İnşa yazı vasitəsilə tələbələrin moumlvzunun məz-
mununu accedilmaq duumlzguumln yazı qaydalarını mənimsəmək vərdiş və ba-
carıqları yoxlanılır
İnşa yazmaq uumlccediluumln tələbələr dolğun luumlğət ehtiyatına malik olmalı
muumlstəqil cuumlmlə qurmalı suallara cavab verməyi bacarmalıdırlar İnşa
yazı zamanı tələbələrin muumlşahidələri onu əhatə edən həyat hadisələri
haqqında təəssuumlratları əsas tutulur
Ən ccedilox şəkil və sərbəst moumlvzular uumlzrə inşalardan istifadə edilir
Muumləllim inşa moumlvzularını əvvəlcədən duumlşuumlnməli tələbələrin anlaq sə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 117
117
viyyəsini nəzərə almalıdır Bu cuumlr inşaların yazılmasında tələbələrə
sərbəstlik verilməlidir
Tələbələrin muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyəti və məntiqi təfəkkuuml-
ruumlnuuml inkişaf etdirmək məqsədilə şəkil uumlzrə inşa yazılardan da istifadə
etmək olar Şəkil uumlzrə işin muumlvəffəqiyyəti nitq obyektinin məntiqi və
emosional dərk olunmasından təqdim edilən tablonu tələbələrin bir
rəsm əsəri kimi yox həyatın oumlzuuml kimi qəbul etməsindən ccedilox asılıdır
Ccedilalışmaq lazımdır ki tələbələr rəsm əsərində ifadə edilmiş fikri mə-
nanı duumlzguumln dərk etsinlər Əvvəlcə tələbələrlə şəkil uumlzrə soumlhbət apa-
rılır onların şəkil haqqında fikirləri muumlzakirə edilir Belə soumlhbətlərdən
sonra moumlvzu hissə-hissə tələbələrə danışdırılır məzmunca yığcam in-
şa yazılır
Şəkil uumlzrə inşa tələbələrin həm şifahi həm də yazılı nitqini inki-
şaf etdirir onlara sərbəst duumlşuumlnmə muumlhakimə yeritmə imkanları verir
tələbələri daha da fəallaşdırır
Film uumlzrə də inşa yazdırmaq olar Tələbələr muumləllim tərəfindən
əvvəlcədən seccedililmiş filmə baxır və film haqqında rəy yazırlar
Muumləllim tələbələrə belə bir tapşırıq da verə bilər
Aşağıdakı plan əsasında bu yaxınlarda goumlrduumlyuumlnuumlz film haqqın-
da danışın
Plan
1 Hansı filmə baxdınız
2 Filmdə nədən danışılır 3 Filmdə kim xoşunuza gəldi Niyə
4 Filmin hansı obrazını bəyənmədiniz
5 Hansı moumlvzuda film ccediləkmək istərdiniz
6 Baş rolda oynamaq istərdinizmi
Muumlsahibədən sonra muumləllim təklif edir ki danışıq soumlhbət və muuml-
zakirəni qısa şəkildə olsa da yazıya koumlccediluumlrsuumlnlər
Uumlmumiyyətlə şəkil və ya film uumlzrə inşalar yazdırmaqda məqsəd
hər hansı film obyekt hadisə haqqında tələbələrin muumlstəqil fikir yuuml-
ruumltmələrini muumlşahidə qabiliyyətlərini dil normalarına riayət edib-
etməmələrini yoxlamaqdır
Tələbələrin şəxsi həyat təcruumlbəsi ilə əlaqədar kiccedilik inşalar da
yazdırılır Ən yaxşı və muumlvəffəqiyyətsiz yazılmış inşaların hərəsindən
bir nuumlmunə proyektorla ekrana verilir Hər iki nuumlmunə uumlzərində iş
118 Elza İsmayılova
aparılır Muumləllim tələbələrə təklif edir ki bu yazılar haqqında oumlz fikir-
lərini bildirsinlər
İnşa yazıdan tez-tez istifadə edilməlidir Tələbənin bir neccedilə dəfə
inşa yazması bir əla inşadan daha yaxşıdır Tələbənin işlətdiyi hər bir
yeni soumlz muumlxtəlif ifadə və cuumlmlələr onun dil təcruumlbəsinin genişlənmə-
sinə və luumlğət ehtiyatının zənginləşməsinə gətirib ccedilıxarır
Bir soumlzlə ifadə və inşa yazılarla tələbələrin məntiqi təfəkkuumlruuml
muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyətləri nitqi inkişaf edir Tələbələrin muumls-
təqilliyi artır onların şifahi və yazılı nitqləri səlisləşir zənginləşir
Oxu dərslərinin təşkili və yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı dərs-
lərdə texniki təlim vasitələrindən istifadənin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr
O tələbələrin bilik və bacarıqlarını daha duumlzguumln istiqamətləndirir Bu
zaman tələbələrin dərsə maraq və fəallığı artır Dərs ccedilox canlı və ma-
raqlı keccedilir Ona goumlrə də dərsdə səmərəliliyi artırmaq uumlccediluumln hər bir
muumləllim texniki təlim vasitələrindən istifadə etməlidir Texniki təlim
vasitələrinin aşağıdakı noumlvlərindən istifadə etmək olar
1Vizual vəsait (ekran vasitələri) Diafilmlər diapozitivlər səssiz (lal)
filmlər və s belə vəsaitlərdir
2 Audiovizual vəsait (səs-ekran vasitələri) Bu qrupa tədris filmləri
sənədli filmlər televiziya verilişləri video-maqnitofon yazıları
daxildir
3 Akustik vəsait (səsli vəsaitlər) Bu qrupa isə qrammofon və maq-
nitofon yazıları radio verilişləri həmccedilinin universitetin radio
qovşağının verilişləri daxildir
Tələbələrin şifahi nitqini inkişaf etdirmək uumlccediluumln ən ccedilox istifadə olu-
nan texniki təlim vasitəsi maqnitofon yazılarıdır Əksər moumlvzuların
tədrisində maqnitofon yardımccedilı rolunu oynayır və muumləllimin koumlmə-
yinə ccedilatır Məsələn ldquoSayrdquo moumlvzusunun tədrisi zamanı maqnitofon
səsləndirilirMusiqili dəqiqələr başlayır
Kim sevirsə idmanı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Poladtək olar canı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
İdmanı sevirik biz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Bərkiyir bədənimiz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 119
119
Sonra tələbələrə mətnin ingiliscə tərcuumlməsi səsləndirilir ki şeirin məz-
munu ilə tanış olsunlar
ldquoSayrdquo moumlvzusunu bu yolla tədris etdikdə tələbələr həm dərsə diqqətlə
qulaq asır həm də saymağı tezliklə oumlyrənirlər
İngilisdillilərə Azərbaycan dilinin tədrisində maqnitofonla icra edi-
lən bir ccedilox ccedilalışmalardan istifadə olunur Nuumlmunə uumlccediluumln aşağıdakıları
nəzərdən keccedilirək
1 Qulaq asın və təkrar edin Listen and repeat
2 Əşya şəkilləri (kitab dəftər balıq avtobus xoruz və s) paylanır
Onların adı maqnitofonla azərbaycanca səsləndirilir Maqnitofona
qulaq asdıqdan sonra tələbələr həmin soumlzləri yenidən təkrar edirlər
3 Əvvəlcə mətnin qəhrəmanının (personajının) şəkli tələbələrə
paylanırTələbələr personajla tanış olurlar Sonra mətn hər iki dildə
səsləndirilir
Circus fat lady3
Circus Legrand the fat lady in acircus (Emma
legrand is not her real name) She is very famous
Many people come to the circus to see Emma
Emma weighs nearly 250 kilos and is only 28
years old she to eat a lot to stay fat her job is to
be fat
Sirkin koumlk xanımı
Emma Leqrand sirkin koumlk xanımıdır (Emma Leqrand onun əsl adı
deyil) O ccedilox məşhurdurCcedilox adam sirkə Emmanı goumlrmək uumlccediluumln gəlir
3 wwwcbaedubosabadoDECLINE20AN20INVITATIONpdf
Salam
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Axşamınız xeyir
Salam
Gecəniz xeyrə qalsın
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Bəli
Buyurun
XeyrYox
Sağ olun
120 Elza İsmayılova
Emmanın ccediləkisi 250 kiloqrama yaxın yaşı isə 28-dir O koumlk olmaq
uumlccediluumln ccedilox yeyirOnun işi koumlkəlməkdir
Tələbələr mətnlə tanış olduqdan sonra mətnə aid suallar
maqnitofonla səsləndirilir Tələbələr sualları dəftərlərinə qeyd edirlər
I Duumlzguumln cavabı seccedilin
1 Emma
(a) məşhurdur
(b) goumlzəldir
(c) ccedilirkindir
2Emmanın
(a) 100
(b) 28 yaşı var
(c) 5
3Emma
(a) sirkdə
(b) hamamda işləyir
(c) restoranda
4Emmanın ccediləkisi
(a) 500
(b) 250 kiloqramdır
(c) 3000
II Aşağıdakı suallara cavab verin Answer the following questions
Emma Leqrand kimdir
O arıqdırmı
Onun ccediləkisi nə qədərdir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Suallardan sonra maqnitofon dayandırılır Suallar ətrafında
muumlakirələr başlayır
Maqnitofonla icra edilən ccedilalışmalar tələbələrin mənimsəmə baca-
rığını və Azərbaycan dilinə olan marağını daha da artırır Hər bir muuml-
əllim ccedilalışmalıdır ki maqnitofon lentinə maraqlı ccedilalışmalar yazsın
Muumləllim radio və televiziya verilişlərindən proqram materialına
uyğun gələn parccedilaları da maqnitofon lentinə koumlccediluumlrə bilər
Maqnitofonun əhəmiyyəti bir də ondadır ki tələbələr Azərbaycan
dilində oumlz danışdıqlarını da eşidə bilirlər Hər hansı iki tələbənin oxu-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
108 Elza İsmayılova
Tələbələr soumlzləri oxuyub luumlğət dəftərlərinə yazırlar Mətni muumləl-
limin oumlzuuml oxuyur (Maqnitofon lentindən ya da kompakt diskdən də
istifadə etmək olar) Oxu qurtardıqdan sonra yazılışı ilə tələffuumlzuuml
fərqlənən soumlzlər seccedililib loumlvhəyə yazılır tələffuumlzuuml də qarşısında verilir
suumlmuumlk [suumlmuumly]
almaq [almax]
orada [orda]
uumlstuumlndəki [uumlsduumlndəki]
Muumləllim bu soumlzləri tələbələrə tələffuumlz etdirirSonra tələbələrdən
biri mətni oxuyur o biri isə sinxron tərcuumlmə edir Oxu qrupdakı
tələbələr qurtarana kimi beləcə davam edir
Mətnin oxusu uumlzrə işi onun tərcuumlməsi ilə sintez şəklində aparmaq
olar Oxu ilə tərcuumlmə eyni vaxtda olmalıdır Bu uumlsuldan istifadə edil-
dikdə vaxta qənaət olunurOxu qurtardıqdan sonra mətnə aid sorğu
aparmaq olar Məsələn
İtin ağzında nə var idi
O suda nə goumlrduuml
İt oumlzuumlnuuml niyə suya atdı
O ağzındakı suumlmuumlyuuml niyə itirdi
Sual-cavabdan sonra tələbələrə bu mətnin ingilis dilində olan
variantı verilir ki tələbələr həmin mətni ingilis dilindən Azərbaycan
dilinə ccedilevirsinlər
Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tərcuumlmə-
sini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır
Bu metoddan istifadə etdikdə tələbələr mətni asanlıqla nağıl edə
bilirlər Tərcuumlmədən sonra mətn nağıl edilir və bir neccedilə tələbə mətni
hissə-hissə danışır O birisi tələbələr mətni danışanlara suallar da verə
bilərlərMətn uumlzrə şəkil də ccediləkdirmək olar Dərs beləcə sona ccedilatır
Hər bir muumləllim ingilisdillilərdə Azərbaycan dilinə şifahi şəkildə
olduğu kimi yazılı şəkildə də yiyələnmə bacarığının yaranmasını tə-
min etməlidir Ona goumlrə də muumləllim savadlı yazı vərdişlərinin aşılan-
masını diqqət mərkəzində saxlamalıdır Bu məqsədlə nitq fəaliyyətinin
yazı noumlvuumlndən də istifadə edilir Yazı təlimi oxu təlimi ilə paralel ge-
dir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 109
109
Tələbələr yazı uumlzrə aşağıdakıları bilməli və bacarmalıdırlar2
ndash oumlz adını soyadını atasının adını və ev uumlnvanını duumlzguumln yaz-
mağı
ndash oxu mətnlərindən bəzilərinin məzmununa aid bir neccedilə cuumlmlə
yazmağı
ndash ingilis dilində verilmiş cuumlmləni və ya mətni Azərbaycan dilinə
və əksinə yazılı şəkildə tərcuumlmə etməyi
ndash luumlğət materialı uumlzrə kiccedilik imla yazmağı
ndash buraxılmış hərfləri artırmaqla uumlzuumlndən koumlccediluumlrməyi
ndash intonasiyadan asılı olaraq cuumlmlənin sonunda sual nida və noumlqtə
işarəsini işlətməyi
ndash verilmiş suallara 3-4 soumlzluuml cuumlmlələrlə yazılı cavab verməyi
ndash qısa məktub yazmağı
ndash beş-altı cuumlmlə həcmində mətn tərtib etməyi
ndash dərslikdə muumlvafiq ccedilalışmaları yerinə yetirməyi
ndash kiccedilik həcmli ifadə yazmağı
ndash oumlz ailəsi haqqında bir neccedilə cuumlmlə ilə məlumat verməyi
ndash qısa tərcuumlmeyi-hal ərizə və digər qısa sənədləri yazmağı
ndash mətnin suallarına cavab yazmağı
ndash kiccedilik həcmli inşa yazmağı və s
Yazılı nitqin inkişafı zamanı tələbələrin Azərbaycan dilinə aid
bilik və bacarıqlarını da yoxlamaq lazım gəlir Bu iş prosesində muumləl-
lim şifahi nitq vərdişlərinə təkan verən muumlxtəlif yazı noumlvlərindən
(suallara cavab cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərin-
də iş deformasiya olunmuş (qarışdırılmış) mətn uumlzərində iş tərcuumlmə
imla ifadə inşa və s) istifadə edə bilər
Suallara cavab
Suallara cavabdan buumltuumln təlim muumlddətində daha ccedilox istifadə olu-
nur Tələbələr duumlşuumlnuumlr axtarır və verilmiş suallara cavab tapırlar Bu
da onların muumlvafiq cuumlmlə qurmaq bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsini
2Azərbaycan dili proqramı Təlim rus dilində olan məktəblərin 3-11-ci sinifləri
uumlccediluumlnAzərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi ndash B 1988 2 s54-66
110 Elza İsmayılova
yoxlamağa imkan verir Eyni zamanda tələbələrin nitq vərdişləri və
məntiqi təfəkkuumlruuml inkişaf etdirilir
Sual-cavab prosesində tələbələrin daha ccedilox fikirləşmələri uumlccediluumln
suallar getdikcə muumlrəkkəbləşdirilir Bu zaman tələbələr Azərbaycan di-
lində daha yaxşı danışa bilərlər
Yazılı cavab uumlccediluumln suallar oxunmuş mətn tamaşa edilmiş film
diafilm şəkil və s uumlzrə verilə bilər
Model
Şəklə baxın və suallara cavab verin
(wwwflickrcomdiscuss72157601593249778)
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Bir ildə neccedilə fəsil var və hansılardır
3 Ağaclar nə vaxt yaşıllaşır
4 İlin ən isti fəsli hansıdır
5 Yağış ən ccedilox hansı fəsildə yağır
6 Yarpaqlar nə vaxt saralır
7 Qış fəsli nə vaxt başlayır
8 Qışda təbiətdə nə kimi dəyişikliklər baş verir
9 Ən ccedilox sevdiyin fəsil hansıdır
Sual-cavab bitdikdən sonra muumləllim ldquoMənim sevimli fəslimrdquo
adlı kiccedilik bir hekayə də yazdıra bilər
Yaxud da Azərbaycanın xəritəsini gətirib sual-cavab yolu ilə
mətn duumlzəltdirmək olar Suallar loumlvhəyə yazılır tələbələrlə aşağıdakı
şəkildə muumlsahibə aparılır
1 Azərbaycanın paytaxtı haradır
2 Azərbaycanın iri şəhərləri hansılardır
4 Bakı boumlyuumlkduumlr yoxsa Gəncə
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 111
111
5 Azərbaycanda hansı boumlyuumlk ccedilaylar var
6 Kuumlr ccedilayı uzundur yoxsa Araz
7 Kuumlr ccedilayı hansı yerlərdən keccedilib gedir
Sonra tələbələrdən tələb olunur ki cavablar əsasında bir mətn
duumlzəltsinlər Tələbələr mətn duumlzəldərkən Azərbaycanın coğrafiyası ilə
hərtərəfli tanış olur və muumləyyən məlumata yiyələnirlər
Cuumlmlə qurmaq vərdişlərini inkişaf etdirmək məqsədilə şəkillər-
dən də istifadə edilir Bu şəkillər oxunmuş mətnlə bağlı ola da bilər
olmaya da Şəkillər əsasında tələbələr suallara cavab verir və mətn
duumlzəldirlər Adətən şəklə aid sualları muumləllim verir
Bəzən sual-cavab prosesində tələbələrdən də istifadə etmək olar
Bu zaman tələbələrdən biri soruşur o birisi cavab verir Qalan tələbə-
lər isə sualların cavabı əsasında mətn duumlzəldib yazırlar
Deməli sual-cavab yazı noumlvuumlndən istifadə zamanı tələbələr soumlz
soumlz birləşmələri və cuumlmlələr oxuyur yadda saxlayırlar Onların alınan
informasiyaya cavab vermək vərdişləri hərtərəfli inkişaf etdirilir
Defomasiya olunmuş mətn uumlzərində iş
Bu yazı noumlvuumlndə mətndəki cuumlmlələrin yeri dəyişdirilirTələbələr
dağınıq verilmiş cuumlmlələri bərpa etməklə mətn duumlzəldirlər Məsələn
Mənim ailəm
Qardaşım muumlhəndisdir Bizim ailəmiz xoşbəxtdir Atam həkim-
dir Biz doumlrd nəfərik atam anam qardaşım və mən Anam rəssamdır
Mən tələbəyəm
Oumlyrədilmiş şeirdəki misraların sırasını da deformasiya etmək olar
Torpağa duumlşduumlm
Koumlksuumlmdən vurdu
Bu gənc yaşımda
Bir ovccedilu goumlrduumlm
Bu noumlv yazının aparılmasında tələbələr cuumlmlə qurmaq vərdişlə-
rinə və oumlz fikirlərini muumləyyən ardıcıllıqla ifadə etmək bacarığına yiyə-
lənirlər
Tərcumə
Tərcuumlmə ikinci dilə yiyələnməkdə ən səmərəli uumlsullardan biridir
Bu uumlsulla tələbələrin azərbaycanca praktik nitqə necə yiyələndiklərini
112 Elza İsmayılova
muumləyyənləşdirmək olar Tərcuumlmə zamanı tələbələrin linqvistik təfək-
kuumlruuml inkişaf etdirilir luumlğət ehtiyatı zənginləşdirilir
Tərcuumlmə iki yolla aparılır
(1) Azərbaycan dilindən ingilis dilinə tərcuumlmə
(2) ingiliscədən azərbaycancaya tərcuumlmə
Birinci yol asan olduğu uumlccediluumln xarici tələbələr ccedilətinlik ccediləkmirlər
Onlar Azərbaycan dilində mətni oxuyur və başa duumlşduumlkləri dərəcədə
tərcuumlmə edirlər Ancaq tələbələr ana dilindən Azərbaycan dilinə tərcuuml-
mə zamanı ccedilətinliklərlə qarşılaşırlar ccediluumlnki hər iki dildə cuumlmlədə soumlz-
lərin sıralanmasında fərqlər vardır Bu tərcuumlmədə əsas məqsəd tələbə-
lərin duumlzguumln cuumlmlə qurmaq vərdişlərini yoxlamaqdır
Tərcuumlmə uumlccediluumln material soumlzdən cuumlmlələrdən və rabitəli mətndən
ibarət ola bilər Məsələn
1 Aşağıdakı cuumlmlələri ingilis dilinə tərcuumlmə edin
Mən həkiməm Mən oxuyuram
Sən rəssamsan Sən alırsan
O muumləllimdir O yeyir
İdmanccedilılar oynayırlar
2 Cuumlmlələri model uumlzrə oxuyub tərcuumlməsini yazın
Bu guumln ır
yağış yağ
Duumlnən dı
Araz yur
kitab oxu
Elnur du
3 Eşidəcəyiniz sualların cavabını azərbaycanca yazın
ndash What is your name Mənim adım Zaurdur
ndash What is your last name _________________
ndash How are you _________________
ndash Where are you from _________________
ndash How old are you _________________
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 113
113
4 Mətni Azərbaycan dilinə tərcuumlmə edin Translate the text into
Azerbaijani
(Şəkilli bir mətn verilir Tələbələr mətni yazılı şəkildə tərcuumlmə
edirlər Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tər-
cuumlməsini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır) Məsələn
5 Şəklə baxıb cuumlmlələr qurun Sonra həmin cuumlmlələr əsasında
mətn duumlzəldin və mətnə ad verin
(httpbw_clipart_sickgif) 6 Şəkillərin adını tapın və cuumlmlələri yazılı şəkildə ingilis dilinə
tərcuumlmə edin
Biz doqquzda məktəbə gedirik
Stolun uumlstuumlndə var
Nigar iccedilir
Mən mağazadan alacağam
Nurlan yedi
Bu cuumlr ccedilalışmalardan istifadə zamanı tələbələrin tərcuumlmə işinə
marağı daha da artır Onların hamısı ccedilalışır ki dərsdə fəallıq goumls-
tərsinlər
Cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması
Yazılı rabitəli nitqdə ən ccedilox istifadə olunan yazı noumlvlərindən biri
də cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərində aparılan
114 Elza İsmayılova
işdir Bu yazı noumlvuumlndə tələbələrin cuumlmlə qurmaq vərdişləri inkişaf
etdirilir onlar ifadə və inşa yazıya hazırlanırlar Bu yazı noumlvuumlndən
tez-tez istifadə edilir Bu məqsədlə muumlxtəlif ccedilalışmalar uumlzərində iş
aparılır Məsələn
1 Cuumlmlələri tamamlayın Complete the sentences
Rauf işhellip gedir Mən Amerikahellip gəlirəm
Nənə divanhellip oturur Sona kinohellip baxır
2 Buraxılmış soumlzləri yazın Write missing words
Nihat - - - Səninlə - - - olmağıma - - -
Guumllşən - - - oxuyur - - - pəncərəni bağladı
Soumlzlər Aysel tanış yatır kitab şadam
3 Aşağıdakı cuumlmlələrə muumlvafiq sifətlər artırmaqla onları genişlən-
dirin
Emil alma yeyir Atam ayaqqabı aldı
Mən ccedilay iccedildim Anam xoumlrək bişirir
4 Dialoqu tamamlayın
ndash Aylan hara gedirsən
ndash Xəstəxanaya
ndash Xəstələnmişsən
ndash hellip
5 Məktubu tamamlayın
Əziz dost Uumlccedil guumlnduumlr ki Bakıdayam Burada hər şey goumlzəldir
Duumlnən
6 Aşağıdakı cuumlmlələrə soumlzlər artırmaqla onları genişləndirin
Ruslan yazır Aydan baxır
Mən gedəcəyəm Mənim kitabım var
Rəna aldı Atam işləyir
Bu cuumlr ccedilalışmalar uumlzərində loumlvhədə də işləmək olar Əvvəlcədən
hazırlanmış cuumlmlələr loumlvhəyə yazılır Muumləllim tələbələrdən tələb edir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 115
115
ki bir-bir gəlib cuumlmlələrdə buraxılmış soumlzləri rəngli təbaşirlə yerinə
yazsınlar
Tələbələrin orfoqrafik vərdişlərinin moumlhkəmləndirilməsində və
inkişaf etdirilməsində bu tip ccedilalışmaların muumlstəsna əhəmiyyəti vardır
Tələbələr Azərbaycan dilindən oumlyrəndikləri nəzəri biliyi təcruumlbəyə
tətbiq etmək imkanı da əldə edirlər
İmla
Tələbləri duumlzguumln yazmağa alışdırmaq uumlccediluumln imlalardan geniş
istifadə olunur İmla yazıların qarşısında duran vəzifələrdən biri də
tələbələrə duumlzguumln və savadlı yazı vərdişləri aşılamaqdır
İmla yazı uumlccediluumln aşağıdakı tələblər qoyulur
1 İmlanı luumlğət materialı rabitəli və rabitəsiz mətnlər uumlzrə
yazdırmaq lazımdır
2 İmla uumlccediluumln tələbələrin soumlz ehtiyatını əhatə edən və linqvistik
biliyinə uyğun mətn seccedililməlidir
3 Mətn həcmcə kiccedilik olmalıdır
4 İmla yazı uumlccediluumln əvvəlcə tələbəyə tanış olan sonra az tanış olan
daha sonra isə tanış olmayan materialdan istifadə edilməlidir
Muumləllim imlanı bir nəfərə loumlvhədə yerdə qalanlara isə dəftərində
yazdıra bilər İmla qurtardıqdan sonra loumlvhədə yazılmış cuumlmlələr və ya
mətn uumlzərində iş aparılır səhvlər duumlzəldilir Tələbələr isə oumlz səhvlərini
loumlvhədə duumlzəldilmiş mətn əsasında duumlzəldirlər Yaxud da tələbələr bir-
birilərinin yazılarını da yoxlaya bilərlər Bu cuumlr yoxlanılmış imlaları
muumləllim yenidən yoxlamalıdır
İmlanı maqnitofon vasitəsilə də yazdırmaq olar Mətn əvvəlcə
aydın diksiya ilə maqnitofon lentinə yazılır Maqnitofondan istifadə
zamanı tələbələr bir-birilərindən koumlccediluumlrə bilmirlər
İmla yazının bir noumlvuuml də əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasıdır
Əzbərlənmiş mətnin yazdırılması uumlccediluumln şeirlər kiccedilik həcmli nəsr par-
ccedilaları dialoqlar atalar soumlzləri lətifələr və s seccedililə bilər
Mətn əvvəlcə tələbələrə tapşırılır Onlar həmin mətni əzbərləyir-
lər Mətni tələbələrə muumləllim yox oumlzləri oumlzlərinə diktə edirlər Tələbə-
lər əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasında yazılışı ilə deyilişi arasında
fərq olan soumlzlərin yazılışını tezliklə oumlyrənirlər
116 Elza İsmayılova
İfadə
Bu yazı noumlvuumlndə tələbələr oxuduqları mətni oumlz soumlzləri ilə məntiqi
ardıcıllıqla ifadə edirlər İfadə həm tələbələrin rabitəli nitqini inkişaf
etdirir həm də onların muumlstəqil duumlşuumlnməsində muumlhuumlm rol oynayır
Tələbələr oxunmuş sadə mətn uumlzrə ifadə yazırlar Seriya şəkillər
uumlzrə də ifadə yazdırmaq olar Bu zaman əvvəlcə şəkillər uumlzrə muuml-
sahibə aparılır sonra isə tələbələr bu muumlsahibə əsasında ifadə yazırlar
İfadə yazını aşağıdakı ardıcıllıqla aparmaq olar
1Kiccedilik bir mətn ya loumlvhəyə yazılır ya da proyektorla ekrana ve-
rilir
2Muumləllim mətni ifadəli oxuyur
3 Mətn uumlzərində iş aparılır yəni ccedilətin soumlz ifadə və cuumlmlələr
izah edilir
4 Mətnin məzmunu tələbələr tərəfindən nağıl edilir (Guumlcluuml
qruplarda nağıl etməyə ehtiyac qalmır)
5 Mətn ikinci dəfə oxunur
6 Plan əvəzinə mətnə aid suallar loumlvhəyə yazılır
7 Mətn loumlvhədən silinir (Suallar loumlvhədə qalır ki tələbələr istifa-
də etsinlər)
8 Tələbələr mətni yazmağa başlayırlar
İnşa
Yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı yaradıcı iş nuumlmunələrinə ndash
kiccedilik inşalara ekskursiyalardan alınan təəssuumlratları əks etdirən sərbəst
yazılara geniş yer verilirTələbələrin yazdıqları inşalar danışıq təcruuml-
bəsi uumlccediluumln bir vasitədir İnşa yazı vasitəsilə tələbələrin moumlvzunun məz-
mununu accedilmaq duumlzguumln yazı qaydalarını mənimsəmək vərdiş və ba-
carıqları yoxlanılır
İnşa yazmaq uumlccediluumln tələbələr dolğun luumlğət ehtiyatına malik olmalı
muumlstəqil cuumlmlə qurmalı suallara cavab verməyi bacarmalıdırlar İnşa
yazı zamanı tələbələrin muumlşahidələri onu əhatə edən həyat hadisələri
haqqında təəssuumlratları əsas tutulur
Ən ccedilox şəkil və sərbəst moumlvzular uumlzrə inşalardan istifadə edilir
Muumləllim inşa moumlvzularını əvvəlcədən duumlşuumlnməli tələbələrin anlaq sə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 117
117
viyyəsini nəzərə almalıdır Bu cuumlr inşaların yazılmasında tələbələrə
sərbəstlik verilməlidir
Tələbələrin muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyəti və məntiqi təfəkkuuml-
ruumlnuuml inkişaf etdirmək məqsədilə şəkil uumlzrə inşa yazılardan da istifadə
etmək olar Şəkil uumlzrə işin muumlvəffəqiyyəti nitq obyektinin məntiqi və
emosional dərk olunmasından təqdim edilən tablonu tələbələrin bir
rəsm əsəri kimi yox həyatın oumlzuuml kimi qəbul etməsindən ccedilox asılıdır
Ccedilalışmaq lazımdır ki tələbələr rəsm əsərində ifadə edilmiş fikri mə-
nanı duumlzguumln dərk etsinlər Əvvəlcə tələbələrlə şəkil uumlzrə soumlhbət apa-
rılır onların şəkil haqqında fikirləri muumlzakirə edilir Belə soumlhbətlərdən
sonra moumlvzu hissə-hissə tələbələrə danışdırılır məzmunca yığcam in-
şa yazılır
Şəkil uumlzrə inşa tələbələrin həm şifahi həm də yazılı nitqini inki-
şaf etdirir onlara sərbəst duumlşuumlnmə muumlhakimə yeritmə imkanları verir
tələbələri daha da fəallaşdırır
Film uumlzrə də inşa yazdırmaq olar Tələbələr muumləllim tərəfindən
əvvəlcədən seccedililmiş filmə baxır və film haqqında rəy yazırlar
Muumləllim tələbələrə belə bir tapşırıq da verə bilər
Aşağıdakı plan əsasında bu yaxınlarda goumlrduumlyuumlnuumlz film haqqın-
da danışın
Plan
1 Hansı filmə baxdınız
2 Filmdə nədən danışılır 3 Filmdə kim xoşunuza gəldi Niyə
4 Filmin hansı obrazını bəyənmədiniz
5 Hansı moumlvzuda film ccediləkmək istərdiniz
6 Baş rolda oynamaq istərdinizmi
Muumlsahibədən sonra muumləllim təklif edir ki danışıq soumlhbət və muuml-
zakirəni qısa şəkildə olsa da yazıya koumlccediluumlrsuumlnlər
Uumlmumiyyətlə şəkil və ya film uumlzrə inşalar yazdırmaqda məqsəd
hər hansı film obyekt hadisə haqqında tələbələrin muumlstəqil fikir yuuml-
ruumltmələrini muumlşahidə qabiliyyətlərini dil normalarına riayət edib-
etməmələrini yoxlamaqdır
Tələbələrin şəxsi həyat təcruumlbəsi ilə əlaqədar kiccedilik inşalar da
yazdırılır Ən yaxşı və muumlvəffəqiyyətsiz yazılmış inşaların hərəsindən
bir nuumlmunə proyektorla ekrana verilir Hər iki nuumlmunə uumlzərində iş
118 Elza İsmayılova
aparılır Muumləllim tələbələrə təklif edir ki bu yazılar haqqında oumlz fikir-
lərini bildirsinlər
İnşa yazıdan tez-tez istifadə edilməlidir Tələbənin bir neccedilə dəfə
inşa yazması bir əla inşadan daha yaxşıdır Tələbənin işlətdiyi hər bir
yeni soumlz muumlxtəlif ifadə və cuumlmlələr onun dil təcruumlbəsinin genişlənmə-
sinə və luumlğət ehtiyatının zənginləşməsinə gətirib ccedilıxarır
Bir soumlzlə ifadə və inşa yazılarla tələbələrin məntiqi təfəkkuumlruuml
muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyətləri nitqi inkişaf edir Tələbələrin muumls-
təqilliyi artır onların şifahi və yazılı nitqləri səlisləşir zənginləşir
Oxu dərslərinin təşkili və yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı dərs-
lərdə texniki təlim vasitələrindən istifadənin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr
O tələbələrin bilik və bacarıqlarını daha duumlzguumln istiqamətləndirir Bu
zaman tələbələrin dərsə maraq və fəallığı artır Dərs ccedilox canlı və ma-
raqlı keccedilir Ona goumlrə də dərsdə səmərəliliyi artırmaq uumlccediluumln hər bir
muumləllim texniki təlim vasitələrindən istifadə etməlidir Texniki təlim
vasitələrinin aşağıdakı noumlvlərindən istifadə etmək olar
1Vizual vəsait (ekran vasitələri) Diafilmlər diapozitivlər səssiz (lal)
filmlər və s belə vəsaitlərdir
2 Audiovizual vəsait (səs-ekran vasitələri) Bu qrupa tədris filmləri
sənədli filmlər televiziya verilişləri video-maqnitofon yazıları
daxildir
3 Akustik vəsait (səsli vəsaitlər) Bu qrupa isə qrammofon və maq-
nitofon yazıları radio verilişləri həmccedilinin universitetin radio
qovşağının verilişləri daxildir
Tələbələrin şifahi nitqini inkişaf etdirmək uumlccediluumln ən ccedilox istifadə olu-
nan texniki təlim vasitəsi maqnitofon yazılarıdır Əksər moumlvzuların
tədrisində maqnitofon yardımccedilı rolunu oynayır və muumləllimin koumlmə-
yinə ccedilatır Məsələn ldquoSayrdquo moumlvzusunun tədrisi zamanı maqnitofon
səsləndirilirMusiqili dəqiqələr başlayır
Kim sevirsə idmanı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Poladtək olar canı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
İdmanı sevirik biz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Bərkiyir bədənimiz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 119
119
Sonra tələbələrə mətnin ingiliscə tərcuumlməsi səsləndirilir ki şeirin məz-
munu ilə tanış olsunlar
ldquoSayrdquo moumlvzusunu bu yolla tədris etdikdə tələbələr həm dərsə diqqətlə
qulaq asır həm də saymağı tezliklə oumlyrənirlər
İngilisdillilərə Azərbaycan dilinin tədrisində maqnitofonla icra edi-
lən bir ccedilox ccedilalışmalardan istifadə olunur Nuumlmunə uumlccediluumln aşağıdakıları
nəzərdən keccedilirək
1 Qulaq asın və təkrar edin Listen and repeat
2 Əşya şəkilləri (kitab dəftər balıq avtobus xoruz və s) paylanır
Onların adı maqnitofonla azərbaycanca səsləndirilir Maqnitofona
qulaq asdıqdan sonra tələbələr həmin soumlzləri yenidən təkrar edirlər
3 Əvvəlcə mətnin qəhrəmanının (personajının) şəkli tələbələrə
paylanırTələbələr personajla tanış olurlar Sonra mətn hər iki dildə
səsləndirilir
Circus fat lady3
Circus Legrand the fat lady in acircus (Emma
legrand is not her real name) She is very famous
Many people come to the circus to see Emma
Emma weighs nearly 250 kilos and is only 28
years old she to eat a lot to stay fat her job is to
be fat
Sirkin koumlk xanımı
Emma Leqrand sirkin koumlk xanımıdır (Emma Leqrand onun əsl adı
deyil) O ccedilox məşhurdurCcedilox adam sirkə Emmanı goumlrmək uumlccediluumln gəlir
3 wwwcbaedubosabadoDECLINE20AN20INVITATIONpdf
Salam
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Axşamınız xeyir
Salam
Gecəniz xeyrə qalsın
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Bəli
Buyurun
XeyrYox
Sağ olun
120 Elza İsmayılova
Emmanın ccediləkisi 250 kiloqrama yaxın yaşı isə 28-dir O koumlk olmaq
uumlccediluumln ccedilox yeyirOnun işi koumlkəlməkdir
Tələbələr mətnlə tanış olduqdan sonra mətnə aid suallar
maqnitofonla səsləndirilir Tələbələr sualları dəftərlərinə qeyd edirlər
I Duumlzguumln cavabı seccedilin
1 Emma
(a) məşhurdur
(b) goumlzəldir
(c) ccedilirkindir
2Emmanın
(a) 100
(b) 28 yaşı var
(c) 5
3Emma
(a) sirkdə
(b) hamamda işləyir
(c) restoranda
4Emmanın ccediləkisi
(a) 500
(b) 250 kiloqramdır
(c) 3000
II Aşağıdakı suallara cavab verin Answer the following questions
Emma Leqrand kimdir
O arıqdırmı
Onun ccediləkisi nə qədərdir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Suallardan sonra maqnitofon dayandırılır Suallar ətrafında
muumlakirələr başlayır
Maqnitofonla icra edilən ccedilalışmalar tələbələrin mənimsəmə baca-
rığını və Azərbaycan dilinə olan marağını daha da artırır Hər bir muuml-
əllim ccedilalışmalıdır ki maqnitofon lentinə maraqlı ccedilalışmalar yazsın
Muumləllim radio və televiziya verilişlərindən proqram materialına
uyğun gələn parccedilaları da maqnitofon lentinə koumlccediluumlrə bilər
Maqnitofonun əhəmiyyəti bir də ondadır ki tələbələr Azərbaycan
dilində oumlz danışdıqlarını da eşidə bilirlər Hər hansı iki tələbənin oxu-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 109
109
Tələbələr yazı uumlzrə aşağıdakıları bilməli və bacarmalıdırlar2
ndash oumlz adını soyadını atasının adını və ev uumlnvanını duumlzguumln yaz-
mağı
ndash oxu mətnlərindən bəzilərinin məzmununa aid bir neccedilə cuumlmlə
yazmağı
ndash ingilis dilində verilmiş cuumlmləni və ya mətni Azərbaycan dilinə
və əksinə yazılı şəkildə tərcuumlmə etməyi
ndash luumlğət materialı uumlzrə kiccedilik imla yazmağı
ndash buraxılmış hərfləri artırmaqla uumlzuumlndən koumlccediluumlrməyi
ndash intonasiyadan asılı olaraq cuumlmlənin sonunda sual nida və noumlqtə
işarəsini işlətməyi
ndash verilmiş suallara 3-4 soumlzluuml cuumlmlələrlə yazılı cavab verməyi
ndash qısa məktub yazmağı
ndash beş-altı cuumlmlə həcmində mətn tərtib etməyi
ndash dərslikdə muumlvafiq ccedilalışmaları yerinə yetirməyi
ndash kiccedilik həcmli ifadə yazmağı
ndash oumlz ailəsi haqqında bir neccedilə cuumlmlə ilə məlumat verməyi
ndash qısa tərcuumlmeyi-hal ərizə və digər qısa sənədləri yazmağı
ndash mətnin suallarına cavab yazmağı
ndash kiccedilik həcmli inşa yazmağı və s
Yazılı nitqin inkişafı zamanı tələbələrin Azərbaycan dilinə aid
bilik və bacarıqlarını da yoxlamaq lazım gəlir Bu iş prosesində muumləl-
lim şifahi nitq vərdişlərinə təkan verən muumlxtəlif yazı noumlvlərindən
(suallara cavab cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərin-
də iş deformasiya olunmuş (qarışdırılmış) mətn uumlzərində iş tərcuumlmə
imla ifadə inşa və s) istifadə edə bilər
Suallara cavab
Suallara cavabdan buumltuumln təlim muumlddətində daha ccedilox istifadə olu-
nur Tələbələr duumlşuumlnuumlr axtarır və verilmiş suallara cavab tapırlar Bu
da onların muumlvafiq cuumlmlə qurmaq bacarıq və vərdişlərinin səviyyəsini
2Azərbaycan dili proqramı Təlim rus dilində olan məktəblərin 3-11-ci sinifləri
uumlccediluumlnAzərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi ndash B 1988 2 s54-66
110 Elza İsmayılova
yoxlamağa imkan verir Eyni zamanda tələbələrin nitq vərdişləri və
məntiqi təfəkkuumlruuml inkişaf etdirilir
Sual-cavab prosesində tələbələrin daha ccedilox fikirləşmələri uumlccediluumln
suallar getdikcə muumlrəkkəbləşdirilir Bu zaman tələbələr Azərbaycan di-
lində daha yaxşı danışa bilərlər
Yazılı cavab uumlccediluumln suallar oxunmuş mətn tamaşa edilmiş film
diafilm şəkil və s uumlzrə verilə bilər
Model
Şəklə baxın və suallara cavab verin
(wwwflickrcomdiscuss72157601593249778)
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Bir ildə neccedilə fəsil var və hansılardır
3 Ağaclar nə vaxt yaşıllaşır
4 İlin ən isti fəsli hansıdır
5 Yağış ən ccedilox hansı fəsildə yağır
6 Yarpaqlar nə vaxt saralır
7 Qış fəsli nə vaxt başlayır
8 Qışda təbiətdə nə kimi dəyişikliklər baş verir
9 Ən ccedilox sevdiyin fəsil hansıdır
Sual-cavab bitdikdən sonra muumləllim ldquoMənim sevimli fəslimrdquo
adlı kiccedilik bir hekayə də yazdıra bilər
Yaxud da Azərbaycanın xəritəsini gətirib sual-cavab yolu ilə
mətn duumlzəltdirmək olar Suallar loumlvhəyə yazılır tələbələrlə aşağıdakı
şəkildə muumlsahibə aparılır
1 Azərbaycanın paytaxtı haradır
2 Azərbaycanın iri şəhərləri hansılardır
4 Bakı boumlyuumlkduumlr yoxsa Gəncə
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 111
111
5 Azərbaycanda hansı boumlyuumlk ccedilaylar var
6 Kuumlr ccedilayı uzundur yoxsa Araz
7 Kuumlr ccedilayı hansı yerlərdən keccedilib gedir
Sonra tələbələrdən tələb olunur ki cavablar əsasında bir mətn
duumlzəltsinlər Tələbələr mətn duumlzəldərkən Azərbaycanın coğrafiyası ilə
hərtərəfli tanış olur və muumləyyən məlumata yiyələnirlər
Cuumlmlə qurmaq vərdişlərini inkişaf etdirmək məqsədilə şəkillər-
dən də istifadə edilir Bu şəkillər oxunmuş mətnlə bağlı ola da bilər
olmaya da Şəkillər əsasında tələbələr suallara cavab verir və mətn
duumlzəldirlər Adətən şəklə aid sualları muumləllim verir
Bəzən sual-cavab prosesində tələbələrdən də istifadə etmək olar
Bu zaman tələbələrdən biri soruşur o birisi cavab verir Qalan tələbə-
lər isə sualların cavabı əsasında mətn duumlzəldib yazırlar
Deməli sual-cavab yazı noumlvuumlndən istifadə zamanı tələbələr soumlz
soumlz birləşmələri və cuumlmlələr oxuyur yadda saxlayırlar Onların alınan
informasiyaya cavab vermək vərdişləri hərtərəfli inkişaf etdirilir
Defomasiya olunmuş mətn uumlzərində iş
Bu yazı noumlvuumlndə mətndəki cuumlmlələrin yeri dəyişdirilirTələbələr
dağınıq verilmiş cuumlmlələri bərpa etməklə mətn duumlzəldirlər Məsələn
Mənim ailəm
Qardaşım muumlhəndisdir Bizim ailəmiz xoşbəxtdir Atam həkim-
dir Biz doumlrd nəfərik atam anam qardaşım və mən Anam rəssamdır
Mən tələbəyəm
Oumlyrədilmiş şeirdəki misraların sırasını da deformasiya etmək olar
Torpağa duumlşduumlm
Koumlksuumlmdən vurdu
Bu gənc yaşımda
Bir ovccedilu goumlrduumlm
Bu noumlv yazının aparılmasında tələbələr cuumlmlə qurmaq vərdişlə-
rinə və oumlz fikirlərini muumləyyən ardıcıllıqla ifadə etmək bacarığına yiyə-
lənirlər
Tərcumə
Tərcuumlmə ikinci dilə yiyələnməkdə ən səmərəli uumlsullardan biridir
Bu uumlsulla tələbələrin azərbaycanca praktik nitqə necə yiyələndiklərini
112 Elza İsmayılova
muumləyyənləşdirmək olar Tərcuumlmə zamanı tələbələrin linqvistik təfək-
kuumlruuml inkişaf etdirilir luumlğət ehtiyatı zənginləşdirilir
Tərcuumlmə iki yolla aparılır
(1) Azərbaycan dilindən ingilis dilinə tərcuumlmə
(2) ingiliscədən azərbaycancaya tərcuumlmə
Birinci yol asan olduğu uumlccediluumln xarici tələbələr ccedilətinlik ccediləkmirlər
Onlar Azərbaycan dilində mətni oxuyur və başa duumlşduumlkləri dərəcədə
tərcuumlmə edirlər Ancaq tələbələr ana dilindən Azərbaycan dilinə tərcuuml-
mə zamanı ccedilətinliklərlə qarşılaşırlar ccediluumlnki hər iki dildə cuumlmlədə soumlz-
lərin sıralanmasında fərqlər vardır Bu tərcuumlmədə əsas məqsəd tələbə-
lərin duumlzguumln cuumlmlə qurmaq vərdişlərini yoxlamaqdır
Tərcuumlmə uumlccediluumln material soumlzdən cuumlmlələrdən və rabitəli mətndən
ibarət ola bilər Məsələn
1 Aşağıdakı cuumlmlələri ingilis dilinə tərcuumlmə edin
Mən həkiməm Mən oxuyuram
Sən rəssamsan Sən alırsan
O muumləllimdir O yeyir
İdmanccedilılar oynayırlar
2 Cuumlmlələri model uumlzrə oxuyub tərcuumlməsini yazın
Bu guumln ır
yağış yağ
Duumlnən dı
Araz yur
kitab oxu
Elnur du
3 Eşidəcəyiniz sualların cavabını azərbaycanca yazın
ndash What is your name Mənim adım Zaurdur
ndash What is your last name _________________
ndash How are you _________________
ndash Where are you from _________________
ndash How old are you _________________
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 113
113
4 Mətni Azərbaycan dilinə tərcuumlmə edin Translate the text into
Azerbaijani
(Şəkilli bir mətn verilir Tələbələr mətni yazılı şəkildə tərcuumlmə
edirlər Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tər-
cuumlməsini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır) Məsələn
5 Şəklə baxıb cuumlmlələr qurun Sonra həmin cuumlmlələr əsasında
mətn duumlzəldin və mətnə ad verin
(httpbw_clipart_sickgif) 6 Şəkillərin adını tapın və cuumlmlələri yazılı şəkildə ingilis dilinə
tərcuumlmə edin
Biz doqquzda məktəbə gedirik
Stolun uumlstuumlndə var
Nigar iccedilir
Mən mağazadan alacağam
Nurlan yedi
Bu cuumlr ccedilalışmalardan istifadə zamanı tələbələrin tərcuumlmə işinə
marağı daha da artır Onların hamısı ccedilalışır ki dərsdə fəallıq goumls-
tərsinlər
Cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması
Yazılı rabitəli nitqdə ən ccedilox istifadə olunan yazı noumlvlərindən biri
də cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərində aparılan
114 Elza İsmayılova
işdir Bu yazı noumlvuumlndə tələbələrin cuumlmlə qurmaq vərdişləri inkişaf
etdirilir onlar ifadə və inşa yazıya hazırlanırlar Bu yazı noumlvuumlndən
tez-tez istifadə edilir Bu məqsədlə muumlxtəlif ccedilalışmalar uumlzərində iş
aparılır Məsələn
1 Cuumlmlələri tamamlayın Complete the sentences
Rauf işhellip gedir Mən Amerikahellip gəlirəm
Nənə divanhellip oturur Sona kinohellip baxır
2 Buraxılmış soumlzləri yazın Write missing words
Nihat - - - Səninlə - - - olmağıma - - -
Guumllşən - - - oxuyur - - - pəncərəni bağladı
Soumlzlər Aysel tanış yatır kitab şadam
3 Aşağıdakı cuumlmlələrə muumlvafiq sifətlər artırmaqla onları genişlən-
dirin
Emil alma yeyir Atam ayaqqabı aldı
Mən ccedilay iccedildim Anam xoumlrək bişirir
4 Dialoqu tamamlayın
ndash Aylan hara gedirsən
ndash Xəstəxanaya
ndash Xəstələnmişsən
ndash hellip
5 Məktubu tamamlayın
Əziz dost Uumlccedil guumlnduumlr ki Bakıdayam Burada hər şey goumlzəldir
Duumlnən
6 Aşağıdakı cuumlmlələrə soumlzlər artırmaqla onları genişləndirin
Ruslan yazır Aydan baxır
Mən gedəcəyəm Mənim kitabım var
Rəna aldı Atam işləyir
Bu cuumlr ccedilalışmalar uumlzərində loumlvhədə də işləmək olar Əvvəlcədən
hazırlanmış cuumlmlələr loumlvhəyə yazılır Muumləllim tələbələrdən tələb edir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 115
115
ki bir-bir gəlib cuumlmlələrdə buraxılmış soumlzləri rəngli təbaşirlə yerinə
yazsınlar
Tələbələrin orfoqrafik vərdişlərinin moumlhkəmləndirilməsində və
inkişaf etdirilməsində bu tip ccedilalışmaların muumlstəsna əhəmiyyəti vardır
Tələbələr Azərbaycan dilindən oumlyrəndikləri nəzəri biliyi təcruumlbəyə
tətbiq etmək imkanı da əldə edirlər
İmla
Tələbləri duumlzguumln yazmağa alışdırmaq uumlccediluumln imlalardan geniş
istifadə olunur İmla yazıların qarşısında duran vəzifələrdən biri də
tələbələrə duumlzguumln və savadlı yazı vərdişləri aşılamaqdır
İmla yazı uumlccediluumln aşağıdakı tələblər qoyulur
1 İmlanı luumlğət materialı rabitəli və rabitəsiz mətnlər uumlzrə
yazdırmaq lazımdır
2 İmla uumlccediluumln tələbələrin soumlz ehtiyatını əhatə edən və linqvistik
biliyinə uyğun mətn seccedililməlidir
3 Mətn həcmcə kiccedilik olmalıdır
4 İmla yazı uumlccediluumln əvvəlcə tələbəyə tanış olan sonra az tanış olan
daha sonra isə tanış olmayan materialdan istifadə edilməlidir
Muumləllim imlanı bir nəfərə loumlvhədə yerdə qalanlara isə dəftərində
yazdıra bilər İmla qurtardıqdan sonra loumlvhədə yazılmış cuumlmlələr və ya
mətn uumlzərində iş aparılır səhvlər duumlzəldilir Tələbələr isə oumlz səhvlərini
loumlvhədə duumlzəldilmiş mətn əsasında duumlzəldirlər Yaxud da tələbələr bir-
birilərinin yazılarını da yoxlaya bilərlər Bu cuumlr yoxlanılmış imlaları
muumləllim yenidən yoxlamalıdır
İmlanı maqnitofon vasitəsilə də yazdırmaq olar Mətn əvvəlcə
aydın diksiya ilə maqnitofon lentinə yazılır Maqnitofondan istifadə
zamanı tələbələr bir-birilərindən koumlccediluumlrə bilmirlər
İmla yazının bir noumlvuuml də əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasıdır
Əzbərlənmiş mətnin yazdırılması uumlccediluumln şeirlər kiccedilik həcmli nəsr par-
ccedilaları dialoqlar atalar soumlzləri lətifələr və s seccedililə bilər
Mətn əvvəlcə tələbələrə tapşırılır Onlar həmin mətni əzbərləyir-
lər Mətni tələbələrə muumləllim yox oumlzləri oumlzlərinə diktə edirlər Tələbə-
lər əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasında yazılışı ilə deyilişi arasında
fərq olan soumlzlərin yazılışını tezliklə oumlyrənirlər
116 Elza İsmayılova
İfadə
Bu yazı noumlvuumlndə tələbələr oxuduqları mətni oumlz soumlzləri ilə məntiqi
ardıcıllıqla ifadə edirlər İfadə həm tələbələrin rabitəli nitqini inkişaf
etdirir həm də onların muumlstəqil duumlşuumlnməsində muumlhuumlm rol oynayır
Tələbələr oxunmuş sadə mətn uumlzrə ifadə yazırlar Seriya şəkillər
uumlzrə də ifadə yazdırmaq olar Bu zaman əvvəlcə şəkillər uumlzrə muuml-
sahibə aparılır sonra isə tələbələr bu muumlsahibə əsasında ifadə yazırlar
İfadə yazını aşağıdakı ardıcıllıqla aparmaq olar
1Kiccedilik bir mətn ya loumlvhəyə yazılır ya da proyektorla ekrana ve-
rilir
2Muumləllim mətni ifadəli oxuyur
3 Mətn uumlzərində iş aparılır yəni ccedilətin soumlz ifadə və cuumlmlələr
izah edilir
4 Mətnin məzmunu tələbələr tərəfindən nağıl edilir (Guumlcluuml
qruplarda nağıl etməyə ehtiyac qalmır)
5 Mətn ikinci dəfə oxunur
6 Plan əvəzinə mətnə aid suallar loumlvhəyə yazılır
7 Mətn loumlvhədən silinir (Suallar loumlvhədə qalır ki tələbələr istifa-
də etsinlər)
8 Tələbələr mətni yazmağa başlayırlar
İnşa
Yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı yaradıcı iş nuumlmunələrinə ndash
kiccedilik inşalara ekskursiyalardan alınan təəssuumlratları əks etdirən sərbəst
yazılara geniş yer verilirTələbələrin yazdıqları inşalar danışıq təcruuml-
bəsi uumlccediluumln bir vasitədir İnşa yazı vasitəsilə tələbələrin moumlvzunun məz-
mununu accedilmaq duumlzguumln yazı qaydalarını mənimsəmək vərdiş və ba-
carıqları yoxlanılır
İnşa yazmaq uumlccediluumln tələbələr dolğun luumlğət ehtiyatına malik olmalı
muumlstəqil cuumlmlə qurmalı suallara cavab verməyi bacarmalıdırlar İnşa
yazı zamanı tələbələrin muumlşahidələri onu əhatə edən həyat hadisələri
haqqında təəssuumlratları əsas tutulur
Ən ccedilox şəkil və sərbəst moumlvzular uumlzrə inşalardan istifadə edilir
Muumləllim inşa moumlvzularını əvvəlcədən duumlşuumlnməli tələbələrin anlaq sə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 117
117
viyyəsini nəzərə almalıdır Bu cuumlr inşaların yazılmasında tələbələrə
sərbəstlik verilməlidir
Tələbələrin muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyəti və məntiqi təfəkkuuml-
ruumlnuuml inkişaf etdirmək məqsədilə şəkil uumlzrə inşa yazılardan da istifadə
etmək olar Şəkil uumlzrə işin muumlvəffəqiyyəti nitq obyektinin məntiqi və
emosional dərk olunmasından təqdim edilən tablonu tələbələrin bir
rəsm əsəri kimi yox həyatın oumlzuuml kimi qəbul etməsindən ccedilox asılıdır
Ccedilalışmaq lazımdır ki tələbələr rəsm əsərində ifadə edilmiş fikri mə-
nanı duumlzguumln dərk etsinlər Əvvəlcə tələbələrlə şəkil uumlzrə soumlhbət apa-
rılır onların şəkil haqqında fikirləri muumlzakirə edilir Belə soumlhbətlərdən
sonra moumlvzu hissə-hissə tələbələrə danışdırılır məzmunca yığcam in-
şa yazılır
Şəkil uumlzrə inşa tələbələrin həm şifahi həm də yazılı nitqini inki-
şaf etdirir onlara sərbəst duumlşuumlnmə muumlhakimə yeritmə imkanları verir
tələbələri daha da fəallaşdırır
Film uumlzrə də inşa yazdırmaq olar Tələbələr muumləllim tərəfindən
əvvəlcədən seccedililmiş filmə baxır və film haqqında rəy yazırlar
Muumləllim tələbələrə belə bir tapşırıq da verə bilər
Aşağıdakı plan əsasında bu yaxınlarda goumlrduumlyuumlnuumlz film haqqın-
da danışın
Plan
1 Hansı filmə baxdınız
2 Filmdə nədən danışılır 3 Filmdə kim xoşunuza gəldi Niyə
4 Filmin hansı obrazını bəyənmədiniz
5 Hansı moumlvzuda film ccediləkmək istərdiniz
6 Baş rolda oynamaq istərdinizmi
Muumlsahibədən sonra muumləllim təklif edir ki danışıq soumlhbət və muuml-
zakirəni qısa şəkildə olsa da yazıya koumlccediluumlrsuumlnlər
Uumlmumiyyətlə şəkil və ya film uumlzrə inşalar yazdırmaqda məqsəd
hər hansı film obyekt hadisə haqqında tələbələrin muumlstəqil fikir yuuml-
ruumltmələrini muumlşahidə qabiliyyətlərini dil normalarına riayət edib-
etməmələrini yoxlamaqdır
Tələbələrin şəxsi həyat təcruumlbəsi ilə əlaqədar kiccedilik inşalar da
yazdırılır Ən yaxşı və muumlvəffəqiyyətsiz yazılmış inşaların hərəsindən
bir nuumlmunə proyektorla ekrana verilir Hər iki nuumlmunə uumlzərində iş
118 Elza İsmayılova
aparılır Muumləllim tələbələrə təklif edir ki bu yazılar haqqında oumlz fikir-
lərini bildirsinlər
İnşa yazıdan tez-tez istifadə edilməlidir Tələbənin bir neccedilə dəfə
inşa yazması bir əla inşadan daha yaxşıdır Tələbənin işlətdiyi hər bir
yeni soumlz muumlxtəlif ifadə və cuumlmlələr onun dil təcruumlbəsinin genişlənmə-
sinə və luumlğət ehtiyatının zənginləşməsinə gətirib ccedilıxarır
Bir soumlzlə ifadə və inşa yazılarla tələbələrin məntiqi təfəkkuumlruuml
muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyətləri nitqi inkişaf edir Tələbələrin muumls-
təqilliyi artır onların şifahi və yazılı nitqləri səlisləşir zənginləşir
Oxu dərslərinin təşkili və yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı dərs-
lərdə texniki təlim vasitələrindən istifadənin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr
O tələbələrin bilik və bacarıqlarını daha duumlzguumln istiqamətləndirir Bu
zaman tələbələrin dərsə maraq və fəallığı artır Dərs ccedilox canlı və ma-
raqlı keccedilir Ona goumlrə də dərsdə səmərəliliyi artırmaq uumlccediluumln hər bir
muumləllim texniki təlim vasitələrindən istifadə etməlidir Texniki təlim
vasitələrinin aşağıdakı noumlvlərindən istifadə etmək olar
1Vizual vəsait (ekran vasitələri) Diafilmlər diapozitivlər səssiz (lal)
filmlər və s belə vəsaitlərdir
2 Audiovizual vəsait (səs-ekran vasitələri) Bu qrupa tədris filmləri
sənədli filmlər televiziya verilişləri video-maqnitofon yazıları
daxildir
3 Akustik vəsait (səsli vəsaitlər) Bu qrupa isə qrammofon və maq-
nitofon yazıları radio verilişləri həmccedilinin universitetin radio
qovşağının verilişləri daxildir
Tələbələrin şifahi nitqini inkişaf etdirmək uumlccediluumln ən ccedilox istifadə olu-
nan texniki təlim vasitəsi maqnitofon yazılarıdır Əksər moumlvzuların
tədrisində maqnitofon yardımccedilı rolunu oynayır və muumləllimin koumlmə-
yinə ccedilatır Məsələn ldquoSayrdquo moumlvzusunun tədrisi zamanı maqnitofon
səsləndirilirMusiqili dəqiqələr başlayır
Kim sevirsə idmanı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Poladtək olar canı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
İdmanı sevirik biz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Bərkiyir bədənimiz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 119
119
Sonra tələbələrə mətnin ingiliscə tərcuumlməsi səsləndirilir ki şeirin məz-
munu ilə tanış olsunlar
ldquoSayrdquo moumlvzusunu bu yolla tədris etdikdə tələbələr həm dərsə diqqətlə
qulaq asır həm də saymağı tezliklə oumlyrənirlər
İngilisdillilərə Azərbaycan dilinin tədrisində maqnitofonla icra edi-
lən bir ccedilox ccedilalışmalardan istifadə olunur Nuumlmunə uumlccediluumln aşağıdakıları
nəzərdən keccedilirək
1 Qulaq asın və təkrar edin Listen and repeat
2 Əşya şəkilləri (kitab dəftər balıq avtobus xoruz və s) paylanır
Onların adı maqnitofonla azərbaycanca səsləndirilir Maqnitofona
qulaq asdıqdan sonra tələbələr həmin soumlzləri yenidən təkrar edirlər
3 Əvvəlcə mətnin qəhrəmanının (personajının) şəkli tələbələrə
paylanırTələbələr personajla tanış olurlar Sonra mətn hər iki dildə
səsləndirilir
Circus fat lady3
Circus Legrand the fat lady in acircus (Emma
legrand is not her real name) She is very famous
Many people come to the circus to see Emma
Emma weighs nearly 250 kilos and is only 28
years old she to eat a lot to stay fat her job is to
be fat
Sirkin koumlk xanımı
Emma Leqrand sirkin koumlk xanımıdır (Emma Leqrand onun əsl adı
deyil) O ccedilox məşhurdurCcedilox adam sirkə Emmanı goumlrmək uumlccediluumln gəlir
3 wwwcbaedubosabadoDECLINE20AN20INVITATIONpdf
Salam
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Axşamınız xeyir
Salam
Gecəniz xeyrə qalsın
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Bəli
Buyurun
XeyrYox
Sağ olun
120 Elza İsmayılova
Emmanın ccediləkisi 250 kiloqrama yaxın yaşı isə 28-dir O koumlk olmaq
uumlccediluumln ccedilox yeyirOnun işi koumlkəlməkdir
Tələbələr mətnlə tanış olduqdan sonra mətnə aid suallar
maqnitofonla səsləndirilir Tələbələr sualları dəftərlərinə qeyd edirlər
I Duumlzguumln cavabı seccedilin
1 Emma
(a) məşhurdur
(b) goumlzəldir
(c) ccedilirkindir
2Emmanın
(a) 100
(b) 28 yaşı var
(c) 5
3Emma
(a) sirkdə
(b) hamamda işləyir
(c) restoranda
4Emmanın ccediləkisi
(a) 500
(b) 250 kiloqramdır
(c) 3000
II Aşağıdakı suallara cavab verin Answer the following questions
Emma Leqrand kimdir
O arıqdırmı
Onun ccediləkisi nə qədərdir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Suallardan sonra maqnitofon dayandırılır Suallar ətrafında
muumlakirələr başlayır
Maqnitofonla icra edilən ccedilalışmalar tələbələrin mənimsəmə baca-
rığını və Azərbaycan dilinə olan marağını daha da artırır Hər bir muuml-
əllim ccedilalışmalıdır ki maqnitofon lentinə maraqlı ccedilalışmalar yazsın
Muumləllim radio və televiziya verilişlərindən proqram materialına
uyğun gələn parccedilaları da maqnitofon lentinə koumlccediluumlrə bilər
Maqnitofonun əhəmiyyəti bir də ondadır ki tələbələr Azərbaycan
dilində oumlz danışdıqlarını da eşidə bilirlər Hər hansı iki tələbənin oxu-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
110 Elza İsmayılova
yoxlamağa imkan verir Eyni zamanda tələbələrin nitq vərdişləri və
məntiqi təfəkkuumlruuml inkişaf etdirilir
Sual-cavab prosesində tələbələrin daha ccedilox fikirləşmələri uumlccediluumln
suallar getdikcə muumlrəkkəbləşdirilir Bu zaman tələbələr Azərbaycan di-
lində daha yaxşı danışa bilərlər
Yazılı cavab uumlccediluumln suallar oxunmuş mətn tamaşa edilmiş film
diafilm şəkil və s uumlzrə verilə bilər
Model
Şəklə baxın və suallara cavab verin
(wwwflickrcomdiscuss72157601593249778)
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Bir ildə neccedilə fəsil var və hansılardır
3 Ağaclar nə vaxt yaşıllaşır
4 İlin ən isti fəsli hansıdır
5 Yağış ən ccedilox hansı fəsildə yağır
6 Yarpaqlar nə vaxt saralır
7 Qış fəsli nə vaxt başlayır
8 Qışda təbiətdə nə kimi dəyişikliklər baş verir
9 Ən ccedilox sevdiyin fəsil hansıdır
Sual-cavab bitdikdən sonra muumləllim ldquoMənim sevimli fəslimrdquo
adlı kiccedilik bir hekayə də yazdıra bilər
Yaxud da Azərbaycanın xəritəsini gətirib sual-cavab yolu ilə
mətn duumlzəltdirmək olar Suallar loumlvhəyə yazılır tələbələrlə aşağıdakı
şəkildə muumlsahibə aparılır
1 Azərbaycanın paytaxtı haradır
2 Azərbaycanın iri şəhərləri hansılardır
4 Bakı boumlyuumlkduumlr yoxsa Gəncə
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 111
111
5 Azərbaycanda hansı boumlyuumlk ccedilaylar var
6 Kuumlr ccedilayı uzundur yoxsa Araz
7 Kuumlr ccedilayı hansı yerlərdən keccedilib gedir
Sonra tələbələrdən tələb olunur ki cavablar əsasında bir mətn
duumlzəltsinlər Tələbələr mətn duumlzəldərkən Azərbaycanın coğrafiyası ilə
hərtərəfli tanış olur və muumləyyən məlumata yiyələnirlər
Cuumlmlə qurmaq vərdişlərini inkişaf etdirmək məqsədilə şəkillər-
dən də istifadə edilir Bu şəkillər oxunmuş mətnlə bağlı ola da bilər
olmaya da Şəkillər əsasında tələbələr suallara cavab verir və mətn
duumlzəldirlər Adətən şəklə aid sualları muumləllim verir
Bəzən sual-cavab prosesində tələbələrdən də istifadə etmək olar
Bu zaman tələbələrdən biri soruşur o birisi cavab verir Qalan tələbə-
lər isə sualların cavabı əsasında mətn duumlzəldib yazırlar
Deməli sual-cavab yazı noumlvuumlndən istifadə zamanı tələbələr soumlz
soumlz birləşmələri və cuumlmlələr oxuyur yadda saxlayırlar Onların alınan
informasiyaya cavab vermək vərdişləri hərtərəfli inkişaf etdirilir
Defomasiya olunmuş mətn uumlzərində iş
Bu yazı noumlvuumlndə mətndəki cuumlmlələrin yeri dəyişdirilirTələbələr
dağınıq verilmiş cuumlmlələri bərpa etməklə mətn duumlzəldirlər Məsələn
Mənim ailəm
Qardaşım muumlhəndisdir Bizim ailəmiz xoşbəxtdir Atam həkim-
dir Biz doumlrd nəfərik atam anam qardaşım və mən Anam rəssamdır
Mən tələbəyəm
Oumlyrədilmiş şeirdəki misraların sırasını da deformasiya etmək olar
Torpağa duumlşduumlm
Koumlksuumlmdən vurdu
Bu gənc yaşımda
Bir ovccedilu goumlrduumlm
Bu noumlv yazının aparılmasında tələbələr cuumlmlə qurmaq vərdişlə-
rinə və oumlz fikirlərini muumləyyən ardıcıllıqla ifadə etmək bacarığına yiyə-
lənirlər
Tərcumə
Tərcuumlmə ikinci dilə yiyələnməkdə ən səmərəli uumlsullardan biridir
Bu uumlsulla tələbələrin azərbaycanca praktik nitqə necə yiyələndiklərini
112 Elza İsmayılova
muumləyyənləşdirmək olar Tərcuumlmə zamanı tələbələrin linqvistik təfək-
kuumlruuml inkişaf etdirilir luumlğət ehtiyatı zənginləşdirilir
Tərcuumlmə iki yolla aparılır
(1) Azərbaycan dilindən ingilis dilinə tərcuumlmə
(2) ingiliscədən azərbaycancaya tərcuumlmə
Birinci yol asan olduğu uumlccediluumln xarici tələbələr ccedilətinlik ccediləkmirlər
Onlar Azərbaycan dilində mətni oxuyur və başa duumlşduumlkləri dərəcədə
tərcuumlmə edirlər Ancaq tələbələr ana dilindən Azərbaycan dilinə tərcuuml-
mə zamanı ccedilətinliklərlə qarşılaşırlar ccediluumlnki hər iki dildə cuumlmlədə soumlz-
lərin sıralanmasında fərqlər vardır Bu tərcuumlmədə əsas məqsəd tələbə-
lərin duumlzguumln cuumlmlə qurmaq vərdişlərini yoxlamaqdır
Tərcuumlmə uumlccediluumln material soumlzdən cuumlmlələrdən və rabitəli mətndən
ibarət ola bilər Məsələn
1 Aşağıdakı cuumlmlələri ingilis dilinə tərcuumlmə edin
Mən həkiməm Mən oxuyuram
Sən rəssamsan Sən alırsan
O muumləllimdir O yeyir
İdmanccedilılar oynayırlar
2 Cuumlmlələri model uumlzrə oxuyub tərcuumlməsini yazın
Bu guumln ır
yağış yağ
Duumlnən dı
Araz yur
kitab oxu
Elnur du
3 Eşidəcəyiniz sualların cavabını azərbaycanca yazın
ndash What is your name Mənim adım Zaurdur
ndash What is your last name _________________
ndash How are you _________________
ndash Where are you from _________________
ndash How old are you _________________
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 113
113
4 Mətni Azərbaycan dilinə tərcuumlmə edin Translate the text into
Azerbaijani
(Şəkilli bir mətn verilir Tələbələr mətni yazılı şəkildə tərcuumlmə
edirlər Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tər-
cuumlməsini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır) Məsələn
5 Şəklə baxıb cuumlmlələr qurun Sonra həmin cuumlmlələr əsasında
mətn duumlzəldin və mətnə ad verin
(httpbw_clipart_sickgif) 6 Şəkillərin adını tapın və cuumlmlələri yazılı şəkildə ingilis dilinə
tərcuumlmə edin
Biz doqquzda məktəbə gedirik
Stolun uumlstuumlndə var
Nigar iccedilir
Mən mağazadan alacağam
Nurlan yedi
Bu cuumlr ccedilalışmalardan istifadə zamanı tələbələrin tərcuumlmə işinə
marağı daha da artır Onların hamısı ccedilalışır ki dərsdə fəallıq goumls-
tərsinlər
Cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması
Yazılı rabitəli nitqdə ən ccedilox istifadə olunan yazı noumlvlərindən biri
də cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərində aparılan
114 Elza İsmayılova
işdir Bu yazı noumlvuumlndə tələbələrin cuumlmlə qurmaq vərdişləri inkişaf
etdirilir onlar ifadə və inşa yazıya hazırlanırlar Bu yazı noumlvuumlndən
tez-tez istifadə edilir Bu məqsədlə muumlxtəlif ccedilalışmalar uumlzərində iş
aparılır Məsələn
1 Cuumlmlələri tamamlayın Complete the sentences
Rauf işhellip gedir Mən Amerikahellip gəlirəm
Nənə divanhellip oturur Sona kinohellip baxır
2 Buraxılmış soumlzləri yazın Write missing words
Nihat - - - Səninlə - - - olmağıma - - -
Guumllşən - - - oxuyur - - - pəncərəni bağladı
Soumlzlər Aysel tanış yatır kitab şadam
3 Aşağıdakı cuumlmlələrə muumlvafiq sifətlər artırmaqla onları genişlən-
dirin
Emil alma yeyir Atam ayaqqabı aldı
Mən ccedilay iccedildim Anam xoumlrək bişirir
4 Dialoqu tamamlayın
ndash Aylan hara gedirsən
ndash Xəstəxanaya
ndash Xəstələnmişsən
ndash hellip
5 Məktubu tamamlayın
Əziz dost Uumlccedil guumlnduumlr ki Bakıdayam Burada hər şey goumlzəldir
Duumlnən
6 Aşağıdakı cuumlmlələrə soumlzlər artırmaqla onları genişləndirin
Ruslan yazır Aydan baxır
Mən gedəcəyəm Mənim kitabım var
Rəna aldı Atam işləyir
Bu cuumlr ccedilalışmalar uumlzərində loumlvhədə də işləmək olar Əvvəlcədən
hazırlanmış cuumlmlələr loumlvhəyə yazılır Muumləllim tələbələrdən tələb edir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 115
115
ki bir-bir gəlib cuumlmlələrdə buraxılmış soumlzləri rəngli təbaşirlə yerinə
yazsınlar
Tələbələrin orfoqrafik vərdişlərinin moumlhkəmləndirilməsində və
inkişaf etdirilməsində bu tip ccedilalışmaların muumlstəsna əhəmiyyəti vardır
Tələbələr Azərbaycan dilindən oumlyrəndikləri nəzəri biliyi təcruumlbəyə
tətbiq etmək imkanı da əldə edirlər
İmla
Tələbləri duumlzguumln yazmağa alışdırmaq uumlccediluumln imlalardan geniş
istifadə olunur İmla yazıların qarşısında duran vəzifələrdən biri də
tələbələrə duumlzguumln və savadlı yazı vərdişləri aşılamaqdır
İmla yazı uumlccediluumln aşağıdakı tələblər qoyulur
1 İmlanı luumlğət materialı rabitəli və rabitəsiz mətnlər uumlzrə
yazdırmaq lazımdır
2 İmla uumlccediluumln tələbələrin soumlz ehtiyatını əhatə edən və linqvistik
biliyinə uyğun mətn seccedililməlidir
3 Mətn həcmcə kiccedilik olmalıdır
4 İmla yazı uumlccediluumln əvvəlcə tələbəyə tanış olan sonra az tanış olan
daha sonra isə tanış olmayan materialdan istifadə edilməlidir
Muumləllim imlanı bir nəfərə loumlvhədə yerdə qalanlara isə dəftərində
yazdıra bilər İmla qurtardıqdan sonra loumlvhədə yazılmış cuumlmlələr və ya
mətn uumlzərində iş aparılır səhvlər duumlzəldilir Tələbələr isə oumlz səhvlərini
loumlvhədə duumlzəldilmiş mətn əsasında duumlzəldirlər Yaxud da tələbələr bir-
birilərinin yazılarını da yoxlaya bilərlər Bu cuumlr yoxlanılmış imlaları
muumləllim yenidən yoxlamalıdır
İmlanı maqnitofon vasitəsilə də yazdırmaq olar Mətn əvvəlcə
aydın diksiya ilə maqnitofon lentinə yazılır Maqnitofondan istifadə
zamanı tələbələr bir-birilərindən koumlccediluumlrə bilmirlər
İmla yazının bir noumlvuuml də əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasıdır
Əzbərlənmiş mətnin yazdırılması uumlccediluumln şeirlər kiccedilik həcmli nəsr par-
ccedilaları dialoqlar atalar soumlzləri lətifələr və s seccedililə bilər
Mətn əvvəlcə tələbələrə tapşırılır Onlar həmin mətni əzbərləyir-
lər Mətni tələbələrə muumləllim yox oumlzləri oumlzlərinə diktə edirlər Tələbə-
lər əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasında yazılışı ilə deyilişi arasında
fərq olan soumlzlərin yazılışını tezliklə oumlyrənirlər
116 Elza İsmayılova
İfadə
Bu yazı noumlvuumlndə tələbələr oxuduqları mətni oumlz soumlzləri ilə məntiqi
ardıcıllıqla ifadə edirlər İfadə həm tələbələrin rabitəli nitqini inkişaf
etdirir həm də onların muumlstəqil duumlşuumlnməsində muumlhuumlm rol oynayır
Tələbələr oxunmuş sadə mətn uumlzrə ifadə yazırlar Seriya şəkillər
uumlzrə də ifadə yazdırmaq olar Bu zaman əvvəlcə şəkillər uumlzrə muuml-
sahibə aparılır sonra isə tələbələr bu muumlsahibə əsasında ifadə yazırlar
İfadə yazını aşağıdakı ardıcıllıqla aparmaq olar
1Kiccedilik bir mətn ya loumlvhəyə yazılır ya da proyektorla ekrana ve-
rilir
2Muumləllim mətni ifadəli oxuyur
3 Mətn uumlzərində iş aparılır yəni ccedilətin soumlz ifadə və cuumlmlələr
izah edilir
4 Mətnin məzmunu tələbələr tərəfindən nağıl edilir (Guumlcluuml
qruplarda nağıl etməyə ehtiyac qalmır)
5 Mətn ikinci dəfə oxunur
6 Plan əvəzinə mətnə aid suallar loumlvhəyə yazılır
7 Mətn loumlvhədən silinir (Suallar loumlvhədə qalır ki tələbələr istifa-
də etsinlər)
8 Tələbələr mətni yazmağa başlayırlar
İnşa
Yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı yaradıcı iş nuumlmunələrinə ndash
kiccedilik inşalara ekskursiyalardan alınan təəssuumlratları əks etdirən sərbəst
yazılara geniş yer verilirTələbələrin yazdıqları inşalar danışıq təcruuml-
bəsi uumlccediluumln bir vasitədir İnşa yazı vasitəsilə tələbələrin moumlvzunun məz-
mununu accedilmaq duumlzguumln yazı qaydalarını mənimsəmək vərdiş və ba-
carıqları yoxlanılır
İnşa yazmaq uumlccediluumln tələbələr dolğun luumlğət ehtiyatına malik olmalı
muumlstəqil cuumlmlə qurmalı suallara cavab verməyi bacarmalıdırlar İnşa
yazı zamanı tələbələrin muumlşahidələri onu əhatə edən həyat hadisələri
haqqında təəssuumlratları əsas tutulur
Ən ccedilox şəkil və sərbəst moumlvzular uumlzrə inşalardan istifadə edilir
Muumləllim inşa moumlvzularını əvvəlcədən duumlşuumlnməli tələbələrin anlaq sə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 117
117
viyyəsini nəzərə almalıdır Bu cuumlr inşaların yazılmasında tələbələrə
sərbəstlik verilməlidir
Tələbələrin muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyəti və məntiqi təfəkkuuml-
ruumlnuuml inkişaf etdirmək məqsədilə şəkil uumlzrə inşa yazılardan da istifadə
etmək olar Şəkil uumlzrə işin muumlvəffəqiyyəti nitq obyektinin məntiqi və
emosional dərk olunmasından təqdim edilən tablonu tələbələrin bir
rəsm əsəri kimi yox həyatın oumlzuuml kimi qəbul etməsindən ccedilox asılıdır
Ccedilalışmaq lazımdır ki tələbələr rəsm əsərində ifadə edilmiş fikri mə-
nanı duumlzguumln dərk etsinlər Əvvəlcə tələbələrlə şəkil uumlzrə soumlhbət apa-
rılır onların şəkil haqqında fikirləri muumlzakirə edilir Belə soumlhbətlərdən
sonra moumlvzu hissə-hissə tələbələrə danışdırılır məzmunca yığcam in-
şa yazılır
Şəkil uumlzrə inşa tələbələrin həm şifahi həm də yazılı nitqini inki-
şaf etdirir onlara sərbəst duumlşuumlnmə muumlhakimə yeritmə imkanları verir
tələbələri daha da fəallaşdırır
Film uumlzrə də inşa yazdırmaq olar Tələbələr muumləllim tərəfindən
əvvəlcədən seccedililmiş filmə baxır və film haqqında rəy yazırlar
Muumləllim tələbələrə belə bir tapşırıq da verə bilər
Aşağıdakı plan əsasında bu yaxınlarda goumlrduumlyuumlnuumlz film haqqın-
da danışın
Plan
1 Hansı filmə baxdınız
2 Filmdə nədən danışılır 3 Filmdə kim xoşunuza gəldi Niyə
4 Filmin hansı obrazını bəyənmədiniz
5 Hansı moumlvzuda film ccediləkmək istərdiniz
6 Baş rolda oynamaq istərdinizmi
Muumlsahibədən sonra muumləllim təklif edir ki danışıq soumlhbət və muuml-
zakirəni qısa şəkildə olsa da yazıya koumlccediluumlrsuumlnlər
Uumlmumiyyətlə şəkil və ya film uumlzrə inşalar yazdırmaqda məqsəd
hər hansı film obyekt hadisə haqqında tələbələrin muumlstəqil fikir yuuml-
ruumltmələrini muumlşahidə qabiliyyətlərini dil normalarına riayət edib-
etməmələrini yoxlamaqdır
Tələbələrin şəxsi həyat təcruumlbəsi ilə əlaqədar kiccedilik inşalar da
yazdırılır Ən yaxşı və muumlvəffəqiyyətsiz yazılmış inşaların hərəsindən
bir nuumlmunə proyektorla ekrana verilir Hər iki nuumlmunə uumlzərində iş
118 Elza İsmayılova
aparılır Muumləllim tələbələrə təklif edir ki bu yazılar haqqında oumlz fikir-
lərini bildirsinlər
İnşa yazıdan tez-tez istifadə edilməlidir Tələbənin bir neccedilə dəfə
inşa yazması bir əla inşadan daha yaxşıdır Tələbənin işlətdiyi hər bir
yeni soumlz muumlxtəlif ifadə və cuumlmlələr onun dil təcruumlbəsinin genişlənmə-
sinə və luumlğət ehtiyatının zənginləşməsinə gətirib ccedilıxarır
Bir soumlzlə ifadə və inşa yazılarla tələbələrin məntiqi təfəkkuumlruuml
muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyətləri nitqi inkişaf edir Tələbələrin muumls-
təqilliyi artır onların şifahi və yazılı nitqləri səlisləşir zənginləşir
Oxu dərslərinin təşkili və yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı dərs-
lərdə texniki təlim vasitələrindən istifadənin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr
O tələbələrin bilik və bacarıqlarını daha duumlzguumln istiqamətləndirir Bu
zaman tələbələrin dərsə maraq və fəallığı artır Dərs ccedilox canlı və ma-
raqlı keccedilir Ona goumlrə də dərsdə səmərəliliyi artırmaq uumlccediluumln hər bir
muumləllim texniki təlim vasitələrindən istifadə etməlidir Texniki təlim
vasitələrinin aşağıdakı noumlvlərindən istifadə etmək olar
1Vizual vəsait (ekran vasitələri) Diafilmlər diapozitivlər səssiz (lal)
filmlər və s belə vəsaitlərdir
2 Audiovizual vəsait (səs-ekran vasitələri) Bu qrupa tədris filmləri
sənədli filmlər televiziya verilişləri video-maqnitofon yazıları
daxildir
3 Akustik vəsait (səsli vəsaitlər) Bu qrupa isə qrammofon və maq-
nitofon yazıları radio verilişləri həmccedilinin universitetin radio
qovşağının verilişləri daxildir
Tələbələrin şifahi nitqini inkişaf etdirmək uumlccediluumln ən ccedilox istifadə olu-
nan texniki təlim vasitəsi maqnitofon yazılarıdır Əksər moumlvzuların
tədrisində maqnitofon yardımccedilı rolunu oynayır və muumləllimin koumlmə-
yinə ccedilatır Məsələn ldquoSayrdquo moumlvzusunun tədrisi zamanı maqnitofon
səsləndirilirMusiqili dəqiqələr başlayır
Kim sevirsə idmanı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Poladtək olar canı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
İdmanı sevirik biz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Bərkiyir bədənimiz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 119
119
Sonra tələbələrə mətnin ingiliscə tərcuumlməsi səsləndirilir ki şeirin məz-
munu ilə tanış olsunlar
ldquoSayrdquo moumlvzusunu bu yolla tədris etdikdə tələbələr həm dərsə diqqətlə
qulaq asır həm də saymağı tezliklə oumlyrənirlər
İngilisdillilərə Azərbaycan dilinin tədrisində maqnitofonla icra edi-
lən bir ccedilox ccedilalışmalardan istifadə olunur Nuumlmunə uumlccediluumln aşağıdakıları
nəzərdən keccedilirək
1 Qulaq asın və təkrar edin Listen and repeat
2 Əşya şəkilləri (kitab dəftər balıq avtobus xoruz və s) paylanır
Onların adı maqnitofonla azərbaycanca səsləndirilir Maqnitofona
qulaq asdıqdan sonra tələbələr həmin soumlzləri yenidən təkrar edirlər
3 Əvvəlcə mətnin qəhrəmanının (personajının) şəkli tələbələrə
paylanırTələbələr personajla tanış olurlar Sonra mətn hər iki dildə
səsləndirilir
Circus fat lady3
Circus Legrand the fat lady in acircus (Emma
legrand is not her real name) She is very famous
Many people come to the circus to see Emma
Emma weighs nearly 250 kilos and is only 28
years old she to eat a lot to stay fat her job is to
be fat
Sirkin koumlk xanımı
Emma Leqrand sirkin koumlk xanımıdır (Emma Leqrand onun əsl adı
deyil) O ccedilox məşhurdurCcedilox adam sirkə Emmanı goumlrmək uumlccediluumln gəlir
3 wwwcbaedubosabadoDECLINE20AN20INVITATIONpdf
Salam
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Axşamınız xeyir
Salam
Gecəniz xeyrə qalsın
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Bəli
Buyurun
XeyrYox
Sağ olun
120 Elza İsmayılova
Emmanın ccediləkisi 250 kiloqrama yaxın yaşı isə 28-dir O koumlk olmaq
uumlccediluumln ccedilox yeyirOnun işi koumlkəlməkdir
Tələbələr mətnlə tanış olduqdan sonra mətnə aid suallar
maqnitofonla səsləndirilir Tələbələr sualları dəftərlərinə qeyd edirlər
I Duumlzguumln cavabı seccedilin
1 Emma
(a) məşhurdur
(b) goumlzəldir
(c) ccedilirkindir
2Emmanın
(a) 100
(b) 28 yaşı var
(c) 5
3Emma
(a) sirkdə
(b) hamamda işləyir
(c) restoranda
4Emmanın ccediləkisi
(a) 500
(b) 250 kiloqramdır
(c) 3000
II Aşağıdakı suallara cavab verin Answer the following questions
Emma Leqrand kimdir
O arıqdırmı
Onun ccediləkisi nə qədərdir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Suallardan sonra maqnitofon dayandırılır Suallar ətrafında
muumlakirələr başlayır
Maqnitofonla icra edilən ccedilalışmalar tələbələrin mənimsəmə baca-
rığını və Azərbaycan dilinə olan marağını daha da artırır Hər bir muuml-
əllim ccedilalışmalıdır ki maqnitofon lentinə maraqlı ccedilalışmalar yazsın
Muumləllim radio və televiziya verilişlərindən proqram materialına
uyğun gələn parccedilaları da maqnitofon lentinə koumlccediluumlrə bilər
Maqnitofonun əhəmiyyəti bir də ondadır ki tələbələr Azərbaycan
dilində oumlz danışdıqlarını da eşidə bilirlər Hər hansı iki tələbənin oxu-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 111
111
5 Azərbaycanda hansı boumlyuumlk ccedilaylar var
6 Kuumlr ccedilayı uzundur yoxsa Araz
7 Kuumlr ccedilayı hansı yerlərdən keccedilib gedir
Sonra tələbələrdən tələb olunur ki cavablar əsasında bir mətn
duumlzəltsinlər Tələbələr mətn duumlzəldərkən Azərbaycanın coğrafiyası ilə
hərtərəfli tanış olur və muumləyyən məlumata yiyələnirlər
Cuumlmlə qurmaq vərdişlərini inkişaf etdirmək məqsədilə şəkillər-
dən də istifadə edilir Bu şəkillər oxunmuş mətnlə bağlı ola da bilər
olmaya da Şəkillər əsasında tələbələr suallara cavab verir və mətn
duumlzəldirlər Adətən şəklə aid sualları muumləllim verir
Bəzən sual-cavab prosesində tələbələrdən də istifadə etmək olar
Bu zaman tələbələrdən biri soruşur o birisi cavab verir Qalan tələbə-
lər isə sualların cavabı əsasında mətn duumlzəldib yazırlar
Deməli sual-cavab yazı noumlvuumlndən istifadə zamanı tələbələr soumlz
soumlz birləşmələri və cuumlmlələr oxuyur yadda saxlayırlar Onların alınan
informasiyaya cavab vermək vərdişləri hərtərəfli inkişaf etdirilir
Defomasiya olunmuş mətn uumlzərində iş
Bu yazı noumlvuumlndə mətndəki cuumlmlələrin yeri dəyişdirilirTələbələr
dağınıq verilmiş cuumlmlələri bərpa etməklə mətn duumlzəldirlər Məsələn
Mənim ailəm
Qardaşım muumlhəndisdir Bizim ailəmiz xoşbəxtdir Atam həkim-
dir Biz doumlrd nəfərik atam anam qardaşım və mən Anam rəssamdır
Mən tələbəyəm
Oumlyrədilmiş şeirdəki misraların sırasını da deformasiya etmək olar
Torpağa duumlşduumlm
Koumlksuumlmdən vurdu
Bu gənc yaşımda
Bir ovccedilu goumlrduumlm
Bu noumlv yazının aparılmasında tələbələr cuumlmlə qurmaq vərdişlə-
rinə və oumlz fikirlərini muumləyyən ardıcıllıqla ifadə etmək bacarığına yiyə-
lənirlər
Tərcumə
Tərcuumlmə ikinci dilə yiyələnməkdə ən səmərəli uumlsullardan biridir
Bu uumlsulla tələbələrin azərbaycanca praktik nitqə necə yiyələndiklərini
112 Elza İsmayılova
muumləyyənləşdirmək olar Tərcuumlmə zamanı tələbələrin linqvistik təfək-
kuumlruuml inkişaf etdirilir luumlğət ehtiyatı zənginləşdirilir
Tərcuumlmə iki yolla aparılır
(1) Azərbaycan dilindən ingilis dilinə tərcuumlmə
(2) ingiliscədən azərbaycancaya tərcuumlmə
Birinci yol asan olduğu uumlccediluumln xarici tələbələr ccedilətinlik ccediləkmirlər
Onlar Azərbaycan dilində mətni oxuyur və başa duumlşduumlkləri dərəcədə
tərcuumlmə edirlər Ancaq tələbələr ana dilindən Azərbaycan dilinə tərcuuml-
mə zamanı ccedilətinliklərlə qarşılaşırlar ccediluumlnki hər iki dildə cuumlmlədə soumlz-
lərin sıralanmasında fərqlər vardır Bu tərcuumlmədə əsas məqsəd tələbə-
lərin duumlzguumln cuumlmlə qurmaq vərdişlərini yoxlamaqdır
Tərcuumlmə uumlccediluumln material soumlzdən cuumlmlələrdən və rabitəli mətndən
ibarət ola bilər Məsələn
1 Aşağıdakı cuumlmlələri ingilis dilinə tərcuumlmə edin
Mən həkiməm Mən oxuyuram
Sən rəssamsan Sən alırsan
O muumləllimdir O yeyir
İdmanccedilılar oynayırlar
2 Cuumlmlələri model uumlzrə oxuyub tərcuumlməsini yazın
Bu guumln ır
yağış yağ
Duumlnən dı
Araz yur
kitab oxu
Elnur du
3 Eşidəcəyiniz sualların cavabını azərbaycanca yazın
ndash What is your name Mənim adım Zaurdur
ndash What is your last name _________________
ndash How are you _________________
ndash Where are you from _________________
ndash How old are you _________________
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 113
113
4 Mətni Azərbaycan dilinə tərcuumlmə edin Translate the text into
Azerbaijani
(Şəkilli bir mətn verilir Tələbələr mətni yazılı şəkildə tərcuumlmə
edirlər Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tər-
cuumlməsini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır) Məsələn
5 Şəklə baxıb cuumlmlələr qurun Sonra həmin cuumlmlələr əsasında
mətn duumlzəldin və mətnə ad verin
(httpbw_clipart_sickgif) 6 Şəkillərin adını tapın və cuumlmlələri yazılı şəkildə ingilis dilinə
tərcuumlmə edin
Biz doqquzda məktəbə gedirik
Stolun uumlstuumlndə var
Nigar iccedilir
Mən mağazadan alacağam
Nurlan yedi
Bu cuumlr ccedilalışmalardan istifadə zamanı tələbələrin tərcuumlmə işinə
marağı daha da artır Onların hamısı ccedilalışır ki dərsdə fəallıq goumls-
tərsinlər
Cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması
Yazılı rabitəli nitqdə ən ccedilox istifadə olunan yazı noumlvlərindən biri
də cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərində aparılan
114 Elza İsmayılova
işdir Bu yazı noumlvuumlndə tələbələrin cuumlmlə qurmaq vərdişləri inkişaf
etdirilir onlar ifadə və inşa yazıya hazırlanırlar Bu yazı noumlvuumlndən
tez-tez istifadə edilir Bu məqsədlə muumlxtəlif ccedilalışmalar uumlzərində iş
aparılır Məsələn
1 Cuumlmlələri tamamlayın Complete the sentences
Rauf işhellip gedir Mən Amerikahellip gəlirəm
Nənə divanhellip oturur Sona kinohellip baxır
2 Buraxılmış soumlzləri yazın Write missing words
Nihat - - - Səninlə - - - olmağıma - - -
Guumllşən - - - oxuyur - - - pəncərəni bağladı
Soumlzlər Aysel tanış yatır kitab şadam
3 Aşağıdakı cuumlmlələrə muumlvafiq sifətlər artırmaqla onları genişlən-
dirin
Emil alma yeyir Atam ayaqqabı aldı
Mən ccedilay iccedildim Anam xoumlrək bişirir
4 Dialoqu tamamlayın
ndash Aylan hara gedirsən
ndash Xəstəxanaya
ndash Xəstələnmişsən
ndash hellip
5 Məktubu tamamlayın
Əziz dost Uumlccedil guumlnduumlr ki Bakıdayam Burada hər şey goumlzəldir
Duumlnən
6 Aşağıdakı cuumlmlələrə soumlzlər artırmaqla onları genişləndirin
Ruslan yazır Aydan baxır
Mən gedəcəyəm Mənim kitabım var
Rəna aldı Atam işləyir
Bu cuumlr ccedilalışmalar uumlzərində loumlvhədə də işləmək olar Əvvəlcədən
hazırlanmış cuumlmlələr loumlvhəyə yazılır Muumləllim tələbələrdən tələb edir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 115
115
ki bir-bir gəlib cuumlmlələrdə buraxılmış soumlzləri rəngli təbaşirlə yerinə
yazsınlar
Tələbələrin orfoqrafik vərdişlərinin moumlhkəmləndirilməsində və
inkişaf etdirilməsində bu tip ccedilalışmaların muumlstəsna əhəmiyyəti vardır
Tələbələr Azərbaycan dilindən oumlyrəndikləri nəzəri biliyi təcruumlbəyə
tətbiq etmək imkanı da əldə edirlər
İmla
Tələbləri duumlzguumln yazmağa alışdırmaq uumlccediluumln imlalardan geniş
istifadə olunur İmla yazıların qarşısında duran vəzifələrdən biri də
tələbələrə duumlzguumln və savadlı yazı vərdişləri aşılamaqdır
İmla yazı uumlccediluumln aşağıdakı tələblər qoyulur
1 İmlanı luumlğət materialı rabitəli və rabitəsiz mətnlər uumlzrə
yazdırmaq lazımdır
2 İmla uumlccediluumln tələbələrin soumlz ehtiyatını əhatə edən və linqvistik
biliyinə uyğun mətn seccedililməlidir
3 Mətn həcmcə kiccedilik olmalıdır
4 İmla yazı uumlccediluumln əvvəlcə tələbəyə tanış olan sonra az tanış olan
daha sonra isə tanış olmayan materialdan istifadə edilməlidir
Muumləllim imlanı bir nəfərə loumlvhədə yerdə qalanlara isə dəftərində
yazdıra bilər İmla qurtardıqdan sonra loumlvhədə yazılmış cuumlmlələr və ya
mətn uumlzərində iş aparılır səhvlər duumlzəldilir Tələbələr isə oumlz səhvlərini
loumlvhədə duumlzəldilmiş mətn əsasında duumlzəldirlər Yaxud da tələbələr bir-
birilərinin yazılarını da yoxlaya bilərlər Bu cuumlr yoxlanılmış imlaları
muumləllim yenidən yoxlamalıdır
İmlanı maqnitofon vasitəsilə də yazdırmaq olar Mətn əvvəlcə
aydın diksiya ilə maqnitofon lentinə yazılır Maqnitofondan istifadə
zamanı tələbələr bir-birilərindən koumlccediluumlrə bilmirlər
İmla yazının bir noumlvuuml də əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasıdır
Əzbərlənmiş mətnin yazdırılması uumlccediluumln şeirlər kiccedilik həcmli nəsr par-
ccedilaları dialoqlar atalar soumlzləri lətifələr və s seccedililə bilər
Mətn əvvəlcə tələbələrə tapşırılır Onlar həmin mətni əzbərləyir-
lər Mətni tələbələrə muumləllim yox oumlzləri oumlzlərinə diktə edirlər Tələbə-
lər əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasında yazılışı ilə deyilişi arasında
fərq olan soumlzlərin yazılışını tezliklə oumlyrənirlər
116 Elza İsmayılova
İfadə
Bu yazı noumlvuumlndə tələbələr oxuduqları mətni oumlz soumlzləri ilə məntiqi
ardıcıllıqla ifadə edirlər İfadə həm tələbələrin rabitəli nitqini inkişaf
etdirir həm də onların muumlstəqil duumlşuumlnməsində muumlhuumlm rol oynayır
Tələbələr oxunmuş sadə mətn uumlzrə ifadə yazırlar Seriya şəkillər
uumlzrə də ifadə yazdırmaq olar Bu zaman əvvəlcə şəkillər uumlzrə muuml-
sahibə aparılır sonra isə tələbələr bu muumlsahibə əsasında ifadə yazırlar
İfadə yazını aşağıdakı ardıcıllıqla aparmaq olar
1Kiccedilik bir mətn ya loumlvhəyə yazılır ya da proyektorla ekrana ve-
rilir
2Muumləllim mətni ifadəli oxuyur
3 Mətn uumlzərində iş aparılır yəni ccedilətin soumlz ifadə və cuumlmlələr
izah edilir
4 Mətnin məzmunu tələbələr tərəfindən nağıl edilir (Guumlcluuml
qruplarda nağıl etməyə ehtiyac qalmır)
5 Mətn ikinci dəfə oxunur
6 Plan əvəzinə mətnə aid suallar loumlvhəyə yazılır
7 Mətn loumlvhədən silinir (Suallar loumlvhədə qalır ki tələbələr istifa-
də etsinlər)
8 Tələbələr mətni yazmağa başlayırlar
İnşa
Yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı yaradıcı iş nuumlmunələrinə ndash
kiccedilik inşalara ekskursiyalardan alınan təəssuumlratları əks etdirən sərbəst
yazılara geniş yer verilirTələbələrin yazdıqları inşalar danışıq təcruuml-
bəsi uumlccediluumln bir vasitədir İnşa yazı vasitəsilə tələbələrin moumlvzunun məz-
mununu accedilmaq duumlzguumln yazı qaydalarını mənimsəmək vərdiş və ba-
carıqları yoxlanılır
İnşa yazmaq uumlccediluumln tələbələr dolğun luumlğət ehtiyatına malik olmalı
muumlstəqil cuumlmlə qurmalı suallara cavab verməyi bacarmalıdırlar İnşa
yazı zamanı tələbələrin muumlşahidələri onu əhatə edən həyat hadisələri
haqqında təəssuumlratları əsas tutulur
Ən ccedilox şəkil və sərbəst moumlvzular uumlzrə inşalardan istifadə edilir
Muumləllim inşa moumlvzularını əvvəlcədən duumlşuumlnməli tələbələrin anlaq sə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 117
117
viyyəsini nəzərə almalıdır Bu cuumlr inşaların yazılmasında tələbələrə
sərbəstlik verilməlidir
Tələbələrin muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyəti və məntiqi təfəkkuuml-
ruumlnuuml inkişaf etdirmək məqsədilə şəkil uumlzrə inşa yazılardan da istifadə
etmək olar Şəkil uumlzrə işin muumlvəffəqiyyəti nitq obyektinin məntiqi və
emosional dərk olunmasından təqdim edilən tablonu tələbələrin bir
rəsm əsəri kimi yox həyatın oumlzuuml kimi qəbul etməsindən ccedilox asılıdır
Ccedilalışmaq lazımdır ki tələbələr rəsm əsərində ifadə edilmiş fikri mə-
nanı duumlzguumln dərk etsinlər Əvvəlcə tələbələrlə şəkil uumlzrə soumlhbət apa-
rılır onların şəkil haqqında fikirləri muumlzakirə edilir Belə soumlhbətlərdən
sonra moumlvzu hissə-hissə tələbələrə danışdırılır məzmunca yığcam in-
şa yazılır
Şəkil uumlzrə inşa tələbələrin həm şifahi həm də yazılı nitqini inki-
şaf etdirir onlara sərbəst duumlşuumlnmə muumlhakimə yeritmə imkanları verir
tələbələri daha da fəallaşdırır
Film uumlzrə də inşa yazdırmaq olar Tələbələr muumləllim tərəfindən
əvvəlcədən seccedililmiş filmə baxır və film haqqında rəy yazırlar
Muumləllim tələbələrə belə bir tapşırıq da verə bilər
Aşağıdakı plan əsasında bu yaxınlarda goumlrduumlyuumlnuumlz film haqqın-
da danışın
Plan
1 Hansı filmə baxdınız
2 Filmdə nədən danışılır 3 Filmdə kim xoşunuza gəldi Niyə
4 Filmin hansı obrazını bəyənmədiniz
5 Hansı moumlvzuda film ccediləkmək istərdiniz
6 Baş rolda oynamaq istərdinizmi
Muumlsahibədən sonra muumləllim təklif edir ki danışıq soumlhbət və muuml-
zakirəni qısa şəkildə olsa da yazıya koumlccediluumlrsuumlnlər
Uumlmumiyyətlə şəkil və ya film uumlzrə inşalar yazdırmaqda məqsəd
hər hansı film obyekt hadisə haqqında tələbələrin muumlstəqil fikir yuuml-
ruumltmələrini muumlşahidə qabiliyyətlərini dil normalarına riayət edib-
etməmələrini yoxlamaqdır
Tələbələrin şəxsi həyat təcruumlbəsi ilə əlaqədar kiccedilik inşalar da
yazdırılır Ən yaxşı və muumlvəffəqiyyətsiz yazılmış inşaların hərəsindən
bir nuumlmunə proyektorla ekrana verilir Hər iki nuumlmunə uumlzərində iş
118 Elza İsmayılova
aparılır Muumləllim tələbələrə təklif edir ki bu yazılar haqqında oumlz fikir-
lərini bildirsinlər
İnşa yazıdan tez-tez istifadə edilməlidir Tələbənin bir neccedilə dəfə
inşa yazması bir əla inşadan daha yaxşıdır Tələbənin işlətdiyi hər bir
yeni soumlz muumlxtəlif ifadə və cuumlmlələr onun dil təcruumlbəsinin genişlənmə-
sinə və luumlğət ehtiyatının zənginləşməsinə gətirib ccedilıxarır
Bir soumlzlə ifadə və inşa yazılarla tələbələrin məntiqi təfəkkuumlruuml
muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyətləri nitqi inkişaf edir Tələbələrin muumls-
təqilliyi artır onların şifahi və yazılı nitqləri səlisləşir zənginləşir
Oxu dərslərinin təşkili və yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı dərs-
lərdə texniki təlim vasitələrindən istifadənin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr
O tələbələrin bilik və bacarıqlarını daha duumlzguumln istiqamətləndirir Bu
zaman tələbələrin dərsə maraq və fəallığı artır Dərs ccedilox canlı və ma-
raqlı keccedilir Ona goumlrə də dərsdə səmərəliliyi artırmaq uumlccediluumln hər bir
muumləllim texniki təlim vasitələrindən istifadə etməlidir Texniki təlim
vasitələrinin aşağıdakı noumlvlərindən istifadə etmək olar
1Vizual vəsait (ekran vasitələri) Diafilmlər diapozitivlər səssiz (lal)
filmlər və s belə vəsaitlərdir
2 Audiovizual vəsait (səs-ekran vasitələri) Bu qrupa tədris filmləri
sənədli filmlər televiziya verilişləri video-maqnitofon yazıları
daxildir
3 Akustik vəsait (səsli vəsaitlər) Bu qrupa isə qrammofon və maq-
nitofon yazıları radio verilişləri həmccedilinin universitetin radio
qovşağının verilişləri daxildir
Tələbələrin şifahi nitqini inkişaf etdirmək uumlccediluumln ən ccedilox istifadə olu-
nan texniki təlim vasitəsi maqnitofon yazılarıdır Əksər moumlvzuların
tədrisində maqnitofon yardımccedilı rolunu oynayır və muumləllimin koumlmə-
yinə ccedilatır Məsələn ldquoSayrdquo moumlvzusunun tədrisi zamanı maqnitofon
səsləndirilirMusiqili dəqiqələr başlayır
Kim sevirsə idmanı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Poladtək olar canı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
İdmanı sevirik biz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Bərkiyir bədənimiz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 119
119
Sonra tələbələrə mətnin ingiliscə tərcuumlməsi səsləndirilir ki şeirin məz-
munu ilə tanış olsunlar
ldquoSayrdquo moumlvzusunu bu yolla tədris etdikdə tələbələr həm dərsə diqqətlə
qulaq asır həm də saymağı tezliklə oumlyrənirlər
İngilisdillilərə Azərbaycan dilinin tədrisində maqnitofonla icra edi-
lən bir ccedilox ccedilalışmalardan istifadə olunur Nuumlmunə uumlccediluumln aşağıdakıları
nəzərdən keccedilirək
1 Qulaq asın və təkrar edin Listen and repeat
2 Əşya şəkilləri (kitab dəftər balıq avtobus xoruz və s) paylanır
Onların adı maqnitofonla azərbaycanca səsləndirilir Maqnitofona
qulaq asdıqdan sonra tələbələr həmin soumlzləri yenidən təkrar edirlər
3 Əvvəlcə mətnin qəhrəmanının (personajının) şəkli tələbələrə
paylanırTələbələr personajla tanış olurlar Sonra mətn hər iki dildə
səsləndirilir
Circus fat lady3
Circus Legrand the fat lady in acircus (Emma
legrand is not her real name) She is very famous
Many people come to the circus to see Emma
Emma weighs nearly 250 kilos and is only 28
years old she to eat a lot to stay fat her job is to
be fat
Sirkin koumlk xanımı
Emma Leqrand sirkin koumlk xanımıdır (Emma Leqrand onun əsl adı
deyil) O ccedilox məşhurdurCcedilox adam sirkə Emmanı goumlrmək uumlccediluumln gəlir
3 wwwcbaedubosabadoDECLINE20AN20INVITATIONpdf
Salam
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Axşamınız xeyir
Salam
Gecəniz xeyrə qalsın
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Bəli
Buyurun
XeyrYox
Sağ olun
120 Elza İsmayılova
Emmanın ccediləkisi 250 kiloqrama yaxın yaşı isə 28-dir O koumlk olmaq
uumlccediluumln ccedilox yeyirOnun işi koumlkəlməkdir
Tələbələr mətnlə tanış olduqdan sonra mətnə aid suallar
maqnitofonla səsləndirilir Tələbələr sualları dəftərlərinə qeyd edirlər
I Duumlzguumln cavabı seccedilin
1 Emma
(a) məşhurdur
(b) goumlzəldir
(c) ccedilirkindir
2Emmanın
(a) 100
(b) 28 yaşı var
(c) 5
3Emma
(a) sirkdə
(b) hamamda işləyir
(c) restoranda
4Emmanın ccediləkisi
(a) 500
(b) 250 kiloqramdır
(c) 3000
II Aşağıdakı suallara cavab verin Answer the following questions
Emma Leqrand kimdir
O arıqdırmı
Onun ccediləkisi nə qədərdir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Suallardan sonra maqnitofon dayandırılır Suallar ətrafında
muumlakirələr başlayır
Maqnitofonla icra edilən ccedilalışmalar tələbələrin mənimsəmə baca-
rığını və Azərbaycan dilinə olan marağını daha da artırır Hər bir muuml-
əllim ccedilalışmalıdır ki maqnitofon lentinə maraqlı ccedilalışmalar yazsın
Muumləllim radio və televiziya verilişlərindən proqram materialına
uyğun gələn parccedilaları da maqnitofon lentinə koumlccediluumlrə bilər
Maqnitofonun əhəmiyyəti bir də ondadır ki tələbələr Azərbaycan
dilində oumlz danışdıqlarını da eşidə bilirlər Hər hansı iki tələbənin oxu-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
112 Elza İsmayılova
muumləyyənləşdirmək olar Tərcuumlmə zamanı tələbələrin linqvistik təfək-
kuumlruuml inkişaf etdirilir luumlğət ehtiyatı zənginləşdirilir
Tərcuumlmə iki yolla aparılır
(1) Azərbaycan dilindən ingilis dilinə tərcuumlmə
(2) ingiliscədən azərbaycancaya tərcuumlmə
Birinci yol asan olduğu uumlccediluumln xarici tələbələr ccedilətinlik ccediləkmirlər
Onlar Azərbaycan dilində mətni oxuyur və başa duumlşduumlkləri dərəcədə
tərcuumlmə edirlər Ancaq tələbələr ana dilindən Azərbaycan dilinə tərcuuml-
mə zamanı ccedilətinliklərlə qarşılaşırlar ccediluumlnki hər iki dildə cuumlmlədə soumlz-
lərin sıralanmasında fərqlər vardır Bu tərcuumlmədə əsas məqsəd tələbə-
lərin duumlzguumln cuumlmlə qurmaq vərdişlərini yoxlamaqdır
Tərcuumlmə uumlccediluumln material soumlzdən cuumlmlələrdən və rabitəli mətndən
ibarət ola bilər Məsələn
1 Aşağıdakı cuumlmlələri ingilis dilinə tərcuumlmə edin
Mən həkiməm Mən oxuyuram
Sən rəssamsan Sən alırsan
O muumləllimdir O yeyir
İdmanccedilılar oynayırlar
2 Cuumlmlələri model uumlzrə oxuyub tərcuumlməsini yazın
Bu guumln ır
yağış yağ
Duumlnən dı
Araz yur
kitab oxu
Elnur du
3 Eşidəcəyiniz sualların cavabını azərbaycanca yazın
ndash What is your name Mənim adım Zaurdur
ndash What is your last name _________________
ndash How are you _________________
ndash Where are you from _________________
ndash How old are you _________________
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 113
113
4 Mətni Azərbaycan dilinə tərcuumlmə edin Translate the text into
Azerbaijani
(Şəkilli bir mətn verilir Tələbələr mətni yazılı şəkildə tərcuumlmə
edirlər Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tər-
cuumlməsini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır) Məsələn
5 Şəklə baxıb cuumlmlələr qurun Sonra həmin cuumlmlələr əsasında
mətn duumlzəldin və mətnə ad verin
(httpbw_clipart_sickgif) 6 Şəkillərin adını tapın və cuumlmlələri yazılı şəkildə ingilis dilinə
tərcuumlmə edin
Biz doqquzda məktəbə gedirik
Stolun uumlstuumlndə var
Nigar iccedilir
Mən mağazadan alacağam
Nurlan yedi
Bu cuumlr ccedilalışmalardan istifadə zamanı tələbələrin tərcuumlmə işinə
marağı daha da artır Onların hamısı ccedilalışır ki dərsdə fəallıq goumls-
tərsinlər
Cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması
Yazılı rabitəli nitqdə ən ccedilox istifadə olunan yazı noumlvlərindən biri
də cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərində aparılan
114 Elza İsmayılova
işdir Bu yazı noumlvuumlndə tələbələrin cuumlmlə qurmaq vərdişləri inkişaf
etdirilir onlar ifadə və inşa yazıya hazırlanırlar Bu yazı noumlvuumlndən
tez-tez istifadə edilir Bu məqsədlə muumlxtəlif ccedilalışmalar uumlzərində iş
aparılır Məsələn
1 Cuumlmlələri tamamlayın Complete the sentences
Rauf işhellip gedir Mən Amerikahellip gəlirəm
Nənə divanhellip oturur Sona kinohellip baxır
2 Buraxılmış soumlzləri yazın Write missing words
Nihat - - - Səninlə - - - olmağıma - - -
Guumllşən - - - oxuyur - - - pəncərəni bağladı
Soumlzlər Aysel tanış yatır kitab şadam
3 Aşağıdakı cuumlmlələrə muumlvafiq sifətlər artırmaqla onları genişlən-
dirin
Emil alma yeyir Atam ayaqqabı aldı
Mən ccedilay iccedildim Anam xoumlrək bişirir
4 Dialoqu tamamlayın
ndash Aylan hara gedirsən
ndash Xəstəxanaya
ndash Xəstələnmişsən
ndash hellip
5 Məktubu tamamlayın
Əziz dost Uumlccedil guumlnduumlr ki Bakıdayam Burada hər şey goumlzəldir
Duumlnən
6 Aşağıdakı cuumlmlələrə soumlzlər artırmaqla onları genişləndirin
Ruslan yazır Aydan baxır
Mən gedəcəyəm Mənim kitabım var
Rəna aldı Atam işləyir
Bu cuumlr ccedilalışmalar uumlzərində loumlvhədə də işləmək olar Əvvəlcədən
hazırlanmış cuumlmlələr loumlvhəyə yazılır Muumləllim tələbələrdən tələb edir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 115
115
ki bir-bir gəlib cuumlmlələrdə buraxılmış soumlzləri rəngli təbaşirlə yerinə
yazsınlar
Tələbələrin orfoqrafik vərdişlərinin moumlhkəmləndirilməsində və
inkişaf etdirilməsində bu tip ccedilalışmaların muumlstəsna əhəmiyyəti vardır
Tələbələr Azərbaycan dilindən oumlyrəndikləri nəzəri biliyi təcruumlbəyə
tətbiq etmək imkanı da əldə edirlər
İmla
Tələbləri duumlzguumln yazmağa alışdırmaq uumlccediluumln imlalardan geniş
istifadə olunur İmla yazıların qarşısında duran vəzifələrdən biri də
tələbələrə duumlzguumln və savadlı yazı vərdişləri aşılamaqdır
İmla yazı uumlccediluumln aşağıdakı tələblər qoyulur
1 İmlanı luumlğət materialı rabitəli və rabitəsiz mətnlər uumlzrə
yazdırmaq lazımdır
2 İmla uumlccediluumln tələbələrin soumlz ehtiyatını əhatə edən və linqvistik
biliyinə uyğun mətn seccedililməlidir
3 Mətn həcmcə kiccedilik olmalıdır
4 İmla yazı uumlccediluumln əvvəlcə tələbəyə tanış olan sonra az tanış olan
daha sonra isə tanış olmayan materialdan istifadə edilməlidir
Muumləllim imlanı bir nəfərə loumlvhədə yerdə qalanlara isə dəftərində
yazdıra bilər İmla qurtardıqdan sonra loumlvhədə yazılmış cuumlmlələr və ya
mətn uumlzərində iş aparılır səhvlər duumlzəldilir Tələbələr isə oumlz səhvlərini
loumlvhədə duumlzəldilmiş mətn əsasında duumlzəldirlər Yaxud da tələbələr bir-
birilərinin yazılarını da yoxlaya bilərlər Bu cuumlr yoxlanılmış imlaları
muumləllim yenidən yoxlamalıdır
İmlanı maqnitofon vasitəsilə də yazdırmaq olar Mətn əvvəlcə
aydın diksiya ilə maqnitofon lentinə yazılır Maqnitofondan istifadə
zamanı tələbələr bir-birilərindən koumlccediluumlrə bilmirlər
İmla yazının bir noumlvuuml də əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasıdır
Əzbərlənmiş mətnin yazdırılması uumlccediluumln şeirlər kiccedilik həcmli nəsr par-
ccedilaları dialoqlar atalar soumlzləri lətifələr və s seccedililə bilər
Mətn əvvəlcə tələbələrə tapşırılır Onlar həmin mətni əzbərləyir-
lər Mətni tələbələrə muumləllim yox oumlzləri oumlzlərinə diktə edirlər Tələbə-
lər əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasında yazılışı ilə deyilişi arasında
fərq olan soumlzlərin yazılışını tezliklə oumlyrənirlər
116 Elza İsmayılova
İfadə
Bu yazı noumlvuumlndə tələbələr oxuduqları mətni oumlz soumlzləri ilə məntiqi
ardıcıllıqla ifadə edirlər İfadə həm tələbələrin rabitəli nitqini inkişaf
etdirir həm də onların muumlstəqil duumlşuumlnməsində muumlhuumlm rol oynayır
Tələbələr oxunmuş sadə mətn uumlzrə ifadə yazırlar Seriya şəkillər
uumlzrə də ifadə yazdırmaq olar Bu zaman əvvəlcə şəkillər uumlzrə muuml-
sahibə aparılır sonra isə tələbələr bu muumlsahibə əsasında ifadə yazırlar
İfadə yazını aşağıdakı ardıcıllıqla aparmaq olar
1Kiccedilik bir mətn ya loumlvhəyə yazılır ya da proyektorla ekrana ve-
rilir
2Muumləllim mətni ifadəli oxuyur
3 Mətn uumlzərində iş aparılır yəni ccedilətin soumlz ifadə və cuumlmlələr
izah edilir
4 Mətnin məzmunu tələbələr tərəfindən nağıl edilir (Guumlcluuml
qruplarda nağıl etməyə ehtiyac qalmır)
5 Mətn ikinci dəfə oxunur
6 Plan əvəzinə mətnə aid suallar loumlvhəyə yazılır
7 Mətn loumlvhədən silinir (Suallar loumlvhədə qalır ki tələbələr istifa-
də etsinlər)
8 Tələbələr mətni yazmağa başlayırlar
İnşa
Yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı yaradıcı iş nuumlmunələrinə ndash
kiccedilik inşalara ekskursiyalardan alınan təəssuumlratları əks etdirən sərbəst
yazılara geniş yer verilirTələbələrin yazdıqları inşalar danışıq təcruuml-
bəsi uumlccediluumln bir vasitədir İnşa yazı vasitəsilə tələbələrin moumlvzunun məz-
mununu accedilmaq duumlzguumln yazı qaydalarını mənimsəmək vərdiş və ba-
carıqları yoxlanılır
İnşa yazmaq uumlccediluumln tələbələr dolğun luumlğət ehtiyatına malik olmalı
muumlstəqil cuumlmlə qurmalı suallara cavab verməyi bacarmalıdırlar İnşa
yazı zamanı tələbələrin muumlşahidələri onu əhatə edən həyat hadisələri
haqqında təəssuumlratları əsas tutulur
Ən ccedilox şəkil və sərbəst moumlvzular uumlzrə inşalardan istifadə edilir
Muumləllim inşa moumlvzularını əvvəlcədən duumlşuumlnməli tələbələrin anlaq sə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 117
117
viyyəsini nəzərə almalıdır Bu cuumlr inşaların yazılmasında tələbələrə
sərbəstlik verilməlidir
Tələbələrin muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyəti və məntiqi təfəkkuuml-
ruumlnuuml inkişaf etdirmək məqsədilə şəkil uumlzrə inşa yazılardan da istifadə
etmək olar Şəkil uumlzrə işin muumlvəffəqiyyəti nitq obyektinin məntiqi və
emosional dərk olunmasından təqdim edilən tablonu tələbələrin bir
rəsm əsəri kimi yox həyatın oumlzuuml kimi qəbul etməsindən ccedilox asılıdır
Ccedilalışmaq lazımdır ki tələbələr rəsm əsərində ifadə edilmiş fikri mə-
nanı duumlzguumln dərk etsinlər Əvvəlcə tələbələrlə şəkil uumlzrə soumlhbət apa-
rılır onların şəkil haqqında fikirləri muumlzakirə edilir Belə soumlhbətlərdən
sonra moumlvzu hissə-hissə tələbələrə danışdırılır məzmunca yığcam in-
şa yazılır
Şəkil uumlzrə inşa tələbələrin həm şifahi həm də yazılı nitqini inki-
şaf etdirir onlara sərbəst duumlşuumlnmə muumlhakimə yeritmə imkanları verir
tələbələri daha da fəallaşdırır
Film uumlzrə də inşa yazdırmaq olar Tələbələr muumləllim tərəfindən
əvvəlcədən seccedililmiş filmə baxır və film haqqında rəy yazırlar
Muumləllim tələbələrə belə bir tapşırıq da verə bilər
Aşağıdakı plan əsasında bu yaxınlarda goumlrduumlyuumlnuumlz film haqqın-
da danışın
Plan
1 Hansı filmə baxdınız
2 Filmdə nədən danışılır 3 Filmdə kim xoşunuza gəldi Niyə
4 Filmin hansı obrazını bəyənmədiniz
5 Hansı moumlvzuda film ccediləkmək istərdiniz
6 Baş rolda oynamaq istərdinizmi
Muumlsahibədən sonra muumləllim təklif edir ki danışıq soumlhbət və muuml-
zakirəni qısa şəkildə olsa da yazıya koumlccediluumlrsuumlnlər
Uumlmumiyyətlə şəkil və ya film uumlzrə inşalar yazdırmaqda məqsəd
hər hansı film obyekt hadisə haqqında tələbələrin muumlstəqil fikir yuuml-
ruumltmələrini muumlşahidə qabiliyyətlərini dil normalarına riayət edib-
etməmələrini yoxlamaqdır
Tələbələrin şəxsi həyat təcruumlbəsi ilə əlaqədar kiccedilik inşalar da
yazdırılır Ən yaxşı və muumlvəffəqiyyətsiz yazılmış inşaların hərəsindən
bir nuumlmunə proyektorla ekrana verilir Hər iki nuumlmunə uumlzərində iş
118 Elza İsmayılova
aparılır Muumləllim tələbələrə təklif edir ki bu yazılar haqqında oumlz fikir-
lərini bildirsinlər
İnşa yazıdan tez-tez istifadə edilməlidir Tələbənin bir neccedilə dəfə
inşa yazması bir əla inşadan daha yaxşıdır Tələbənin işlətdiyi hər bir
yeni soumlz muumlxtəlif ifadə və cuumlmlələr onun dil təcruumlbəsinin genişlənmə-
sinə və luumlğət ehtiyatının zənginləşməsinə gətirib ccedilıxarır
Bir soumlzlə ifadə və inşa yazılarla tələbələrin məntiqi təfəkkuumlruuml
muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyətləri nitqi inkişaf edir Tələbələrin muumls-
təqilliyi artır onların şifahi və yazılı nitqləri səlisləşir zənginləşir
Oxu dərslərinin təşkili və yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı dərs-
lərdə texniki təlim vasitələrindən istifadənin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr
O tələbələrin bilik və bacarıqlarını daha duumlzguumln istiqamətləndirir Bu
zaman tələbələrin dərsə maraq və fəallığı artır Dərs ccedilox canlı və ma-
raqlı keccedilir Ona goumlrə də dərsdə səmərəliliyi artırmaq uumlccediluumln hər bir
muumləllim texniki təlim vasitələrindən istifadə etməlidir Texniki təlim
vasitələrinin aşağıdakı noumlvlərindən istifadə etmək olar
1Vizual vəsait (ekran vasitələri) Diafilmlər diapozitivlər səssiz (lal)
filmlər və s belə vəsaitlərdir
2 Audiovizual vəsait (səs-ekran vasitələri) Bu qrupa tədris filmləri
sənədli filmlər televiziya verilişləri video-maqnitofon yazıları
daxildir
3 Akustik vəsait (səsli vəsaitlər) Bu qrupa isə qrammofon və maq-
nitofon yazıları radio verilişləri həmccedilinin universitetin radio
qovşağının verilişləri daxildir
Tələbələrin şifahi nitqini inkişaf etdirmək uumlccediluumln ən ccedilox istifadə olu-
nan texniki təlim vasitəsi maqnitofon yazılarıdır Əksər moumlvzuların
tədrisində maqnitofon yardımccedilı rolunu oynayır və muumləllimin koumlmə-
yinə ccedilatır Məsələn ldquoSayrdquo moumlvzusunun tədrisi zamanı maqnitofon
səsləndirilirMusiqili dəqiqələr başlayır
Kim sevirsə idmanı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Poladtək olar canı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
İdmanı sevirik biz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Bərkiyir bədənimiz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 119
119
Sonra tələbələrə mətnin ingiliscə tərcuumlməsi səsləndirilir ki şeirin məz-
munu ilə tanış olsunlar
ldquoSayrdquo moumlvzusunu bu yolla tədris etdikdə tələbələr həm dərsə diqqətlə
qulaq asır həm də saymağı tezliklə oumlyrənirlər
İngilisdillilərə Azərbaycan dilinin tədrisində maqnitofonla icra edi-
lən bir ccedilox ccedilalışmalardan istifadə olunur Nuumlmunə uumlccediluumln aşağıdakıları
nəzərdən keccedilirək
1 Qulaq asın və təkrar edin Listen and repeat
2 Əşya şəkilləri (kitab dəftər balıq avtobus xoruz və s) paylanır
Onların adı maqnitofonla azərbaycanca səsləndirilir Maqnitofona
qulaq asdıqdan sonra tələbələr həmin soumlzləri yenidən təkrar edirlər
3 Əvvəlcə mətnin qəhrəmanının (personajının) şəkli tələbələrə
paylanırTələbələr personajla tanış olurlar Sonra mətn hər iki dildə
səsləndirilir
Circus fat lady3
Circus Legrand the fat lady in acircus (Emma
legrand is not her real name) She is very famous
Many people come to the circus to see Emma
Emma weighs nearly 250 kilos and is only 28
years old she to eat a lot to stay fat her job is to
be fat
Sirkin koumlk xanımı
Emma Leqrand sirkin koumlk xanımıdır (Emma Leqrand onun əsl adı
deyil) O ccedilox məşhurdurCcedilox adam sirkə Emmanı goumlrmək uumlccediluumln gəlir
3 wwwcbaedubosabadoDECLINE20AN20INVITATIONpdf
Salam
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Axşamınız xeyir
Salam
Gecəniz xeyrə qalsın
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Bəli
Buyurun
XeyrYox
Sağ olun
120 Elza İsmayılova
Emmanın ccediləkisi 250 kiloqrama yaxın yaşı isə 28-dir O koumlk olmaq
uumlccediluumln ccedilox yeyirOnun işi koumlkəlməkdir
Tələbələr mətnlə tanış olduqdan sonra mətnə aid suallar
maqnitofonla səsləndirilir Tələbələr sualları dəftərlərinə qeyd edirlər
I Duumlzguumln cavabı seccedilin
1 Emma
(a) məşhurdur
(b) goumlzəldir
(c) ccedilirkindir
2Emmanın
(a) 100
(b) 28 yaşı var
(c) 5
3Emma
(a) sirkdə
(b) hamamda işləyir
(c) restoranda
4Emmanın ccediləkisi
(a) 500
(b) 250 kiloqramdır
(c) 3000
II Aşağıdakı suallara cavab verin Answer the following questions
Emma Leqrand kimdir
O arıqdırmı
Onun ccediləkisi nə qədərdir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Suallardan sonra maqnitofon dayandırılır Suallar ətrafında
muumlakirələr başlayır
Maqnitofonla icra edilən ccedilalışmalar tələbələrin mənimsəmə baca-
rığını və Azərbaycan dilinə olan marağını daha da artırır Hər bir muuml-
əllim ccedilalışmalıdır ki maqnitofon lentinə maraqlı ccedilalışmalar yazsın
Muumləllim radio və televiziya verilişlərindən proqram materialına
uyğun gələn parccedilaları da maqnitofon lentinə koumlccediluumlrə bilər
Maqnitofonun əhəmiyyəti bir də ondadır ki tələbələr Azərbaycan
dilində oumlz danışdıqlarını da eşidə bilirlər Hər hansı iki tələbənin oxu-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 113
113
4 Mətni Azərbaycan dilinə tərcuumlmə edin Translate the text into
Azerbaijani
(Şəkilli bir mətn verilir Tələbələr mətni yazılı şəkildə tərcuumlmə
edirlər Muumləllim tələb edir ki hər tələbə mətnin bir cuumlmləsinin tər-
cuumlməsini loumlvhəyə yazsın Sonra səhvlər uumlzərində iş aparılır) Məsələn
5 Şəklə baxıb cuumlmlələr qurun Sonra həmin cuumlmlələr əsasında
mətn duumlzəldin və mətnə ad verin
(httpbw_clipart_sickgif) 6 Şəkillərin adını tapın və cuumlmlələri yazılı şəkildə ingilis dilinə
tərcuumlmə edin
Biz doqquzda məktəbə gedirik
Stolun uumlstuumlndə var
Nigar iccedilir
Mən mağazadan alacağam
Nurlan yedi
Bu cuumlr ccedilalışmalardan istifadə zamanı tələbələrin tərcuumlmə işinə
marağı daha da artır Onların hamısı ccedilalışır ki dərsdə fəallıq goumls-
tərsinlər
Cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması
Yazılı rabitəli nitqdə ən ccedilox istifadə olunan yazı noumlvlərindən biri
də cuumlmlələrin genişləndirilməsi və tamamlanması uumlzərində aparılan
114 Elza İsmayılova
işdir Bu yazı noumlvuumlndə tələbələrin cuumlmlə qurmaq vərdişləri inkişaf
etdirilir onlar ifadə və inşa yazıya hazırlanırlar Bu yazı noumlvuumlndən
tez-tez istifadə edilir Bu məqsədlə muumlxtəlif ccedilalışmalar uumlzərində iş
aparılır Məsələn
1 Cuumlmlələri tamamlayın Complete the sentences
Rauf işhellip gedir Mən Amerikahellip gəlirəm
Nənə divanhellip oturur Sona kinohellip baxır
2 Buraxılmış soumlzləri yazın Write missing words
Nihat - - - Səninlə - - - olmağıma - - -
Guumllşən - - - oxuyur - - - pəncərəni bağladı
Soumlzlər Aysel tanış yatır kitab şadam
3 Aşağıdakı cuumlmlələrə muumlvafiq sifətlər artırmaqla onları genişlən-
dirin
Emil alma yeyir Atam ayaqqabı aldı
Mən ccedilay iccedildim Anam xoumlrək bişirir
4 Dialoqu tamamlayın
ndash Aylan hara gedirsən
ndash Xəstəxanaya
ndash Xəstələnmişsən
ndash hellip
5 Məktubu tamamlayın
Əziz dost Uumlccedil guumlnduumlr ki Bakıdayam Burada hər şey goumlzəldir
Duumlnən
6 Aşağıdakı cuumlmlələrə soumlzlər artırmaqla onları genişləndirin
Ruslan yazır Aydan baxır
Mən gedəcəyəm Mənim kitabım var
Rəna aldı Atam işləyir
Bu cuumlr ccedilalışmalar uumlzərində loumlvhədə də işləmək olar Əvvəlcədən
hazırlanmış cuumlmlələr loumlvhəyə yazılır Muumləllim tələbələrdən tələb edir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 115
115
ki bir-bir gəlib cuumlmlələrdə buraxılmış soumlzləri rəngli təbaşirlə yerinə
yazsınlar
Tələbələrin orfoqrafik vərdişlərinin moumlhkəmləndirilməsində və
inkişaf etdirilməsində bu tip ccedilalışmaların muumlstəsna əhəmiyyəti vardır
Tələbələr Azərbaycan dilindən oumlyrəndikləri nəzəri biliyi təcruumlbəyə
tətbiq etmək imkanı da əldə edirlər
İmla
Tələbləri duumlzguumln yazmağa alışdırmaq uumlccediluumln imlalardan geniş
istifadə olunur İmla yazıların qarşısında duran vəzifələrdən biri də
tələbələrə duumlzguumln və savadlı yazı vərdişləri aşılamaqdır
İmla yazı uumlccediluumln aşağıdakı tələblər qoyulur
1 İmlanı luumlğət materialı rabitəli və rabitəsiz mətnlər uumlzrə
yazdırmaq lazımdır
2 İmla uumlccediluumln tələbələrin soumlz ehtiyatını əhatə edən və linqvistik
biliyinə uyğun mətn seccedililməlidir
3 Mətn həcmcə kiccedilik olmalıdır
4 İmla yazı uumlccediluumln əvvəlcə tələbəyə tanış olan sonra az tanış olan
daha sonra isə tanış olmayan materialdan istifadə edilməlidir
Muumləllim imlanı bir nəfərə loumlvhədə yerdə qalanlara isə dəftərində
yazdıra bilər İmla qurtardıqdan sonra loumlvhədə yazılmış cuumlmlələr və ya
mətn uumlzərində iş aparılır səhvlər duumlzəldilir Tələbələr isə oumlz səhvlərini
loumlvhədə duumlzəldilmiş mətn əsasında duumlzəldirlər Yaxud da tələbələr bir-
birilərinin yazılarını da yoxlaya bilərlər Bu cuumlr yoxlanılmış imlaları
muumləllim yenidən yoxlamalıdır
İmlanı maqnitofon vasitəsilə də yazdırmaq olar Mətn əvvəlcə
aydın diksiya ilə maqnitofon lentinə yazılır Maqnitofondan istifadə
zamanı tələbələr bir-birilərindən koumlccediluumlrə bilmirlər
İmla yazının bir noumlvuuml də əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasıdır
Əzbərlənmiş mətnin yazdırılması uumlccediluumln şeirlər kiccedilik həcmli nəsr par-
ccedilaları dialoqlar atalar soumlzləri lətifələr və s seccedililə bilər
Mətn əvvəlcə tələbələrə tapşırılır Onlar həmin mətni əzbərləyir-
lər Mətni tələbələrə muumləllim yox oumlzləri oumlzlərinə diktə edirlər Tələbə-
lər əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasında yazılışı ilə deyilişi arasında
fərq olan soumlzlərin yazılışını tezliklə oumlyrənirlər
116 Elza İsmayılova
İfadə
Bu yazı noumlvuumlndə tələbələr oxuduqları mətni oumlz soumlzləri ilə məntiqi
ardıcıllıqla ifadə edirlər İfadə həm tələbələrin rabitəli nitqini inkişaf
etdirir həm də onların muumlstəqil duumlşuumlnməsində muumlhuumlm rol oynayır
Tələbələr oxunmuş sadə mətn uumlzrə ifadə yazırlar Seriya şəkillər
uumlzrə də ifadə yazdırmaq olar Bu zaman əvvəlcə şəkillər uumlzrə muuml-
sahibə aparılır sonra isə tələbələr bu muumlsahibə əsasında ifadə yazırlar
İfadə yazını aşağıdakı ardıcıllıqla aparmaq olar
1Kiccedilik bir mətn ya loumlvhəyə yazılır ya da proyektorla ekrana ve-
rilir
2Muumləllim mətni ifadəli oxuyur
3 Mətn uumlzərində iş aparılır yəni ccedilətin soumlz ifadə və cuumlmlələr
izah edilir
4 Mətnin məzmunu tələbələr tərəfindən nağıl edilir (Guumlcluuml
qruplarda nağıl etməyə ehtiyac qalmır)
5 Mətn ikinci dəfə oxunur
6 Plan əvəzinə mətnə aid suallar loumlvhəyə yazılır
7 Mətn loumlvhədən silinir (Suallar loumlvhədə qalır ki tələbələr istifa-
də etsinlər)
8 Tələbələr mətni yazmağa başlayırlar
İnşa
Yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı yaradıcı iş nuumlmunələrinə ndash
kiccedilik inşalara ekskursiyalardan alınan təəssuumlratları əks etdirən sərbəst
yazılara geniş yer verilirTələbələrin yazdıqları inşalar danışıq təcruuml-
bəsi uumlccediluumln bir vasitədir İnşa yazı vasitəsilə tələbələrin moumlvzunun məz-
mununu accedilmaq duumlzguumln yazı qaydalarını mənimsəmək vərdiş və ba-
carıqları yoxlanılır
İnşa yazmaq uumlccediluumln tələbələr dolğun luumlğət ehtiyatına malik olmalı
muumlstəqil cuumlmlə qurmalı suallara cavab verməyi bacarmalıdırlar İnşa
yazı zamanı tələbələrin muumlşahidələri onu əhatə edən həyat hadisələri
haqqında təəssuumlratları əsas tutulur
Ən ccedilox şəkil və sərbəst moumlvzular uumlzrə inşalardan istifadə edilir
Muumləllim inşa moumlvzularını əvvəlcədən duumlşuumlnməli tələbələrin anlaq sə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 117
117
viyyəsini nəzərə almalıdır Bu cuumlr inşaların yazılmasında tələbələrə
sərbəstlik verilməlidir
Tələbələrin muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyəti və məntiqi təfəkkuuml-
ruumlnuuml inkişaf etdirmək məqsədilə şəkil uumlzrə inşa yazılardan da istifadə
etmək olar Şəkil uumlzrə işin muumlvəffəqiyyəti nitq obyektinin məntiqi və
emosional dərk olunmasından təqdim edilən tablonu tələbələrin bir
rəsm əsəri kimi yox həyatın oumlzuuml kimi qəbul etməsindən ccedilox asılıdır
Ccedilalışmaq lazımdır ki tələbələr rəsm əsərində ifadə edilmiş fikri mə-
nanı duumlzguumln dərk etsinlər Əvvəlcə tələbələrlə şəkil uumlzrə soumlhbət apa-
rılır onların şəkil haqqında fikirləri muumlzakirə edilir Belə soumlhbətlərdən
sonra moumlvzu hissə-hissə tələbələrə danışdırılır məzmunca yığcam in-
şa yazılır
Şəkil uumlzrə inşa tələbələrin həm şifahi həm də yazılı nitqini inki-
şaf etdirir onlara sərbəst duumlşuumlnmə muumlhakimə yeritmə imkanları verir
tələbələri daha da fəallaşdırır
Film uumlzrə də inşa yazdırmaq olar Tələbələr muumləllim tərəfindən
əvvəlcədən seccedililmiş filmə baxır və film haqqında rəy yazırlar
Muumləllim tələbələrə belə bir tapşırıq da verə bilər
Aşağıdakı plan əsasında bu yaxınlarda goumlrduumlyuumlnuumlz film haqqın-
da danışın
Plan
1 Hansı filmə baxdınız
2 Filmdə nədən danışılır 3 Filmdə kim xoşunuza gəldi Niyə
4 Filmin hansı obrazını bəyənmədiniz
5 Hansı moumlvzuda film ccediləkmək istərdiniz
6 Baş rolda oynamaq istərdinizmi
Muumlsahibədən sonra muumləllim təklif edir ki danışıq soumlhbət və muuml-
zakirəni qısa şəkildə olsa da yazıya koumlccediluumlrsuumlnlər
Uumlmumiyyətlə şəkil və ya film uumlzrə inşalar yazdırmaqda məqsəd
hər hansı film obyekt hadisə haqqında tələbələrin muumlstəqil fikir yuuml-
ruumltmələrini muumlşahidə qabiliyyətlərini dil normalarına riayət edib-
etməmələrini yoxlamaqdır
Tələbələrin şəxsi həyat təcruumlbəsi ilə əlaqədar kiccedilik inşalar da
yazdırılır Ən yaxşı və muumlvəffəqiyyətsiz yazılmış inşaların hərəsindən
bir nuumlmunə proyektorla ekrana verilir Hər iki nuumlmunə uumlzərində iş
118 Elza İsmayılova
aparılır Muumləllim tələbələrə təklif edir ki bu yazılar haqqında oumlz fikir-
lərini bildirsinlər
İnşa yazıdan tez-tez istifadə edilməlidir Tələbənin bir neccedilə dəfə
inşa yazması bir əla inşadan daha yaxşıdır Tələbənin işlətdiyi hər bir
yeni soumlz muumlxtəlif ifadə və cuumlmlələr onun dil təcruumlbəsinin genişlənmə-
sinə və luumlğət ehtiyatının zənginləşməsinə gətirib ccedilıxarır
Bir soumlzlə ifadə və inşa yazılarla tələbələrin məntiqi təfəkkuumlruuml
muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyətləri nitqi inkişaf edir Tələbələrin muumls-
təqilliyi artır onların şifahi və yazılı nitqləri səlisləşir zənginləşir
Oxu dərslərinin təşkili və yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı dərs-
lərdə texniki təlim vasitələrindən istifadənin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr
O tələbələrin bilik və bacarıqlarını daha duumlzguumln istiqamətləndirir Bu
zaman tələbələrin dərsə maraq və fəallığı artır Dərs ccedilox canlı və ma-
raqlı keccedilir Ona goumlrə də dərsdə səmərəliliyi artırmaq uumlccediluumln hər bir
muumləllim texniki təlim vasitələrindən istifadə etməlidir Texniki təlim
vasitələrinin aşağıdakı noumlvlərindən istifadə etmək olar
1Vizual vəsait (ekran vasitələri) Diafilmlər diapozitivlər səssiz (lal)
filmlər və s belə vəsaitlərdir
2 Audiovizual vəsait (səs-ekran vasitələri) Bu qrupa tədris filmləri
sənədli filmlər televiziya verilişləri video-maqnitofon yazıları
daxildir
3 Akustik vəsait (səsli vəsaitlər) Bu qrupa isə qrammofon və maq-
nitofon yazıları radio verilişləri həmccedilinin universitetin radio
qovşağının verilişləri daxildir
Tələbələrin şifahi nitqini inkişaf etdirmək uumlccediluumln ən ccedilox istifadə olu-
nan texniki təlim vasitəsi maqnitofon yazılarıdır Əksər moumlvzuların
tədrisində maqnitofon yardımccedilı rolunu oynayır və muumləllimin koumlmə-
yinə ccedilatır Məsələn ldquoSayrdquo moumlvzusunun tədrisi zamanı maqnitofon
səsləndirilirMusiqili dəqiqələr başlayır
Kim sevirsə idmanı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Poladtək olar canı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
İdmanı sevirik biz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Bərkiyir bədənimiz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 119
119
Sonra tələbələrə mətnin ingiliscə tərcuumlməsi səsləndirilir ki şeirin məz-
munu ilə tanış olsunlar
ldquoSayrdquo moumlvzusunu bu yolla tədris etdikdə tələbələr həm dərsə diqqətlə
qulaq asır həm də saymağı tezliklə oumlyrənirlər
İngilisdillilərə Azərbaycan dilinin tədrisində maqnitofonla icra edi-
lən bir ccedilox ccedilalışmalardan istifadə olunur Nuumlmunə uumlccediluumln aşağıdakıları
nəzərdən keccedilirək
1 Qulaq asın və təkrar edin Listen and repeat
2 Əşya şəkilləri (kitab dəftər balıq avtobus xoruz və s) paylanır
Onların adı maqnitofonla azərbaycanca səsləndirilir Maqnitofona
qulaq asdıqdan sonra tələbələr həmin soumlzləri yenidən təkrar edirlər
3 Əvvəlcə mətnin qəhrəmanının (personajının) şəkli tələbələrə
paylanırTələbələr personajla tanış olurlar Sonra mətn hər iki dildə
səsləndirilir
Circus fat lady3
Circus Legrand the fat lady in acircus (Emma
legrand is not her real name) She is very famous
Many people come to the circus to see Emma
Emma weighs nearly 250 kilos and is only 28
years old she to eat a lot to stay fat her job is to
be fat
Sirkin koumlk xanımı
Emma Leqrand sirkin koumlk xanımıdır (Emma Leqrand onun əsl adı
deyil) O ccedilox məşhurdurCcedilox adam sirkə Emmanı goumlrmək uumlccediluumln gəlir
3 wwwcbaedubosabadoDECLINE20AN20INVITATIONpdf
Salam
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Axşamınız xeyir
Salam
Gecəniz xeyrə qalsın
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Bəli
Buyurun
XeyrYox
Sağ olun
120 Elza İsmayılova
Emmanın ccediləkisi 250 kiloqrama yaxın yaşı isə 28-dir O koumlk olmaq
uumlccediluumln ccedilox yeyirOnun işi koumlkəlməkdir
Tələbələr mətnlə tanış olduqdan sonra mətnə aid suallar
maqnitofonla səsləndirilir Tələbələr sualları dəftərlərinə qeyd edirlər
I Duumlzguumln cavabı seccedilin
1 Emma
(a) məşhurdur
(b) goumlzəldir
(c) ccedilirkindir
2Emmanın
(a) 100
(b) 28 yaşı var
(c) 5
3Emma
(a) sirkdə
(b) hamamda işləyir
(c) restoranda
4Emmanın ccediləkisi
(a) 500
(b) 250 kiloqramdır
(c) 3000
II Aşağıdakı suallara cavab verin Answer the following questions
Emma Leqrand kimdir
O arıqdırmı
Onun ccediləkisi nə qədərdir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Suallardan sonra maqnitofon dayandırılır Suallar ətrafında
muumlakirələr başlayır
Maqnitofonla icra edilən ccedilalışmalar tələbələrin mənimsəmə baca-
rığını və Azərbaycan dilinə olan marağını daha da artırır Hər bir muuml-
əllim ccedilalışmalıdır ki maqnitofon lentinə maraqlı ccedilalışmalar yazsın
Muumləllim radio və televiziya verilişlərindən proqram materialına
uyğun gələn parccedilaları da maqnitofon lentinə koumlccediluumlrə bilər
Maqnitofonun əhəmiyyəti bir də ondadır ki tələbələr Azərbaycan
dilində oumlz danışdıqlarını da eşidə bilirlər Hər hansı iki tələbənin oxu-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
114 Elza İsmayılova
işdir Bu yazı noumlvuumlndə tələbələrin cuumlmlə qurmaq vərdişləri inkişaf
etdirilir onlar ifadə və inşa yazıya hazırlanırlar Bu yazı noumlvuumlndən
tez-tez istifadə edilir Bu məqsədlə muumlxtəlif ccedilalışmalar uumlzərində iş
aparılır Məsələn
1 Cuumlmlələri tamamlayın Complete the sentences
Rauf işhellip gedir Mən Amerikahellip gəlirəm
Nənə divanhellip oturur Sona kinohellip baxır
2 Buraxılmış soumlzləri yazın Write missing words
Nihat - - - Səninlə - - - olmağıma - - -
Guumllşən - - - oxuyur - - - pəncərəni bağladı
Soumlzlər Aysel tanış yatır kitab şadam
3 Aşağıdakı cuumlmlələrə muumlvafiq sifətlər artırmaqla onları genişlən-
dirin
Emil alma yeyir Atam ayaqqabı aldı
Mən ccedilay iccedildim Anam xoumlrək bişirir
4 Dialoqu tamamlayın
ndash Aylan hara gedirsən
ndash Xəstəxanaya
ndash Xəstələnmişsən
ndash hellip
5 Məktubu tamamlayın
Əziz dost Uumlccedil guumlnduumlr ki Bakıdayam Burada hər şey goumlzəldir
Duumlnən
6 Aşağıdakı cuumlmlələrə soumlzlər artırmaqla onları genişləndirin
Ruslan yazır Aydan baxır
Mən gedəcəyəm Mənim kitabım var
Rəna aldı Atam işləyir
Bu cuumlr ccedilalışmalar uumlzərində loumlvhədə də işləmək olar Əvvəlcədən
hazırlanmış cuumlmlələr loumlvhəyə yazılır Muumləllim tələbələrdən tələb edir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 115
115
ki bir-bir gəlib cuumlmlələrdə buraxılmış soumlzləri rəngli təbaşirlə yerinə
yazsınlar
Tələbələrin orfoqrafik vərdişlərinin moumlhkəmləndirilməsində və
inkişaf etdirilməsində bu tip ccedilalışmaların muumlstəsna əhəmiyyəti vardır
Tələbələr Azərbaycan dilindən oumlyrəndikləri nəzəri biliyi təcruumlbəyə
tətbiq etmək imkanı da əldə edirlər
İmla
Tələbləri duumlzguumln yazmağa alışdırmaq uumlccediluumln imlalardan geniş
istifadə olunur İmla yazıların qarşısında duran vəzifələrdən biri də
tələbələrə duumlzguumln və savadlı yazı vərdişləri aşılamaqdır
İmla yazı uumlccediluumln aşağıdakı tələblər qoyulur
1 İmlanı luumlğət materialı rabitəli və rabitəsiz mətnlər uumlzrə
yazdırmaq lazımdır
2 İmla uumlccediluumln tələbələrin soumlz ehtiyatını əhatə edən və linqvistik
biliyinə uyğun mətn seccedililməlidir
3 Mətn həcmcə kiccedilik olmalıdır
4 İmla yazı uumlccediluumln əvvəlcə tələbəyə tanış olan sonra az tanış olan
daha sonra isə tanış olmayan materialdan istifadə edilməlidir
Muumləllim imlanı bir nəfərə loumlvhədə yerdə qalanlara isə dəftərində
yazdıra bilər İmla qurtardıqdan sonra loumlvhədə yazılmış cuumlmlələr və ya
mətn uumlzərində iş aparılır səhvlər duumlzəldilir Tələbələr isə oumlz səhvlərini
loumlvhədə duumlzəldilmiş mətn əsasında duumlzəldirlər Yaxud da tələbələr bir-
birilərinin yazılarını da yoxlaya bilərlər Bu cuumlr yoxlanılmış imlaları
muumləllim yenidən yoxlamalıdır
İmlanı maqnitofon vasitəsilə də yazdırmaq olar Mətn əvvəlcə
aydın diksiya ilə maqnitofon lentinə yazılır Maqnitofondan istifadə
zamanı tələbələr bir-birilərindən koumlccediluumlrə bilmirlər
İmla yazının bir noumlvuuml də əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasıdır
Əzbərlənmiş mətnin yazdırılması uumlccediluumln şeirlər kiccedilik həcmli nəsr par-
ccedilaları dialoqlar atalar soumlzləri lətifələr və s seccedililə bilər
Mətn əvvəlcə tələbələrə tapşırılır Onlar həmin mətni əzbərləyir-
lər Mətni tələbələrə muumləllim yox oumlzləri oumlzlərinə diktə edirlər Tələbə-
lər əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasında yazılışı ilə deyilişi arasında
fərq olan soumlzlərin yazılışını tezliklə oumlyrənirlər
116 Elza İsmayılova
İfadə
Bu yazı noumlvuumlndə tələbələr oxuduqları mətni oumlz soumlzləri ilə məntiqi
ardıcıllıqla ifadə edirlər İfadə həm tələbələrin rabitəli nitqini inkişaf
etdirir həm də onların muumlstəqil duumlşuumlnməsində muumlhuumlm rol oynayır
Tələbələr oxunmuş sadə mətn uumlzrə ifadə yazırlar Seriya şəkillər
uumlzrə də ifadə yazdırmaq olar Bu zaman əvvəlcə şəkillər uumlzrə muuml-
sahibə aparılır sonra isə tələbələr bu muumlsahibə əsasında ifadə yazırlar
İfadə yazını aşağıdakı ardıcıllıqla aparmaq olar
1Kiccedilik bir mətn ya loumlvhəyə yazılır ya da proyektorla ekrana ve-
rilir
2Muumləllim mətni ifadəli oxuyur
3 Mətn uumlzərində iş aparılır yəni ccedilətin soumlz ifadə və cuumlmlələr
izah edilir
4 Mətnin məzmunu tələbələr tərəfindən nağıl edilir (Guumlcluuml
qruplarda nağıl etməyə ehtiyac qalmır)
5 Mətn ikinci dəfə oxunur
6 Plan əvəzinə mətnə aid suallar loumlvhəyə yazılır
7 Mətn loumlvhədən silinir (Suallar loumlvhədə qalır ki tələbələr istifa-
də etsinlər)
8 Tələbələr mətni yazmağa başlayırlar
İnşa
Yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı yaradıcı iş nuumlmunələrinə ndash
kiccedilik inşalara ekskursiyalardan alınan təəssuumlratları əks etdirən sərbəst
yazılara geniş yer verilirTələbələrin yazdıqları inşalar danışıq təcruuml-
bəsi uumlccediluumln bir vasitədir İnşa yazı vasitəsilə tələbələrin moumlvzunun məz-
mununu accedilmaq duumlzguumln yazı qaydalarını mənimsəmək vərdiş və ba-
carıqları yoxlanılır
İnşa yazmaq uumlccediluumln tələbələr dolğun luumlğət ehtiyatına malik olmalı
muumlstəqil cuumlmlə qurmalı suallara cavab verməyi bacarmalıdırlar İnşa
yazı zamanı tələbələrin muumlşahidələri onu əhatə edən həyat hadisələri
haqqında təəssuumlratları əsas tutulur
Ən ccedilox şəkil və sərbəst moumlvzular uumlzrə inşalardan istifadə edilir
Muumləllim inşa moumlvzularını əvvəlcədən duumlşuumlnməli tələbələrin anlaq sə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 117
117
viyyəsini nəzərə almalıdır Bu cuumlr inşaların yazılmasında tələbələrə
sərbəstlik verilməlidir
Tələbələrin muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyəti və məntiqi təfəkkuuml-
ruumlnuuml inkişaf etdirmək məqsədilə şəkil uumlzrə inşa yazılardan da istifadə
etmək olar Şəkil uumlzrə işin muumlvəffəqiyyəti nitq obyektinin məntiqi və
emosional dərk olunmasından təqdim edilən tablonu tələbələrin bir
rəsm əsəri kimi yox həyatın oumlzuuml kimi qəbul etməsindən ccedilox asılıdır
Ccedilalışmaq lazımdır ki tələbələr rəsm əsərində ifadə edilmiş fikri mə-
nanı duumlzguumln dərk etsinlər Əvvəlcə tələbələrlə şəkil uumlzrə soumlhbət apa-
rılır onların şəkil haqqında fikirləri muumlzakirə edilir Belə soumlhbətlərdən
sonra moumlvzu hissə-hissə tələbələrə danışdırılır məzmunca yığcam in-
şa yazılır
Şəkil uumlzrə inşa tələbələrin həm şifahi həm də yazılı nitqini inki-
şaf etdirir onlara sərbəst duumlşuumlnmə muumlhakimə yeritmə imkanları verir
tələbələri daha da fəallaşdırır
Film uumlzrə də inşa yazdırmaq olar Tələbələr muumləllim tərəfindən
əvvəlcədən seccedililmiş filmə baxır və film haqqında rəy yazırlar
Muumləllim tələbələrə belə bir tapşırıq da verə bilər
Aşağıdakı plan əsasında bu yaxınlarda goumlrduumlyuumlnuumlz film haqqın-
da danışın
Plan
1 Hansı filmə baxdınız
2 Filmdə nədən danışılır 3 Filmdə kim xoşunuza gəldi Niyə
4 Filmin hansı obrazını bəyənmədiniz
5 Hansı moumlvzuda film ccediləkmək istərdiniz
6 Baş rolda oynamaq istərdinizmi
Muumlsahibədən sonra muumləllim təklif edir ki danışıq soumlhbət və muuml-
zakirəni qısa şəkildə olsa da yazıya koumlccediluumlrsuumlnlər
Uumlmumiyyətlə şəkil və ya film uumlzrə inşalar yazdırmaqda məqsəd
hər hansı film obyekt hadisə haqqında tələbələrin muumlstəqil fikir yuuml-
ruumltmələrini muumlşahidə qabiliyyətlərini dil normalarına riayət edib-
etməmələrini yoxlamaqdır
Tələbələrin şəxsi həyat təcruumlbəsi ilə əlaqədar kiccedilik inşalar da
yazdırılır Ən yaxşı və muumlvəffəqiyyətsiz yazılmış inşaların hərəsindən
bir nuumlmunə proyektorla ekrana verilir Hər iki nuumlmunə uumlzərində iş
118 Elza İsmayılova
aparılır Muumləllim tələbələrə təklif edir ki bu yazılar haqqında oumlz fikir-
lərini bildirsinlər
İnşa yazıdan tez-tez istifadə edilməlidir Tələbənin bir neccedilə dəfə
inşa yazması bir əla inşadan daha yaxşıdır Tələbənin işlətdiyi hər bir
yeni soumlz muumlxtəlif ifadə və cuumlmlələr onun dil təcruumlbəsinin genişlənmə-
sinə və luumlğət ehtiyatının zənginləşməsinə gətirib ccedilıxarır
Bir soumlzlə ifadə və inşa yazılarla tələbələrin məntiqi təfəkkuumlruuml
muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyətləri nitqi inkişaf edir Tələbələrin muumls-
təqilliyi artır onların şifahi və yazılı nitqləri səlisləşir zənginləşir
Oxu dərslərinin təşkili və yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı dərs-
lərdə texniki təlim vasitələrindən istifadənin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr
O tələbələrin bilik və bacarıqlarını daha duumlzguumln istiqamətləndirir Bu
zaman tələbələrin dərsə maraq və fəallığı artır Dərs ccedilox canlı və ma-
raqlı keccedilir Ona goumlrə də dərsdə səmərəliliyi artırmaq uumlccediluumln hər bir
muumləllim texniki təlim vasitələrindən istifadə etməlidir Texniki təlim
vasitələrinin aşağıdakı noumlvlərindən istifadə etmək olar
1Vizual vəsait (ekran vasitələri) Diafilmlər diapozitivlər səssiz (lal)
filmlər və s belə vəsaitlərdir
2 Audiovizual vəsait (səs-ekran vasitələri) Bu qrupa tədris filmləri
sənədli filmlər televiziya verilişləri video-maqnitofon yazıları
daxildir
3 Akustik vəsait (səsli vəsaitlər) Bu qrupa isə qrammofon və maq-
nitofon yazıları radio verilişləri həmccedilinin universitetin radio
qovşağının verilişləri daxildir
Tələbələrin şifahi nitqini inkişaf etdirmək uumlccediluumln ən ccedilox istifadə olu-
nan texniki təlim vasitəsi maqnitofon yazılarıdır Əksər moumlvzuların
tədrisində maqnitofon yardımccedilı rolunu oynayır və muumləllimin koumlmə-
yinə ccedilatır Məsələn ldquoSayrdquo moumlvzusunun tədrisi zamanı maqnitofon
səsləndirilirMusiqili dəqiqələr başlayır
Kim sevirsə idmanı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Poladtək olar canı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
İdmanı sevirik biz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Bərkiyir bədənimiz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 119
119
Sonra tələbələrə mətnin ingiliscə tərcuumlməsi səsləndirilir ki şeirin məz-
munu ilə tanış olsunlar
ldquoSayrdquo moumlvzusunu bu yolla tədris etdikdə tələbələr həm dərsə diqqətlə
qulaq asır həm də saymağı tezliklə oumlyrənirlər
İngilisdillilərə Azərbaycan dilinin tədrisində maqnitofonla icra edi-
lən bir ccedilox ccedilalışmalardan istifadə olunur Nuumlmunə uumlccediluumln aşağıdakıları
nəzərdən keccedilirək
1 Qulaq asın və təkrar edin Listen and repeat
2 Əşya şəkilləri (kitab dəftər balıq avtobus xoruz və s) paylanır
Onların adı maqnitofonla azərbaycanca səsləndirilir Maqnitofona
qulaq asdıqdan sonra tələbələr həmin soumlzləri yenidən təkrar edirlər
3 Əvvəlcə mətnin qəhrəmanının (personajının) şəkli tələbələrə
paylanırTələbələr personajla tanış olurlar Sonra mətn hər iki dildə
səsləndirilir
Circus fat lady3
Circus Legrand the fat lady in acircus (Emma
legrand is not her real name) She is very famous
Many people come to the circus to see Emma
Emma weighs nearly 250 kilos and is only 28
years old she to eat a lot to stay fat her job is to
be fat
Sirkin koumlk xanımı
Emma Leqrand sirkin koumlk xanımıdır (Emma Leqrand onun əsl adı
deyil) O ccedilox məşhurdurCcedilox adam sirkə Emmanı goumlrmək uumlccediluumln gəlir
3 wwwcbaedubosabadoDECLINE20AN20INVITATIONpdf
Salam
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Axşamınız xeyir
Salam
Gecəniz xeyrə qalsın
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Bəli
Buyurun
XeyrYox
Sağ olun
120 Elza İsmayılova
Emmanın ccediləkisi 250 kiloqrama yaxın yaşı isə 28-dir O koumlk olmaq
uumlccediluumln ccedilox yeyirOnun işi koumlkəlməkdir
Tələbələr mətnlə tanış olduqdan sonra mətnə aid suallar
maqnitofonla səsləndirilir Tələbələr sualları dəftərlərinə qeyd edirlər
I Duumlzguumln cavabı seccedilin
1 Emma
(a) məşhurdur
(b) goumlzəldir
(c) ccedilirkindir
2Emmanın
(a) 100
(b) 28 yaşı var
(c) 5
3Emma
(a) sirkdə
(b) hamamda işləyir
(c) restoranda
4Emmanın ccediləkisi
(a) 500
(b) 250 kiloqramdır
(c) 3000
II Aşağıdakı suallara cavab verin Answer the following questions
Emma Leqrand kimdir
O arıqdırmı
Onun ccediləkisi nə qədərdir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Suallardan sonra maqnitofon dayandırılır Suallar ətrafında
muumlakirələr başlayır
Maqnitofonla icra edilən ccedilalışmalar tələbələrin mənimsəmə baca-
rığını və Azərbaycan dilinə olan marağını daha da artırır Hər bir muuml-
əllim ccedilalışmalıdır ki maqnitofon lentinə maraqlı ccedilalışmalar yazsın
Muumləllim radio və televiziya verilişlərindən proqram materialına
uyğun gələn parccedilaları da maqnitofon lentinə koumlccediluumlrə bilər
Maqnitofonun əhəmiyyəti bir də ondadır ki tələbələr Azərbaycan
dilində oumlz danışdıqlarını da eşidə bilirlər Hər hansı iki tələbənin oxu-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 115
115
ki bir-bir gəlib cuumlmlələrdə buraxılmış soumlzləri rəngli təbaşirlə yerinə
yazsınlar
Tələbələrin orfoqrafik vərdişlərinin moumlhkəmləndirilməsində və
inkişaf etdirilməsində bu tip ccedilalışmaların muumlstəsna əhəmiyyəti vardır
Tələbələr Azərbaycan dilindən oumlyrəndikləri nəzəri biliyi təcruumlbəyə
tətbiq etmək imkanı da əldə edirlər
İmla
Tələbləri duumlzguumln yazmağa alışdırmaq uumlccediluumln imlalardan geniş
istifadə olunur İmla yazıların qarşısında duran vəzifələrdən biri də
tələbələrə duumlzguumln və savadlı yazı vərdişləri aşılamaqdır
İmla yazı uumlccediluumln aşağıdakı tələblər qoyulur
1 İmlanı luumlğət materialı rabitəli və rabitəsiz mətnlər uumlzrə
yazdırmaq lazımdır
2 İmla uumlccediluumln tələbələrin soumlz ehtiyatını əhatə edən və linqvistik
biliyinə uyğun mətn seccedililməlidir
3 Mətn həcmcə kiccedilik olmalıdır
4 İmla yazı uumlccediluumln əvvəlcə tələbəyə tanış olan sonra az tanış olan
daha sonra isə tanış olmayan materialdan istifadə edilməlidir
Muumləllim imlanı bir nəfərə loumlvhədə yerdə qalanlara isə dəftərində
yazdıra bilər İmla qurtardıqdan sonra loumlvhədə yazılmış cuumlmlələr və ya
mətn uumlzərində iş aparılır səhvlər duumlzəldilir Tələbələr isə oumlz səhvlərini
loumlvhədə duumlzəldilmiş mətn əsasında duumlzəldirlər Yaxud da tələbələr bir-
birilərinin yazılarını da yoxlaya bilərlər Bu cuumlr yoxlanılmış imlaları
muumləllim yenidən yoxlamalıdır
İmlanı maqnitofon vasitəsilə də yazdırmaq olar Mətn əvvəlcə
aydın diksiya ilə maqnitofon lentinə yazılır Maqnitofondan istifadə
zamanı tələbələr bir-birilərindən koumlccediluumlrə bilmirlər
İmla yazının bir noumlvuuml də əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasıdır
Əzbərlənmiş mətnin yazdırılması uumlccediluumln şeirlər kiccedilik həcmli nəsr par-
ccedilaları dialoqlar atalar soumlzləri lətifələr və s seccedililə bilər
Mətn əvvəlcə tələbələrə tapşırılır Onlar həmin mətni əzbərləyir-
lər Mətni tələbələrə muumləllim yox oumlzləri oumlzlərinə diktə edirlər Tələbə-
lər əzbərlənmiş mətnin yazdırılmasında yazılışı ilə deyilişi arasında
fərq olan soumlzlərin yazılışını tezliklə oumlyrənirlər
116 Elza İsmayılova
İfadə
Bu yazı noumlvuumlndə tələbələr oxuduqları mətni oumlz soumlzləri ilə məntiqi
ardıcıllıqla ifadə edirlər İfadə həm tələbələrin rabitəli nitqini inkişaf
etdirir həm də onların muumlstəqil duumlşuumlnməsində muumlhuumlm rol oynayır
Tələbələr oxunmuş sadə mətn uumlzrə ifadə yazırlar Seriya şəkillər
uumlzrə də ifadə yazdırmaq olar Bu zaman əvvəlcə şəkillər uumlzrə muuml-
sahibə aparılır sonra isə tələbələr bu muumlsahibə əsasında ifadə yazırlar
İfadə yazını aşağıdakı ardıcıllıqla aparmaq olar
1Kiccedilik bir mətn ya loumlvhəyə yazılır ya da proyektorla ekrana ve-
rilir
2Muumləllim mətni ifadəli oxuyur
3 Mətn uumlzərində iş aparılır yəni ccedilətin soumlz ifadə və cuumlmlələr
izah edilir
4 Mətnin məzmunu tələbələr tərəfindən nağıl edilir (Guumlcluuml
qruplarda nağıl etməyə ehtiyac qalmır)
5 Mətn ikinci dəfə oxunur
6 Plan əvəzinə mətnə aid suallar loumlvhəyə yazılır
7 Mətn loumlvhədən silinir (Suallar loumlvhədə qalır ki tələbələr istifa-
də etsinlər)
8 Tələbələr mətni yazmağa başlayırlar
İnşa
Yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı yaradıcı iş nuumlmunələrinə ndash
kiccedilik inşalara ekskursiyalardan alınan təəssuumlratları əks etdirən sərbəst
yazılara geniş yer verilirTələbələrin yazdıqları inşalar danışıq təcruuml-
bəsi uumlccediluumln bir vasitədir İnşa yazı vasitəsilə tələbələrin moumlvzunun məz-
mununu accedilmaq duumlzguumln yazı qaydalarını mənimsəmək vərdiş və ba-
carıqları yoxlanılır
İnşa yazmaq uumlccediluumln tələbələr dolğun luumlğət ehtiyatına malik olmalı
muumlstəqil cuumlmlə qurmalı suallara cavab verməyi bacarmalıdırlar İnşa
yazı zamanı tələbələrin muumlşahidələri onu əhatə edən həyat hadisələri
haqqında təəssuumlratları əsas tutulur
Ən ccedilox şəkil və sərbəst moumlvzular uumlzrə inşalardan istifadə edilir
Muumləllim inşa moumlvzularını əvvəlcədən duumlşuumlnməli tələbələrin anlaq sə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 117
117
viyyəsini nəzərə almalıdır Bu cuumlr inşaların yazılmasında tələbələrə
sərbəstlik verilməlidir
Tələbələrin muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyəti və məntiqi təfəkkuuml-
ruumlnuuml inkişaf etdirmək məqsədilə şəkil uumlzrə inşa yazılardan da istifadə
etmək olar Şəkil uumlzrə işin muumlvəffəqiyyəti nitq obyektinin məntiqi və
emosional dərk olunmasından təqdim edilən tablonu tələbələrin bir
rəsm əsəri kimi yox həyatın oumlzuuml kimi qəbul etməsindən ccedilox asılıdır
Ccedilalışmaq lazımdır ki tələbələr rəsm əsərində ifadə edilmiş fikri mə-
nanı duumlzguumln dərk etsinlər Əvvəlcə tələbələrlə şəkil uumlzrə soumlhbət apa-
rılır onların şəkil haqqında fikirləri muumlzakirə edilir Belə soumlhbətlərdən
sonra moumlvzu hissə-hissə tələbələrə danışdırılır məzmunca yığcam in-
şa yazılır
Şəkil uumlzrə inşa tələbələrin həm şifahi həm də yazılı nitqini inki-
şaf etdirir onlara sərbəst duumlşuumlnmə muumlhakimə yeritmə imkanları verir
tələbələri daha da fəallaşdırır
Film uumlzrə də inşa yazdırmaq olar Tələbələr muumləllim tərəfindən
əvvəlcədən seccedililmiş filmə baxır və film haqqında rəy yazırlar
Muumləllim tələbələrə belə bir tapşırıq da verə bilər
Aşağıdakı plan əsasında bu yaxınlarda goumlrduumlyuumlnuumlz film haqqın-
da danışın
Plan
1 Hansı filmə baxdınız
2 Filmdə nədən danışılır 3 Filmdə kim xoşunuza gəldi Niyə
4 Filmin hansı obrazını bəyənmədiniz
5 Hansı moumlvzuda film ccediləkmək istərdiniz
6 Baş rolda oynamaq istərdinizmi
Muumlsahibədən sonra muumləllim təklif edir ki danışıq soumlhbət və muuml-
zakirəni qısa şəkildə olsa da yazıya koumlccediluumlrsuumlnlər
Uumlmumiyyətlə şəkil və ya film uumlzrə inşalar yazdırmaqda məqsəd
hər hansı film obyekt hadisə haqqında tələbələrin muumlstəqil fikir yuuml-
ruumltmələrini muumlşahidə qabiliyyətlərini dil normalarına riayət edib-
etməmələrini yoxlamaqdır
Tələbələrin şəxsi həyat təcruumlbəsi ilə əlaqədar kiccedilik inşalar da
yazdırılır Ən yaxşı və muumlvəffəqiyyətsiz yazılmış inşaların hərəsindən
bir nuumlmunə proyektorla ekrana verilir Hər iki nuumlmunə uumlzərində iş
118 Elza İsmayılova
aparılır Muumləllim tələbələrə təklif edir ki bu yazılar haqqında oumlz fikir-
lərini bildirsinlər
İnşa yazıdan tez-tez istifadə edilməlidir Tələbənin bir neccedilə dəfə
inşa yazması bir əla inşadan daha yaxşıdır Tələbənin işlətdiyi hər bir
yeni soumlz muumlxtəlif ifadə və cuumlmlələr onun dil təcruumlbəsinin genişlənmə-
sinə və luumlğət ehtiyatının zənginləşməsinə gətirib ccedilıxarır
Bir soumlzlə ifadə və inşa yazılarla tələbələrin məntiqi təfəkkuumlruuml
muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyətləri nitqi inkişaf edir Tələbələrin muumls-
təqilliyi artır onların şifahi və yazılı nitqləri səlisləşir zənginləşir
Oxu dərslərinin təşkili və yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı dərs-
lərdə texniki təlim vasitələrindən istifadənin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr
O tələbələrin bilik və bacarıqlarını daha duumlzguumln istiqamətləndirir Bu
zaman tələbələrin dərsə maraq və fəallığı artır Dərs ccedilox canlı və ma-
raqlı keccedilir Ona goumlrə də dərsdə səmərəliliyi artırmaq uumlccediluumln hər bir
muumləllim texniki təlim vasitələrindən istifadə etməlidir Texniki təlim
vasitələrinin aşağıdakı noumlvlərindən istifadə etmək olar
1Vizual vəsait (ekran vasitələri) Diafilmlər diapozitivlər səssiz (lal)
filmlər və s belə vəsaitlərdir
2 Audiovizual vəsait (səs-ekran vasitələri) Bu qrupa tədris filmləri
sənədli filmlər televiziya verilişləri video-maqnitofon yazıları
daxildir
3 Akustik vəsait (səsli vəsaitlər) Bu qrupa isə qrammofon və maq-
nitofon yazıları radio verilişləri həmccedilinin universitetin radio
qovşağının verilişləri daxildir
Tələbələrin şifahi nitqini inkişaf etdirmək uumlccediluumln ən ccedilox istifadə olu-
nan texniki təlim vasitəsi maqnitofon yazılarıdır Əksər moumlvzuların
tədrisində maqnitofon yardımccedilı rolunu oynayır və muumləllimin koumlmə-
yinə ccedilatır Məsələn ldquoSayrdquo moumlvzusunun tədrisi zamanı maqnitofon
səsləndirilirMusiqili dəqiqələr başlayır
Kim sevirsə idmanı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Poladtək olar canı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
İdmanı sevirik biz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Bərkiyir bədənimiz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 119
119
Sonra tələbələrə mətnin ingiliscə tərcuumlməsi səsləndirilir ki şeirin məz-
munu ilə tanış olsunlar
ldquoSayrdquo moumlvzusunu bu yolla tədris etdikdə tələbələr həm dərsə diqqətlə
qulaq asır həm də saymağı tezliklə oumlyrənirlər
İngilisdillilərə Azərbaycan dilinin tədrisində maqnitofonla icra edi-
lən bir ccedilox ccedilalışmalardan istifadə olunur Nuumlmunə uumlccediluumln aşağıdakıları
nəzərdən keccedilirək
1 Qulaq asın və təkrar edin Listen and repeat
2 Əşya şəkilləri (kitab dəftər balıq avtobus xoruz və s) paylanır
Onların adı maqnitofonla azərbaycanca səsləndirilir Maqnitofona
qulaq asdıqdan sonra tələbələr həmin soumlzləri yenidən təkrar edirlər
3 Əvvəlcə mətnin qəhrəmanının (personajının) şəkli tələbələrə
paylanırTələbələr personajla tanış olurlar Sonra mətn hər iki dildə
səsləndirilir
Circus fat lady3
Circus Legrand the fat lady in acircus (Emma
legrand is not her real name) She is very famous
Many people come to the circus to see Emma
Emma weighs nearly 250 kilos and is only 28
years old she to eat a lot to stay fat her job is to
be fat
Sirkin koumlk xanımı
Emma Leqrand sirkin koumlk xanımıdır (Emma Leqrand onun əsl adı
deyil) O ccedilox məşhurdurCcedilox adam sirkə Emmanı goumlrmək uumlccediluumln gəlir
3 wwwcbaedubosabadoDECLINE20AN20INVITATIONpdf
Salam
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Axşamınız xeyir
Salam
Gecəniz xeyrə qalsın
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Bəli
Buyurun
XeyrYox
Sağ olun
120 Elza İsmayılova
Emmanın ccediləkisi 250 kiloqrama yaxın yaşı isə 28-dir O koumlk olmaq
uumlccediluumln ccedilox yeyirOnun işi koumlkəlməkdir
Tələbələr mətnlə tanış olduqdan sonra mətnə aid suallar
maqnitofonla səsləndirilir Tələbələr sualları dəftərlərinə qeyd edirlər
I Duumlzguumln cavabı seccedilin
1 Emma
(a) məşhurdur
(b) goumlzəldir
(c) ccedilirkindir
2Emmanın
(a) 100
(b) 28 yaşı var
(c) 5
3Emma
(a) sirkdə
(b) hamamda işləyir
(c) restoranda
4Emmanın ccediləkisi
(a) 500
(b) 250 kiloqramdır
(c) 3000
II Aşağıdakı suallara cavab verin Answer the following questions
Emma Leqrand kimdir
O arıqdırmı
Onun ccediləkisi nə qədərdir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Suallardan sonra maqnitofon dayandırılır Suallar ətrafında
muumlakirələr başlayır
Maqnitofonla icra edilən ccedilalışmalar tələbələrin mənimsəmə baca-
rığını və Azərbaycan dilinə olan marağını daha da artırır Hər bir muuml-
əllim ccedilalışmalıdır ki maqnitofon lentinə maraqlı ccedilalışmalar yazsın
Muumləllim radio və televiziya verilişlərindən proqram materialına
uyğun gələn parccedilaları da maqnitofon lentinə koumlccediluumlrə bilər
Maqnitofonun əhəmiyyəti bir də ondadır ki tələbələr Azərbaycan
dilində oumlz danışdıqlarını da eşidə bilirlər Hər hansı iki tələbənin oxu-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
116 Elza İsmayılova
İfadə
Bu yazı noumlvuumlndə tələbələr oxuduqları mətni oumlz soumlzləri ilə məntiqi
ardıcıllıqla ifadə edirlər İfadə həm tələbələrin rabitəli nitqini inkişaf
etdirir həm də onların muumlstəqil duumlşuumlnməsində muumlhuumlm rol oynayır
Tələbələr oxunmuş sadə mətn uumlzrə ifadə yazırlar Seriya şəkillər
uumlzrə də ifadə yazdırmaq olar Bu zaman əvvəlcə şəkillər uumlzrə muuml-
sahibə aparılır sonra isə tələbələr bu muumlsahibə əsasında ifadə yazırlar
İfadə yazını aşağıdakı ardıcıllıqla aparmaq olar
1Kiccedilik bir mətn ya loumlvhəyə yazılır ya da proyektorla ekrana ve-
rilir
2Muumləllim mətni ifadəli oxuyur
3 Mətn uumlzərində iş aparılır yəni ccedilətin soumlz ifadə və cuumlmlələr
izah edilir
4 Mətnin məzmunu tələbələr tərəfindən nağıl edilir (Guumlcluuml
qruplarda nağıl etməyə ehtiyac qalmır)
5 Mətn ikinci dəfə oxunur
6 Plan əvəzinə mətnə aid suallar loumlvhəyə yazılır
7 Mətn loumlvhədən silinir (Suallar loumlvhədə qalır ki tələbələr istifa-
də etsinlər)
8 Tələbələr mətni yazmağa başlayırlar
İnşa
Yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı yaradıcı iş nuumlmunələrinə ndash
kiccedilik inşalara ekskursiyalardan alınan təəssuumlratları əks etdirən sərbəst
yazılara geniş yer verilirTələbələrin yazdıqları inşalar danışıq təcruuml-
bəsi uumlccediluumln bir vasitədir İnşa yazı vasitəsilə tələbələrin moumlvzunun məz-
mununu accedilmaq duumlzguumln yazı qaydalarını mənimsəmək vərdiş və ba-
carıqları yoxlanılır
İnşa yazmaq uumlccediluumln tələbələr dolğun luumlğət ehtiyatına malik olmalı
muumlstəqil cuumlmlə qurmalı suallara cavab verməyi bacarmalıdırlar İnşa
yazı zamanı tələbələrin muumlşahidələri onu əhatə edən həyat hadisələri
haqqında təəssuumlratları əsas tutulur
Ən ccedilox şəkil və sərbəst moumlvzular uumlzrə inşalardan istifadə edilir
Muumləllim inşa moumlvzularını əvvəlcədən duumlşuumlnməli tələbələrin anlaq sə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 117
117
viyyəsini nəzərə almalıdır Bu cuumlr inşaların yazılmasında tələbələrə
sərbəstlik verilməlidir
Tələbələrin muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyəti və məntiqi təfəkkuuml-
ruumlnuuml inkişaf etdirmək məqsədilə şəkil uumlzrə inşa yazılardan da istifadə
etmək olar Şəkil uumlzrə işin muumlvəffəqiyyəti nitq obyektinin məntiqi və
emosional dərk olunmasından təqdim edilən tablonu tələbələrin bir
rəsm əsəri kimi yox həyatın oumlzuuml kimi qəbul etməsindən ccedilox asılıdır
Ccedilalışmaq lazımdır ki tələbələr rəsm əsərində ifadə edilmiş fikri mə-
nanı duumlzguumln dərk etsinlər Əvvəlcə tələbələrlə şəkil uumlzrə soumlhbət apa-
rılır onların şəkil haqqında fikirləri muumlzakirə edilir Belə soumlhbətlərdən
sonra moumlvzu hissə-hissə tələbələrə danışdırılır məzmunca yığcam in-
şa yazılır
Şəkil uumlzrə inşa tələbələrin həm şifahi həm də yazılı nitqini inki-
şaf etdirir onlara sərbəst duumlşuumlnmə muumlhakimə yeritmə imkanları verir
tələbələri daha da fəallaşdırır
Film uumlzrə də inşa yazdırmaq olar Tələbələr muumləllim tərəfindən
əvvəlcədən seccedililmiş filmə baxır və film haqqında rəy yazırlar
Muumləllim tələbələrə belə bir tapşırıq da verə bilər
Aşağıdakı plan əsasında bu yaxınlarda goumlrduumlyuumlnuumlz film haqqın-
da danışın
Plan
1 Hansı filmə baxdınız
2 Filmdə nədən danışılır 3 Filmdə kim xoşunuza gəldi Niyə
4 Filmin hansı obrazını bəyənmədiniz
5 Hansı moumlvzuda film ccediləkmək istərdiniz
6 Baş rolda oynamaq istərdinizmi
Muumlsahibədən sonra muumləllim təklif edir ki danışıq soumlhbət və muuml-
zakirəni qısa şəkildə olsa da yazıya koumlccediluumlrsuumlnlər
Uumlmumiyyətlə şəkil və ya film uumlzrə inşalar yazdırmaqda məqsəd
hər hansı film obyekt hadisə haqqında tələbələrin muumlstəqil fikir yuuml-
ruumltmələrini muumlşahidə qabiliyyətlərini dil normalarına riayət edib-
etməmələrini yoxlamaqdır
Tələbələrin şəxsi həyat təcruumlbəsi ilə əlaqədar kiccedilik inşalar da
yazdırılır Ən yaxşı və muumlvəffəqiyyətsiz yazılmış inşaların hərəsindən
bir nuumlmunə proyektorla ekrana verilir Hər iki nuumlmunə uumlzərində iş
118 Elza İsmayılova
aparılır Muumləllim tələbələrə təklif edir ki bu yazılar haqqında oumlz fikir-
lərini bildirsinlər
İnşa yazıdan tez-tez istifadə edilməlidir Tələbənin bir neccedilə dəfə
inşa yazması bir əla inşadan daha yaxşıdır Tələbənin işlətdiyi hər bir
yeni soumlz muumlxtəlif ifadə və cuumlmlələr onun dil təcruumlbəsinin genişlənmə-
sinə və luumlğət ehtiyatının zənginləşməsinə gətirib ccedilıxarır
Bir soumlzlə ifadə və inşa yazılarla tələbələrin məntiqi təfəkkuumlruuml
muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyətləri nitqi inkişaf edir Tələbələrin muumls-
təqilliyi artır onların şifahi və yazılı nitqləri səlisləşir zənginləşir
Oxu dərslərinin təşkili və yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı dərs-
lərdə texniki təlim vasitələrindən istifadənin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr
O tələbələrin bilik və bacarıqlarını daha duumlzguumln istiqamətləndirir Bu
zaman tələbələrin dərsə maraq və fəallığı artır Dərs ccedilox canlı və ma-
raqlı keccedilir Ona goumlrə də dərsdə səmərəliliyi artırmaq uumlccediluumln hər bir
muumləllim texniki təlim vasitələrindən istifadə etməlidir Texniki təlim
vasitələrinin aşağıdakı noumlvlərindən istifadə etmək olar
1Vizual vəsait (ekran vasitələri) Diafilmlər diapozitivlər səssiz (lal)
filmlər və s belə vəsaitlərdir
2 Audiovizual vəsait (səs-ekran vasitələri) Bu qrupa tədris filmləri
sənədli filmlər televiziya verilişləri video-maqnitofon yazıları
daxildir
3 Akustik vəsait (səsli vəsaitlər) Bu qrupa isə qrammofon və maq-
nitofon yazıları radio verilişləri həmccedilinin universitetin radio
qovşağının verilişləri daxildir
Tələbələrin şifahi nitqini inkişaf etdirmək uumlccediluumln ən ccedilox istifadə olu-
nan texniki təlim vasitəsi maqnitofon yazılarıdır Əksər moumlvzuların
tədrisində maqnitofon yardımccedilı rolunu oynayır və muumləllimin koumlmə-
yinə ccedilatır Məsələn ldquoSayrdquo moumlvzusunun tədrisi zamanı maqnitofon
səsləndirilirMusiqili dəqiqələr başlayır
Kim sevirsə idmanı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Poladtək olar canı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
İdmanı sevirik biz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Bərkiyir bədənimiz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 119
119
Sonra tələbələrə mətnin ingiliscə tərcuumlməsi səsləndirilir ki şeirin məz-
munu ilə tanış olsunlar
ldquoSayrdquo moumlvzusunu bu yolla tədris etdikdə tələbələr həm dərsə diqqətlə
qulaq asır həm də saymağı tezliklə oumlyrənirlər
İngilisdillilərə Azərbaycan dilinin tədrisində maqnitofonla icra edi-
lən bir ccedilox ccedilalışmalardan istifadə olunur Nuumlmunə uumlccediluumln aşağıdakıları
nəzərdən keccedilirək
1 Qulaq asın və təkrar edin Listen and repeat
2 Əşya şəkilləri (kitab dəftər balıq avtobus xoruz və s) paylanır
Onların adı maqnitofonla azərbaycanca səsləndirilir Maqnitofona
qulaq asdıqdan sonra tələbələr həmin soumlzləri yenidən təkrar edirlər
3 Əvvəlcə mətnin qəhrəmanının (personajının) şəkli tələbələrə
paylanırTələbələr personajla tanış olurlar Sonra mətn hər iki dildə
səsləndirilir
Circus fat lady3
Circus Legrand the fat lady in acircus (Emma
legrand is not her real name) She is very famous
Many people come to the circus to see Emma
Emma weighs nearly 250 kilos and is only 28
years old she to eat a lot to stay fat her job is to
be fat
Sirkin koumlk xanımı
Emma Leqrand sirkin koumlk xanımıdır (Emma Leqrand onun əsl adı
deyil) O ccedilox məşhurdurCcedilox adam sirkə Emmanı goumlrmək uumlccediluumln gəlir
3 wwwcbaedubosabadoDECLINE20AN20INVITATIONpdf
Salam
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Axşamınız xeyir
Salam
Gecəniz xeyrə qalsın
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Bəli
Buyurun
XeyrYox
Sağ olun
120 Elza İsmayılova
Emmanın ccediləkisi 250 kiloqrama yaxın yaşı isə 28-dir O koumlk olmaq
uumlccediluumln ccedilox yeyirOnun işi koumlkəlməkdir
Tələbələr mətnlə tanış olduqdan sonra mətnə aid suallar
maqnitofonla səsləndirilir Tələbələr sualları dəftərlərinə qeyd edirlər
I Duumlzguumln cavabı seccedilin
1 Emma
(a) məşhurdur
(b) goumlzəldir
(c) ccedilirkindir
2Emmanın
(a) 100
(b) 28 yaşı var
(c) 5
3Emma
(a) sirkdə
(b) hamamda işləyir
(c) restoranda
4Emmanın ccediləkisi
(a) 500
(b) 250 kiloqramdır
(c) 3000
II Aşağıdakı suallara cavab verin Answer the following questions
Emma Leqrand kimdir
O arıqdırmı
Onun ccediləkisi nə qədərdir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Suallardan sonra maqnitofon dayandırılır Suallar ətrafında
muumlakirələr başlayır
Maqnitofonla icra edilən ccedilalışmalar tələbələrin mənimsəmə baca-
rığını və Azərbaycan dilinə olan marağını daha da artırır Hər bir muuml-
əllim ccedilalışmalıdır ki maqnitofon lentinə maraqlı ccedilalışmalar yazsın
Muumləllim radio və televiziya verilişlərindən proqram materialına
uyğun gələn parccedilaları da maqnitofon lentinə koumlccediluumlrə bilər
Maqnitofonun əhəmiyyəti bir də ondadır ki tələbələr Azərbaycan
dilində oumlz danışdıqlarını da eşidə bilirlər Hər hansı iki tələbənin oxu-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 117
117
viyyəsini nəzərə almalıdır Bu cuumlr inşaların yazılmasında tələbələrə
sərbəstlik verilməlidir
Tələbələrin muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyəti və məntiqi təfəkkuuml-
ruumlnuuml inkişaf etdirmək məqsədilə şəkil uumlzrə inşa yazılardan da istifadə
etmək olar Şəkil uumlzrə işin muumlvəffəqiyyəti nitq obyektinin məntiqi və
emosional dərk olunmasından təqdim edilən tablonu tələbələrin bir
rəsm əsəri kimi yox həyatın oumlzuuml kimi qəbul etməsindən ccedilox asılıdır
Ccedilalışmaq lazımdır ki tələbələr rəsm əsərində ifadə edilmiş fikri mə-
nanı duumlzguumln dərk etsinlər Əvvəlcə tələbələrlə şəkil uumlzrə soumlhbət apa-
rılır onların şəkil haqqında fikirləri muumlzakirə edilir Belə soumlhbətlərdən
sonra moumlvzu hissə-hissə tələbələrə danışdırılır məzmunca yığcam in-
şa yazılır
Şəkil uumlzrə inşa tələbələrin həm şifahi həm də yazılı nitqini inki-
şaf etdirir onlara sərbəst duumlşuumlnmə muumlhakimə yeritmə imkanları verir
tələbələri daha da fəallaşdırır
Film uumlzrə də inşa yazdırmaq olar Tələbələr muumləllim tərəfindən
əvvəlcədən seccedililmiş filmə baxır və film haqqında rəy yazırlar
Muumləllim tələbələrə belə bir tapşırıq da verə bilər
Aşağıdakı plan əsasında bu yaxınlarda goumlrduumlyuumlnuumlz film haqqın-
da danışın
Plan
1 Hansı filmə baxdınız
2 Filmdə nədən danışılır 3 Filmdə kim xoşunuza gəldi Niyə
4 Filmin hansı obrazını bəyənmədiniz
5 Hansı moumlvzuda film ccediləkmək istərdiniz
6 Baş rolda oynamaq istərdinizmi
Muumlsahibədən sonra muumləllim təklif edir ki danışıq soumlhbət və muuml-
zakirəni qısa şəkildə olsa da yazıya koumlccediluumlrsuumlnlər
Uumlmumiyyətlə şəkil və ya film uumlzrə inşalar yazdırmaqda məqsəd
hər hansı film obyekt hadisə haqqında tələbələrin muumlstəqil fikir yuuml-
ruumltmələrini muumlşahidə qabiliyyətlərini dil normalarına riayət edib-
etməmələrini yoxlamaqdır
Tələbələrin şəxsi həyat təcruumlbəsi ilə əlaqədar kiccedilik inşalar da
yazdırılır Ən yaxşı və muumlvəffəqiyyətsiz yazılmış inşaların hərəsindən
bir nuumlmunə proyektorla ekrana verilir Hər iki nuumlmunə uumlzərində iş
118 Elza İsmayılova
aparılır Muumləllim tələbələrə təklif edir ki bu yazılar haqqında oumlz fikir-
lərini bildirsinlər
İnşa yazıdan tez-tez istifadə edilməlidir Tələbənin bir neccedilə dəfə
inşa yazması bir əla inşadan daha yaxşıdır Tələbənin işlətdiyi hər bir
yeni soumlz muumlxtəlif ifadə və cuumlmlələr onun dil təcruumlbəsinin genişlənmə-
sinə və luumlğət ehtiyatının zənginləşməsinə gətirib ccedilıxarır
Bir soumlzlə ifadə və inşa yazılarla tələbələrin məntiqi təfəkkuumlruuml
muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyətləri nitqi inkişaf edir Tələbələrin muumls-
təqilliyi artır onların şifahi və yazılı nitqləri səlisləşir zənginləşir
Oxu dərslərinin təşkili və yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı dərs-
lərdə texniki təlim vasitələrindən istifadənin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr
O tələbələrin bilik və bacarıqlarını daha duumlzguumln istiqamətləndirir Bu
zaman tələbələrin dərsə maraq və fəallığı artır Dərs ccedilox canlı və ma-
raqlı keccedilir Ona goumlrə də dərsdə səmərəliliyi artırmaq uumlccediluumln hər bir
muumləllim texniki təlim vasitələrindən istifadə etməlidir Texniki təlim
vasitələrinin aşağıdakı noumlvlərindən istifadə etmək olar
1Vizual vəsait (ekran vasitələri) Diafilmlər diapozitivlər səssiz (lal)
filmlər və s belə vəsaitlərdir
2 Audiovizual vəsait (səs-ekran vasitələri) Bu qrupa tədris filmləri
sənədli filmlər televiziya verilişləri video-maqnitofon yazıları
daxildir
3 Akustik vəsait (səsli vəsaitlər) Bu qrupa isə qrammofon və maq-
nitofon yazıları radio verilişləri həmccedilinin universitetin radio
qovşağının verilişləri daxildir
Tələbələrin şifahi nitqini inkişaf etdirmək uumlccediluumln ən ccedilox istifadə olu-
nan texniki təlim vasitəsi maqnitofon yazılarıdır Əksər moumlvzuların
tədrisində maqnitofon yardımccedilı rolunu oynayır və muumləllimin koumlmə-
yinə ccedilatır Məsələn ldquoSayrdquo moumlvzusunun tədrisi zamanı maqnitofon
səsləndirilirMusiqili dəqiqələr başlayır
Kim sevirsə idmanı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Poladtək olar canı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
İdmanı sevirik biz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Bərkiyir bədənimiz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 119
119
Sonra tələbələrə mətnin ingiliscə tərcuumlməsi səsləndirilir ki şeirin məz-
munu ilə tanış olsunlar
ldquoSayrdquo moumlvzusunu bu yolla tədris etdikdə tələbələr həm dərsə diqqətlə
qulaq asır həm də saymağı tezliklə oumlyrənirlər
İngilisdillilərə Azərbaycan dilinin tədrisində maqnitofonla icra edi-
lən bir ccedilox ccedilalışmalardan istifadə olunur Nuumlmunə uumlccediluumln aşağıdakıları
nəzərdən keccedilirək
1 Qulaq asın və təkrar edin Listen and repeat
2 Əşya şəkilləri (kitab dəftər balıq avtobus xoruz və s) paylanır
Onların adı maqnitofonla azərbaycanca səsləndirilir Maqnitofona
qulaq asdıqdan sonra tələbələr həmin soumlzləri yenidən təkrar edirlər
3 Əvvəlcə mətnin qəhrəmanının (personajının) şəkli tələbələrə
paylanırTələbələr personajla tanış olurlar Sonra mətn hər iki dildə
səsləndirilir
Circus fat lady3
Circus Legrand the fat lady in acircus (Emma
legrand is not her real name) She is very famous
Many people come to the circus to see Emma
Emma weighs nearly 250 kilos and is only 28
years old she to eat a lot to stay fat her job is to
be fat
Sirkin koumlk xanımı
Emma Leqrand sirkin koumlk xanımıdır (Emma Leqrand onun əsl adı
deyil) O ccedilox məşhurdurCcedilox adam sirkə Emmanı goumlrmək uumlccediluumln gəlir
3 wwwcbaedubosabadoDECLINE20AN20INVITATIONpdf
Salam
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Axşamınız xeyir
Salam
Gecəniz xeyrə qalsın
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Bəli
Buyurun
XeyrYox
Sağ olun
120 Elza İsmayılova
Emmanın ccediləkisi 250 kiloqrama yaxın yaşı isə 28-dir O koumlk olmaq
uumlccediluumln ccedilox yeyirOnun işi koumlkəlməkdir
Tələbələr mətnlə tanış olduqdan sonra mətnə aid suallar
maqnitofonla səsləndirilir Tələbələr sualları dəftərlərinə qeyd edirlər
I Duumlzguumln cavabı seccedilin
1 Emma
(a) məşhurdur
(b) goumlzəldir
(c) ccedilirkindir
2Emmanın
(a) 100
(b) 28 yaşı var
(c) 5
3Emma
(a) sirkdə
(b) hamamda işləyir
(c) restoranda
4Emmanın ccediləkisi
(a) 500
(b) 250 kiloqramdır
(c) 3000
II Aşağıdakı suallara cavab verin Answer the following questions
Emma Leqrand kimdir
O arıqdırmı
Onun ccediləkisi nə qədərdir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Suallardan sonra maqnitofon dayandırılır Suallar ətrafında
muumlakirələr başlayır
Maqnitofonla icra edilən ccedilalışmalar tələbələrin mənimsəmə baca-
rığını və Azərbaycan dilinə olan marağını daha da artırır Hər bir muuml-
əllim ccedilalışmalıdır ki maqnitofon lentinə maraqlı ccedilalışmalar yazsın
Muumləllim radio və televiziya verilişlərindən proqram materialına
uyğun gələn parccedilaları da maqnitofon lentinə koumlccediluumlrə bilər
Maqnitofonun əhəmiyyəti bir də ondadır ki tələbələr Azərbaycan
dilində oumlz danışdıqlarını da eşidə bilirlər Hər hansı iki tələbənin oxu-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
118 Elza İsmayılova
aparılır Muumləllim tələbələrə təklif edir ki bu yazılar haqqında oumlz fikir-
lərini bildirsinlər
İnşa yazıdan tez-tez istifadə edilməlidir Tələbənin bir neccedilə dəfə
inşa yazması bir əla inşadan daha yaxşıdır Tələbənin işlətdiyi hər bir
yeni soumlz muumlxtəlif ifadə və cuumlmlələr onun dil təcruumlbəsinin genişlənmə-
sinə və luumlğət ehtiyatının zənginləşməsinə gətirib ccedilıxarır
Bir soumlzlə ifadə və inşa yazılarla tələbələrin məntiqi təfəkkuumlruuml
muumlstəqil yaradıcılıq qabiliyyətləri nitqi inkişaf edir Tələbələrin muumls-
təqilliyi artır onların şifahi və yazılı nitqləri səlisləşir zənginləşir
Oxu dərslərinin təşkili və yazılı rabitəli nitqin inkişafı zamanı dərs-
lərdə texniki təlim vasitələrindən istifadənin əhəmiyyəti boumlyuumlkduumlr
O tələbələrin bilik və bacarıqlarını daha duumlzguumln istiqamətləndirir Bu
zaman tələbələrin dərsə maraq və fəallığı artır Dərs ccedilox canlı və ma-
raqlı keccedilir Ona goumlrə də dərsdə səmərəliliyi artırmaq uumlccediluumln hər bir
muumləllim texniki təlim vasitələrindən istifadə etməlidir Texniki təlim
vasitələrinin aşağıdakı noumlvlərindən istifadə etmək olar
1Vizual vəsait (ekran vasitələri) Diafilmlər diapozitivlər səssiz (lal)
filmlər və s belə vəsaitlərdir
2 Audiovizual vəsait (səs-ekran vasitələri) Bu qrupa tədris filmləri
sənədli filmlər televiziya verilişləri video-maqnitofon yazıları
daxildir
3 Akustik vəsait (səsli vəsaitlər) Bu qrupa isə qrammofon və maq-
nitofon yazıları radio verilişləri həmccedilinin universitetin radio
qovşağının verilişləri daxildir
Tələbələrin şifahi nitqini inkişaf etdirmək uumlccediluumln ən ccedilox istifadə olu-
nan texniki təlim vasitəsi maqnitofon yazılarıdır Əksər moumlvzuların
tədrisində maqnitofon yardımccedilı rolunu oynayır və muumləllimin koumlmə-
yinə ccedilatır Məsələn ldquoSayrdquo moumlvzusunun tədrisi zamanı maqnitofon
səsləndirilirMusiqili dəqiqələr başlayır
Kim sevirsə idmanı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Poladtək olar canı
(bir iki uumlccedil doumlrd)
İdmanı sevirik biz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Bərkiyir bədənimiz
(bir iki uumlccedil doumlrd)
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 119
119
Sonra tələbələrə mətnin ingiliscə tərcuumlməsi səsləndirilir ki şeirin məz-
munu ilə tanış olsunlar
ldquoSayrdquo moumlvzusunu bu yolla tədris etdikdə tələbələr həm dərsə diqqətlə
qulaq asır həm də saymağı tezliklə oumlyrənirlər
İngilisdillilərə Azərbaycan dilinin tədrisində maqnitofonla icra edi-
lən bir ccedilox ccedilalışmalardan istifadə olunur Nuumlmunə uumlccediluumln aşağıdakıları
nəzərdən keccedilirək
1 Qulaq asın və təkrar edin Listen and repeat
2 Əşya şəkilləri (kitab dəftər balıq avtobus xoruz və s) paylanır
Onların adı maqnitofonla azərbaycanca səsləndirilir Maqnitofona
qulaq asdıqdan sonra tələbələr həmin soumlzləri yenidən təkrar edirlər
3 Əvvəlcə mətnin qəhrəmanının (personajının) şəkli tələbələrə
paylanırTələbələr personajla tanış olurlar Sonra mətn hər iki dildə
səsləndirilir
Circus fat lady3
Circus Legrand the fat lady in acircus (Emma
legrand is not her real name) She is very famous
Many people come to the circus to see Emma
Emma weighs nearly 250 kilos and is only 28
years old she to eat a lot to stay fat her job is to
be fat
Sirkin koumlk xanımı
Emma Leqrand sirkin koumlk xanımıdır (Emma Leqrand onun əsl adı
deyil) O ccedilox məşhurdurCcedilox adam sirkə Emmanı goumlrmək uumlccediluumln gəlir
3 wwwcbaedubosabadoDECLINE20AN20INVITATIONpdf
Salam
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Axşamınız xeyir
Salam
Gecəniz xeyrə qalsın
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Bəli
Buyurun
XeyrYox
Sağ olun
120 Elza İsmayılova
Emmanın ccediləkisi 250 kiloqrama yaxın yaşı isə 28-dir O koumlk olmaq
uumlccediluumln ccedilox yeyirOnun işi koumlkəlməkdir
Tələbələr mətnlə tanış olduqdan sonra mətnə aid suallar
maqnitofonla səsləndirilir Tələbələr sualları dəftərlərinə qeyd edirlər
I Duumlzguumln cavabı seccedilin
1 Emma
(a) məşhurdur
(b) goumlzəldir
(c) ccedilirkindir
2Emmanın
(a) 100
(b) 28 yaşı var
(c) 5
3Emma
(a) sirkdə
(b) hamamda işləyir
(c) restoranda
4Emmanın ccediləkisi
(a) 500
(b) 250 kiloqramdır
(c) 3000
II Aşağıdakı suallara cavab verin Answer the following questions
Emma Leqrand kimdir
O arıqdırmı
Onun ccediləkisi nə qədərdir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Suallardan sonra maqnitofon dayandırılır Suallar ətrafında
muumlakirələr başlayır
Maqnitofonla icra edilən ccedilalışmalar tələbələrin mənimsəmə baca-
rığını və Azərbaycan dilinə olan marağını daha da artırır Hər bir muuml-
əllim ccedilalışmalıdır ki maqnitofon lentinə maraqlı ccedilalışmalar yazsın
Muumləllim radio və televiziya verilişlərindən proqram materialına
uyğun gələn parccedilaları da maqnitofon lentinə koumlccediluumlrə bilər
Maqnitofonun əhəmiyyəti bir də ondadır ki tələbələr Azərbaycan
dilində oumlz danışdıqlarını da eşidə bilirlər Hər hansı iki tələbənin oxu-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 119
119
Sonra tələbələrə mətnin ingiliscə tərcuumlməsi səsləndirilir ki şeirin məz-
munu ilə tanış olsunlar
ldquoSayrdquo moumlvzusunu bu yolla tədris etdikdə tələbələr həm dərsə diqqətlə
qulaq asır həm də saymağı tezliklə oumlyrənirlər
İngilisdillilərə Azərbaycan dilinin tədrisində maqnitofonla icra edi-
lən bir ccedilox ccedilalışmalardan istifadə olunur Nuumlmunə uumlccediluumln aşağıdakıları
nəzərdən keccedilirək
1 Qulaq asın və təkrar edin Listen and repeat
2 Əşya şəkilləri (kitab dəftər balıq avtobus xoruz və s) paylanır
Onların adı maqnitofonla azərbaycanca səsləndirilir Maqnitofona
qulaq asdıqdan sonra tələbələr həmin soumlzləri yenidən təkrar edirlər
3 Əvvəlcə mətnin qəhrəmanının (personajının) şəkli tələbələrə
paylanırTələbələr personajla tanış olurlar Sonra mətn hər iki dildə
səsləndirilir
Circus fat lady3
Circus Legrand the fat lady in acircus (Emma
legrand is not her real name) She is very famous
Many people come to the circus to see Emma
Emma weighs nearly 250 kilos and is only 28
years old she to eat a lot to stay fat her job is to
be fat
Sirkin koumlk xanımı
Emma Leqrand sirkin koumlk xanımıdır (Emma Leqrand onun əsl adı
deyil) O ccedilox məşhurdurCcedilox adam sirkə Emmanı goumlrmək uumlccediluumln gəlir
3 wwwcbaedubosabadoDECLINE20AN20INVITATIONpdf
Salam
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Axşamınız xeyir
Salam
Gecəniz xeyrə qalsın
Sabahınız xeyir
Salamat qalın
Bəli
Buyurun
XeyrYox
Sağ olun
120 Elza İsmayılova
Emmanın ccediləkisi 250 kiloqrama yaxın yaşı isə 28-dir O koumlk olmaq
uumlccediluumln ccedilox yeyirOnun işi koumlkəlməkdir
Tələbələr mətnlə tanış olduqdan sonra mətnə aid suallar
maqnitofonla səsləndirilir Tələbələr sualları dəftərlərinə qeyd edirlər
I Duumlzguumln cavabı seccedilin
1 Emma
(a) məşhurdur
(b) goumlzəldir
(c) ccedilirkindir
2Emmanın
(a) 100
(b) 28 yaşı var
(c) 5
3Emma
(a) sirkdə
(b) hamamda işləyir
(c) restoranda
4Emmanın ccediləkisi
(a) 500
(b) 250 kiloqramdır
(c) 3000
II Aşağıdakı suallara cavab verin Answer the following questions
Emma Leqrand kimdir
O arıqdırmı
Onun ccediləkisi nə qədərdir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Suallardan sonra maqnitofon dayandırılır Suallar ətrafında
muumlakirələr başlayır
Maqnitofonla icra edilən ccedilalışmalar tələbələrin mənimsəmə baca-
rığını və Azərbaycan dilinə olan marağını daha da artırır Hər bir muuml-
əllim ccedilalışmalıdır ki maqnitofon lentinə maraqlı ccedilalışmalar yazsın
Muumləllim radio və televiziya verilişlərindən proqram materialına
uyğun gələn parccedilaları da maqnitofon lentinə koumlccediluumlrə bilər
Maqnitofonun əhəmiyyəti bir də ondadır ki tələbələr Azərbaycan
dilində oumlz danışdıqlarını da eşidə bilirlər Hər hansı iki tələbənin oxu-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
120 Elza İsmayılova
Emmanın ccediləkisi 250 kiloqrama yaxın yaşı isə 28-dir O koumlk olmaq
uumlccediluumln ccedilox yeyirOnun işi koumlkəlməkdir
Tələbələr mətnlə tanış olduqdan sonra mətnə aid suallar
maqnitofonla səsləndirilir Tələbələr sualları dəftərlərinə qeyd edirlər
I Duumlzguumln cavabı seccedilin
1 Emma
(a) məşhurdur
(b) goumlzəldir
(c) ccedilirkindir
2Emmanın
(a) 100
(b) 28 yaşı var
(c) 5
3Emma
(a) sirkdə
(b) hamamda işləyir
(c) restoranda
4Emmanın ccediləkisi
(a) 500
(b) 250 kiloqramdır
(c) 3000
II Aşağıdakı suallara cavab verin Answer the following questions
Emma Leqrand kimdir
O arıqdırmı
Onun ccediləkisi nə qədərdir
Onun neccedilə yaşı var
O harada işləyir
Suallardan sonra maqnitofon dayandırılır Suallar ətrafında
muumlakirələr başlayır
Maqnitofonla icra edilən ccedilalışmalar tələbələrin mənimsəmə baca-
rığını və Azərbaycan dilinə olan marağını daha da artırır Hər bir muuml-
əllim ccedilalışmalıdır ki maqnitofon lentinə maraqlı ccedilalışmalar yazsın
Muumləllim radio və televiziya verilişlərindən proqram materialına
uyğun gələn parccedilaları da maqnitofon lentinə koumlccediluumlrə bilər
Maqnitofonun əhəmiyyəti bir də ondadır ki tələbələr Azərbaycan
dilində oumlz danışdıqlarını da eşidə bilirlər Hər hansı iki tələbənin oxu-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 121
121
duğu şeiri hazırladığı dialoqları tələbələrin muumlzakirə və soumlhbətlərini
də maqnitofon lentinə koumlccediluumlruumlb tələbələrin muumlzakirəsinə vermək olar
Bu zaman tələbələr bəzı səslərin tələffuumlzuuml zamanı yol verdikləri
səhvlərini eşidir onların aradan qaldırılması uumlccediluumln səylə ccedilalışırlar
Təlim prosesində ekran boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Muumləllim bu
məqsədlə diafilmlərdən epifilmlərdən kinofilmlərdən diaproyektor-
lardan proyektorlardan kinoaparatlardan televiziyadan və s istifadə
edə bilər
Dərslərdə proyektordan istifadə səmərəli nəticə verə bilər Proyek-
torda yazı taxtasına hazır material salınır Proyektorun əhəmiyyəti
ondadır ki muumləllim evdə lazım olan kodopozitivlə materiallar hazır-
laya və dərs prosesində ekranda goumlstərə bilər O muumlxtəlif kitab və jur-
nallarda verilmiş sxem və cədvəlləri proyektorla ekranda verə bilər
1 Cədvəli oxuyun Read the table
Present alıram alırsan
Past aldım almışıq
Future alacağam alarıq
2 Şəxs əvəzliklərinin youmlnluumlk halını oumlyrənin Learn the dative case of
personal pronouns
Adlıq
hal
kim
nə
mən sən o biz siz onlar
Youmlnluumlk
hal
kimə
nəyə
mənə sənə ona bizə sizə onlara
3 Cuumlmlələr duumlzəldin Make up sentences
Arzu
kitab
qəzet
jurnal
məktub
oxuyur
Ccedilətin moumlvzuların tədrisində proyektordan istifadə muumlhuumlm əhəmiyyət
kəsb edir ldquoXəzər Universitetirdquo mətnini keccedilərkən mətndəki yeni və
ccedilətin soumlzlərin geniş və aydın şərhi proyektorla ekrana verilir Tələbələr
mətndəki ccedilətin soumlzlərin mənası ilə tanış olurlar Bundan sonra onlar
mətni oxumaqda ccedilətinlik ccediləkmirlər
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
122 Elza İsmayılova
Model cuumlmlələri də proyektorla ekrana vermək olar Bu cuumlmlələr
dərsin maraqlı keccedilməsinə səbəb olur Tələbələr verilmiş model əsasın-
da soumlz və ifadələr duumlzəldirlər Model cuumlmlələr tələbələrin şifahi nitqini
inkişaf etdirir Model cuumlmlələrə aid tapşırıqlar proyektorla ekranda
canlandırılır
1 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz adamlara ad verin Give the people in the
picture names
Model Onun adı Melisadır
(khazarorg)
2 Aşağıda verilmiş suallara cavab yazın Write full answers to the
following question
ndash Bu anadır ndash Bəli bu anadır ndash Bəli
ndash Bu atadır ___________________
ndash Bu bacıdır __________________
ndash Bu nənədir ___________________
ndash Bu Nigardır __________________
3 Yazın Write
Model ndash Selin nə yeyir
ndash Selin alma yeyir
ndash Nuray nə yeyir (uumlzuumlm)
ndash Aydan nə yeyir (ccediloumlrək)
İngilis dilində azhecalı soumlzlərdə vurğu əsasən ilk hecanın uumlzərinə
duumlşuumlr Ona goumlrə də əcnəbilər vurğunu soumlzlərin ilk hecanın uumlzərinə
salaraq Azərbaycan soumlzlərini səhv tələffuumlz edirlər Azərbaycan dilində
elə soumlzlər də var ki vurğunun yerini dəyişdikdə soumlzuumln mənası dəyişir
Əcnəbilər Azərbaycan dilində olan bu cuumlr soumlzlərin vurğusunu yerində
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 123
123
deyə bilmirlər Buna goumlrə də muumlvafiq soumlzlər yazılıb hazırlanır və onla-
rın vurğusu qırmızı rənglə işarə edilir Sonra hazır material proyektorla
loumlvhədə goumlstərilir Məsələn
almaacute (apple) a`lma (don`t buy)
alı`n (forehead) a`lın (buy)
gəli`n (daughter-in law bride fianceacute) gə`lin (come)
Tələbələrlə bu cuumlr işlədikdə vurğunun yerini dəqiq yadda saxlaya
bilirlər
Texniki vasitələrlə də tələbələrin vurğu ilə bağlı noumlqsanlarını tez-
liklə aradan qaldırımaq olar Şuumlbhəsiz ki bu vurğu dəyişikliyinin
əsasında duran qrammatik qaydanı da yada sala bilər (isim və felhellip)
Dərslərdə epidiaskopdan istifadənin də muumlsbət nəticəsi olur
ldquoAilərdquo moumlvzusunu tədris edərkən ailə uumlzvlərini əks etdirən şəkillər
epidiaskop vasitəsilə ekranda canlandırılır
Tələbələr ailə uumlzvlərinin adlarını oumlyrənirlər
baba grandfather bacı sister
nənə grandmother qardaş brother
ata father qız daughter
ana mother oğul son
Sonra tələbələr bu soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər Hər bir tələbənin
ailə uumlzvlərinin işi sənəti barədə soumlhbət aparıla bilər Bu moumlvzunun
əhatəli mənimsənilməsinə Azərbaycan dilinə aid muumlxtəlif soumlzlərin
fəal nitqə daxil olmasına koumlmək edir
ldquoƏrzaq məhsullarırdquo moumlvzusunu da epidiaskop vasitsilə tədris et-
mək olar Bu zaman ərzaq məhsullarının şəkli ekrana verilir onların
adları oumlyrədilir
Tələbələrdə nitq vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə texniki
təlim vasitələrindən biri olan diafilmlərin tətbiqi yaxşı nəticə verir
Diafilmdə material ekranda canlandırılır Diafilmdən istifadə tələbələri
kinofilmdən istifadəyə hazırlayırOndan ən ccedilox təmsil və nağıllarda
istifadə etmək olar Bu zaman tələbələr əsərin qəhrəmanlarını ndash perso-
najlarını oumlz goumlzləri ilə goumlruumlrlər Onların bu personajlar haqqında olan
təsəvvuumlruuml genişlənir Əgər goumlstərilən material uzun olarsa muumləllim
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
124 Elza İsmayılova
diafilmin ayrı-ayrı kadrlarını ekranda saxlayıb şəkil əsasında tələbə-
lərlə sorğu apara bilər Misal uumlccediluumln ldquoQırmızı papaqrdquo ldquoQızıl balıqrdquo
ldquoİki dostrdquo və s moumlvzularının tədrisi zamanı bu uumlsuldan istifadə muuml-
huumlm əhəmiyyət kəsb edir Tələbələr belə mətnləri həvəslə danışırlar
Model ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmlə tədrisi
ldquoİki dostrdquo mətninin diafilmi goumlstərilir Ekranda aşağıdakı kadr
saxlanılır
Muumləllim kadra aid sorğu aparır
1 Şəkildə nədən danışılır
2 Siz şəkildə neccedilə uşaq goumlruumlrsuumlnuumlz
3 Şəkildə goumlrduumlyuumlnuumlz heyvanın adı nədir
4 Uşaqlar ayını goumlrcək nə etdilər
5 Ayı nə uumlccediluumln yerdə uzanmış uşağı iyləyir
(httpwwwlearnamericanenglishonlinecom)
Sonra tələbələrə təklif etmək olar ki diafilmin məzmununu nağıl
etsinlər
ldquoEv heyvanlarırdquo diafilmində tələbələr ev heyvanlarının adlarını
oumlyrənirlər Oumlyrəndikləri soumlzləri cuumlmlələrdə işlədirlər
Dərslərdə tədris diafilmlərdən istifadə olunarsa dərs ccedilox canlı ke-
ccedilər Bunun uumlccediluumln tədris diafilmləri ccediləkilməlidir Bu əcnəbilərin Azər-
baycan dilində sərbəst danışmalarına koumlmək edər
Ən yeni texnika vasitələri ndash kino kompuumlter radio və televiziya
dərsdə geniş tətbiq edilməlidir
Texnika vasitələri iccedilərisində kompuumlter muumlhuumlm yer tutur Heccedil bir
texniki vasitə oumlz didaktik imkanları ilə kom-
puumlterlə muumlqayisə edilə bilməz Xarici dillərin
oumlyrədilməsində kompuumlterin rolu xuumlsusi bir
tədqiqat moumlvzusudur
Televiziyanın rdquoAzərbaycan dilinin təd-
risirdquo nə xidmət edən verilişlərindən istifadə
etmək olar Yaxud da auditoriyada olan dis-
kussiyaları kameralara ccediləkdirmək sonra o moumlvzuya yenidən qayıtmaq
olar
Videoyazıdan istifadə qısa zaman sərf etməklə ccedilevik operativ işlə-
məyə imkan verirVideoyazının əhəmiyyəti ondadır ki tələbələr ccedilə-
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 125
125
kilmiş materiala istədikləri qədər baxa bilərlər Əgər qrup materialı
ikinci dəfə goumlruumlrsə onlar tanış moumlvzunu boumlyuumlk məmnuniyyətlə muuml-
zakirə edəcəklər Bəzən tələbələr oumlzlərini videoda goumlrməyi və eşitməyi
ccedilox xoşlayırlar Oumlzlərinin Azərbaycan dilində danışıqlarına qıymət
verirlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin tədrisi uumlccediluumln telekurslar accedilmaq vax-
tı gəlib ccedilatmışdır Əgər belə telekurslar accedilılarsa muumləllimin işi asanla-
şar Qrup muumləllimi bu kurslar zamanı goumlstərilən materialları və yaxud
hissələri goumltuumlruumlb danışıq praktikasına material kimi verə bilər
Məsələn Əgər telekurs vasitəsilə ldquoSayrdquo moumlvzusu tədris edilərsə qrup
muumləllimi tələbələrə aşağıdakı kimi suallar verə bilər
Qrupda neccedilə tələbə var
Tələbələrdən neccediləsi oğlan neccediləsi qızdır
Otağın neccedilə pəncərəsi var
Otaqda neccedilə stol var
Qrupda neccedilə muumləllim var
Stolun uumlstuumlndə neccedilə kitab var
Fərid neccedilənci sırada oturur
Doumlvlət televiziyasının ingilis fransız dillərini oumlyrətmək uumlccediluumln xuuml-
susi proqramları var Ancaq təəssuumlflər olsun ki əcnəbilərə Azərbay-
can dilinin oumlyrədilməsi uumlccediluumln belə bir proqram hazırlanmayıb Belə
proqramlara muumləllimlərin ccedilox ehtiyacı var Televiziyada əcnəbilər
uumlccediluumln ldquoAzərbaycan dilirdquo verlişi nuumlmayiş etdirilməlidirOnlar uumlccediluumln
tədris filmləri goumlstərilməlidirƏcnəbilər belə verilişlərə baxarlarsa
təkcə Azərbaycan dilini yox Azərbaycan mədəniyyətinin muumləyyən
xuumlsusiyyətlərini də goumlrər və ondan diskussiya materialı kimi istifadə
edə bilərlər
Əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində filmlərin yeri
ayrıcadır Kinofilmlərdə əks etdirilən əhvalatlar tələbələrdə muumlstəqil
fikir yuumlruumltmək təəssuumlratları başqalarına soumlyləmək ehtiyacı doğurur
Kinofilmdən istifadə zamanı dərs əyaniləşir maraqlı muumlbahisələr
başlanır muumlxtəlif fikirlər soumlylənirTələbələr filmə baxdıqda duumlzguumln
tələffuumlz qaydalarını dilin qrammatik quruluşunu oumlyrənir onların luumlğət
ehtiyatı artır Eyni zamanda Azərbaycan adət-ənənələri mədəniyyəti
Azərbaycanın mentaliteti ilə yaxından tanış olurlar
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
126 Elza İsmayılova
Hər hansı bir filmin kasetini gətirib televiziya vasitəsilə goumlstərmək
də olar Film qısa olmalıdır Əgər uzun olarsa tələbələr yorular fikri
yayına bilər Tələbələrin yaşına marağına Azərbaycan dilini bilmək
səviyyəsinə uyğun soumlzlər seccedililməlidir Film goumlstərilən zaman tələbələr
qeydlər goumltuumlrməlidirlər Muumləllim filmi həm səsli həm də səssiz
goumlstərə bilərMuumləllim ldquoAzərbaycanrdquo ldquoBakırdquo ldquoSəməd Vurğunrdquo və s
mətnləri tədris edərkən filmlərdən istifadə edə bilər Tutaq ki ldquoBakırdquo
mətni ilə bağlı film goumlstərilir Filmə baxdıqdan sonra tələbələrə suallar
verilir Məsələn
I cərgə II cərgə
Bakıya neccedilənci səfərinizdir
Bakının hansı tarıxi
yerlərində olmusunuz
Bakı xoşunuza gəlirmi
Bakıya nə məqsədlə
gəlibsiniz
Sorğudan sonra muumləllim filmin uumlmumi moumlvzusu ətrafında muumlza-
kirə aparır Muumlzakirədən sonra filmi bir də goumlstərmək olar Yaxud da
başqa vaxtda yenidən filmə baxıla bilər
Sadə danışıq dilini əcnəbilərə mənimsətmək uumlccediluumln Azərbaycan te-
leviziyası vasitəsilə uşaqlar uumlccediluumln verilən maraqlı cizgi filmlərinin din-
lənilib muumlzakirə edilməsinə geniş yer vermək lazımdır ldquoTıq-tıq xa-
nımrdquo ldquoAyı və şirrdquo ldquoQarğa və tuumllkuumlrdquo ldquoTuumllkuuml və durnardquo ldquoİki dostrdquo
və s adlı cizgi filmlərini videokasetə koumlccediluumlruumlb auditoriyada televiziya
vasitəsilə goumlstərmək olar Bu tələbələrdə Azərbaycan dilini oumlyrən-
məyə marağı daha da artırır onları bu dildə oumlz fikir və duumlşuumlncələrini
ifadə etməyə hazırlayır
Az vaxtda əcnəbilərə Azərbaycan dilinin oumlyrədilməsində tədris
filmlərinin kinofilmlərin cizgi filmlərinin boumlyuumlk əhəmiyyəti var
Filmlərdən istifadə etdikdə tələbələr filmdə əks etdirilən əhvalatlar
haqqında muumlstəqil fikir yuumlruumldə bilirlər Bu zaman muumləllimin dərsi
əyaniləşir Dərs ccedilox maraqlı keccedilirTələbələr goumlruumlr və tanış olurlar
Radio dinləmək televiziya və kinofilmlərə baxmaqla onlar yeni soumlzlər
oumlyrənirlərTexniki vasitələrdən səmərəli istifadə olunması nəticəsində
ingilisdillilər Azərbaycan dilində daha sərbəst danışa bilirlər
Dərslərdə texniki təlim vasitələrindən istifadə etməyin muumlstəsna
əhəmiyyəti var
ndash Bu muumləllimlərin də tələbələrin də işini xeyli yuumlnguumllləşdirir
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli 127
127
ndash Bu zaman vaxta qənaət edilir
ndash Oumlyrənilən daha yaxşı yadda qalır
ndash Tələbələr oumlzlərini sərbəst hiss edirlər
ndash Dərs kollektiv şəraitdə keccedilir
Dərslərdə flash-oyunlardan istifadə də maraq doğurur Bu zaman
muumlxtəlif noumlv işlərdən labirintlər mətn uumlzrə suallara cavab cizgi
filmləri fraqmentləri ilə işləmə testləşdirmə məntiqi məsələlər və s
istifadə olunur
Bir soumlzlə İnformasiya-Komunikasiya Texnologiyalarından (İKT)
istifadə zamanı dərs yuumlksək estetik və emosional bir səviyyədə keccedilir
əyanilik təmin edilir İKT-nin tətbiqi ilə tələbələr dərslərdə muumlstəqil
işləyir və tədqiqat işləri aparırlar Hazırda tətbiq olunan interaktiv
təlim uumlsullarının bir ccediloxunda muumləllim elektron bazadan istifadə edir
Bu isə oumlz noumlvbəsində bir dərsdə tələbələrlə goumlruumllən işin həcmini bir
neccedilə dəfə artırır
ƏDƏBİYYAT 1 Bayramov İ Rus məktəblərində Azərbaycan dili uumlzrə nitq inkişafı
metodikası ndash B Maarif 1988
2 İsaxanlı H İsmayılova E Nəsirova F The Azerbaijani language ndash
Azərbaycan dili ndash B Xəzər Universitəsi 1997
3 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi I hissə ndash B Maarif 1976
4 Əfəndizadə Ə Əhmədov N Kəlbəliyev Ə Vahidov S Orta məktəbdə
Azərbaycan dilinin tədrisi II hissə ndash B Maarif 1977
5 MDobson Julia Effective techniques for English conversation groups
published USIA reprinting 1992
6 Curry Dean Easy does it ndash Pie de İmprentaWashington US 1976
7 Marianne Celce-Murcia Lois Mclntosh Editors Teaching English as a
second or foreign language ndash 1979
8 Красильникова НБ Меленьтева ТИ Морозова ЕИ Потапова
ГБ Learing to read Russian Russky Yazuk Publishers Moskow 1988
Məqalədə İnternet materiallarından da istifadə edilmişdir
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students
128 Elza İsmayılova
Summary
ORGANIZING THE READING LESSONS AND DEVELOPING THE
INTEGRATIVE COMMUNICATION DURING TEACHING THE
AZERBAIJANI LANGUAGE FOR FOREIGN STUDENTS
Elza Ismailova
Khazar University
Today the Republic of Azerbaijan is an independent state They make
exchange of experience with the citizens of foreign countries and establish
friendly and fraternal relationships Foreigners need to learn the azerbaijan
language and communicate directly The foreigners should learn the
azerbaijani language not a theoretical point of view but from a practical
point They have a less time to learn the language as a living spoken
language
The article deals with the enrichment of vocabulary fund the foundation of
practical speaking skills the development of coherent speech of foreign
students like replying to questions translation to bend deformations over
the texts also to develop studentsrsquo listening comprehension speaking and
reading skills the organization of reading classes telling of texts and the
importance of reading classes to students