Crise financeira e fracaso das respostas do G-20. Os ... fileTempo exterior nº 19, Vol. X (I), 2009. Páxs 183-203 Tempo Exterior / 19 (segunda etapa) - xullo/decembro 2009 183 Crise

$Page 1: Crise financeira e fracaso das respostas do G-20. Os ... fileTempo exterior nº 19, Vol. X (I), 2009. Páxs 183-203 Tempo Exterior / 19 (segunda etapa) - xullo/decembro 2009 183 Crise$
Tempo exterior nº 19, Vol. X (I), 2009. Páxs 183-203

Tempo Exterior / 19 (segunda etapa) - xullo/decembro 2009 183

Crise financeira e fracaso das respostas do G-20. Os intentos de prolongar un modelo insostibleXavier Vence

Unha crise complexa e profunda

Desde mediados de 2007, a economía estadounidense entrou oficialmente en crise e, con ela, o resto da economía mundial. Tamén a española e a galega. Existe xa un amplo consenso en admitir que estamos diante dunha crise de grande enver-gadura; algúns destacados representantes da elite económica non teñen empacho en cualificala mesmo como a máis importante do último século, comparable ou mesmo máis grave que a de 1929 ou a dos anos 1970. Sen tratar de competir en calificativos para darlle máis dramatismo pode dicirse que a crise actual é unha crise complexa e profunda.

Fronte a visión simplista, parcial ou mesmo anecdótica que tratan de trans-mitir os apoloxetas neoliberais, onde a miúdo a crise se despacha como o resultado dos desmáns duns cuantos avarentos especuladores que se saltaron as regras do xogo poñendo en perigo un sistema que, de non ser por eles, funcionaría á perfección, fronte a eles, digo, cómpre afirmar que a crise é complexa, porque afecta a múltiples dimensións ao mesmo tempo; e é profunda porque son as propias regras de xogo as que están en causa.

É complexa porque involucra diferentes dimensións da vida económico-financeira, de xeito que parece que estamos diante de varias crises simultáneas; se-gundo poñamos o acento nun ou outro eido podemos falar dunha crise financeira e unha crise da economía real (recesión); máis aínda, tan pronto rascamos un pouco podemos distinguir tamén a existencia simultánea dunha crise hipotecaria, unha cri-se bancaria, unha crise do crédito, unha crise monetaria, unha crise do sistema de regulación dos mercados e das empresas, crise das materias primas e do modelo enerxético. Tamén é unha crise do modelo de globalización característico das últi-mas décadas.

Todas elas teñen unha raíz específica e unha dinámica singular, razón pola que os diagnósticos son a miúdo dispares. Dependendo do momento concreto e do lugar pode resultar máis importante unha ou outra. Por iso algúns din, por exemplo, que a crise é financeira nos EUA en tanto que no Estado español é unha crise real/inmobiliaria. Aparentemente hai algo de verdade niso, pero esa é unha visión curta e miope da complexidade real. En realidade, a crise en EUA tamén é inmobiliaria e cunha recesión na chamada economía real; e no caso español, aínda que a banca non

Tempo Exterior / 19 (segunda etapa) - xullo/decembro 2009184

Crise financeira e fracaso das respostas do G-20. Os intentos de prolongar un modelo insostible / Xavier Vence

tivese exactamente as mesmas prácticas que en EUA, si está absolutamente pillada no financiamento inmobiliario, ten problemas de refinanciamento e os mercados fi-nanceiros viven en tempo real as turbulencias globais.

Polo tanto, todas as crises parciais citadas están profundamente entrelazadas e sen dar conta desa interconexión os diagnósticos nunca serán completos. A crise financeira ten o seu epicentro en EUA pero non ten cancelas, é global e envolve os sis-temas financeiros de todos os países, cuns patróns de funcionamento que son, grosso modo, semellantes (normas Basilea II), aínda que existen matices e particularidades. Existen diferentes modelos de capitalismo no mundo contemporáneo, con diferencias notables nas relacións laborais, no papel do sector público ou nas especializacións produtivas pero si algo está globalizado e homoxeneizado iso é sistema financeiro.

Obviamente, as diferencias de diagnóstico derivan non só desa complexidade real senón tamén das diferencias metodolóxicas e de focaxe, que gardan, obviamente, grande relación cos a priori ideolóxicos dos autores. Por idéntica razón tamén difiren as propostas de medidas a tomar e as alternativas.

Trátase dunha crise profunda porque pon en cuestión os trazos máis esenciais do actual modelo económico: crise do modelo de globalización, crise da hexemonía estadounidense e crise do modelo neoliberal. Nese sentido, esta crise pon en cuestión o modelo de capitalismo dominante nas últimas décadas, o sistema de regras que o definen e o sistema de ideas que lle da cobertura.

Pode dicirse, polo tanto, que estamos diante dunha crise estrutural, sisté-mica. Pola multiplicidade de dimensións e pola súa profundidade vai moito máis alá dunha crise conxuntural ou cíclica como as que se viviron ao longo destas dúas úl-timas décadas. As crises financeiras de 1987 ou 1997 ou as recesións decenais de principios dos oitenta, principios dos noventa e principios desta década significaron paróns intensos na actividade económica e aumentos importantes da taxa de paro. Tamén foron acompañadas ou lles seguiron crises financeiras e reestruturacións do sector bancario e das finanzas en xeral. Pero en ningunha delas se combinaron ao mesmo tempo factores de tanto calado. Esta nova circunstancia fai que a crise actual represente o fallo e fracaso da arquitectura básica deste modelo, o neoliberal.

Moitos analistas fan un paralelismo coa crise de 1929 e a Grande Depre-sión. Efectivamente é unha comparación pertinente pero, desde o meu ponto de vista, non só en atención á profunda gravidade da mesma –intensa e prolongada caída da actividade- senón e sobre todo porque ambas marcan o final dun mesmo modelo de capitalismo; ambas marcan o final abrupto dun capitalismo liberal dominado polas finanzas liberalizadas, mercados desregulados, crecemento modesto dos salarios e altas taxas de beneficios.

A crise de 1929 marcou o final da era do “liberalismo económico” decimonó-nico, de estirpe manchesteriana e, como defendin no meu libro O Fracaso Neoliberal na Galiza (2005), a actual crise marca o final da nova edición dese modelo: o neoli-beralismo. Iso é o que teñen en común e non só a intensidade da caída do PIB, como consideran a maior parte dos autores que fan ese paralelismo. Por iso, unha cabal



comprensión da natureza e alcance desta crise obriga a examinar a propia natureza do modelo que se veu implantando desde os anos oitenta para acá, coa fin de entender as súas características esenciais, o tipo de regras de xogo implantadas e o tipo de axentes económicos que o impulsaron e pilotaron.

Unha breve crónica da crise actual

Á hora de establecer unha cronoloxía da crise actual podemos pensar en diferentes criterios. O máis común é situar o seu inicio no momento en que se produce o seu estalido a mediados de 2007, coa crise hipotecaria estadounidense; pronto pasou a admitirse a existencia dunha crise financeira. Pouco a pouco foise aceptando que existe tamén unha crise da economía real que se manifesta nunha caída virulenta da produción, anunciadora dunha recesión; situación de recesión na que vive EUA desde fins de 2007 e moitos países europeos desde o segundo semestre de 2008; Galiza e o Estado Español pasaron en menos dun ano de taxas de crecemento que rondaban o 4% a taxas negativas. Os organismos internacionais empezaron nesa altura a admitir unha posible recesión mundial. Algúns mesmo propuxeron calificala como Grande Recesión por comparanza e a diferencia da Grande Depresión dos anos 1930.

En realidade, xa desde 2006 empezara en EUA a crise inmobiliaria, coa queda dos prezos das vivendas, o rápido aumento do volume de vivendas sen ven-der e coa rápida aparición da morosidade no pago das hipotecas (as “subprime” e tamén as “prime”) que foron arrastrando a algúns chiringos financeiros e lastrando as contas dos grandes bancos de investimento. A partir de aí vanse agrandando as turbulencias no mundo das finanzas, coa crise do sistema financeiro, das bolsas de valores e dos axentes principais que actúan nos mesmos: bancos (en especial os bancos de investimento) e os fondos.

A partires de setembro de 2008, a crise adquire unha nova dimensión coa creba en cadea dos maiores bancos de investimento, as billonarias operación de rescate por parte dos bancos comerciais primeiro e por parte dos gobernos unhas semanas despois. En EUA, sobre todo, e en Europa. Certamente eses son os fitos desta deriva crítica neses ámbitos e desde a perspectiva dos axentes financeiros protagonistas da mesma; pero o certo é que non son os únicos que participan nesta crise e, desde logo, non son os únicos que a padecen. Para as rendas modestas os problemas empezaran moito antes.

Efectivamente, para a maioría da xente a crise ten outra secuencia e outros ritmos: empezou antes e prolongarase máis alá do momento en que se proclame a recuperación. Primeiramente foron as alzas espectaculares dos prezos da vivenda desde finais dos anos noventa até 2007, seguidas de alzas tamén espectaculares da enerxía desde 2004 en diante e, finalmente, dos alimentos desde mediados de 2007 en diante, cun acelerón nos primeiros meses de 2008. Temos, polo tanto, varias


crises diferentes que se entrecruzan e se van concatenando. O problema é que a cada paso a situación vóltase máis complexa e difícil de xestionar no marco do modelo económico vixente. Trátase dunha sucesión de burbullas nas que o capital financeiro desencadea procesos acumulativos de alzas aceleradas dos prezos de determinados bens, duplicando os mesmos en a penas tres/catro meses para a con-tinuación provocar o desplome dos mesmos tamén de xeito fulgurante en a penas un par de meses.

A diferencia está en que así como a burbulla inmobiliaria encarece o ac-ceso á vivenda para a poboación pero xera unha dinámica acumulativa que tira do crecemento económico (arrastrando ás actividades de fabricación de todo tipo de materiais), en cambio, a burbulla enerxética encarece un input básico de todas as actividades produtivas elevando os custos en todos os sectores e acelerando a inflación, deprimindo aínda máis a capacidade de compra das familias. Iso crea tendencias á recesión económica, acompañada de forte inflación.

Pola súa vez, a burbulla especulativa dos alimentos pecha o círculo crean-do unha inflación galopante nos bens de consumo básicos da maioría da poboación, acelerando aínda máis a inflación global. As tres burbullas turran dos prezos á alza, pero ningunha das dúas últimas tira da actividade económica, polo contrario, fréana e contráena. A consecuencia delas será, polo tanto, un cóctel letal: inflación, recesión e paro; levando a economía a un círculo vicioso para o cal as receitas tra-dicionais non poden funcionar. Iso significa que, fronte a visión dominante que fala dunha crise cíclica de conxuntura, cunha superación que viría dada polo restabele-cemento de certos equilibrios nos mercados financeiros, eu considero que estamos diante dunha crise moito máis profunda: trátase da crise estrutural do modelo de acumulación neoliberal. Por esa razón en Vence (2008) afirmaba que “na medida en que iso sexa así teriamos que recoñecer que os problemas non fixeron máis que comezar e que as medidas postas en marcha polos gobernos nos últimos meses de 2008 están chamadas ao fracaso”. Nas portas de 2010 estamos en condicións de valorar ate que ponto as medidas iniciais de resposta á crise foron inapropiadas, canto tempo se tardou en adoptar tímidas medidas de mudanza das regras de xogo e cantas farán falta aínda para poder realmente crear as condicións para unha recu-peración estable da actividade económica.

Ao longo do mes de setembro de 2008 aconteceron feitos dunha enver-gadura inimaxinable tan só uns meses atrás. Son cambios inauditos que mudan o panorama financeiro mundial: a creba dos maiores bancos de investimento do mundo e o seu rescate con fondos públicos, nacionalizacións incluídas. Desapare-ceron dun vasoirazo nin máis nin menos que os cinco bancos de investimento máis importantes de EUA e do mundo: Lehman Brothers deu en creba; Merrill Lynch foi comprado in extremis por Bank of America, Bear Sterns xa fora comprado pola JP Morgan cun crédito da Reserva Federal e os dous últimos que quedaban tambaleán-dose (Morgan Stanley e Goldman Sachs) foron obrigados a reconverterse en bancos comerciais e buscar socios de refuxio.



Ao mesmo tempo, a principal aseguradora financeira mundial, AIG, tivo que ser rescatada da creba pola Reserva Federal cun crédito multimillonario e o mesmo pasou cos dous principais bancos hipotecarios (Fannie Mae e Freddie Mac). E todos os demais grandes bancos e aseguradoras están na corda frouxa. A gran caixa Was-hington Mutual tivo que ser adquirida por JP Morgan Chase. O inglés Northern Rock foi nacionalizado hai uns meses e o 13 de outubro foron nacionalizados outros tres (HBOS, RBScotland, LLoyds). Tamén o franco-holandés Fortis foi nacionalizado, Dexia e o Hipo alemán. Os tres bancos islandeses deron en creba nunha semana e foron nacionalizados. E os que veñan.

En España, os bancos e caixas resistiron mellor os primeiros desaxustes pre-cisamente porque a disciplina financeira do Banco de España púxolle certos límites aos instrumentos financeiros de apancamento máis agresivos. Con todo, a súa aposta especulativa no inmobiliario aínda pode traer cola. Ao desplome de Astroc, sucedeu a creba de Martinsa-Fadesa, Colonial tivo que ser refinanciada polas caixas que par-ticipaban no seu capital, Sacyr vende activos e algúns bancos e grandes grupos inmo-biliarios tamén están a vender activos para capear o temporal... En fin, resulta difícil non darse conta de que se produciu unha auténtica hecatombe do sistema financeiro que viña dominando o mundo nas últimas décadas. Ademais, ese esbarullamento prodúcese cunha rapidez que da vertixe. Todos os enormes monstros que levaban anos succionando recursos de todo o sistema mundial a través de instrumentos fi-nanceiros, a cada paso máis sofisticados e fraudulentos, acaban estoupando.

O FMI estimara un burato negro de 1,3 billóns de dólares como consecuen-cia da burbulla especulativa e os representantes dos poderes financeiros e da ortodo-xia neoliberal como o The Wall Street Journal, Financial Times ou The Economist levaban meses reclamando o auxilio do sector público en forma de inxeccións de diñeiro, créditos, compras de activos, etc.. O certo é que desde o principio da crise, os Gobernos e os Bancos Centrais actuaron seguindo ao pé da letra as demandas das grandes entidades financeiras e xa nas primeiras semanas de outubro os Gobernos botaron man de volumes de fondos astronómicos para financiar, rescatar ou naciona-lizar os máis grandes bancos: en EUA, o Goberno e a Reserva Federal levan postos máis de 1,5 billóns de dólares (os derradeiros 700.000 millóns aprobados polo Con-greso a principios de outubro sumados aos que xa levaban aportado para AIG, Me-rrill Lynch, Fannie Mae e Fredie Mac, etc); a mediados de outubro, despois de certos titubeos, os países da UE rendéronse aos reclamos da banca e poñen enriba da mesa máis de dous billóns de euros en Europa para os seus bancos (en forma de créditos, avais, compras de activos, nacionalizacións, etc). Son cifras que rebordan a imaxina-ción e dan verdadeira vertixe. A suma de todo iso equivale case a catro veces o PIB español. Así, de súpeto, ao servizo da banca salvífica!!!. E todo iso para repoñer o burato criado por ese capital ficticio xerado nas sucesivas burbullas especulativas sen ningún soporte na economía real.

Pero ao final é a economía real e a bolsa dos contribuíntes a que corre coa conta e enxuga os custos, até encher o burato, culminando así unha astronómica



transferencia de renda desde a economía real ao sector financeiro, en particular desde os asalariados, contribuíntes e aforradores cara o sector financeiro, os seus accionistas e directivos. Transferencia de renda operada polos gobernos de turno, co apoio máis ou menos entusiasta da dereita e a “esquerda” neoliberal. Trátase da maior e máis obscena socialización das perdas especulativas da historia da huma-nidade. A maior expropiación dunha sociedade para salvar un sistema financeiro montado sobre a especulación.

Ao longo de 2009 puidemos ver como a crise de demanda arrastra un au-mento fulgurante do peche de empresas e das cifras de paro, que en Galiza supera xá os 200.000 e no Estado español os 4,2 millóns, sen que existan perspectivas de reversión a curto prazo. Pero, a pesar diso e como consecuencia da xenerosa inxección de diñeiro no sistema por parte dos bancos centrais (con taxas de xuro para as entidades financeiras que se sitúan en níveis nominais próximos a cero e en termos reais mesmo negativos) e das inxentes axudas públicas á banca, observouse a partires do primeiro trimestre de 2009 unha asombroso rebote dos mercados fi-nanceiros, con alzas dos índices bursáteis que se aproximan ao 80-100% en apenas tres trimestres.

Isto serve aos propagandistas neoliberais e aos responsables políticos para cantar o final da crise (xá tocamos fondo, o mais grave xa pasou, etc) e, sobre todo, serve para poñer limites ás propostas que defenden cambios estruturais e profundos para mudar de modelo. Na medida en que a recuperación poidera chegar sen ter acometido cambios drásticos estaríamos diante da confirmación de que o modelo neoliberal pode ser viable con tal de introducir pequenas correccións que eviten al-gúns excesos. O problema é que, do mesmo xeito e coa mesma miopía que se tivo ao longo do ano 1930, están a confundirse os rebotes especulativos facilitados por esas inxeccións de diñeiro co que poidera ser unha recuperación da economía real, unha absorción dos desequilibrios acumulados e o restablecemento de condicións para a continuidade do proceso de acumulación. Como tratarei de mostrar, esa percepción está baseada nun diagnóstico errado e interesado.

Cómpre destacar, en todo caso, un aparente paradoxo. Por un lado, parece que todo o mundo recoñece que estamos diante dunha crise profundísima dese modelo financeiro pero, ao mesmo tempo, vemos que todas as medidas adoptadas polas autoridades monetarias e financeiras van orientadas non a mudar as bases do modelo de economía liberal financiarizada senón a salvalo, mesmo ao prezo dunha enorme debeda pública, unha fraxilización do conxunto do tecido económico e un risco elevado de creación de novas burbullas. Amparados polo espellismo do rebo-te dos mercados financeiros que as inxección extraordinarias permitiron ao longo de 2009, os neoliberais seguen nas mesmas; máis aínda, como non se senten amea-zados por ningunha alternativa proclaman a catástrofe como ucase para seguir ex-primindo a unha sociedade convertida en refén. Protexidos polo principio de “too big to fail”, o capital financeiro volve a lanzarse a un aventureirismo especulativo de alto risco. Agora ben, as consecuencias poden ser devastadoras.



Financiarización, endebedamento masivo e as bases insostibles da acumulación no modelo neoliberal

Cal é a raíz do problema?. Esta crise complexa é consecuencia da profunda fraxilidade do modelo económico neoliberal, que deriva fundamentalmente dunha distribución da renda tan desigual que impide unha evolución da demanda compa-sada á evolución da oferta. Un modelo baseado na moderación salarial leva a que os ingresos aumenten lentamente e o consumo e a demanda tenderán a medrar tamén lentamente, freando a expansión dos mercados e dos negocios.

As taxas de crecemento económico mundial no período 1980-2007 son aproximadamente a metade (1,6% anual), como media, do que eran no período da posguerra a nivel mundial (3%). País a país hai moitas diferencias pero a nivel mun-dial as taxas de crecemento nestas últimas décadas son moi baixas e, polo tanto, na medida en que as taxas de crecemento son baixas e o volume de capital cada vez maior iso tradúcese en que as taxas de beneficio derivadas do crecemento económico real das actividades produtivas son modestas.

Para entender as características deste modelo podemos partir do exame de como se descompón a taxa de ganancia das empresas non financeiras. Como mostran Duménil e Levy, no período 1950-80 a taxa de acumulación (investimento) móvese a uns niveis moi próximos á taxa de ganancia bruta (antes de intereses e dividendos), o que indica que neses anos a maior parte da ganancia destínase ao reinvestimento e só unha pequena parte vai a pago de intereses de créditos e ao pago de dividendos. Neses anos, a taxa de ganancia alcanzou un mínimo e esperábase que unha vez re-montase permitiría recuperar o investimento e o crecemento económico.

En cambio, non foi así. Por que?. Pois esencialmente porque a partires de 1980 prodúcese un novo patrón de distribución da renda entre as diferentes fraccións do capital: aumenta de forma brutal a parte da ganancia que é absorbida polos intere-ses e os dividendos, de xeito que a ganancia reinvestida cae de forma continuada, con pequenas fluctuacións, nos 25 anos seguintes. Dito doutro xeito, a distribución da ganancia neste período engorda sobre todo a parte apropiada polo capital financeiro e polos accionistas a costa de reducir a parte correspondente ao investimento produ-tivo. Esa diminución da ganancia reinvestida en acumulación é o que explica a perda de protagonismo do capital industrial e produtivo e o menor crecemento económico observado ao longo destes anos en moitos países (Duménil & Lévy, 2007, ch. 9).

Para que os beneficios se manteñan e poidan aumentar nese contexto de baixo crecemento os neoliberais propugnan a contención dos salarios; desregulación do mercado de traballo; precarización do emprego; flexibilización; redución do papel dos sindicatos na negociación colectiva; externalización de actividades; división do colectivo de traballadores e mesmo nalgúns casos deslocalización.

Ese patrón de reparto de beneficios define o que algúns economistas (Sweezy, Chesnais, Aglietta, Boyer, Foster, Dore, Lordon, etc) consideran a característica cen-tral deste modelo: a financiarización, a autonomización e hexemonía do financeiro



sobre a economía produtiva. A creación de todo un ámbito de negocio, de beneficio e de enriquecemento que non estea directamente vencellado coa evolución da econo-mía real, coa produción.

Efectivamente, desde os anos 1980 o sistema financeiro autonomizouse en grande medida do sistema produtivo e comezou a facer o negocio fundamental-mente no ámbito dos mercados monetarios e financeiros e aí, nesa “economía de casino”, xogando nese ámbito, foi onde se acabaron amasando os grandes beneficios e as grandes fortunas. Sabemos que xogando co diñeiro só pode haber burbullas; sen investimento produtivo non hai crecemento económico real e creación de valor. Polo tanto, só hai posibilidade de obter beneficio xogando con diñeiro-diñeiro na medida en que sexan capaces de xerar unha expectativa especulativa ao redor dal-gún elemento ficticio ou simbólico (mercados monetarios, títulos, futuros, etc) ou “proxectos de futuro” (private equity, capital risco, etc).

Outra forma de xerar beneficios é botar man da caixa dos recursos públicos, acumulación por desposesión en termos de David Harvey, cousa que fixeron por tres vías principais: a) cos “pelotazos” da privatización de grandes empresas públi-cas; b) coas concesións públicas xenerosas de explotación de servizos públicos ou de recursos naturais públicos; c) vía redistribución regresiva da renda, que sempre entendemos que era redistribuír dos que teñen máis para os que teñen menos pero que nestes anos foi precisamente ao revés: redistribuír dos de embaixo para acima.

E iso non é un enunciado demagóxico ou unha simple metáfora. Cando examinamos os aumentos das rendas por tramos de ingreso obsérvase, nos casos de EUA ou Reino Unido, que as rendas altas neste período experimentan aumentos espectaculares en tanto que as rendas baixas e medias a penas aumentan. A pola-rización é tal que, segundo os datos recentes, na altura de 2007 a porción de renda capturada polo 1% máis rico xa iguala a porción do 90% da poboación. Pero o que é máis grave aínda é que esa distancia é maior despois de pagar impostos que antes de pagar impostos. Isto obsérvase sobre todo no espectacular aumento do tramo do 1% máis alto da renda. Nos niveis baixos os aumentos de ingresos reais foron insigni-ficantes pero ademais, o problema é que aumentaron máis se o medimos despois de impostos a se o medimos antes e ese é o resultado en moitos países, nuns máis que noutros dependendo da profundidade das reformas neoliberais.

EUA foi moi lonxe niso, porque foi quen levou ao extremo a redución do tipo máximo no imposto sobre a renda, na redución do imposto sobre o capital, sobre o imposto de sociedades... Porén, aumentaron os impostos indirectos que pa-gan todos por igual e non se reduciron os impostos para os niveis de renda medios ou baixos. Polo tanto, foi outra forma de manter os beneficios e o nivel de renda das clase altas. Foi unha redistribución inversa da renda. Aquí tamén ocorreu algo nesa dirección, posiblemente en menor escala, aínda que non temos tan bos dados para comprobalo e, sobre todo, grande parte do aumento das grandes fortunas non aparece recollido nas estatísticas dispoñibles por tratarse de rendas opacas, materia-lizadas en negro ou en paraísos fiscais, etc. De feito, os dados dispoñibles amosan



unha caída da participación dos salarios na renda total e un aumento espectacular das grandes fortunas pero tamén mostran que as políticas redistributivas do lado do gasto xogaron un certo papel de contención para as rendas máis baixas, de xeito que as desigualdades non se dispararon ao mesmo ritmo que nospaíses máis agresiva-mente neoliberais.

Nese marco, cuns ingresos populares que se estancan ou medran lentamen-te, a expansión da demanda tiña que apoiarse noutros mecanismos. Tres foron os principais: a) a demanda externa, mediante a promoción de exportacións, a famosa competitividade, para conseguir mercados fóra do país; pero iso ten un límite na medida en que todos os países queiran facer o mesmo; b) a desinflación competitiva, mediante estratexias agresivas de redución de prezos, en especial a produción en países de moi baixos custos (China, India, etc.) que empeza a esgotar os seus efectos cando estes países empezan a experimentar aumentos sostidos dos custes e dos pre-zos; e, c) a outra vía é a xeralización da venda a crédito e o crecente endebedamento da poboación (e dos demais axentes do sistema) coas entidades de crédito.

Para darlle saída á produción e ampliar os mercados non chegaba coa capa-cidade de compra das rendas altas, era preciso tirar da capacidade de compra da po-boación que tiña ingresos modestos e, mesmo reducidos. A única forma de integralos na roda do consumo de masas (se os salarios non aumentan) é fomentar o endebeda-mento e a compra a crédito, contra as rendas futuras. Este patrón de funcionamento provocou un masivo endebedamento da poboación naqueles países que máis se em-barcaron neste modelo (EUA, Reino Unido, España, etc.), pero en maior ou menor medida foi un patrón que se difundiu en boa parte do mundo.

Os resultados son elocuentes. O nivel de endebedamento da economía nor-teamericana a altura de 2007 triplicaba o seu PIB, e o das familias está no 120% da renda xerada. É un nivel elevadísimo e insostible a longo prazo. Igual ocorre aquí en Galiza e en España, que nos últimos anos deixaron de ser economías aforradoras e pasaron a tirar do consumo en base ao crédito e ao endebedamento: para a compra de vivenda, para o investimento e tamén para o consumo (coche, electrodomésticos, viaxes, etc). O nivel medio de endebedamento acércase ao 80-90% do ingreso. Máis do 20% dos fogares están hipotecados.

Como se fixo? Os instrumentos para impulsar ese endebedamento xerali-zado foron o manexo da política monetaria e a desregulación temeraria do sistema financeiro para facilitar a enxeñería financeira. (Para evitar que a inflación se dispa-rase como consecuencia dos baixos tipos de xuro actúase do lado da oferta -desin-flación competitiva- reducindo custes salariais e importando a baixo prezo de países de baixos custes: China, India, etc.). Efectivamente, esta situación de endebedamento xeralizado foi unha opción deliberada de política económica pola que se optou desde os anos oitenta e, sobre todo, a partir da crise da “nova economía” (“puntocom”) e recesión do 2001, co obxectivo de bombear ao propio sistema. Aquela foi a crise da burbulla das “puntocom” que se alimentara cunha fulgurante carreira especulativa na segunda metade dos noventa.



Para dar osíxeno o que fixeron os xestores da política monetaria, en parti-cular de EUA, foi reducir os tipos de xuro de forma moi considerable, desregular o sistema financeiro suficientemente (especialmente a banca de negocios), para que puidese ampliarse o abano de créditos concedidos, e reducir o nivel de garantías para a súa concesión. Dese xeito, foise metendo no sistema como clientela a unha parte da poboación que, até ese momento, non tiña posibilidade de acceder ao crédito nunhas condicións de alto risco. Iso derivou nun sistema de endebedamento e de crédito no que se asumía un compromiso de por vida, en condicións obviamente leoninas, con créditos concedidos en moi más condicións e con tipos de xuro tres, catro ou cinco veces por enriba do normal. Curiosamente, é o mesmo tipo de resposta que se está dando agora, mutatis mutandis, por parte da Reserva Federal e, agora tamén, do Ban-co Central Europeo.

En todo caso e unha vez dito o anterior cómpre insistir que o estourido da burbulla financeira non procede do endebedamento das familias senón do monto des-orbitado de débeda interbancaria. En realidade, esa inflación de produtos financeiros en variedade e cantidade non é obra exclusiva nin principal da banca comercial tra-dicional senón de toda unha panoplia de entidades financeiras, aseguradoras, socie-dades de crédito e chiringuitos varios permitida pola desregulación introducida polos neoliberais.

Efectivamente, o problema de verdade no caso de EUA non viu da existen-cia dun número moi elevado de hipotecas subprime senón da enxeñería financeira que todo ese tipo de entidades e bancos practicaron en base a elas: Securitization ou ‘titulización’, configuración de “produtos financeiros estruturados” que coloca-ron nos mercados financeiros e ampliación da súa capacidade de crédito mediante o apancamento financeiro en base a eses activos “ficticios”. Eses produtos estruturados prometen unha alta rendabilidade pero os seus compradores descoñecen en boa medi-da o risco real que hai detrás deses activos ficticios. Con eses créditos convertidos en títulos os bancos poñen en marcha unha estratexia agresiva de apancamento financei-ro, é dicir, piden prestado diñeiro a outros bancos contra eses supostos “títulos”, ese diñeiro vólveno prestar a calquera cliente, logo eses créditos volven ser empaquetados e utilizados para pedir prestado máis diñeiro nos mercados financeiros e así seguido, nunha espiral sen fín que lle permite a eses bancos captar moitos recursos a conta duns activos realmente ficticios.

Iso púxose a circular polo mundo adiante, porque as axencias de clasificación de risco (rating) non funcionaron como debían; diso derivou o feito de que eses produ-tos se diseminaran por todo o mundo, co que se conseguiu involucrar a todo o sistema financeiro mundial. Polo tanto, o problema serio non está realmente nas hipotecas “subprime” en si mesmas senón na súa utilización por parte dos bancos para cons-truír uns activos ficticios que lles permitiron xerar unha bola de neve de captación de recursos financeiros sen soporte real, poñendo en circulación no sistema unha can-tidade desproporcionada de diñeiro ficticio. Nese contexto aparecen uns “tabeiróns” aínda máis agresivos, os Hedge Funds, abertamente especulativos, que agravan aínda



máis o problema, supostamente asegurados por un tipo de sociedades, as monoline, que cando estala o problema resultan ser un bluff porque realmente non teñen fondos para asegurar os desfalcos dos seus asegurados. En fin, unha maraña financeira que ía encubrindo as irresponsabilidades especulativas de toda a cadea até que, como toda burbulla ficticia, iso acaba estalando. Un dos máximos expoñentes dos Hedge Funds e primeira fortuna mundial, Warren Buffett, non tivo empacho en cualificar ese tipo de enxeñería como “armas financeiras de destrución masiva”. Iso foi alá por 2003, a destrución masiva empezou en 2007!

O problema financeiro faise insostible cando empezan a subir os tipos de xuro en 2005. A partir de aí xa empeza o problema en serio, con todo o país endebe-dado até as orellas incluídas as capas máis pobres da poboación. A imposibilidade de pagar os xuros vaise facendo máis evidente e a morosidade aumenta. Iso comeza a provocar a crise do sistema bancario, non só dos bancos que directamente concederon as hipotecas naquelas condicións senón que todo o sistema bancario está pillado con ese tipo de produtos “empaquetados” nos mercados financeiros e que ao final son fume. O sistema financeiro ocultou a situación todo o tempo que pudo, foi falsificando as contas coa complicidade do sistema de regulación e das auditoras das empresas e dos bancos, pero o problema non se podía ocultar indefinidamente. Como boa parte do negocio financeiro se fai entre os bancos, estes deixan de prestarse uns aos outros, córtase a billa do crédito e o mercado interbancario deixa de funcionar co que todos os que operan no sistema financeiro deixan de ter recursos para seguir operando. Iso é, basicamente, o que provoca o estalido da burbulla financeira de endebedamento.

Outros países non entraron da mesma forma nesta burbulla e, no seu conxun-to, Europa non está nas mesmas circunstancias ca EEUU. Nin os mercados financei-ros nin o inmobiliario son idénticos. En particular, os modelos inmobiliarios francés, alemán, nórdico ou galego non son o mesmo que o norteamericano, aínda que nos casos de España, Irlanda ou en Gran Bretaña si presenta algúns trazos parecidos, sobre todo a desmesura e o apancamento.

A burbulla inmobiliaria española arranca a mediados dos noventa co plan de converxencia europeo e a entrada en vigor do euro. Nese momento, os tipos de xuro establecidos polo Banco Central Europeo baixaron de xeito radical (3-4%). Vindo dun longo período en que a economía española estaba acostumada a tipos de xuro dúas ou tres veces superiores e cunha inflación moi superior á media europea, o tipo de xuro real aproximábase a cero ou case cero. Esa invitación a solicitar créditos e hipotecas foi favorecida polos incentivos fiscais á compra de vivenda e redobrada polos bancos mediante a ampliación dos prazos das hipotecas, pasando de períodos de 15 anos a 30 ou máis. Relaxáronse as condicións e garantías, abríronse liñas especiais para clientes de maior risco, iso si, con tipos de xuro moito máis altos, de auténtica usura (até un 20-25%). Tamén houbo unha política “agresiva” nos créditos ao consumo.

Agora ben, a crise deste sistema vai asociada á crise do sector inmobiliario non só porque o crecemento dese sector estaba apoiado no endebedamento dos clien-tes finais que compraban ou ían comprar senón e sobre todo polo alto apancamento



das propias promotoras e construtoras que financiaban tamén as operacións con cré-ditos do sistema bancario; máis aínda, dun xeito ou doutro, a maioría das entidades financeiras entraron directamente nese mercado creando empresas promotoras/inmo-biliarias ou entrando no capital de grandes promotoras. O risco agravouse, ademais, pola forma de financiar esas entradas: empréstimos no exterior de curto prazo. As entidades financeiras financiaron esa expansión do crédito hipotecario mediante o recurso ao endebedamento nos mercados internacionais; deste xeito, o alto nivel de endebedamento das familias e as empresas tradúcese nun alto endebedamento co ex-terior, cunha particularidade especialmente grave: que o crédito hipotecario (de longo prazo) financiouse con operacións de curto prazo. Un nivel de apancamento moi ele-vado e de baixa calidade.

Como consecuencia, no momento en que isto pincha, pinchan as dúas bur-bullas porque están infladas co mesmo bombín e o sistema financeiro vese envolto nunha situación de extrema fraxilidade: ten comprometido moitos recursos en opera-cións inmobiliarias ilíquidas e ao mesmo tempo ten que empezar a devolver grandes paquetes de préstamos adquiridos a nivel internacional. Esa situación é a que vai deteriorando as posicións da banca e caixas de aforro ao longo de 2009 e pode provo-car unha auténtica crise e creba de entidades no momento álxido de devolución deses préstamos ao longo de 2010.

Polo tanto, vivimos unha profunda crise financeira na que se entrecruzan a falla do modelo de finanzas desreguladas no interior dos Estados coa profunda desre-gulación dos fluxos e mercados financeiros internacionais. O fenómeno dos paraísos fiscais pon á luz os múltiples lazos entre a desregulación financeira, a creación de bur-bullas de diñeiro ficticio, a banca na sombra, a evasión fiscal, o branqueo de capitais e a desmontaxe dos sistemas fiscais progresivos.

Agora ben, o inevitable protagonismo da crise financeira e dos seus axentes non pode ocultar outras dimensións igualmente cruciais desta crise que viñan poñén-dose de manifesto mesmo antes do estourido da crise financeira. O feito de que a súa presencia mediática sexa menor responde, en parte, a unha operación de ocultamento ou secundarización interesada.

Reparemos entón nalgún deses aspectos da crise actual antes de referir as respostas que se veñen dando á mesma.

A crise non é só financeira: enerxía, alimentos e materias primas

As outras dimensións da crise afectan aos mercados de recursos e bens bá-sicos da poboación; están, polo tanto, no cerne da economía produtiva e afecta ao núcleo das condicións de vida da poboación: vivenda, enerxía, alimentos e materias primas.

En primeiro lugar, a crise inmobiliaria ten outras dimensións ademais da que lle afecta directamente ao sistema financeiro, en virtude da súa participación



directa na burbulla financeira; a burbulla inmobiliaria significou durante dez anos un brutal encarecemento da vivenda para todas as familias, non só para as que mercaron vivendas como ben de investimento especulativo senón para todas aquelas que tiñan que acceder a unha vivenda –en propiedade ou en aluguer- para facer a súa vida. Nunhas condicións de abundante liquidez para os bancos, a oferta de crédito a tipos de xuros relativamente baixos, en condicións cada vez máis tentadoras e con incen-tivos fiscais fortes, levou a unha alta proporción de familias, incluídas as de rendas modestas, a entraren na rolda do endebedamento coa expectativa de poder acceder a unha vivenda. Iso foi erosionando o nivel de vida dunha parte importante capa da poboación porque o custe da vivenda (incluindo as mensualidades das hipotecas) foi absorbendo todos os seus recursos e endosándolle ademais unha pesada débeda para o resto da súa vida. Claro está que cando se suxiren medidas para paliar os efectos do estourido da burbulla non se lle presta a mesma atención aos que entran en mora a medida que perden os seus empregos que á banca que lles concedera crédito con exceso de alegría.

En segundo lugar, as alzas de prezos nos mercados de alimentos, enerxía e materias primas. Estas foron provocadas por diferentes factores, algúns derivados do tipo de políticas promovidas neste periodo de desregulación neoliberal e outros polos movimentos especulativos nos mercados de futuros dese tipo de bens, que provoca-ron alzas e baixadas repentinas e espectaculares dos prezos. Fenómeno favorecido polo crecente protagonismo dos especuladores financeiros nos mercados de futuros e polas bruscas oscilacións do dólar, moeda na que se establecen os prezos interna-cionais desas materias primas.

O efecto conxunto foi que ao longo da década a taxa de inflación foi ero-sionando uns ingresos salariais que apenas medraron en termos reais. No momento álxido da burbulla financeiro/inmobiliaria parte do capital especulativo emigra cara outros mercados nos que pode existir recorrido especulativo: empezaron a entrar nos futuros de petróeo, materias primas e finalmente nas materias primas alimentarias (arroz, millo, trigo e soia). O efecto foi unha alza espectacular dos prezos do petróleo (pasando dos $30 de 2004 até os $148 a mediados de 2008, para voltar aos seis meses a $40 barril e rebotar de novo ao $80 a fins de 2009); unha “montaña rusa” igual-mente espectacular experimentaron os prezos dos alimentos: o trigo, millo, arroz e soia (duplicaron os prezos desde principios de 2007 a principios de 2008 para logo voltar baixar de xeito igualmente fulgurante). Cómpre advertir, en todo caso, que na zona euro esta alza aparece amortecida precisamente pola revaluación do euro fronte ao dólar, o que nos está protexando parcialmente desa espiral desbocada dos prezos.

En definitiva, o modelo neoliberal, asentado na financiarización extrema da actividade económica só xera oportunidades masivas de negocio a través de sucesi-vas burbullas. Nos anos 1990 foron as “puntocom” e a miragreira “nova economía” baseada nas TIC, o software e o comercio electrónico; logo comezaron coas outras burbullas (financeiro/inmobiliario) e máis tarde nos mercados de futuros e produtos financeiros derivados; iso funciona e é un ciclo, é o ciclo durante o que se van acu-



mulando entrantes até que iso chega ao máximo e a partir de aí se desincha, cunha lóxica idéntica á do timo dos negocios piramidais, tipo Ponzi...

Polo tanto, esta non é só unha crise financeira senón que é unha crise do modelo de acumulación no seu conxunto. E desde logo, ten unha dimensión real que revela a insostenibilidade dese modelo que erosionou primeiramente os ingresos e o poder adquisitivo da maioría da poboación e nun segundo momento o emprego, como consecuencia da recesión, nunha espiral destrutiva que se retroalimenta. De feito,en Galiza rapidamente pasamos dunha taxa de paro do 8% ao 14% en menos dun ano; a taxa de paro no Estado Español xa alcanza a finais de 2009 o 18% e mesmo en EUA alcanza o 10%, con perto de 15 millóns de parados.

A resposta neoliberal/neoconservadora

Estamos ante unha nova crise do modelo neoliberal. Este é un modelo moi fráxil para garantir a acumulación de capital sobre a base de economía produtiva e, polo tanto, non é un modelo viable a longo prazo. Pero o certo é que o modelo neoli-beral é así desde os anos 1980, e as recesións que houbo a principios dos 1990 e a fins desta década e principios do 2000, foron recesións tamén importantes que evidencia-ban a súa insuficiencia e inviabiliadade, sen que iso significase que se viñese abaixo, desmontarase ou desaparecese. O que ocorreu despois de cada unha desas recesións cíclicas foi que se implementaron políticas e se puxeron en marcha mecanismos que lles permitiron de forma temporal saír desa situación mediante a busca de novos espazos de valorización, de negocios rápidos, que eran esas sucesivas burbullas. Coa crise actual, mesmo sendo moito máis profunda, pode ocorrer perfectamente o mes-mo. A crise evidencia a inviabilidade real do modelo pero non quere dicir que os que o pilotan estean pensando en buscar un modelo alternativo.

Non creo que haxa ningún automatismo respecto do desenlace da crise; se a conducen os mesmos -e até o de agora é así- non haberá cambio substancial do modelo. Pola contra, se a conducisen outros as oportunidades de ir noutra dirección son posibles. En realidade, hai alternativas que non só son posibles senón que mesmo son cada vez máis necesarias.

Cal foi a reacción dos neoconservadores, da extrema dereita neoliberal, á crise? A pesar das diferencias, hai moitos pontos en común na resposta á crise de 2008 e a que se lle dera á crise de 2001. A política monetaria expansiva con reduci-dísimas taxas de xuro para inxectar liquidez á banca e ao sistema e mesmo, cando menos inicialmente, recurso a plans estratéxico-militares para reactivar a demanda. Efectivamente, á crise de 2001 respondéuselle coas guerras de Afganistán e Iraq que, como ben sabemos, non foi tanto polas Torres Xemelgas como por outro tipo de ra-zóns. A guerra de Iraq cumpría unha función moi importante no marco do proxecto de hexemonía estadounidense pero tamén como un instrumento para a superación dalgún dos problemas da recesión de 2001:



1º- Era unha guerra que buscaba o control de recursos petroleiros, sobre todo diante da ameaza de que outros países como China puidesen gañar influencia nesa zona para ter un acceso máis directo e garantido a estes recursos.

2º- Tratábase, nesa situación de extrema debilidade do dólar, de garantir a hexemonía da súa divisa cando estaba nacendo o euro. Tratábase de garantir que o dólar seguira sendo a moeda das operacións económicas, comerciais e financeiras internacionais, porque ese papel do dólar era a condición indispensable para que EUA seguise sendo hexemónico e puidese seguir mantendo un nivel de vida e de consumo moi superior ao que lle permite a súa competitividade real. Con ese papel do dólar son quen de financiar un avultadísimo déficit comercial, comprando bens ao resto do mundo a cambio de billetes. Ese papel do dólar era clave e buscábase aseguralo con esa guerra porque Sadam Hussein ameazaba con vender o seu petróleo en euros e así romper a hexemonía do dólar nos mercados petrolíferos, abrindo o camiño a outros que puideran seguir a mesma senda.

3º- Por outro lado había un obxectivo a curto e medio prazo importante que consistía en intentar saír da profunda recesión de 2001 en EUA. O “keynesianismo” conservador é moi audaz tirando da panca do gasto público, non aumentando servizos públicos e o gasto en benestar social senón xustamente aumentando o gasto militar (industrias onde está o núcleo duro do poder neoconservador!!). Esa estratexia de ir á guerra de Iraq cumpría o obxectivo de tirar da demanda para todo un sector importan-tísimo da industria e de servizos, que supón, aproximadamente, un 30% da economía estadounidense, que está ligada ao negocio militar. Ese tirón da demanda vía gasto público militar pretendíase que relanzase a economía e permitise a saída da recesión.

Obviamente, nun principio, os que impulsaban a guerra de Iraq esperaban que o resto do mundo lles financiase o groso dese gasto. O feito de que a maior parte do mundo non os acompañase nesa aventura foi un serio revés que fixo que a guerra –xunto coa prolongada resistencia popular- se lle atragantase ao orzamento público norteamericano. Obrigounos a incrementar de xeito espectacular a súa débeda, enfe-blecendo cada vez máis a súa posición económica e financeira, o que acabaría obri-gando a subir os tipos de xuro en 2005 para conseguir a afluencia de capitais do resto do mundo que, sen iso, receaba cada vez máis do dólar e dos mercados estadouniden-ses. Ese inevitable aumento dos tipos de xuro poñía fin a outra pata da estratexia da Reserva Federal que consistía en bombear a actividade con diñeiro barato, marcando así o comezo do fin da burbulla especulativa dos anos anteriores.

No 2008 o patrón de resposta é bastante parecido. Despois do esbarroamento dos cinco grandes bancos de investimento, grandes aseguradoras, etc., o establisment entendeu que compría pensar nalgún tipo de reformas no sistema financeiro en EUA. No cumio de abril de 2008 en Washington do G-7, o Banco Mundial e o Fondo Mo-netario Internacional, ao que covidaron aos seis grandes bancos do mundo (¡eviden-ciando de paso o carácter profundamente “democrático” da deliberación dese tipo de “órganos”), consensúan unha batería de 64 medidas. Logo veñen novo cumios cunha valoración que pasamos a realizar.



G-7/G-20 en Washington

As reformas formuladas inicialmente foron completadas con retórica rom-pedora pero bastante modestas na práctica, de curto alcance e destinadas a resolver basicamente problemas de funcionamento do sistema financeiro; sobre todo para de-volver algo de confianza nun contexto no que se descubrira que as contabilidades estaban sistematicamente trampeadas, a criatividade financeira dera lugar a produtos opacos dos que se descoñece o verdadeiro valor e risco incorporado, etc. Polo tanto, para devolver un mínimo de credibilidade aos mercados e garantir unha mínima con-fianza entre os bancos resulta imprescindible introducir certas normas, certo control e certa vixilancia. Nese eido pouco máis.

Pero, ao mesmo tempo, cando George W. Bush fai un anuncio dunha de-sas medidas relativas ao sistema financeiro fai tamén un anuncio de cousas noutra dirección: volve pedir un aumento do gasto militar. Cando se fai o anuncio de que a Reserva Federal fixese algún tipo de control maior, supervisión das entidades fi-nanceiras e das grandes empresas, ao mesmo tempo pedía á OTAN un maior com-promiso na “guerra mundial contra o terrorismo”. De feito, a reunión da OTAN en Bucarest celebrouse unha semana antes da reunión do cumio de Washington do G-7 e nela acordaron precisamente medidas nesa dirección: todos os países da OTAN, ade-mais de incorporarse novos países do leste europeo, refrendaron o plan estratéxico militar que vén defendendo EUA, que pasa, entre outras cousas, polo novo “escudo anti-misís” en Europa. Pero ademais de ser controlado por eles ía ser tamén feito por eles e financiado polos europeos, co que toda Europa financiaría o que leva consigo I+D, produción e posta en marcha dese sistema. ¡Un gran negocio para o complexo industrial-militar estadounidense!.

Por esa vía, alén de garantirse a hexemonía no militar e no político busca-ban garantir que definitivamente Europa pagase parte do gasto militar a EUA. No plano de Bush esa era unha compoñente importante, de novo, de tirón para sacar a economía da recesión. Parello a iso, os orzamentos para 2009 (en EUA) recollían un aumento espectacular do gasto militar en EUA, deixando clara cal era a dirección da resposta.

Todo o que se fala e se anuncia despois do G-7 mostra ás claras que hai algúns cambios que facer: mellorar a transparencia, mellorar a xestión do risco e mellorar a coordinación entre os reguladores. Polo tanto, do único do que se trata é de darlle ou devolverlle algo de confianza ao sistema para que uns bancos poidan volver confiar nos outros, para que podan facer negocios entre si. É coma se nunha partida de cartas dixeramos que hai que garantir que todas as cartas son da mesma baralla e de que non haxa xente que xoga con dúas ou tres barallas.

E iso foi basicamente o que se acordou no cumio de Washington onde se reuniron o G-7 co BM o FMI e os seis grandes bancos do mundo. As 64 medidas pro-postas son, na súa maior parte, declaracións de boas intencións, sobre a necesidade de maior transparencia, algo de control, mellorar a supervisión, etc. para restablecer



algo de confianza. Nas alturas do establishment parece que a idea de que a desregu-lación esgotou todas as súas posibilidades xa empeza a estar clara e asumida, cando menos a certos niveis e no discurso. Pero nas 64 propostas que saen do cumio de Washington realmente non hai nada que apunte cara unha reconsideración das bases do modelo neoliberal.

O eido no que parece haber máis claridade, aínda que non unanimidade, é na necesidade de recorrer a unha política monetaria audaz e agresiva, inxectando liquidez masiva no sistema, e gasto público tamén masivo para resgatar as entidades financeiras, garantir a solvencia do sistema e frear o alcance da recesión con medidas extraordinarias nos sectores máis afectados (automóbil, construción, etc.). Ese é o tipo de discurso que se está a implementar desde os círculos do poder económico e iso forma parte da súa loita política, tratando de convencer de que este tipo de me-didas -con sacrificios por parte do Estado e con recursos públicos- son necesarios porque vai en beneficio de “todos”.

O que está a ocorrer na práctica é que todas estas medidas teñen un efecto perverso, amortecen temporalmente a profundidade da crise pero están axudando a inflar novas burbullas, como comentamos máis enriba. Dá a impresión de que tam-pouco hai reconsideración do modelo por parte dos inversores, porque están cons-truíndo novas burbullas como vía de acumular.

G-20-Londres, segundo intento falido

A reunión do G-20 en abril de 2009 en Londres posiblemente revela tres feitos significativos no plano político: a) O G-20 parece desplazar ao G-7 como direc-torio da política e da economía mundial; b) É o primeiro cumio de Obama e parece representar o comenzo do abandono da axenda máis abertamente neoconservadora (militarismo, escudo antimísiles, etc.); c) Continuidade no patrón de resposta en po-lítica económica e financeira: aposta por facer os mínimos cambios posibles para reanimar e prolongar a vida do modelo de globalización neoliberal.

Nese sentido, o Cumio do G-20, reunido en Londres, xerou grandes expec-tativas pero ao final pariu un rato. Incorpora unha retórica centrista recoñecendo o fracaso do neoliberalismo, “a fin do consenso de Washington” e a “crenza de que o crecemento, para que sexa constante, ten que ser compartido”. Pero, para que non queden dúbidas, o futuro pasa por unha “economía mundial aberta baseada nos principios do mercado”. As medidas políticas propostas son a prolongación das acordadas na reunión de novembro en Washington: máis gasto público, baixos tipos de xuro e unha inconcreta regulación internacional.

No relativo ao gasto público lánzanse unhas cifras concretas, 5 billóns de dólares durante 2009-2010, se ben non se aclara quen, como e para que se destinarán. Só queda claro que as institucións financeiras serán as primeiras, cebando aínda máis as cifras astronómicas do rescate xa emprendido. O principal protagonista concreto



é o alicaído e cuestionado FMI: entregaránselle 1,1 billóns de dólares para “financiar o comercio”. Preséntase isto como axuda aos países máis pobres; na práctica, como xa veu ocorrendo no pasado, trátase dunha agresiva política de créditos ao terceiro mundo para relanzar a demanda de produtos dos países ricos. O desenlace diso xa sabemos cal vai ser: deterioro da economía deses países, máis imposicións liberaliza-doras e aumento da súa débeda até a creba final. É a volta ao ciclo nefasto empezado nos anos oitenta.

Fanse cantos á continuidade da liberalización comercial no marco da Ronda de Doha. En realidade, xa sabemos que se trata de abrir aínda máis as fronteiras dos países pobres, coa presión do crédito do FMI, ao tempo que continúa a introdución de inusitadas medidas proteccionistas nos países ricos (sector financeiro, automóbil, siderúrxico, químico, farmacéutico, etc).

En canto á regulación financeira todo se reduce a elaborar unha lista de pa-raísos fiscais que non “colaboren” pero non se eliminan nin se lles marcan límites. O mesmo pasa cos Hedge Funds, tan só se lles pide que dean conta das súas opera-cións aqueles “sistemicamente importantes”. Establécese a necesidade dunha maior transparencia e control pero sen mermar o máis mínimo a liberdade de movementos de fondos e capitais; non se pon coto aos mercados especulativos, nin á enxeñería financeira.

En conclusión, a retórica centrista naufraga no seu intento de salvar o neoli-beralismo en base a pequenas cataplasmas na regulación e a socialización do inxente burato de capital ficticio/especulativo mediante o recurso temerario á débeda pública. O Cumio foi outra oportunidade perdida pero serviu para escenificar, unha vez máis, que non hai unha política europea senón uns países dominados até extremo polo capital financeiro (Reino Unido e España, seguidistas de EUA) e outros nos que os intereses do capital produtivo pugnan por facerse ouvir (Alemaña e Francia). Para-doxalmente, as cores políticas parecen non contar moito neses aliñamentos, tan só a hexemonía de clase dentro dos seus países respectivos.

G-20 de Pittsburgh e St. Andrews

O convencemento de que é preciso reformar as regras do sistema financeiro enfróntanse ás dificultades para facelo, porque se trata de preservar, a pesar de todo, o papel central e hexemónico do capital financeiro. O cerrollo de Estados Unidos á idea timidamente formulada polo primeiro ministro británico Gordon Brown de es-tudar a implantación dunha sorte de Taxa Tobin reflicte a resistencia dar pasos reais na reforma do sistema financeiro internacional que poña límite aos mecanismos que facilitan a formación de burbullas e a rápida difusión de desequilibrios que fraxilizan o sistema. Curiosamente, ao mesmo tempo que se da portazo a ese debate, o Brasil decide unilateralmente implantar un imposto do 2% á entrada de capitais de corto prazo (especulativos) nos mercados de renda variable e renda fixa.



Máis unha vez, os acordos destas reunións substancianse en proclamas a prol de seguir inxectando recursos públicos para paliar a gran recesión pero escasos avances na re-regulación do sistema financeiro. A incapacidade para tomar a decisión de acabar cos paraísos fiscais é o reflexo máis elocuente da resistencia a tocar nada esencial. É obvio que con paraísos fiscais é difícil controlar a enxeñería financeira e a calidade real dos produtos financeiros que inundan os mercados e tampouco é posible soster uns sistemas fiscais nos que a evasión é a norma.

Os cambios imparables: a crise do dólar, a inviabilidade da globalización financeira, a crise da hexemonía estadounidense e as novas potencias emerxentes

É certo que hai algúns elementos do modelo que poden mudar. E iso xa está a ocorrer independentemente da vontade dos “guionistas” neoliberais. Un deses cambios é a configuración xeoestratéxica. A profunda crise financeira estadouniden-se, a baixa capacidade exportadora deste país, o seu déficit comercial cada vez máis grande, o enlamamento de EUA na guerra de Iraq e en Oriente Medio, os custos que iso ten para a economía estadounidense, o golpe duro neste caso ao corazón do seu sistema financeiro e que se plasma na debilidade do dólar, etc... pode evidenciar un cambio na configuración da economía mundial, cun maior peso doutras áreas do mundo e unha perda de hexemonía de EUA. Xustamente, esa creba da hexemonía no económico están tratando de compensala cun fortísimo e expansivo gasto militar; porque EUA, precisamente por iso, realiza moitísimo máis investimento militar que todo o resto do mundo xunto.

Polo tanto, todos os dados comerciais, financeiros e monetarios apuntan que a economía de EUA esta enfeblecéndose, ao tempo que se reforzan as de países emer-xentes como o Grupo dos BRIC, acrónimo que engloba a Brasil, Rusia, India e Chi-na. Na medida en que China, India e Brasil poidan non saír excesivamente tocados neste trance iriamos a un maior protagonismo mundial deste novo grupo de países, especialmente China. Pero iso haberá que velo porque os seus mercados dependen de EUA e de Europa, cara onde van dirixidas en boa medida as súas exportacións; tamén é certo que China ten aínda por explorar unha marxe grande de creación de mercado interno, con 1.300 millóns de chineses e moitas necesidades por cubrir. Se os chineses -que teñen demostrada unha grande clareza na visión do seu proxecto estratéxico- teñen éxito, é posible que a medio prazo consigan restarlle peso a EUA na economía mundial de forma importante.

Europa podería xogar tamén un certo papel nese escenario, pero non ten vontade de xogalo con todas as consecuencias, máis ben parece ter vontade de conti-nuar de aliado fiel de EUA. Por iso, coido que o cambio xeoestratéxico máis impor-tante que pode haber é que China se converta nunha grande potencia económica e iso cambie as regras de xogo na economía mundial. Non é secundario tampouco o papel



que están a adquirir India e Brasil, ámbolos dous chamados a desempeñar o papel de potencias rexionais.

Unha manifestación desa nova configuración xeoestratéxica é o propio pro-tagonismo adquirido polo G-20, como directorio da economía mundial, desprazando dalgún xeito ao G-8. Algo que se consagra e recoñece explicitamente na reunión de Pittsburgh. É un cambio que non pode pasar desapercibido como tampouco o feito de que nel pasan a expresarse, grosso modo, dúas preocupacións diferentes: por un lado, a dos que centran toda a súa estratexia en sanear e revitalizar o sistema financeiro como motor da economía e, por outro, a dos que procuran menos exuberancia do financeiro e maior protagonismo do comercio.

Son cambios de certa importancia pero que nin moito menos implican un cambio de modelo de acumulación a curto prazo, só un cambio na configuración internacional, cambio de correlación de forzas estratéxico. De feito, o modelo chinés ou o da India nin son exportables nin contraditorios co modelo neoliberal; ao con-trario, conviven bastante ben con el. Nun escenario dese tipo si acabará habendo, co tempo, cambios en aspectos importantes como o nivel de protección dos mercados, a política industrial e previsiblemente no relativo ás divisas e moedas de reserva internacionais.

En calquera caso, as tendencias e contradicións en xogo fan pensar que un eventual cambio das políticas clave do modelo de acumulación pasa pola dinámica política que haxa dentro de cada país e nun número importante deles. A configura-ción de novas correlacións de forza dentro dun número importante de países sería a condición clave para forzar a viraxe do modelo neoliberal. En Latinoamerica están tendo lugar cambios importantes na dirección de superar ese modelo e ese será un dos grandes factores que creará efectivamente dificultades de viabilidade do modelo neoliberal, pero noutros sitios non está iso en causa de forma tan clara. Polo tanto, coido que hai que traballar nesa dirección pero non me faría demasiadas ilusións de partida polo feito de que a crise, en si mesma, trouxera un cambio no modelo neoli-beral.

Xavier Vence é catedrático de economía aplicada da USC



Algunhas referencias bibliográficas:

AGLIETTA e BERREBI (2007), Désordres dans le capitalisme mondial, Paris, Odile Jacob.

BAKER, D. (2008), “The housing bubble and the financial crisis”. Real-world economic review, n.46.

BEITEL, Foster, Magdoff et al (2009), La debacle de Wall Street y la crisis del capitalismo global, 2007-2009, Ed. Hacer.

BOYER, R. (2009), “Feu le régime d’accumulation tiré par la finance”, Revue de la Régulation, n. 5.

CHESNAIS, F. (2002), La Globalización y sus crisis: interpretaciones desde la economía crítica, Los Libros de la Catarata, D. L., Madrid.

DUMÉNIL, G. & D. Lévi (2007), Crisis y salida de la crisis, FCE, México.HARVEY, D. (2007), Breve historia del neoliberalismo, Akal, Madrid.HERNÁNDEZ VIGUERAS, J. (2009), Al rescate de los paraísos fiscales, Icaria.

- Kaplinsky, R. (2005), Globalization, poverty and inequality, Polity.LORDON, F. (2007), “O mundo refém das finanças”, Le Monde Diplomatique

Brasil setembro.MAGDOFF, F. (2007), “A explosión da débeda e a especulación”, Terra e Tempo

141-144.PALLEY, T. (2009), “After the bust”, Real-world economic review, n.49.POLANYI, K. (1992), La gran transformación, Fondo de Cultura Económica.REINHART, C.M. & K. S. Rogoff (2009), The aftermath of financial crises, wp.

CEPR.SWEEZY, PM (1994), “The triumph of financial capital”, Monthly Review, JuneVENCE, X. (2005), O fracaso neoliberal en Galiza, A Nosa Terra.VENCE, X. (2008), “Da burbulla financeiro inmobiliaria ás novas burbullas

especulativas da enerxía e dos alimentos. A crise do modelo neoliberal e propostas alternativas”, A Trabe de Ouro, abril-xuño.


Documents

Crise financeira e fracaso das respostas do G-20. Os ... fileTempo exterior nº 19, Vol. X (I), 2009. Páxs 183-203 Tempo Exterior / 19 (segunda etapa) - xullo/decembro 2009 183 Crise