CUS1966!2!08 Skvorc Geneza Velik Ateista

7/30/2019 CUS1966!2!08 Skvorc Geneza Velik Ateista

1/14

G E N E Z A V E L I K I H A T E I S T A

N A P O M E N A : K a u da je o v je k a n im a l ra t io -

n a le , r a z u m n o i v o b i e . D a je a n im a l s o c ia le , d ru t v e n p o s v o jo j p r ir o d i. D a je a n im a l r e l ig i o s u m , r e lig io z n o b ie . Zn a i ov je k je t ro d im e n -

z io n a ln o b ie : u s e b i ra z u m a n , s d ru g im a d ru tv e n , u s v e m iru re lig io z a n . M o g u s e z a n ije k a t i s v a t r is v o js t v a ov je k o v a . O n d a g a s h v a a m o k a o n e ra -

z u m n o, n e d ru tv e n o i n e re lig io z n o b ie . T im e se

g u b e i li s v e t r i i li b a re m p o k o ja n je g o v a lju d s k a d im e n z ija .

N e e lim o g o v o rit i o n e ra z u m n o s t i i n e d ru tv e n o s t i. H t j e l i b is m o u p o z o r it i s e b e i d ru g e k a k o o v j e k p o s t a je n e r e l ig i o z a n , t o n i je n e v j e r a n i b e z b o a n . Z a t o e m o o p is a t i, a k o u z m o g n e m o ,n e k o lik o g la s o v it ih m o d e r n i h a t eis t a . A l i n e n jih o v

z re li a te iz a m , n e go n jih o v p u t u a te iz a m . Ge n e z u n jih o v a a t e iz m a . T o je p riz n a je m o v e o m a z a -n im ljiv is p i t a v je s t i i z a o n e k o j i n e v je r u j u , i zaon e k o ji v j e r u ju .

I . FRIEDRICH WILCHELM NIETZSCHE (18441900)*

I S P O V I J E S T N A V I C A R S K O M J E Z E R U

S j e d e i n a o b a li Vie r w a ld s t t s k o g j e ze r a , N ie t z s c h e s e is p o vije d a .

U z a n j s e s t i s n u l a d v a d e s e t o g o d i n j a r u s k a p o l u i d o v k a , k a u d a j e k e r k an e k o g g e n e r a la , Lo u S a l om . Z a v o d lji va j e m a d a n i je l je p o t i ca . In t e l i-ge n t n a i o t v o r e n a za s v a k i p r o p u h n o vo s t i u n a u c i i r e l ig iji. P o la jes Flr'ijdlmlfoqm !iz| R im a , u s p ela s e a m o poid k r a s n i Piiilatos, i sa d s lu a ua l p s k o j s v j e i n i n a j p o t r e s n i j u i s p o v i j e d j e d n o g b e z b o n o g s r c a . A F r i d r i kp r i a n i s k i m g l a s o m , v a d e i s i m e t r i n o ' i t o p l o r i j e p o r i j e . M i s a o s ep o i g r a v a i r o k i m e l o m , v o l j a m u j e z a o b l i l a b r a d , a u d a n s j a j p o p u tm u n j e p r o b i j a i z t a m n o g o k a . L o u d o ' b r o p a m t i , k a s n i j e s v e b i l j e i ip r e d a j e b u d u n o s t i C o n f i t e o r p o g u b l j e n a p r o f e s o r a . K a d j e p o t k r a j p r i a -n ja p o g le d a la b r k a t o l ic e 3 8 g od i n j e g p r i ja t e l ja , o p a z i m u u o im as u z e . . .

O n j o j j e is p o v ije d io s v oj iv ot . D je t i n js t v o , k u a je d n o g p a s t o r ? ,m i s t e r i o z n a v e l i i n a o c a , k o j i m u j e b i o n a g l o o d u z e t . P o b o n e g o d i n e ,p r v e s u m n j e, u a s o v o g s v ije t a b e z B o ga , g d j e s e o v je k m o r a u s u d it i i v j e t i . O t k r i e S c h o p e n h a u e r a i W a g n e r a , r e l i g i j a k o j u j e o s j e t i o p r e m an jim a i k o j a g a j e t j e ila k a d je i zg u b i o v je r u , . . B i le s u t o k r a t k o t r a jn eu t j e h e . W a g n e r j e s t v a r a o i l u z i j e , a o n F r i d r i k n i j e h t i o p r i h v a t i t i

11


2/14

i v o t i l u z i j a . S t v a r n o s t j e b i l a s v i j e t b e z B o g a . O d l u i o j e d a t o o k u a ,d a t o is k u s i do d n a . N a k r a ju o v e k u n je t o e p r o n a i? D a li n e k om u e n i t v o? Ili k a k v o s p a s e n j e? O n t o ga n ije zn a o . E t o t a k a v j e p r e d

n j o m s a d a .. . . D a , r ek a o je (a g i c a S a lo m t o n o p a m t i n je g o v e r i je i) t a k o s u

z a p o e le m o je a va n t u r e . J o n is u d o vr e n e . K a m o e m e o d v es t i? D o k le u jo lu t a t i? N e b i h l i s e n a p o k o n m o r a o v r a t i t i k vje r i ? N e k o m n o vo mv je r o v a n ju ? I d o d a o j e o zb iljn o : S va k a k o , v je r o ja t n ije je d a s e v r a t i m up r o l o s t , n e g o d a o s t a n e m n e p o m i a n .

D a n i e l H a l v y d o n o s i o v a j p r i z o r u s v o j o j n e o b i n o ' b o g a t o j b i o g r a f i j in a jv e e g b e zb o c a p r o lo g v i je k a (2 8 9 ). P r ip o m in je d a Nie t z s c h e n ijet a d a m la d o j L o u n a o ib a li z a m i lje n a je z e r a n i t a k a 'za o o v i z iji , k o j u je

p r i j e g o d i n u d a n a d o i v i o n a d r u g o m , v i c a r s k o m j e z e r u , u E n g a d i n s k o jd o lin i, k o d S i lv a P la n e . B i lo b i v a ljd a p r e o k r u t n o r a z a p in ja t i m l a d uu e n ic u n a s t r a n o k o l o V je n o g a V r a a n ja , k o j e p r e m a m a t e r ija lis t i - k o m i b u d is t i k om s h va a n ju d o n o s i u p o n o vlje n im o b lic im a s t a r e m u k e

i n a d e . . .S v a k a k o j e t e 1 8 8 2 . g o d i n e N i e t z s c h e k o r i j e n i t n e v j e r n i k . N i k a d s e

v i e d o s m r t i n e e p r i j a t e l j s k i r a z g o v a r a t i s B o g o m . P o k u a j m o p r a t i t i m a lo g p a s t o r o v a s in a n a p u t u n j e g o v e a t e i s t i k e e vo lu c ije '.

1) D O P R V E V I Z IJ E I D O P R V E S U M NJ E

O d 15. lis t o p a d a 1844. k a d s e F r id r i k r o d io p a s t o r u K a r l u L u d v ig u uR o e c k e n u d o 2 5 . k o l o v o z a 1 9 0 0 . k a d j e p r e m i n u o n a r u k a m a s e s t r eE liz a b e t e u W e im a r u , p r o h u ja la j e p i e Z w e ig (3 05 ) t r a g e d ija m o n d r a m a t o ga s a m o tn ik a . B i o j e t o b o em s k i , d u h o vn o lu t a la k i , u s e b in e r v o zn i i n a p e t i ivo t , k o m e j e s v e i zv a n a s lu ilo s a m o k a o k r a t k o t r a jn ek u lis e . . . . s a m o va r i je , u ' s a m lje n os it , on a u a s n a os a m ija n o s t b e z r ijd i i

o d g ovo r a , k o ju n je g ov o u m o va n je k a o n e p r o b o jn o s t a k l en o zvo n o n os io k o s etbe i n a d s o b o m . . . o s a m lje n o s t k o j a n i B o g a n e m a . . . (ib . ) L j u d is u p r e v r n u li t is u e p u t a v a t r e n e i a p o k a lip t i k e Nie t zs o h e o ve s p is e, g le d a lib l je s a k n e v je r e i s lu a l i g r o m o v e b u n e , o s j e a l i k r v z a n o s a i u d n je ,o p a z ili s iv ilo s u m n je i a s o vit a lu c id a in t e r v a lla . A l i n i t k o n ije d o d n as h v a t i o n i t i o p i s a o t o g a r a s k i d a n a i v o t a . N e e m o 1 t o m o i n i m i . I p a kb i t r e b a l o s d u n im p ije t e t o m u o it i s p le t za g o n e t n ih s ila , k o j e s u t r e s l et im b i em i p u n ile t o s rc e. N ie t z s c h e n ij e n a i m e p o s t a o o d j e n o m b e zfo oa n . N i j e b io b e izb oa n iz n e h a ja i li r a v n o d u n o s t i. N i je b io p r o s j e a nb e zb o a c . U n je m u j e k ip je l a l u t e r o v s k i i s c h e le r o vs k i t ou r n a n a r a v.

N a r a v p u n a r e lig io zn o s t i, m a k a r on t o k u a o z a n ije k a t i, s t a ln o z a b a v lje n aB o g o m i u s u d o m . P r o n ic a v a , i r ok a , p o e t s k a i ivo t n o filo z o fs k a p r i r o d a o vje k a , k o ga j e n a s v ije t u n a jv i e p la io k u k a vi lu k . A k o s e je u i v o t u h t i o p r o m i l j e n o S k o n a t i , o n d a j e t o b i l o p o d d u e v n i m p r i t i s k o mo d s t ot in a m u n ih a t m o s fe r a . . .

K a d g o d b i b a c io p a m e n je n a d je t in js t v o , is k r s a va o j e p r e d n jimo ta c . U 4 4. go d in e p i e n e k o m p r i ja t e l ju , d a s u p o z n a va o c i n je g o v a o c a

12


3/14

t e o lo g a i p a s t o r a v o lio je i s a m p r u s k i k r a lj V i li m F r i d r i k IV , ije im en o s i m a li p a s t o r o v s in . K r s t im s v e ga p r vo r o e n c a ! za p is u je o t a c r a d os t a n ,

b la g o s i vlja ju i m je s e c lis t o p a d k o ji m u je p o k l on io t a k a v d a r . S igu r n o jek ra j k ir s tnog zden ca m is l io da e maflli jed in og d a n a p re u ze t i s lu bu odn je g a , k a o t o j u j e o n h r a b r o p r e u z e o o d s v o ga o ca , a o v a j o;d s v o g a , . .I n a m a j in o j s t r a n i, u p o r o d ic i O e h le r , b i lo je t o lik o p a s t o r a ! A k o u z t oF r id r i k b u d e vi e p r e m a o e vo j r e fle k s iv n o j, m e la n k o l i n o j i is t o jn a r a v i . . . n e g o p r e m a m a jin o j p o vr n o j i s p o k o jn o j, k a k a v b i to m o ga ob i t i p a s t o r ?

N o m a li t e k o u i g o vo r i t i. N i je im a o p o z iv a r i je i, v e l i H a l v y(1 3). T e k s d v i je i p o g od i n e s r i e n a jv e i u m je t n ik n je m a k e p r o z e p r v e

s l o go ve . Z a l ju b l je n j e u oc a , fc o ji g a v o d i n a e t a je , p r i a m u i o t k r i valje jpa t e siutoma i zem l je . . . i li ga vod i u c r k vu p a n a o rgu l ja m a sa z ivad u h a g la z b e , d a o a r a m a lo s r c e . . . i li m u t u m a i r i je i n a p is a n e n ap r o p o vje d a o n ic i: E IN S T H U T N O T H s a m o je je d n o p o tr e b n o ! N e e Iio v a i z r e k a s j a t i d o s m r t i t o m u p o r n o m d u h u ? F r i d r i k j e b i o u e t v r t o jg od in i, k a d j e g r o m s u d b in e u d a r io u o b i t e l j: o t a c m u u d a r i g la v omo k a m e n , o s ta u b e s v ije s t i go d in u d a n a i u m r e . F r id r i k m a jc i p r i an a k o n t r a g e d ije s vo j s a n : U c r k v i r e e s lu a o r g u lje , u t o se izg r ob a d i e o ta c , p r o l a z i k r o z c r k v u s m a lim d je t e t o m n a r u k a m a , t e sen a n o v o v r a a u g r o b . O r g u l j e u u t j e e k o s k a m e n j e n e , a o n s e u s u z a m a

b u d i . S t v a r n o m u j e b r a t J o s i p u b r z o p o t o m o b o l i o i p a r s a t i k a s n i j ep r e m in u o . I z a o v e d v o s t r u k e n e s r e e p i e k a s n ije G o s p o d i n n a mje b io s va u t je h a .

T a k o je d ije t e os t a lo je d i n i m u k ilj m e u s a m im e n a m a : t u s ub ile m a m a , t e t k e Au g u s t a i R o za l ija , t e s e s t ra L is b e t h . N ij e l i s k r en u oo va j m a li iv o t n a (t r a n ic e , ;k a m o n e e k a s n ije d o i n ije d n a e n a ?N e k o lik o e e n a t e k s o b o d n ic e d ir n u t i o v u e g zis t e n c iju , a l i s e s r c e idu a m isl ioca sam oitni lka got tovo od djelt iinijis itva vjen a la , k a o on o n ek oK a n t o v a , s m i lju i fil o z o fi jo m . . .

K le i n u s v o jo j s a v r e n o j s t u d i ji N ie t z s c h e o v a d je t in s t v a (p r e m ap is m im a u m la d o s t i u g la v n o m ) k a e d a n e s m ije m o pr ta su iva itii v je r s k o g iv o t a u o v oj ip a s t o r s k o j k u i iz n a e ga v id n o g a k u t a . T u j e v la d a o p i je -t i z a m i m o r a l n a s t r o g o s t k a o u K n i i g s b e n g u g d j e j e m a m a A n a R e g i n ao d g a ja l a n a jv e e g n je m a k o g filo z o fa Im m a n u e la K a n t a . Is t in e su seu ile , a l i s e n is u o b j a n ja va le . M o r a l je b i o z a k o n i d u n o s t , B o g je b ios u d a c i p r a v d a . i v o t j e m o r a o b i t i s k r u p i l o z n o i s t n o n i t k o g a n i j e p r a v os a vje to va o n t i vod io . (Kle in ,73)

K a d g a j e m a m a p o v e la iza o e ve s m r t i u N a u m b u r g n a S a a li, je d v a

je t o p o d n io M o j p r v i ivo t u s m ir en o j p a s t o r o vo j k u i; p r ije la z ve lik es r e e u g o l e m u n e s r e u ; n a p u t a n j e r o d n o g a s e l a ; u l a z u n e m i r g r a d s k o g iv o t a s v e je t o n a m e n e d je l o v a l o t a k o , d a t o i s a d u s e b i o s je a ms v a k i d a n . O z b i l j a n , p o n e s e n p r e m a s k r a j n o s t i m a , s t r a s t v e n o o z b i l j a n us v im s v o jim o d n o s im a p r e m a d r u g im a , i u a l os t i , i u r a d o s t i, i u s a m o ji g r i . . . (H a l v y , 16) N je m u s e in ilo k a o d a s e t r e s e .t lo p o d n o ga m a , d a g ao s t a vlja s v a k i m ir , d a ga p r a t e p r i k a z e p r o p a s t i. K a o d a j e p o p u t b o le s n o gP a s ca la n a g n u t n a d g o u ffr e i n fin i b e s k r a j n i b e zd a n . Za r a n a u

13


4/14

iv o t p r o b ija ju k a s n ije b o le s t i i t i je l a i iva c a , t o ih j e m a js t o r s k i o p i s a oZ w e i g . (3 13 ) U s v a k o d o b a iv o t a b ija e v i a k m o jih p a t n ji o g r o m a n .

K a d j e u t r id e s e t o j go d in i iv o t a k r i k n u o : N em a B o ga ! B o g je m r t a v ! p o e o s e p o m a l o t r e s t i s v ije t . N i j e l i t o b io s a m o p r o i r e n i p o t r e s , k o j i jeg r m io p o d b i e m d j e t e t a F r i.d r ik a , k a d j e s p ozn a o': O t a c je m r t a v ! N e m a

o c a ! N a j b o l je s r c e j e is t r u n u lo !?

N i j e u N a u m b u r g u b i lo s ve d o s a d n o . S v e a n o s t i, vo js k a , k o r o v i uc r k v i . . . ig r e s a E l iz a b e t o m , k o j o j s e i k a s n ije u iv o t u n a jv i e p o v j e r a -v a o . . . Ta k o je n j oj p o k a z iva o je d n o m g ra vu r iu s v et o g Iva n a , g d je s ei s t i c a o k r a s a n o r a o ( t a e p t i c a k a s n i j e p r a t i t i n j e g o v a Z a r a t u s t r u ! ) S v is u b i li u v je r e n i d a e t a j n e o b i n o d o b a r i n a d a r e n d ek o' b it i o d l i a n

p a s t o r .

S a v je s t m u je b i la s t r o g a i p o n o s n a . B o l je l e s u g a i n a jm a n je o p o -m e n e i h t i o s e j e s a m o d g a j a t i . K a d b i g a u h v a t i o n e k i s i k r u p u l s a v j e s t i ,p o v u k a o b i s e u s a m o u , is p it i va o s e, i n e b i s e d a o n a ig r u s v e d o k n i jeo p r a v d a o il i os u d io s v og a p o s t u p k a . J e d n o m d o la z i k u i la g a n im k o r a -k o m , d o k p o n j e m u p lju t i k i a . M a jk a g a p it a , za t o n e t r i? U v i je kn a m p r e p o r u u ju d a n a u lic i n e t r im o ! S e s t r i t u m a i k a o k a k a vd u h o vn i vo a s t o i k i p r in c ip : K a d a o v je k go s p o d a r i s a m s o b om , g o s p o -d a r i it a v im s vije t o m ! U v j e r e n d a p o t j e e o d p o ljs k e e m igr a n t s k e p o r o d i c eg r o f o v a N i e t z k i , g o v o r i o b i : G r o f N i e t z k i n e s m i j e l a g a t i !

O k o d e v e t e g o d i n e s a l i j e u g a g l a z b e n e n a p a s t i . P r s t i m u z a u d n o mb r z i n o m i v j e t i n o m k r a d u s k l a v i r a s j a j n e i m p r o v i z a c i j e . K a s n i j e e s es t a r i W a g n e r d i v i t i N i e t z s c h e o v u m u z i c i r a n j u . Z n a u z e t i n e k u b i b l i j s k ut e m u i ob u i u m u zi k o r u h o. U z t o i ' s a m p i e b ib lijs k e p je s m ic e . N i jen a v r i o 12 go d in a , a s v o je m la d e zn a n c e i p r i ja t e l je o d u e v lja va p r e d -s t a va m a (O lim p s k i b o g o vi, O r k a d a l a l os n a ig r a u p e t in o v a ). k o l u p o i n j e u d e s e t o j g o d i n i , a l i j e o d v e z r e o z a s v o j e v r n j a k e . R a d os e e e o k o l i c o m , k u p a u l i j e n o j S a a l i , i p o t a j n o m i s l i o b u d u n o s t i . Un je m u s e k o v it l a j u s v e n e o b i n ije s p o zn a j e . T a k o b i lje i o vo : U d v a n a -e s t o j go d i n i v id io s a m B o g a u n je g o v o j S v e m o g u n o s t i ! I n i t a d a lje .Da Ili u b lis tam ju p r i ro d e? U saMjeis it i? U n ek oj te ofan i ji , n ek om zn a k u ?U i s t o vr i je m e p o in je lo m lja v a o b z ir o m n a Boga .. Ne t r e b a p r i b je g a v a t iF r e u d u d a t o s h v a t i m o . N i e t z s c h e j e p r o i v i o r a m o d i l e m u , k o j a g a j e

p o r a z i l a .B o g m o r a b it i n a jv e e i n e o s k v r n u fo d o b r o . A n a s v ije t u je t o lik o zla .

N i je li ga i on s a m k a o d ij e t e o k u a o ? Z b o g s m r t i d ivn o g oc a b i oje b a en iz r a ja u p a k a o. K a k o d a u is t o m s vije t u s p o ji B oga , Is u s a iS o to n u ? Ka o d i je t e s m i lja s v o ju t e o r iju o P r e s v et o m Tr o js t v u . O n a jegin os tflk a, m o d a o d n e k u d i p r e p is a n a , s v a k a k o F r id r i k u n ju v je r u je .

U B o g u , v e l i , i v i O t a c , S i n a l i m j e s t o D u h a S v e t o g a t r e b a s t a v i t iS o t o n u . Z l o d u h a t r e b a o b r a t i t i i u n a m a i u B o g u . K a d s v j e t l o n e b ap r o d r e u p a k a o , p o j a a t e s e o d p a k le n o g o gn ja . I s v e e s e t a d a s p a s i ti.M is a o n a p a k a o p r a t i t e n je g o v t r a g i n i iv ot . M is a o na. s p a s e n je u b it ije m is a o s p r ovod n ic a n je g o ve v je r e u b u d u n os t . S ve se t o o d igr a lo u 12.g o d in i. P g u y je r e k a o z a s e : U 12. g o d i n i v e s e s ve o d i gr a lo . . . AC a m k a r u n o v e li K r e iu t z e r o v a s o n a t a p i e , d a m la d i u 13. g o d im m o g ub i t i b e z v j e r c i . . .! N ie t z s c h e t o n i je a li p r e m a t o m e k r e e.

14


5/14

U 14. g o d in i p i e i v o t s v o g o ca , p a m o li t e t k u R o z a liju d a m u p o a ljep o d a t k e . P i e z a t i m s v o j Vla s t it i, s m n o g o o z b iljn o s t i , o h n e D ic h t u n g ,b e z fr a zir a n ja i u lje p a v a n ja , t r a e i p o d a t k e o d "v la s t i t e d u e . U r e t c i m ao d z va n ja p o u z d a n je u B o ga , z a h va l n o s t za d o b r o in s t va , m o lit v a zab l a g o s lo v d o b r e B o j e d e s n ic e . U fa s e, d a e m u i m u k e i s u z e u iv o t uk o r is t i t i. G l ed a s m r t i u o i s n a d o m , d a e m o s e s v i je d n o m s je d in it i uv je n oj ' .na idos ti ji b la en s tvu (Kle in , 86). Z a r je m ogu e d a ta j de k o

je d in og d a n a . . .?

2) R A S T E IV O T R A S T U K R I Z E

M l a d i F r i d r i k i v i i u i k r o z e s t g o d i n a u z a v o d u P f o r t a , n e k a d a - n je m c is t e rc it s k o m s a m o s ta n u , p e t k i lo m e t a r a u d a lje n o m o d N a u m b u r ga .(O d 1858 d o 1 86 4). T u s u s t u d ir a li p j e s n ik N o v a l is , b r a a S c h le g e l , fi lo z o f F io h t e . D n e v n i r e d , k a k o t o o p i s u je Kle iin (8 7 8 8), p r e p u n j e m o l it v e ip je s m e , s m n o go s t r o g o s t i i r a d a , s n e t o e t n je i k u p a n ja , d a ju i t je d n o e t i r i s a t a z a s a s t a n a k s r o d b i n o m . N i e t z s c h e p i e d n e v n i k , d o s t a p i s a m a , k o ls k e r a d n je , p je s m ic e i n e k e d r u g e s a s t a vk e . Iz s v e ga K l e in s a s t a vljam a j s t o r s k i p r i k a z , p r a v i p s ih o gr a m (87 130) m la d o ga g e n ija . O n je

d o i s t a g e n i j a l n o d i j e t e . U l a z i p o s t e p e n o ' s v e d u b l j e u s a m a s e b e . K a d g ao vla d a u vs t vo', p r o z a u zm i e p r e d s t ih o m . . . v r ije m e p r o la z i k o p r o -lje t n a r os a i u it a k p o p u t p je n e u p o tok u . S a d a m e h va t a va n r e d n a e ljaza zn a n j em , za s v e op o m k u lt u r o m . it a m n o go . Im a m o 1 p o p is v a ljd as v ih g l a v n ijih k n jig a , t o ih j e lis t a o . H o ffm a n n o v e n o ve le , S h a k e s p e a r e ,G a u d y , C e r va n t e s , N o va lis , S c h ille r , l Tu m b o li, v on K l e i s t . . . u p r v ed v ije g od in e . B y r o n , H a s e o v iv o t Is u s o v, F e u e r b a c h o va B it k r a n s t va ,H l d e r lin o v i vo t o p is i d j e la . M e n z e lo v a P o v i j es t, p o v ije s n i a r i B a r r a u ,B ec lc e rs , Ar n d i fi lo z o f E m e r s o n k r o z d r u g e d v ije . D a n t e , Ta s s o , Cid ,O v i ije , N o v i Z a v je t , i o p e t B y r o n , E m e r s on , N ie b e lu n g e n , E d d a , T a c it ,E s h il, G o e t h e . . . k r o z p r e o s t a le d v ije .

S v e b i e li o p r o u it i. A. iz n a d s v e ga r e l ig iju , t e m e l j s v e g a z n a n ja .V e l i k a j e p o k r a j i n a s p o z n a j e , b e s k r a j n o j e i s t r a i v a n j e i s t i n e .

S a v t a j iv o t , n a r o i t o n e k i p r o fe s o r i, u t je u n a n j. Ta k o n e k i O r t le p p ,k o j i j e p je va o : M o j G o s p o d in Is u s m n o g o j e t r p i o , a l i j a t r p im jo v i e !T a j o v j e k n a g l o u m i r e , n a p o k o p m u n e d o l a z i n i j e d a n d u h o v n i k . T on a F r i d r i k a d j e lu je . V e s e o je , k a d j e d o a o n o v i d u h o vn ik s k o jim s ed o b r o r a z u m i j e .

H a l v y m is li (3 0 ) d a j e u t je c a j B y ir o n o v p r e s u d a n . M a n fr e d a p r e -i t a v a n e k o lik o p u t a , S o r r o w is k n o w le d g e . . . g or k o je zn a n je ! Th et r e e o f k n o w l e d g e is n ot t h a t o f li fe d r v o z n a n ja n ije d r v o iv o t a !U 1 8. g o d i n i t r z a s e iz m e u d v a r a js k a s t a b la : z n a n ja i ivo t a ! D a J iv j e r a i m a i v o t n o g p r o s t o r a ? i v i l i j o ? S m a t r a j u g a m l a d i m p a s t o r o m t o o n o t o m e m i s l i ? M i n u l o j e d o b a , k a d j e v i d i o B o g a . O t v a r a s es v e i r i i p o r a z n i j i p o n o r . U s r c e s e z a b a d a n e k i l e d . K a k o b i i p a k m o g a os p a s it i i iv o t i z n a n je i v je r u ? M i s l i, d a j e g la z b a , d o b r i d u h k o j i s v e

15


6/14

s p a s a va . O d l u u je d a p o s t a n e g la z b e n ik . Ka d j e m a jc i r e k a o d a n em is li . p os t a t i p a s t o r o n a p a d a g o t o v o u o a j. N a n je n e p r o t e s t e o b e

a j e d a e i p a k s t u d i r a t i t e o l o g i j u . e s t o r a z m i lja o p o v ije s t i s v i je t a i k r a n s t v a , k o t o s e v id i izp o p is a k n jig a . R a z m a t r a o s vo m e i op e lju d s k o m ivo t u . J o u v ije k b ilje i,d a b i n ije k a n je v j e r e 'b ila o h o lo s t . N o o n e s t a r e , d om a e, k u n e v j e r en e s t a je . T o s e k r a n s t v o n e m o e o d r a t i p r e d s v e ja o m k r it ik o m , k o j ad o n o s i s t r a h o vit e p o s l je d i c e za s r c e i za b u d u n o s t. N e m ir a n j e k a oz m ija , k a d m o r a s k in u t i k o u ljic u . U p a d a u p r a v u r e lig io zn u k r izu . N au d a r u j e n a jp r i je k r a n s t vo , z a t im e o t r ic a d u h a p o g o d it i s a m o gaB o g a . M is t e r i ji p r e la ze u p r o b le m e ; v je r a p op u t a p r e d zn a n o u ;B o g u zm i e p r e d p r ir o d o m , K r is t p r e d D io n izo m .

O v a k a v p o k u a j n i j e d j e l o n e k o l i k o t j e d a n a , n e g o j e d n o g i v o t a .M o e l i o vje k o b o r u a n d j e jo m r e f le k s ijo m p o k u a t i d a u n i t i a u t o r it e td v iju h ilja d a go d in a , za k o j i ja m e n a jd u lb lji m is l io c i s vih v r e m e n a ? N a v o d i i s k r e n o t o j e s v e v j e r a d a r o v a l a o v j e k u , z a t i m i z n o s i s u m n j eko jje r a s it u im p ioinemo m ota M ov jea n s tvo . Uv la e se m is li o r a zvo ju ,0 k ru n om ojpStan fcu svega . . . Sito j e ovjeoa n is itwo? p it a m la d i a k .M i t o je d v a zn a m o. J e d a n s t u p a n j u c j e lin i, p e r io d a u o p s ta n k u , B o jis m i l je n i p r o iz vo d ? D a l i j e o v je k n e t o d r u g o o s im k a m e n , k o j i ser a z v io p r e k o p o s r e d n ih o b lik a flo r e i fa u n e ? D a li j e v e s a d a d o v r e n o

b i e ? t o p o v ije s t u va z a n j? D a l i e o v o v je n o p o s t o ja n je z a v r it i ? P i t a s e d a lje : N i je l i n a s a t u s v e m ir a k a z a ljk a e v o lu c i je d o la d o 12 . . .1 t a d a s e ja v io ovje ik ? T r e b a lo b i t o d o z n a t i. P l o v i t i o c ea n o m s u m n je b e zk o m p a s a , o p a s n o je . e s t o m i s e s v a n a a fi lo z o fi ja p r i in i k a o b a b i lo n s k ak u la .. . . N je n je r e z u lt a t b e s k r a j n a z b r k a p u k ih m i s li. .Mor a m o o e k i -v a t i v e l i k e p o t r e s e , k o j i e n a d o i k a d m n o t v o s h v a t i d a j e s v e k r a n s v to s a g ra e n o n a p r o i zv o ljn im t v r d n ja m a . B o ja o p s to jn o s t , b e s m r t n o s t ,a u k t o r it e t B i b lije , o b ja v a os t a t e z a u v ije k p r o b l em i. P ok u a o s a mn ije k a t i. Ah , la k o je r u it i, a l i g r a d i t i . . . !

U s v a j a u v je r e n je d a j e p o d v r g a v a n je v o l ji B o jo j i p o n izn o s t es t os a m o p l a t p r e b a e n p r e k o k u k a v i lu k a , t o g a o s je a m o u a s u , k a d s eh r a b r o s u k o b im o sa s v o jim u d e s o m . J o je d a n k o r a k p a e k a za t i : Ak ol j u l b i m u d e s v i e o d k u k a v i l u k a , t o z a m e z n a i i B o j a v o l j a i p o n i -zn o s t ? O t k r i v a i z a lju b lju je s e u H ld e r l in a . (N j e g a e is t o m H e i d e g g e rosv ije t li/ t i pu n im fi lozo f sk im k om en ta ro m ). H lde r l in j e b ilo p ije it is t ,r e l i g i o z n o o d g o j e n k a o i N i e t z s c h e , s t u d e n t b o g o s l o v i j e z a j e d n o s a H e g e lo m i S c h e i lit igo n i. Iz g u b io j e Vje r u o p ija n R ou s s e a u o m , G o e t h e o m iS c h ille r o m , c ije lim p o k r e t o m r o m a n t iz m a i a n t ik o m . N j e g o v H y p e r io n iE m p e d o k lo p r e t e e s u Z a r a t u s t r in i ; . .

L j e t i 186 2. N ie t z s c h e n a s m r t o b o li. G la v o b o l ja , gr e v i, b a c a n je k r v i,s la b v id , t e k i p o r e m e a j i u it a v u t ije lu , d r h t a v ic a u d u i. . . K a k v ih es e li je k o v a n a g u t a t i i t im e t r o v a t i iv c e i t k iv o ! U z a s ve t o s t u d ir a k l a s i n e

je z ik e i a n t i k u k u lt u r u . J o n e zn a . t o d a od a b e r e . M od a e , ve li, m o r a t in a jd r a u d je cu p o b a c a t i u m o r e. M e u t im n a h o r izo n t u G r k e t r a g e d i je

s v e j a s n i j e i z r a n j a l i k D i o n i z o v .P o s l j e d n j e g o d i n e i v i s a m , p o h a a p r o f e s o r e i k o d j e d n o g a o d n j i h

s u s r e e s i m p a t i n u d j e v o j k u . J e d n u o d o n o p a r e n a , k o j e e k a o m e t e o r

l


7/14

n a g lo , o k r u t n o , n e s r e t n o i t u n o p r e s j e i n e b o n je g o v a s r ca . R a s t e e l ja d a s e t u e s a s u d b i n o m . N a p a d a g a m i s a o d a e g a b o l e s t z a ja it i is t i s k a t i i t a v a i v o t a . N a m a t u r i u m a l o d a g a n e o b o r i e . S p a a v a j u g a

d o b r e o c je n e iz s vih p r e d m e t a , p a m u p o k la n ja j u d o v o lja n iz m a t e m a -t ik e . . .

P o s l j e d n j a z a p i s a n a r i j e m l a d o g a b i t u r i j e n t a s t v a r n o j e z a n i m l j i v a .T o j e Za h va l n i c a V r h o v n o m U it e lju . M o j a p r v a z a h va ln o s t id e o n om e ,k o j i m i je d a o s ve . Ka k vo / u zd a r je d a m u d a d n em ? K a k a v d a r a k o n e s igu r a n d a m e lju b i t o p lu z a h va l n o s t s v o ga s r ca ? O n m i j e d o p u s t iod a d o iv im o va j l i je p i a s m o g ivo t a . N e k a B o g D o b r o i n it e l j n a s t a v ib d je t i n a d a m n o m ! T o je u z p je s m u D e m U n b e k a n n t e n G o t t (N e p o -z n a t o m B o gu ) n je g o v p o s lje d n ji k r ik m la d o s t i B ogu . J o je d n o m p je v a

N ie t zs c h e jo je d n o m p r i je n o t o o d em i p o g le d b a c im u n a p r ije d u s a m o i d i em r u k e g o r e k t eb i, k o m e s e u t je em k o m e u n a jd u b -ljim d u b in a m a s r ca p o s v et ih o lt a r k a k o b i m e va z d a o n a m o z va oT v o j g la s . ) J a s a m t v o j . . . Ic h w i ll d ic h k e n n e n , s e l b s t d i r d i e n e n ! tz a v r a v a . K a s n ije e s li a n va p a j p r o b it i u p o em i a r ob n ja k a , uZ a r a t u s t r i .

A l i se B g od m ic a o u d a l jin e . Nie t zs c h e k a s n ije n a p is a d a j e u m r o .

3). M L A D I S T U D E N T I S T A R I S C H O P E N H AU E R

I z P f o r t e o d l a z i u B o n n . S p o e t k a j e u z p r i j a t e l j a D e u s s e n a i b u a ni ve s e o. K a s n ije s e u o zb i ljio . Z a S t a r u G o d i n u p o s t a o b i za m i l je n k a o o v je k , k o j i o t k r i va s v o ju e g zis t e n c iju . P r o la z n o s t s v e ga v u e g a s v evi e u s vo j v r t l o g i t j e r a n a s a m ou . K a d j e o d p r i ja t e lja z a t r a io d ap r e s t a n u p i t i i n e u m je r e n o p u it i, izib a i e g a i z k lu b a . S a m o t n a t u gar a z d i r e m u s r ce . S t u d ir a filo l o g iju : (u z n e t o t e o lo g ije , k a k o j e m a jc io b e a o !) a v o d i fl ir t s p j e s n i t v o m i g la z b o m ! H e le n is t a R it s c h l n a g o vo r i

d a o z b i l j n o s t u d i r a . N i e t z s c h e e l i z a b o r a v i t i p o e z i j u i s p r e m a n e k o l i k od ob r ih ra d ova iz. f ilo lo gi je , :

U B'oninu u je 'z a Bfcgla, 'Fioh te a , Sdhettll'ir iiga, a li ga n jih o va MozotOifja,r a sp liin iu t a u s v ij tu i de j e , n e zavo ld i. M n oge du h ove u p ra vo m a gn e t i z ir azn a n o s t o m a t e r i ji. it a ju 1 B u c h n e ra , Vo g t a , ' k l a s i n e m a t e r ija lis t e.N ie t z s c h e u j e t o je d n o p l o t i n s k a m is a o , b e z d u b in e ,, p a m u j e s t r a n a io d vr a t n a . (K a s n ije e ip a k u s v o jit i Vo gt a ). N e h va t a g a n i F e u e r b a c h ,d u h o vn i o t a c M a r x o v . F r i d r ik s v e o d r e e n ije u d i za l je p o t o m , s n a go m ,a k t i vn o m k r e p o u , h e r o i zm o m . S v o j e p r a k t i n i c i lj o p i s a t i ova k o:

U m j e t n i k (S t v a r a la c ), S v e t a c (P u n lju fo a v i) i F i l o z o f (S p o z n a v a l a c ) uje d n o j o s o b i! (Lot z, 12) K o g e jz ir izb ija e lja za ve im . Ka s n ije en a p is a lt i t o j e v e t a d a d o iv io : o v je k j e b i e ko| je s e m o r a n a d v la d a t ii n a d m a i t i ! K a d m u j e D e u s s e n r e k a o , d a p r i s t a j e u z S t r a u s s o v i v o tIs u s o v (u k o m e je K r i s t v e o m a m it o l o g iz ir a n ), N ie t z s c h e l o g i n o o d g o -v a r a : P i t a n j e j e va n o,:. A k o r t v u je Is u s a , m o r a p o d j ed n a k o r t v o v a t ii B o g a . H a l y y je u v je r e n d a je o n s a m t o ve u in io . S e s t r a m u p i e ,k a k o j e n a p o r n o v j e r o v a t i u k r a n s k e t a j n e . J o j e t e e , o d g o v a r a o n ,

17


8/14

b o r i t i s e p r o t i v t i h o b i a j a , u s u m n j i i s a m o i , p o d l o e n s v i m d e p r e s i j a m ad u e , v e l im jo v i e p o d l o e n g r i z o d u ju ! S a d v e i n e is t r a u je p o dv id o m r e li gij e . U s v j e t l u o b j a v e . e l i is t in . u ! Is t in u m a k a k o s t r a n a i

z la m o g la b it i ! S v e lju d e s v r s t a va p r e m a n o vo m k r it e r iju : E v o d a k lek a k o s e d i je le p u t o v i lju d i: a k o e li m ir d u e i s r e u , v je r u j ! A k o e lib it i u e n ik is t in e , t r a i! P r iz n a je d a j e n e m ir a n , p r a z a n , a e zn e d a n e t ol i j e p o i v i d i i u j e . O b i l a z i g r a d o v e , p o k r a j i n e , s l u a B a e h a , H n d e l a ,B e e t h o v e n a . . . U K l n u p o k a z a s n a g u k a r a k t e r a . K a d j e p i t a o g d j e j eh o t e l , n e t k o g a z l o b n o u p u t i u j a v n u k u u . U s a l o n u g a o p ' k o l i e r a z z o l i -c e n e d je v o jk e . F r id r i k s p a zi k la v ir , s je d a i p o e im p r o v iz ir a t i. J a d n ic e

s e u d e i o d m i u o n u s t a j e i o d l a z i .

N a k o n o ve n a jp u s t i je i n a j p r o m a e n ije g od in e iv o t a n a d o la z i

r a z d o b l j e L e i p z i g a , n a j v a n i j e i n i s e i n a j s u d b o n o s n i j e u r a z v o j uN ie t z s c h e o v a a t e izm a . T o n o s t o g o d in a iz a G o e t h e o va d o la s k a n a t os v e u ili t e , d o p r a t io je N ie t z s c h e o n a m o s v o ju zn a n s t v en u s a v je t ,p r o f e s o r a R i t s c h l a . T i h e s e g o d i n a r a z v i t i u u d e s n o g s t i l i s t u . P a d a j um i m r e n e s o iju . D u g o s a m i vio u s t a n ju s t is t i ok e n e v in o s t i. P r o b u d iom e je k a t e g o r i k i im p e r a t iv : M or a p is a t i, n u n o j e d a p i e ! V e lik a n iLe s s in g , Lis c h t e n lb e n ge r i S s c h o p e n h a u e r p o u i e ga d a m a l o lju d i p i ep r i r o d n o . P i s a n j e j e t e k a r a b o t a , o b r a d b a t v r d a d r v e t a . N i e t z e h e e l in a p a p i r u iz vo d it i s m io n e k la v ir s k e v r a t o l o m ije : p is a t i n a d a h n u t o, s lo -bod n o , p s ih o lok i u v j e r l ji vo , l og i k i s t ro go i va zd a l ije ipo .

V e p r v e g o d in e n a s v e u ili t u (1 8 6 5 1 86 6) z b i lo s e o n o b i t n o :s u s r e o j e S c h o p e n h a u e r a . N e d o d u e o s o b n o , j e r j e s m r k n u t i m i s l i l a c i zD a n z in g a u m r o p e t g od in a p r i je . . . I to j e N ie t zs c h e u t r a j n o a o . P r o l a z e i

je d n o m p o k r a j (k n jia r e , s p a zi u iz lo gu go le m u k n jig u S v ije t k a ov o l ja i p r e d o d b a . U a o je , za t r a io d je l o , o t v o r io je d n u s t r a n ic u ip r o i t a o n e k o lik o r i je i. Is k r a j e s k o i la ! D v i je s e d u e o d je d n o m p r o n a o e ! N e zn a m k a k a v m i j e d e m o n p r i a p n u o : P o i k u i s t o m k n ji-g o m . . . C i m s a m s t u p io u s ob u , o t v o r ih b l a g o t o ga s t ek o h i p u s t io s a md a n a m e d je lu je t a j s n a n i i m r a n i g e n ij . . . N ie t zs c h e je d v a d a i

s p a v a . L i j e e u d v a i z a p o n o i , u s t a j e u e s t i z j u t r a . K r o z d a n s j e d i u zk n jig u i u z k l a v ir . B i o je t o p r a v i k r a t k i i n e o p o z iv i n o v ic i ja t a t e izm a .N i e l t z s o h e g u t a d v i j e h i l j a d e s t r a n i c a , a r o b n o , d u h o v i t o i g r o z n o i s p i -s a n ih . O d j ed n o m s h v a a d a g a s v e g r e v it i je i t r a jn ije p r o im a o t k r i va n jeT a j s p is j e a m a l ga m G o e t h e o va lir iz m a i B is m a r c k o vs k e o t r e vo lje .S v ij e t t o ga m o t r i b u d is t i k i i p e s im is t i k i d u h S c h o p e n h a u e r o v u a s a n j e i n e p o d n o s i v . B e z i z l a z a n i n e o v j e a n . N e m a P r o v i d n o s t i d a g avo d i , n e m a B o g a d a g a l ju b i , n e m a c ilja d a g a z o v e . . . S v e j e s a m os lije p a v o lja za ivo t o m . O s i m t e v o l j e n e m a n i e ga d o g o le n e v o lje .S v i je t je m r a n a v o lja , k o ja lu d o i b e s c iljn o o tje r a n a ip r ije d , a h r a n i ses a m a s o b o m , kk> z m ija t o s i d e r e r e p . . . N ie t e s c h e t a r e o i v i d i lid o b r o , on a k o s la b o vid a n : k a k a v s e o v o s v ije t ja v lja p r e d n jim ? Za h va l a nk o m p o n ir a K y r i e p o s lje d n ji k la v ir s k i o d z vu k n e gd a n jo j v je r i . No in i m u s e, d a n it k o n e o d g o va r a n a t a j s a z iv. U v r u ic i lju b i k n jig u ,m is li d a s h va a n je n u t a m n u b l a g o v ir je s t i b ilje i k a k o je n a a o s vo gam is l io c a i s v o ju is t in u . S l u t i o je d od u l e i p r i je k r a j E s h ila , B y r o n a iG o e t h e a , u p o g a n s k o j a n t i k i i r e n e s a n s n o j v o l j i z a i v o t o m , n e t o s l i n o .

18


9/14

A l i s a d m u j e s v e ja s n o p r o t u m a e n o o b ja n je n o . Im a u it e lja ! 1'v i e n e g o u i t e lja : m je s t o o ca t o g a j e u d je t i n j s t v u izgiu lb io, k o g a m uB o g n ije n a d o kn a d io, n a a o je d r u g og a . O d s a d n a z iv a s t a r o g a S c h o p e n

h a u e r a s v o jim o c em ! O d a ga je p o z n a va o ! Ka lk a v b i t o b i o r a z g o vo r !Iz o v e d u e vn e g r o z n ic e p o la k o s e iz vla io n a p u t n o r m a ln o g k o ls k o g ivo ta .

L o t z (1 5 ) t o n o a n a liz ir a k a k o je s v ij e t s h va e n k a o v o l ja n u n or a z or io u N ie t zs c h e o vu d u h u k r a n s t v o s h va e n o k a o n ije k a n je iv o t a .I je d n o e d je lo z a d r u g im , o d R o e n ja t r a g e d ije iz d u h a g la z b e d oE c c e h o m o o d z va n ja t i is t i m t e m e ljn im t on o m : U B o g u j e n i t a p o b oa m s t v e n j en o i v o l ja z a m i t o vilo m p r o g la e n a s v e t o m ! B o g t im e p o s t a jen a j ve i p r i g o v o r o v je k u i n je g o v im s ila m a . K r a n s t v o je , u o k r i lju

B o je m , z la k Qb t i s u lje a . Tr e b a s e z a t o b e z o s v r t a n ja o k r e n u t i odB o g a i k r e n u t i p r e m a s v ije t u i n je g o v im is t im s ila m a .

Nie t zs c h e m a lo z a t im d o iv i p lje s a k n a k o n it a n ja s v o je r a s p r a ve0 Th e ogn is u . O n m e u t im d i e s vo ju n o vu k lim u , p lo v i n o vo o s v o je n imp r o s t o r o m s v ije t a k a o v o l j e . K a s n ije e za p is a t i: T r i m e s t v a r i t je e ,o n e s u m i r i j e t k a m o j a u t j e h a : M o j S c h o p e n h a u e r , S c h u m a n o v a g l a z b a in a p o k o n s a m o t n e e t n je . N a t im e t n ja m a p o z d r a v lja p r ir od u , r a d u jes e n j e n i m o l u j a m a k o o n o n e k o B e e t h o v e n , a l i p r a v o g m i r a u d u i n e m a .Iz a j e d n e u r a g a n s k e p r o v a le n eiba b ilj e i: t o za m e s a d a z n a i o v je k ,

1 n je g o v a n e s t a l n a v o lj a ? t o z a m e zn a i v je n i M or a , v je n i N e s m ije ?K a k o s u o d t o ga r a z li i t e m u n je , b u r a , tu a : s lo b o d n e s i le , b e z e t ik e !K a k o s u s r et n e , k a k o j a k e t e is t e vo lje , t o ih d u h n ije p o r e m e t i o ? Ut o j e v r i je m e B is m a r c k n a m e t n u o s vo ju v o lju i d i s c ip l in u P r u s i ji. Ut o m e Nie t zs c h e o d g o n e t a v a s u d b in u s v ije t a . P o j e d in c i s u , d od u e , s a m op j en a n a p o vr i n i s v je t s k o g m o ra , a li je u n e k i m d i vn o u t j e lo v lje n avo l j a sv i j e t a .

U t o d o b a u l a z i u N i e t z s c h e o v i v o t m l a d i s c h o p e n h a u e r o v a c E r w i nR o h d e . Z a j e d n o k r s t a r e s a s k o m i e k o m k r a j i n o m , s n a g l a s k o m k r i t i -z ir a ju p e d a n t e r i ju n e p l o d n e k o le , i s k u p ve li a ju s v o ga U it e l ja . O d

s v i h f i l o z o f a z a n j i h j e o n j e d i n i i s t i n i t . E v o S c h o p e n h a u e r o v e e r e : z d r a vp e s i m i z a m , z a s n o v a n n a i d e a l u ; o z b i l j n o s t m u k a i s n a n a ; u k u s z a o n o t o je je d n o s t a v n o i z d r a v o . . . N ie t z s c h e u z t o b ije s n o s t u d i r a D h r in g a ,La n g ea , B h n s e n a , v o n H a r t m a n n a . O d j ed n o m ga 1867. z ov u u v ojs k u .P r o gla e n je izm e u 30 u n o va e n ih p r v im ja h a e m . P o n o s n o p i e : T ov r i j e d i vi e n e go. d ip lo m a i z fi lo l o g i je ! E t o u b r z o n e s r e e : p a d a s k o n j a ,s l om i r e b r o . K a d j e v i d i o ive r a 'k r e b r a k a k o i z la z i s g n o je m , z a m i l je n o

p r i zn a je : P r o p a lj iv o s t b i a n ije m i n ik a d iz b ila a d oc u lo s p r e doi t a k o ja s n o k a o u a su , k a d s a m s p a z io k om a d s v og a k o s t u r a . . . ;

4) A V A N T U R A S R IK AR D O M W AG N E R O M

Na k o n S c h o p en h a u e ra e vo n a o b zo r ju F r id r ik o v a d u h a t it a n aW a g n e r a . I o n j e S c h o p e n h a u e r o v u e n i k . Z a t o e o v a d v a s r c a i m s ev i d e o n e p r o h l a d n e k i n e v e e r i , u l e p z i k o j s o b i W a g n e r o v e s e s t r e

19


10/14

o d m a h p r e p o zn a t i s r o d n e d u e. U n jim a p la m s a d u h U it e lja , j ed i n o gfil o z o fa k o j i je r a z u m io gla z b u , v e l i W a g n e r ; je d i n o g a , z a k o g a jeg l a z b a v r h u n a c u m je t n o is t i , n a d o d a je N ie t z s c h e . F r i d r ik u j e a o;, t o s e

i s a m n e m o e vi e p o z a b a v it i g la z b o m i k e m ijo m , k a k o je e lio . P r o fe s o rR i t s c h l p r o n a l a z i m u k a t e d r u u B a s e l u , v i c a r s k o m u g l e d n o m g r a d u .N ie t z s c h e s t r e p i p r e d s a m o o m , za k o j o m in a e u zd i e , n o k o j a i s a m ao p a s n o r a s t e . R o h d e u p i e , d a je o z b iljn o s t u n je m u i o d v e d u b o k ou fc o r je n je n a , i d a s u m u p r a v i i b i t n i p r o b le m i iv o t a i m is li o d v e

ja s n o p o k a za n i p o ve lik o m m is t a gogu S ch op en h a u er u .

U v ic a r s k o j n e e b it i s a m . N e g o v o r i m o o n je g o v o j p r o fe s u r i, k o j aje p o e la t r iu m fa ln o , s vr ila go t o vo s r a m ot n o . S p o e t k a je a r ob n omd ik c i jo m i o b ilje m in je n ic a s ve z a v eo , k a s n ije j e s v o jo m fil o z o fijo m r a z o -

a r a o s lu a oce . N a k r a ju j e im a o s a m o d v a u e n ik a . . .

D o k je u B a s e lu m u k u m u io s p r e d a va n jim a o H o m e r o vu b la g og la s ju , n a p r o z ir n o m Vie r w a ld s t t t s k o m je z e r u , h a r t u i u za fo it i T r i e b s o h e n a , s a m o t o v a o j e s a s v o j o m C o s i m o m i n t b u k r a o z v u k e n a v l a s t i t en e r v o z n e s t ih o ve , za k r v a v e o p s je n a r s k e d r a m e , n a j r o m a n t i n iji g la z b e n iks v ije t a R i k a r d W a gn e r . U p r a v o je , n a s a m d u h o vs k i p o n e d je lja k ,s k l a d a o S i e g f r i d a , k a d j e s t i g a o N i e t z s c h e . K r a j W a g n e r a s e o s j e a o ,v e l i, k a o k r a j b o a n s t v a . S n jim e is p ija a u u a s t U it e l ja S c h o p e n h a u e r a . i t a W a g n e r o v u r a s p r a v i c u , k o j u j e u p r a v o d o v r i o z a b a v a r s k o g a

k r a lja . W a g n e r m o li vla d a r a d a p r i h v a t i d vo s t r u k u ilu ziju , k o jo m e vo d i t in a r o d : p a t r i o t iz a m i r e l ig iju . Vla d a r i m a t o n ije la k o , on t o s h va a . Z a t om u p r e p o r u u je za u b l a en je iva c a , k r v i i d u e u m je tn o s t . N ie t zs c h ei z d j e l c a u v i a d a i k r a l j e v i i m a j u b r i g a , d a i n j i h p r o g o n i t r a g i k a . W a g n etfovia p ou k a je ta k o biisfca S ch olpen h a u en oivoj. Ka lk je sada: Finidrliks r e t a n t o je z a s e p r o n a a o s v o ju It a li ju , u m je t n i k u d o m o vin u , n at o m r t u T r ie b s c h e n u ! J e r n i n j em u , N ie t s c h e u , n ije la k o . S a m je ,u v ije k s a m , p i e R oh d e u , p a k a o fu g it i vu s e r r a n s u z d i e p o d t e r e t o ms v o jih k r u p n ih m is li, a n e m a n ik oiga d a m u p o m o gn e . U n je m u n e t o

n a g lo d o z r i je v a . N e e l i p lo d o v i o s t a t i b e z b e r a a ? P o s t a je m v ir t u o z uu m je t n o s t i s a m o t n ih e t n ji. U t :im e t o t r e n u c im a r a a s e k o n e k a Zgu -s n u t a v iz ija s v e ga s t u d ija a n t ik e i m o d e r n o g d u h a R o e n je t r a g e d i je izdiu iha g l azb e. D je lo j e t op l a s im b ioza i s in t eza he lemizma i wa gn e r i m :U W a g n e r u p r e p o z n a j e N i e t z s c h e n o v o g E s h i l a . P o p u t g r k i h k l a s i k a i o np o s t a j e u it e lje m p r ir o d n ih s ila . S G r c im a h r a b r o p o u a v a lju d e k a k o ses t v a r a ju p r ir o d n i b o g o vi. P e s im iz a m s t a r ih t r a g e d a n ije p r o t iva n ju n a -

t vu . N j ih o v o s je a j t r a g ik e s t v a r a h e r o js k a d j ela .

U t o d o b a N i e t z s c h e j e o d r a o d v i j e k o n f e r e n c i j e , k o j e s u W a g n e r ub i l e p o v o l j i . U p r v o j o p i s u j e v e z u D i o n i z o v a k u l t a , k a s n i j i h i v a n j d a n s k i hi k a r n e va l s k ih s ve a n o s t i s p r ir o d o m , n a r o it o s b u e n je m i iv ot n imc v a t o m p r o l j e a . A k o m o d e r n a u m j e t n o s t n e m o e u s v i j e t d o n i j e t i t a k v op r o lje e , m r t v a je . U d r u g oj k o n fe r e n c iji s li'k a d o la z a k S o k r a t o v k a os m r t p r a v e t r a g e d i j e u G r k o j . S o k r a t j e , k a e , z b u n i o E u r i p i d a , p o k v a r i oP la t o n a , k o j i b i m o d a b i o n a j ve i od s v ih t r a g ik a , a li j e s p a lio s v o jes t i h o v e . . . S v oj p r v ob it n i s n a n i in s t i n k t r a s p lin u o j e u c a r s t v o id e j a i lig a j e s i s n u o u t j e s n a c m o r a l a . N a o v e k o n f e r e n c i j e z a b r u j a o j e B a s e l

20


11/14

n e r v o zn o i p r i li n o n e p r i ja t e l js k i. W a g n e r t je i N ie t s c h a , a li m u s a v je -t u j e n e k a u v a g l a v u ,

N ie t zs c h e je z a p r a vo u a o u W a g n e r o v u o b i t el j, t u b i b o r a v io n a r o it oza v r ije m e b o i n ih p r a z n ik a , u iva o je n e ob i n u p a n ju b r i n e C os im e .O n a m u j e d a la n a d a r M o n t a ig n e a , t o ga j e p o n e t o zb u n i lo . No p r i ja -t e l js t v o n ije o s t a lo t r a jn o . M l a d a c j e n e k o lik o p u t a u v r ije d io n je g o v ou m je t n i k o v e li a n s t v o R ik a r d a . T a k o ga j e s m r t n o u g r iza o z a p on o s ,k a d je p r e d n jim h va l io B r a h m s a , k o ga W a g n e r n e m o e p o d n ije t i n in a s lik a n a . . N j ih o v i s e p u t o v i p o e e o d m ic a t i s ve vi e , o t k a k o j e s t a r iS k l a d a t e lj za k r e n u o p r e m a n e o k r a n s t vu . T o s e o it a v a l o u P a r s ifa lu .N ie t s c h e m u j e za m je r i o k u k a v i lu k i b i je g u r e lig iju , t e g a n a p u t a .I p i e p r o t i v n je g a . ( U p r a v o o n e z im e 1882 1883. k a d b u d e iz la z io

Z a r a t u s t r a , s t a r i e t i r a n i n g la z lb e u m ir a t i u Ve n e c i ji).

5 ) P U T D O P E I N E S U R E L E I A

A k o j e k r a n s t vo za N ie t z s c h e s p o s t a lo h u r u js k i p la t o n iz a m ; a k oje S ch op en h a u e r o t k r io s m is a o s v ije t a i vo lje u s v ije t u ; a k o je W a g n e ru s vo jim le ge n d a r n im ju n a c im a p r o tu m a io zn a e n je n a d m o i i n a d - o v j e k a o n d a j e t r e b a l o s a m o ' j o n e k o l i k o u d a r a c a s u d b i n e , p a d a l i kN ie t z s c h e a a t e is t e b u d e d o vr e n . E v o' t ih p o s lje d n jih in j e k c i ja u o vui z m u e n u d u u .

e s t s e m i n s k i S l i j e p , i z u d a r a n b o l i m a , t r a i k o j e k u d a s m i r e n j e , an a l a z i u z b u e n i j a . U s e b i o t k r i v a , k a k o p r i z n a j e , L u i t e r v d u h . T o b iv a l jd a z n a ilo p r o t e s t i b u n u . it a D o n Kih o t a , k n jig u p o n a jg o r u ,k a k p i e M a t o (V II, 7 1). Lis t a iz n o v a E m e r s on a , k o j im s e s p r i ja t e l jion e k o jo u P f o r t i, a m e r i k o g s la t k o g e k le k t ik a . I on m u d o a r a va d r a o s a m n a e s t ih go d in a , k a d u s v i m i k ip i o p o jn o p r o l je e . . . O t v r a D h r .in go vU V r i je n o t iv o t a i o p ir e m u s e. B r a n i p r o t i v t o ga n e d o s l je d n o g

m a t e r ija lis t e a s k e t iza m i e go iz a m , h u k a p r o t i v n je g o v ih id e ja p r a s t a r o gs k o t e in o s a H e r a k lit a i m r k o g le u o c a S c h o p e n h a u e r a . D h r in g jes a m o n a p o la a t e is t a i t o N ie t s c h e a m o e r a z b je s n it i. B o g a j e d o d u eiz b a c io iz s v e m ir s k o ga k o t la , a li . jo u v ije k p r e p o zn a j e b o a n s k e t r a g o veu du i .

: N e k a k o u is t o Vr i je m e p i s a o 1j e a l o s t i vo r e n e g a t Iie n a n d a m i iv im ood. m ir is a i s p r a n je n e v a z e . . . Nie t zs c h e je g le d a o d u b o k o u t u v a z u b e m i r i s a , p i e H a l v y ( 1 9 3 ) . K r a n s t v o j e b e s k r v n o , a n e m i n o , r o p s k o .Z a t o o k r e e o i p r e m a in d ijs k o j m u d r os t i. O n a m o ga j e vo d io m r k i

S c h o p en h a u e r . U S u t t i N e p a t i p r o n a la z i n e k u v r s t n ih iliz m a , t o m us lu i k a o t o e d e c k e r k r o z l a b ir i n t v la s t i t e n e v o lje , k a k o ja v l ja p r i ja t e l juG e r s o r fu . I t e k n jd ge v a d i i e s t o c it ir a je d a n r e d a k : L u t a m a m o t a m ok a o n o s o r o g . . .

P o k u a o je s t u d i r a t i S t e w a r t o v u n a u k u o s t a ln o s t i e n e r g i je , a l ije d va je d v ic e p r ogu t a p a r S t r a n a . Na d o la z i p e r io d a Klin ge n b r u n n a , vr e la t o z v o n i. N a g r a n ic i b a v a r s k e i e k e u m e e li o p r a t i d u u o d s v ep r o lo s t i, o p r i je t i s e is t o m d u o m s vim m e t a fiz i k im n a p a s t im a i o n d a

21


12/14

m i r n o p o p u t p o b o n o g l o r e t s k o g h o d o a s n i k a D e s c a r t e s a s u m n j a t i0 s v e m u ! e s t g o d i n a p r i j e t o g a ( 1 8 7 2 ) k l i c a o j e : P e r e a t v e r i t a s , f i a t v i t a !

S a d a m ije n ja r e d o s l ije d r i je i: F ia t v e r i t a s . . . ! L ju d im a u , z a k l in jes e, v r a t i t i v ed r i n u , k o j a je u v je t s v e k u lt u r e . I je d n o s t a vn o s t . Ve d r i n a ,

je d n os t a vn os t , ve li in a !

i d o v p r i j a t e l j R e e i t a m u s v o j e r a s p r a v e i m i s l i o S t u a r t M i l l u ,e n g l e s k o m p s i h o l o g u i e t i a r u . V o l i r o m a n e i e s e j e S t e n d h a l o v e . R e em u it a k u lt u r n e s t u d ije p r i ja t e lja B u r c k h a r d t a , p o v je s n i a r e H e r o d oia ,T u k id i a i M ic h e le t a . U gr e v im a m is i ja p l a n o la i k o m p r i ja t e l js k o ms a m o s ta n u s a m o t n i k ih in t e le k t u a l a c a , i u t o m n a c r t u p o s lje d n je ods e d a m p r a v i la g la s i: N e p r im a j n ije d n e c r k v e n e c e r e m o n ije . t o b in a t o k a z a o n je g o v p o k o j n i ot a c p a s t o r ? N a s v ije t s e r a a d je lo t o eg a s lu b e n a k r i t ik a is p r e m la t i t i M en s c h lic h e s , Allz u m e n s c h lic h e s Lju d s k o , o d v e lju d s k o . K r it i k a j e b i la n e lju d s k a , o d v e n e lju d s k a .O v im j e d je lo m b a c io iv o s v je t l o u p o d z e m lje i d e a la .

J e d n a s e za b lu d a za d r u g om p i e k a s n ije o t o m d je lu u E c c eH o m o p o la e n a le d , Id e a l s e n e o p o v r g a v a o n s e s m r z a va . . .O v d j e s e n a p r i m je r l e d i G e n ij, je d a n k u t d a lje s m r z a va s e S ve t a c , p odd e b e l o m l e d e n o m s v i j e o m s m r z a v a s e j u n a k , n a k r a j u s m r z a v a s e V j e r a ,t a k o zva n o U v je r e n je ; is t o ta k o S a u e e zn a t n o g u b i o d s v o je t o p lin e a g o t o v o s v a g d je s m r za v a s e D a s D in g a n s ic h s t v a r k a o t a k v a !K n j i g a , u k o j o j j e s t r a n i f r i i d e r d u h a s l e d e n i o s v e v e l i i n e i s v e t i n j e ,p o s v e e n a j e s t o g o d i n j i c i V o l t a i r e o v e s m r t i .

S a d g a b r a n i je d i n o s t a r i B r u n o B a u e r , r a io n a l is t i k i eg ze ge t s k ijiu n ak t r id e s e t ih . . . Z o ve Nie t s ch e a n je m a k im P a s c a lo m , Mon t a ig n e om ,D i d e r o t o m . K r i t ik a p a li F r i d i r k a izva n a , n e o p is i ve g a m u k e iz je d a juizn u t r a . L i je n ic i v e le d a s u n e m o n i. U B o g a n e vje r u je . V i e p u t ap o m i l j a i n a n a j g o r e . Z a s v o j e m u k e p i e d a g a i s t e . K a o n e k o g r o z n ed u h o vn e vje b e . N o d o k s u d r u g i p a t n ic i, p a i s a m K r is t , im a li oca k o m es u s e m o g l i p o t u it i , o n k a e H a l v y (2 4 1 ) n e m a n i e ga , n i

o ca n i v je r o v a n j a t o b i g a d r a lo ; od b a c io j e s v a k i p o t p o r a n j, a ip a k s i jez a b r a n io d a k l o n e .

D u a m u g l e d a z a v o d ljiv o s t i s t r a vu s m r t i . O d lt u u je da p r e d t i r a -n in o m v is o k o d i e elo . P r e k o p o n o r a p a t n je k a n i p r e b a c it i m o s t v o l j eza ivot om . Ka s n i je e je otors t iit i vcijoim za m ou . Kai je iza la Olde n b e r g o v a k n jig a B u d a , N ie t zs c h e j e o p ije n t i m is t o n im o b ja v lje n je m .N a a o j e s r o d n u d u u : B u d a j e r e l i g i o z a n k a o i o n , m u i g a e l j a z a is t o m is t i n o m k a o i Nie t zs c h e a . R a z b i ja o j e p oip u t F r id r i k a S t a r a b o a n -s t va i s t a r e t a ib l ic e . A s e b e je n e u m o r n o s i lio d a s je d n o m n o go m h o d a

s o n e s t r a n e . u d io j e d a u e u b it n o . B u d in a n ir v a n a i n ije n i t a vilo ,z a k lju u je N ie t z s c h e iz t o g d j ela , n e g o n a jv i e e k s t a z a a za n o s jen e m o gu p r e d n i t a v ilo m ! Ta d a j e h t io n e k a k o z b l i it i Bu d u i E p ik u r a ,h e r o j s k o g i i d i li n o g m is l io c a . A l i ih n e e li o p o n a a t i. N j e g a p u t v od i

1 d a l je i du b l je .

I d o k u G e n o v i b o l e s n o g go s t a , k o j i s t a n u je i zn a d 104 s tr foe, z o vu i is a n t o , i l p i c c olo s a n t o , d o t le se u n je m u s v e g r o z n ije r a z ga r a Am o r fa t i z a l j u b l j e n o s t u s u d b i n u . U b i o s a m z a k o n , s u m n j a m e d e r e ! D i O n i z o v

22


13/14

p r i n c ip k o v it l a o vim s r c em . N ie t z s c h e e l i n a p r ije d , a li n e m a v o e . IP a v a o j e u a o u b o r b u s a z a k o n o m , p o m a l o i s v i d r u g i s v e c i , n o n j i h j e

v o d i o K r i s t . N i e t z s c h e i d e n a p r i j e d , u V e l i k o N e p o z n a t o , p o t p u n o s a m .Uskoro e ga iz n e v j e r i t i s v e i s v i o d n je g a e o t p a s t i i n a jb o l ji p r i ja t e l jR o h d e , o s t a t e je d in o m a t i i s e s t r a . T a k o s t u p a k r o z p o v i j e s t p oip u t V i t e z a a l o s n e s p o d o b e D o n K i h o t a , b o r e i s e e s t o s u t va r a m a , o k lo p lje no s ob n o m , s u d b i n o m , k o j a j e d o v o l jn a s a m a s b i .

N a vr h u n c u n je g o v ih s n ije n ih m is li p a d a p o s lje d n ja g r n d a , k o j a e p t ofc re n u t i u s v ije t la v in u t e r e t n e i s t r a h o va t e o b j a v e . T o je b i la k n jig aK a r l a V o g t a o S i li. N a s lo v j e s i m b o li a n i za N ie t zs c h e a . I z k n j ig e j ep r e p i s a o n e k o l i k o o d l o m a k a z a s e . V o g t j e s v e r u i o ; B o g a ( j e r B o g j e o v j e k u o n o , t o j e o v j e k p s u ! ) , i b e s m r t n o s t d u e ( k o j o j m a n j k a H i r n k la v ie r iza s m r t i!), i s t va r a n je i P r o v id n o s t . . . S v e je s a m o n e o d r e e n ir a z vo j, s v e se m o r a is k u s i t i i iz m je r it i . M e t a fiz ik e n e m a , d u g or o n iz a k l j u c i s u n e m o g u i , k a d j e m i s a o i z l u e v i n a m o z g a , k o t o j e u iz lu e v in a j e t a r a . . . O s t a je is t a s ila , b e z p r a v ca i s m is la , k o ja s e m o en e k a k o s h va t i t i u s vo m k r u n o m vr t lo n o m d j elo va n ju . O k o s r e d i t as v e m i r s k e s i l e s t v a r a j u s e c e n t r i , k o j i p r i k u p l j a j u t v a r i s t v a r a j u t v o r i v oza b u d u e r a z a r a n je . . . N ie t zs c h e j e fr a p ir a n : o ve s e m is li n e j a v l ja jup r v i pu t . H e r a k lit ih j e b a c io u s vo j (p a n ta r e i . . . u r ije k u , b e z im e n u in e p o vr a t n u r i je k u s t va r n o s t i, k a m o n e m o e d va p u t s t u p it i i s t i . . . N i je

l i to n a u k a i a s n o g B u d e , k o j i j e z a v r t i o s v o j t o a k m is li i s v i je t a , k a dje s n c p a ls k ih vis in a p o a o u s r c e t u g a ljive In d ij e ?

I t a d a s e z b i l o o t k r i e , k o j e j e p o n i j e l o s v a k a s n i j a N i e t z s c h e o v a d j e l a .

J e d n o s u n a n o p o p o d n e u p u t i s e N i e t z s c h e i z s v o g o d m a r a l i t a u S i l sM a r i ji p r e m a S ilv a P la n i n a S i ls k o m j eze r u . O k o n j e ga je c va o b e s k r a jn im ir E ig a d d in a , s ju ga . s u g a p o z d r a v lja l i le d e n i v is o v i B o r n in e . S v e j e t ob u d i lo u n je m u e lju . d a s e s m ir i i d a b u d e s r et a n . Neda leko o d m je s t a c aS u r e l e i s j e d e s u e l i c e h r i d i , k o j a j e n a h o r i z o n t u v o d e i p l a n i n e z a c r t a l ao t r i k u t p i r a m id e . I n a n je g o v o s r c e p a d a ek s t a za .

D o iv io je v i ziju Vje n o g a P o v r a t k a Vje n o g a V r a a n ja ! U g le d a oje Ko zm o s za h va e n o d v i je k a k r u n im k r e t a n je m , b es k on a n im , n e za u -s t a v l j i v i m . S v i j e t m u s e p r i k a z a s a s t a v l j e n o d o d r e e n a b r o j a e l e m e n a t a .I o gr a n i en u b r o ju k o m b i n a c ija k o j e m ije n ja ju iz gle d s ve m ir a . P r e m at o m e v j e n o s t o p s t a n k a z a h t i j e v a , d a s e i s t e k o m b i n a c i j e o p e t u j u . T a k o ei on s a m , b o ln i r e k o n va l e s c e n t je d n o g d a n a o p e t b i t i t u . . . i d o iv je t iis tu e k s t a z u . . . !

K o d k u e u zb u e n i s r e t a n b ilje i: D a s e s ve b e z p r e s t a n k a vr a a ,t o je p o s lje d n je p r i b l i a v a n je s v ije t a p o s t o ja n ja i s v ije t a b it k a : v r h u n a c

m e d it a c i je ! P o e t a k k o l o v o z a 1 88 1. u S ils M a r i ji, 6 .5 00 s t o p a iz n a d m o r ai d a l e k o v i e i z n a d s v i h l j u d s k i h s t v a r i !

S t a r i is t o n i m it o p o v r a t k u (p o zn a t In d i ji, Zo r oa s t r u , H e r a k lit u iP i t a g o r i ve za o j e N ie t zs c h e s a t r ib u t o m s v oje p r e m in u le v j e r e s av j e n o u . T o j e V j e n o s t P o v r a t k a ! J a m i z a t o u n j e m u F r i d r i k u o n a .p la m e n a z e lja , d a b o l n a d v la d a s r e o m . D a a lo s t .p ok a p a r a d o u .D u b o k j e s v ije t I d u b lji n o t o m is li d a n D u b o k j e n j e g o v ja d U it a k d u b l ji n o t u g a t a je : J a d g o v o r i: P ro i, s a d ! U it a k r a d b i

2-3


14/14

v je n o d a t r a j e d u b o k o , d/ ufo o k o u v je n o s t d a t r a j e ! p j e v a t e n a k r a j uZ a r a t u s t r e (P r i je v o d D . G r l i a ). O s im p o g le d a n a k r e t a n je i. r a z vo j s v ije t an ije p r e o s t a lo n i ta . P a s t o r o v s in je n a p u s t io C r k v u . I g r o b e m u b i t iiz va n a p r is lo n je n n a n je n z id u R oe k e n u .

G o d in u d a n a k a s n ije is p o vije d i o je u z p r a t n ju s u z a m la d o j R u s k in jis v o j e a te is t iko s r ce, k a k o r e k os m o n a p o et k u . U n je m u j e t a d a , a k os m i j e m o s v e o s l i k a t i m i s l i m a L o t z o v e a n a l i z e , b i o s t i s n u t j e d a n b e z b o n i

t a m n i s v ije t . O n je s a m u r u jn u i za v i z ije h t io b a r e m iu t r i n a v r a t ao k o n a t i s vo j iv ot . U d u i j e b ilo r a z or e n o m o lo g r a a n s k o i p la t o n s k ok r a n s t vo ; t u s e p o v la ila S c h o p p e n h a u e r ova i W a g n e r o v a v iz ija s v je t s k ev o l je i n a d o v je k o v e e v olu c ije ; t u j e b o r a vila n o v o v je k a s p o zn a j a r a zvit k a ,vje n a n a s a s ta r o m h e b r e js k o m v je r o m u v je n o s t ; n e m a tu m r t v o ga t e i z m a h i s u m r t vih m e t a fiz i k i h z a m je n a p r e o s t a l a j e s a m o s u d b in a ,g o le m i F a t u m o d va n o ga . O n b o ln o a l i h r a b r o s n o s i u s u d a g o n a , n a p o r ak r o z s u ze i b or ib e k r o z k r v . i v i b u d a n izn a d vu lk a n a , k o j i m o gu s v er a z n i je t i, a li e s e s v e o p e t v r a t i t i i o s t v a r i t i. S a m o t a k o m is li N ie t zs h e m o e m a li o v je k s e b e s u p r o t s t a v it i vje n o m i b e s m r t n o m B o gu S am o t a k o , d a s v o ju s m r t n o s t a lk e m ijo m v la s t it e v o l je p r e m e t n e u n e k uz a m i l je n u b e s m r t n o s t . J e r j e n a jd u b lji fcriik d u e k r i k z a B e s m r t n o u .

L o u S a lo m e n ije t o g a r a zu m je la . I o n i su s e r a z i l i.

K a s n i j e s u m n o g i d r u g i h o d o a s t i l i d u o m u d o l i n u E n g a d d i n a . T a m oje p o d ig n u t m a li k a m e n i s tu p k a o s p om en ik m r t v o m B o gu i n o vo j v je r iu v je n o k r u e n je s v ije t a .

O. M I J O S K V O R C D . I.

L i t e r a t u r a

F r . N i e t z s c h e W er k e in z w ei B n d en , izd . A. Me s se r, Le ip z ig, s. a.D a n i e l H a l v y , Nietzs ch e, Pa ris , 1945.K a r l K l e i n , D e r G la u b e a n d er We n d e d er Ne u z eit , M n c h e n , 1962.

(str. 71156)K a r l L o w i t h , Von Hagel zu Nie tzsch e , Stiu ibgar't, 1958.R i c h a r d B l u n c k , F r ied rich Nietzs ch e K i n d h e i t iund Jugend, Mn-

ch en / Base l , 1953.

J o h a n n e s L o t z , Zw is c h e n S eligk e it u n d Verdammn is, F r a n k fu r t a / Ma in ,

1953.B e r n a r d W e l t e , Nie tzs ch es At h eis m u s u n d dais Ch r is t en t u m , Da n ma st ad t,1958.

T h e o d o r L e s s i n g , Nietzs ch e, Ber lin , 1925.G u s t a v e T h i b on , Nie t zsch e ou le dc lin de l Esp ir it , Pa r is , 1948.S t e p h a n Z w e i g , Ne im a r i s v ije t a (B a u m e is t er de r W elt ), S a r a je vo, 1957..

. ; o Nietz s oh u st r. 303 369. p r eve o Zla t k o Goirjan .. G. M a t o , ivot Fr idr itea Nie tzscha ,

Documents

CUS1966!2!08 Skvorc Geneza Velik Ateista