Cyrulnik Boris - Anatomia Uczuc

8/14/2019 Cyrulnik Boris - Anatomia Uczuc

1/199

BORIS CYRULNIKANATOMIA UCZU

Wydawnictwo W. A. B., Warszawa 1997

W serii z WAG ukazay si:DROGA SERCADalaj Lama, Eugen DrewermannISTOTNEGO NIE WIDAEugen DrewermannCZYSTO l BRUDGeorges VigarelloCUDOWNE l POYTECZNEBruno Bettelheim

NADZIEJE MEDYCYNYJean Bernard

BORIS CYRULNIKANATOMIA UCZUWARSZAWA 1997

740852Tytu oryginau; Les nourritures affectwes c Editions OdiIeJacob, septembrel993Ouvrage publie dans le cadre du Programme d'Aide i la Publication BOY-ELESKI avec lesoutien duMinistre francais des Affaires Etrangeres, des Seryices Culturels de 1'Ambassade de Franceet de1'Institut Francais en Pologne.Ksika wydana w ramach Programu Wspierania Dziaalnoci Wydawniczej im. Boya-eleskiego, z

pomoc francuskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Biura Radcy KulturalnegoAmbasady Francji iInstytutu Francuskiego w Polsce. _^.__.{'^'^^'^*^'"^,' .iT


2/199

CUAJNa czym polega problemMao kto zdaje sobie spraw, e kultura zachodnia wpyna w istotny sposb na zachowania

psw. Oweczworonogi, ktre od czternastu tysicy lat towarzysz nam w yciu codziennym i dziel

nasze losy,zaczy si najwyraniej uwaa za "nadpsy". Przesikny nasz kultur, co wpyno nazmian ich

psychiki!Psy domowe czsto szczekaj, naladujc w ten sposb komunikaty sowne istotcywilizowanych.Wiejskie kundle ujadaj, gdy co si wok nich dzieje, dzikie psy za, bez wzgldu nagatunek, nieszczekaj wcale; wszyscy owcy zachowuj si cicho.Baczna obserwacja ich zachowa przynosi odpowied na od tak dawna nurtujce filozofw

pytanie o

znaczenie cech wrodzonych i nabytych: zwierzta, obdarzone przekazywan genetyczniezdolnoci doszczekania, inaczej wykorzystuj j w rodowisku naturalnym, a inaczej - yjc wrd ludzi.Przykad

psw dowodzi, e ta sama cecha genetyczna moe przybiera rne formy zalenie od tego,czy rozwijasi w warunkach naturalnych, czy te w rodowisku, zdominowanym przez sowo.Oczywicie ycie psa przebiega inaczej ni ycie czowieka, chocia w ludzkim jzyku szwroty i

przysowia wiadczce o przenikaniu si obu wiatw. wiat zewntrzny psa, w ktrymistniej silniedziaajce na wyobrani zapachy, dwiki wywoujce trudne do opisania wraenia, mgliste isubtelne jak

pastelowe obrazy, budzi u tych zwierzt emocje i odczucia ludzkie. Te stworzenia doz-

naly od nas wszystkiego, traktowalimy je na wszelkie moliwe sposoby. W peruwiaskichwityniach

byy bstwami, staroytni Egipcjanie przywdziewali po nich aob, a nasi przodkowie wepoceredniowiecza ywili do nich nienawi, oskarajc o nieczyste zwizki z czarnoksinikami.Kochalimy

je, obawialimy si ich, wykorzystywalimy je, wielbilimy, a nawet jedlimy.Odkd na Zachodzie uznano je za ywe dziea sztuki, majce pobudza nasz wraliwo1,zaczy sizachowywa swobodnie, z czasem coraz czciej rzuca si na ludzi, poniewa uwierzyy wswdominujc pozycj2. W cywilizacjach, ktre postrzegaj je przede wszystkim jako zwierztazdobywajce

poywienie na wielkich mietniskach, otaczane s tak pogard, e czuj si zdominowane.Chowajwic ogon pod siebie, kad po sobie uszy i unikaj ludzi.Takie ujcie problemu byoby zgodne z tendencjami Freuda, ktry pisa: Istniej w czowieku

odziedziczone postawy psychiczne, przypominajce instynkt zwierzcy, i to wanie stanowiistot


3/199

niewiadomoci^', a take: Gdyby ludzie umieli wycign waciw nauk z bezporedniejobserwacjidzieci, wtedy mona by byo zaniecha napisania tych trzech rozpraw4. Uwaga ta zachca doobserwowania kadej ywej istoty w jej rodowisku naturalnym, aeby mc sobie wyobraziwiat

niezbdny dla jej istnienia.By moe obserwacja miaa tak wielu przeciwnikw dlatego, e jest rdem przyjemnocizmysowej?

Niektrzy z siedemnastowiecznych filozofw byli nawet wizieni za zalecanie obserwacjibezporedniejjako metody badawczej. Trzeba byo Laenneca w XIX wieku, aby stwierdzi, e pewnewidoczne na cielechorego zmiany mog by zwizane z procesem chorobowym zachodzcym wewntrzorganizmu.Przedtem stawiano diagnoz lekcewac zu-

penie te oznaki. Od XV wieku medycy potrafili dokadnie opisa osp, bowiem wystpujce

przy tejchorobie krosty byy widoczne. Nie znali jednak jej przyczyn z powodu braku mikroskopu. Wtamtychczasach byo nie do pomylenia, eby jaki mikroorganizm mg zakazi wikszy; niktzreszt nie wtpi,

bo dawao si to zauway, e epidemia zabieraa tych, ktrzy nie byli posuszni swymojcom, cowwczas uwaano za pewnik. Tak oto ludzie uzyskali "dowd" na to, e kada epidemia jestkar bosk5.Ci, ktrzy nie lubi lub nie umiej obserwowa, szukaj wytumaczenia w mitach. Naley

jednakpodkreli, e obserwacja polega nie tylko na otwarciu oczu. onierze francuscy, ktrzy wlatach 1920-26tumili powstanie Rifenw w Maroku, czsto stawali si pospni, przybici, a nawet paczliwi.W tym okresielekarze wojskowi odkryli, e wiele symptomw klinicznych, wizanych przedtem zoddziaywaniem pynwtoksycznych, mona wytumaczy dziki rozwojowi parazytologii. Przystpili wic, zgodnie zlogik, do po-szukiwania pasoyta, ktrego odkrycie wyjanioby przyczyn depresji dzielnych wojakw.Wyznawcy pogldu, e wiedz zdobywa si wycznie przez obserwacj, zapominaj, e

czowiek widzisi jedynie to, co jest w stanie zobaczy. Zmysy myl nas do tego stopnia, e obserwacjapozbawionametody umoliwia nam dostrzeganie wycznie tego, co chcemy zauway. De Clerambault,mistrz iwsppracownik Jac-quesa Lacana, by jedynym wrd psychiatrw specjalist w dziedzi-Tliefetyszyzmutkanin. Kiedy popeni samobjstwo, zwrcono u-wag, e sam kolekcjonowa tkaniny orazfotografiedziwnych dra-perii6. Dostrzega wybirczo formy, na ktre by najbardziej uwraliwiony.Jego wizja wiata

odtwarzaa jego wiat wewntrzny. Prawd mwic, perwersyjne zainteresowanie tkaninaminie istnieje, w


4/199

przeciwnym razie wszystkie kobiety byyby jego ofiarami.Gdy niektre mechanizmy percepcji rozregulowuj si, odmiennie postrzega si wiat.Alkohol uszkadzaguzki Korsakowa,mae skupiska komrek, ktre stanowi rodzaj przekanika w sieci pamiciowej: w takich

przypadkach nicju nie moe stanowi dowiadczenia dla podmiotu pozbawionego pamici, ktry przeistaczasi szybkow czowieka bez przeszoci.Pod wpywem niewydolnoci krenia moe nastpi uszkodzenie niewielkiej okolicyznajdujcej si podznacznych rozmiarw jdrem wzgrza: czowiek traci byskawicznie wszelk motywacj7.Osoba dotknitat dolegliwoci owiadcza z najwiksz szczeroci, ie ycie nic nie jest warte. Jednakewstrzykniciehormonw bd pobudzenie neuroprzekanikw znajdujcych si w tej strefie wystarczy, by

ta samaosoba zacza entuzjastycznie wykrzykiwa, ze tycie jest wspaniale, jak mogtem powiedzie,e nie wartoy? Nastrojem, ktry nadaje wiatu koloryt uczuciowy oraz pobudza ch ycia, mona

bardzo atwomanipulowa.Wizja wiata zaley wic od aparatu, za pomoc ktrego si go postrzega. Uszkodzenieniewielkiejokolicy w bocznej czci kory mzgowej, ktra zarzdza obrazem, powoduje, e wiatodzwierciedlany

jest z luk w zakresie informacji w tym wanie miejscu. Jeeli owa "dziura" znajduje si naszczycie pata

potylicznego, informacje wzrokowe s prawidowe, jednake nie przeksztacaj si w obraz.Osoba ztakim defektem, mimo e wcale nie jest niewidoma, nie widzi niczego!Mowa, ktr tak nam trudno zdefiniowa, cho wci wypowiadamy na jej temat mas sw,moe naglezosta zahamowana, gdy cz mzgu w okolicy skroniowej zatraci zdolno organizowaniadwikw wsowa. Osoba dotknita tym schorzeniem nie jest gucha, lecz dwiki wypowiadanych swnic dla niej nie

znacz.Nawet pojcie tak abstrakcyjne jak czas przestaje by doznaniem w znaczeniu zmysowym,gdyuszkodzenie szczytu pata czoowego uniemoliwia antycypacj8. Osoba taka yje w ciguczasuteraniejszego, gdzie nic nie nabiera waciwego sensu. Nic ju jej nie niepokoi, poniewa niemusi siobawia przyszoci.Prosta obserwacja dostarcza wicej informacji o osobowoci obserwatora ni o przedmiocieobserwowanym. Ci, ktrzy obsesyjnie wszystko podaj w wtpliwo, gromadz tak duoznakw, e w

kocu wszystko im si gmatwa. Inni, mniej dociekliwi czy bardziej nerwowi, zadowalaj sipostrzeeniem


5/199

dwch lub trzech wskazwek, na podstawie ktrych buduj poetyckie uoglnienia. Ludzieprzewrotniwylapujjaki szczeg, ktry pozwala im kpi z kolegw i upokarza ich, podkrelajc ichniewiedz9-Ci, ktrym obserwacja sprawia przyjemno, uwaaj, e tym, co przyciga uwag, jest

odmienno.Informacja stereotypowa usypia inteligencj, potwierdzajc tylko to, co ju jest wiadome.Dlatego waniemetody porwnawcze uatwiaj zrozumienie. Innowacja wymaga zdolnoci do niezwykychskojarze,umiejtnoci poetyzowania, ktre jednoczenie zadziwia i pobudza. Pewno jest

przeciwiestwem myli,intelektualn monotoni.Opis wiata zwierzcego i porwnywanie go ze wiatem ludzkim stanowi zbir

pobudzajcych umysasocjacji. W adnym przypadku nie moe by mowy o ekstrapolacji, a tym bardziej o prbie

sprowadzeniaczowieka do poziomu zwierzcia. Wrcz przeciwnie:odkrywanie na nowo wiata zwierzcego poprzez kontrast uwypukla odrbno czowieka.Zwierzta maj nieprawdopodobnie wrcz wyostrzone zmysy. Przetwarzaj odbierane

bodce we freski10obrazujce wiat, co ukazuje nam, e kada istota yjca, mimo e zbudowana jest z materii,owej materiisi wymyka. Co w takim kontekcie mona powiedzie o czowieku, wytwrcy znakw, ktrysam wymylawiat, aeby go lepiej postrzega?Metoda porwnawcza pozwala opisywa wiat, w ktrym yjemy, tak jakbymy moglioderwa si odsiebie i obserwowa si z zewntrz. Oczywicie to tylko sztuczka, jest ona jednake twrcza,9 R. Mucchielli, L'0bservation psychologique et psychosociologique, ESF, 1978.10 J. Vauclair, L'InteUigence de 1'animal, Le Seuil, 1992.

skoro dziki uyciu tej wanie metody skonstruowano teleskop, mikroskop i inneinstrumenty badawcze,za pomoc ktrych moemy widzie znacznie lepiej ni oczami: W 1543 roku humanistaKopernik ogaszaodkrycie, ktre sprawia, ie czowiek przestaje by centrum wiata, a kula ziemska miejscem, z

ktregonaley oglda kosmos. W tym samym roku Wesaliusz bada anatomi psw i matp, jakrwnie czowie-ka11. Metoda porwnawcza suy zatem w wikszym stopniu wykrywaniu rnic niujawnianiu

podobiestw.Wnikliwo obserwatora zaley od sposobu, w jaki rozwijaa si jego zdolno obserwacji.Dzieci, kobiety,cudzoziemcy, czarnoskrzy - sowem, wszyscy ci, ktrzy bywaj krzywdzeni przez innych -s czsto owiele lepszymi obserwatorami ni ci, ktrych o-sobowo rozwijaa si bez koniecznoci

wytania


6/199

uwagi12. Z tej przyczyny dzieci maltretowane staj si mistrzami w obserwowaniu swychrodzicw: nie

potrzebuj sw, ich "zimna czujno" pozwala im wykrywa kad najdrobniejsz nawetwskazwk wzachowaniu tych, ktrzy sprawuj wadz nad ich ciaem i wiadomoci.

Przebywamy w wiecie interpretowanym przez innych, w ktrym musimy znale wasnemiejsce.Stosunki midzyludzkie obejmuj zarwno wiat rozumu, jak i zmysw13, wiat, w ktrymnasze zmysynabieraj znaczenia, a nasza zdolno odczuwania, rzdzca zarwno emocjami, jak i

percepcjami,wpywa na nasz los./a to kto inny, mwi Rimbaud, na co Apollinaire odpowiada: Wszyscyinni s wemnie.wiat wygldaby zupenie inaczej, gdyby kontekst sytuacyjny i historia nie nadawaywszystkiemu

znaczenia. Pewnego dnia do Tulonu przyjecha Burt Lancaster. Nudzc si nieco w czasieprzyjcia,podszed do mojej ony i patrzc jej prosto w oczy, powiedzia: "adn mamy dzi pogod".Zbulwersowana, zachwycona, olniona, odpowiedziaa mu: "adniejsz ni wczoraj, alemniej adn ni

jutro". Poniewa jestem z natury obserwatorem, ja z kolein G.Canguilhem,L'Hommede VesaU dans le mowie de Copemic. Delagrange, 1992. 12 P.Feyereisen.J.-D. de Lannoy, Psychologie du gste, Pierre Mardaga, 1985. E. Strauss, Du sens dessens,]er6meMilion, 1989.10stwierdziem: "adn mamy dzi pogod", na co moja ona odpara: "No widz!"Wycignem z tegowniosek, e informacja tyczca meteorologii bya dla niej mniej istotna ni osoba, ktra jej u-dzielaa.Aeby widzie wiat, potrzebujemy teorii. Pewnego dnia, gdy ogldaem w telewizji meczrugby, wpadado nas z wizyt znajoma. Zadaem jej pytanie: "Czy moesz opisa, co widzisz na ekranie?".Odpowiedziaa: "Widz mczyzn utytanych w bocie, ktrzy pchaj si jeden na drugiego,tuk midzy

sob i wrzeszcz". Postawiem wic to samo pytanie jej synowi, ktry gra w rugby w szkole.Odpowiedzia: "Trzecia linia oderwaa si szybko, poniewa obrocy tuloscy s twardsi, copozwoliopoowie zwartej grupy przej przez przeciwnika i wysa na prb trzy czwarte centrum,ktre juwyruszyo. Wspaniaa gra! Publiczno szaleje z radoci...". Z tego wniosek, e aby widzie,aby nadawiatu form i lepiej go postrzega, trzeba zna reguy.

Najprostsza obserwacja wymaga wiedzy ujtej w teori. Jeeli kto was poprosi onarysowanie koczynyssaka, odtworzycie najprawdopodobniej jedynie nieforemny ksztat. Jeeli jednak otrzymacie

polecenie


7/199

uwzgldnienia drogi, jak przebiegaj biae nerwy oraz czerwone i niebieskie naczyniakrwionone

przechodzce przez uprzednio nazwane minie, wwczas wykonacie rysunek inteligentny.Postrzeganie

pozbawione teorii nie moe doprowadzi do powstania obrazu-odzwierciedlenia. Teoria

spenia rolporzdkujc pod kadym wzgldem: nadaje form, poniewa porzdkuje, a zarazem si temusprzeciwia. Aby metoda porwnawcza moga wywoa zaskoczenie, trzeba, by "porzdekwywoanieporzdek"14, by pojawi si sygna czego wartego zobaczenia i przemylenia. Rozbija siw tensposb stereotyp mylowy.Etologia czowieka opisuje zjawiska, ktre nie s jeszcze nazwane. Gromadzi w ten sposbinformacje natyle nowe, e nadanie im nazwy nie bdzie ju sprawiao trudnoci.14 P. Delbrouck, Le desordre cache, "Actualites medicales intemationalc psychiatrie", VIII,

nr 132 (1991).11

W niniejszej ksice proponuj rozwaania dotyczce pojcia "uczuciowoci". Jest to swkonie majceobecnie wikszej wartoci dla sponsorw nauki. W dobie obecnej wielkie sowa to"molekua", "spoeczny"oraz "technologia". S to sowa magiczne, poniewa wystarczy je wymwi, by zacz spadadeszcz

pienidzy! Cho zaklcie: "Sezamie otwrz si!" dziaa tylko w bajkach, moc tych swujawnia si wrachunkach, ktre odzwierciedlaj nasz wspczesn mitologi. "Powiedz mi, na cowydawane s twoje

pienidze przeznaczone na badania naukowe, a powiem ci, jakie s nuty twojej kultury"!Poniewa interesuj si uczuciowoci w wiecie istot ywych, postanowiem przeczytamojemu psu

poemat Baudelaire'a. Wszyscy zauwayli, e patrzy na mnie z uczuciem, merdajc ogonem.Czyby

podobay mu si utwory tego poety?Poniewa pocigaj mnie dowiadczenia, przeczytaem psu kilka stron Lacana na temat"rwnowanoci

wiata wyobrae i wiata rzeczywistego". Wszyscy stwierdzili, e reagowa w rwnieuczuciowy sposb.Dorzuciem jeszcze trzy strony Changeux na temat zahamowania wychwytu zwrotnegoserotonicznego

przez receptory blokujce alfa. Mj pies nie okaza najmniejszej reakcji krytycznej wobec tejteorii!Wywnioskowaem z tego, e dla niego Bau-delaire, Lacan czy Changeux s tym samym,

podczas gdy dlamnie te trzy teksty reprezentuj cakiem odmienne wartoci intelektualne. W gruncie rzeczymj pies,mimo e niezbyt interesuje si teoriami, zgadza si z nimi wszystkimi pod warunkiem, e mu

si o nichopowiada.


8/199

Podczas gdy zwierzta yj w wiecie biologii, zmysw i u-czu, czowiek yje rzekomo wwiecieintelektu. Te idee gosz badacze, ktrzy ywic fobie wobec przyrody15, ukrywaj si winte-lektualizmieoderwanym od sfery uczu.

W najnowszych rozwaaniach na temat uczuciowoci nie dokonuje si ju tegorozgraniczenia.Obserwacje nad rozwojem dzieci nie pozwalaj na oddzielanie emocji od wyobrae16.

Noworodek or-15 F. Terrasson, La Peur de la natur, Sang de la terre, 1988.16 P. Mazet, S. Lebovici, Emotions et affects chez le bebe et ses partenains, ESHEL, 1992.s.8.12ganizuje swoje relacje z innymi osobami na podstawie pierwszych codziennych wydarze wyciurodziny17. Rwnie emocje wymieniane s w czasie procesw interakcji dziecka z jego

bliskimi18. Kultura,wczajc pierwsze gesty zwizane z narodzinami, narzuca kod zachowania, ktry ksztatujedziecko19.

Nowe spojrzenie na uczuciowo przedstawia j jako si biologiczn, czno materialn,spoiwosensoryczne, wice ze sob istoty ywe i budujce midzy nimi prawdziwy systemwspycia. Ksikata bada jej genez i funkcj w najistotniejszych przejawach.1. Aby spodzi dziecko, trzeba si spotka. Prosty fakt, e istoty ywe nie myl si co dogatunku wtrakcie procesu rozmnaania, dowodzi, e potrafi korzysta z pewnych sygnaw,

przynajmniej tych,ktre pozwalaj im si rozpoznawa. Na tym poziomie spotkanie prowokowane jest przezsygnaychemiczne, fizyczne, dwikowe i wizualne. Ludzie nie ignoruj tych sygnaw, lecz

posuguj si nimi wzachowaniach oraz w przekazach sownych, ktre doprowadzaj do spotkania z wikszdokadnoci nimolekuy wchowe lub widma dwikowe.2. Rezultatem takiego spotkania jest dziecko, ktre rozumie duo wczeniej, nim zaczniemwi. Myl

ksztatuje si najpierw na podstawie percepcji pierwszych dozna zmysowych. Pd ludzkidlategowanie wiczy si w porzdkowaniu owej percepcji, aby nastpnie skuteczniej przed niumkn, gdywkroczy w etap posugiwania si sowem.3. Od dnia narodzin niemowl styka si ze wiatem wyreyserowanym przez jego rodzicw iich kultur.Pierwszych informacji udziela matka, przypominajca sensorycznego olbrzyma, ktrystopniowo maleje,aeby ustpi miejsca innym wanym postaciom, gwnie ojcu i opiekunom. Jednakespoeczestwa nie

usta-


9/199

17 B. Cramer, D. Stern, Mother-Infant Psychoterapy: Olyectwe and Subjectwe Changes,referat naTrzecim wiatowym Kongresie Psychiatrii Dziecicej, Sztokholm, 1986.18 D. Stem, Affect Attunement [w:] Frontiers of Infant Psychiatry, Basie Books, 1985.19 H. Stork, Les comportements parentawc [w:] D. Desor, B. Krafft, Comportements, CNRS,

1986.13

j w wysikach, by wci kreowa nowe przedmioty, gesty oraz pola sensoryczne, ktreksztatuj dziecko

biologicznie.4. Czemu przemoc musi zakca w raj poznania? Zaamanie si regu zachowa wystpujeu zwierztwwczas, gdy jaki wypadek biologiczny lub ekologiczny odrytualizuje grup; natomiast

przekraczanieowych regu ley u podstaw ludzkich zachowa, ludzie bowiem nie szanuj ani praw natury,

ani reguwypracowanych przez poprzednie pokolenia. Mona wic uzna przemoc twrcz za silumoliwiajcrozwj ludzkoci oraz przejcie od stanu naturalnego do kultury.5. Biologia i kultura, zjawiska w pewnym sensie przeciwstawne, cz si jak nurty dwchrzek. W tymrozumieniu kazirodztwo midzy matk a synem pozwala zrozumie, dlaczego ten trudny dowyobraeniaakt ma jednak miejsce w punkcie styku zdeformowanej biologii i chorej kultury, ktre s wstanie zamiuczucie rodzinne, gdy adne z dwojga nie czuje si ani matk, ani synem. Matka nie wpisujesi wstruktur pokrewiestwa, lecz przede wszystkim w struktur uczuciow, ktra ulegadeformacji.6. W kocu, gdy nadchodzi staro, powracaj fragmenty przeszoci w formie przekazuadresowanegodo teraniejszoci. Kiedy jednak brak kontekstu, fenomen palimpsestu pozwala pierwszymzapisom,tkwicym gboko w pamici, wypyn znowu na wierzch wiadomoci, tak jakby to byodzisiaj.To waciwie wszystko. W tej ksice ograniczam si do rozwinicia szeciu wymienionych

tematw,ktre przewijaj si przez egzystencj ludzk.Rozdzia pierwszyCzy spotkanie jest dzieem przypadku?

"Czy moglibymy si nigdy nie spotka?"Pytanie to zawiera w sobie ukryt myl, e bez tego kontaktu los nasz potoczyby si cakieminaczej.Mwic o spotkaniu uyem wiadomie rodzaju mskiego'", poniewa rzeczownik ten mianiegdy rodzajmski i na tarczach herbowych reprezentowany by w postaci zwierzcia zwrconego do

widza przodem.


10/199

Czyby rzeczownik ten zmieni rodzaj wraz z pojawieniem si form grzecznociowychtowarzyszcychceremoniaowi prezentacji?Sprbujcie wprowadzi do pojcia spotkania aspekt ruchu -"czynno polegajca na zblianiusi do innej

osoby" - i oto boks,_J ktry przecie te jest rodzajem kontaktu. Nie mwic ju o sowie _adgredior,ktre oznacza "zblia si do, kierowa si ku" i jestemy o krok od sowa "agresja", cosprawia, e sowo"spotkanie" zaczyna nabiera innego znaczenia.Chciaem mwi o zblieniu miosnym, kontakcie matki z dzieckiem, kontakcie

prz^acielskim.sTstajwobec pojcia, ktre oznacza rwnie agresj, blisko, ruch, i ktre w sposb przypadkowywpywa namj los.* Autor uyl rodzajnika mskiego te, mimo e sowo "spotkanie" jest rodzaju e-skiego: la

rencontre.ledzc te rozwaania, warto te wspomnie blisko znaczeniow (w aspekciehistorycznym) stw"spotyka" i "potyka si", "potyczka" (przyp. tum.), -'"'"'"'s./ ^ u\2. Anatomm uczun

Proponuj, eby zetknicia przypadkowego nie nazywa kontaktem, jeli nie mamy zamiaruspotka si

ponownie; niech pozostanie zwykym miniciem si. Aby mona byo okreli ten rodzajkontaktu jakospotkanie, konieczne jest dokonanie prezentacji, a nastpnie kontynuowanie znajomoci.Czy rodzimy si bez powodu i umieramy przypadkowo? W dniu, gdy moi rodzice spotkalisi, eby mnie

pocz, mieli z pewnoci ku temu wiele powodw. Spotkali si, poznali, pokochali si.Czemu tegowanie dnia znaleli si oboje w tym konkretnym miejscu? Czy przypadkiem?-^ Gdy udaj si na spotkanie z mczyzn, mam zamiar zaprezentowa mu si po to, bynastpnie

stawi mu czoo w walce, by mu si przeciwstawia. Natomiast gdy id spotka si z kobiet,mam zamiarrwnie jej si przedstawi, jednake po to, eby si \ nastpnie do niej zbliy.Wol myle, e owo spotkanie nie byo ani bahe, ani bezsensowne: widocznie tak musiao

by. Chybae uznam, i przypadek wie, co robi, i e to on, tego wanie dnia, umieci na mej drodze t anie innkobiet. Ona skonia mnie do zmiany kursu, a ja j, po czym odbylimy wsplnie czdrogi, ktra nie

bya ju wcale przypadkowa.By moe metoda naturalistyczna, bardziej opisowa i objaniajca, pozwoli lepiej zrozumie

fenomen"spotkania"1.


11/199

Czy to prawda, e gry si nie spotykaj? Wszystko, co yje, styka si. Porwnujc rnegatunki, monadoj do wniosku, e wraz z wyksztaceniem si narzdw pciowych kontakt sta si wanymwydarzeniem w yciu istot, ktre te narzdy posiadaj2. Istnieje wszake wiele organizmw,ktre s ich

pozbawione. Ruchy ich okrelaj czynniki fizyczne: wiato soneczne, ciepo, skadchemiczny lubmineralny powoduj, e poruszaj si one, co czasami wywouje podzia organizmu na dwaidentyczneorganizmy potomne.1 A. Rojas Urrego, Le Phenomene de la rencontre et la psychopatologie, PUF, 1992.2 B.-L. Deputte, D'ou pnwiennent les differences comportementales entre lesfemelles et lesmales

primatesf, "Nouvelle Revue d'ethnopsychiatrie", nr 18 (1991), s. 91-112.18Jednake gdy tylko pojawia si pe, organizmy zaczynaj si dzieli na dwie kategorie,

zalenie odwyposaenia genetycznego. Rni si od siebie tak jak dwa mutanty lub dwa gatunkigenetyczne niemajce ze sob wiele wsplnego: na samcw i samice. Te zapisy genetyczne programujodmienny trybrozwoju i nadaj budow wynikajc z odmiennoci posiadanych organw pciowych. Od tejchwilikoniecznoci yciow staje si poszukiwanie i odnajdowanie! Organizm, ktry nie podejmietakiejaktywnoci, zostanie wyeliminowany. Rozmnaanie pciowe - odnalezienie drugiego o-sobnika odmiennej

pci - zapobiega wyginiciu gatunku.Wraz z wyksztaceniem si pci kontakt staje si stawk w grze. Wymaga on od partnerazachowaniazgodnego z wymogami rodowiska. Taki osobnik powinien by wyposaony w znaki

pozwalajce naukierunkowanie poszukiwa i synchronizacj zblienia. S to o-czywicie znaki przedewszystkim natury

biologicznej. Trzeba rozpozna partnera tego samego gatunku, stwierdzi, e jest on pciodmiennej,

poczu do niego pocig, a dopiero potem zsynchronizowa emocje, czyny, niektrzy za

spord nasmusz dopuci do siebie pewne myli, a czasem nawet je wypowiedzie. Dla realizacjikadego z tychetapw w trakcie ewolucji powstaa niezliczona ilo niezwykych strategii owych spotka.Obiekty nie bdce organizmami, takie jak kamienie, ziemia, powietrze i woda, s nieustannie

podwpywem presji, ktra przyczynia si do powstawania ruchw w ich materii. Jednostkiorganiczne, abyy, musz trwa w stanie permanentnej walki z otoczeniem. Ta celowa, wywoana chci

przeyciadziaalno wymaga poszukiwania informacji3. Wola ycia prowadzi do filtrowania, se- ^

lekcji oraz


12/199

porzdkowania wszystkiego, co postrzegane, w zaleno- / ci od tego, co jest potrzebne doycia. Mrwkw wiecie zewntrznym najbardziej interesuje molekua wchowa oraz biaa grka zoonych

jajek.Mrwka powinna w zasadzie rzec: "Z otaczajcego mnie chaosu fizycznego wybieram te

informacjewchowe i wzrokowe, na ktre jestem najbardziej wraliwa, i ta percepcja tworzy3 R. MucchieUi, Analyse et tiberte, EAP, 1986.19

zarwno rodowisko zewntrzne, jak i wiat wewntrzny, okresowo ustabilizowany, jak kadeycie".Proponowane przez filozofw pojcie intencji, na okrelenie woli ycia rozpierajcej kadistot yjc,

jest za mao intensywne i zbyt ukadne. Dlaczego, eby zachowa jednych, konieczne jestpowicenie

ycia innych? Zdanie to, odnoszce si bardziej do wiata zwierzcego ni rolinnego, wydajesi susznew odniesieniu do psychologii par. "ywi si yciem innych: jeli oni yj, i ja yj, poniewastanowi mj

pokarm" - tak mogoby powiedzie niemowl, ssc pier matki i rozpoczynajc w ten sposbswe ycieaktem kanibalizmu.Zapach a kulturaZwierzta-maszyny nie istniej ju od bardzo dawna . Kady organizm ustanawia stalwymian ze swymotoczeniem, co powoduje, e jego mzg oraz organy czuciowe s zorganizowane w takisposb, aebywychwytywa z otoczenia zewntrznego sygnay poyteczne dla rodowiska wewntrznego.wiat umysowy wszystkich istot yjcych skada si przede wszystkim ze znakw, zezindywidualizowanych w wiecie zewntrznym obiektw dozna zmysowych, ktrenabieraj dla zwie-rzcia znaczenia biologicznego4. W epoce, gdy triumfowaa psychologia Pawiowa, Biriukowskary si na

bobra reagujcego na najmniejsz zmian wiata bd na najcichszy trzask gazi, a niereagujcegowcale na silny rodek pobudzajcy, jakim jest aceton5. Anegdota ta ostrzega przed puapk

myleniaantropocentryczne-go: skoro aceton oddziauje silnie na mnie, czyli osob posiadajc nos imzg,

powinien oddziaywa podobnie na bobra, ktry rwnie posiada nos i mzg. Rozumowanieprzezanalogi stanowi*Jest to aluzja do dziel La Mettriego (przyp. red.).4 J. V. von Uexkiill, Mondes animawc et monde humain, Denoel, 1965.s Cytowane przez R. Mucchielliego w Analyse et UbertS, op.cit, s. 31.20

podstaw wszelkiego rozumowania. Zawiera w sobie jednak ogromne ryzyko totalitaryzmu,

poniewa


13/199


14/199

wchowego tej osoby, jej pci, poziomu wraliwoci o-raz pozycji spoecznej. Jednakezdolno

postrzegania znaku w okrelonym zapachu tworzy wiat, w ktrym czas spotkania jestcakowicieodmienny od naszego. Kiedy bowiem naszego znajomego ju nie bdzie, pozostawi on na

ciece wogrodzie, na dywanie czy\ krzele lad wchowy, ktry bdzie trwa dla psa, podczas gdy dawno ju zniknie ze wiataludzkiego. W

pozostawionym zapachu pies . odczuwa bdzie jak cz osoby rzeczywistej, podczas gdymy b-dziemy j sobie przypomina jedynie w postaci obrazw lub sw.Ludzki wch nadal funkcjonuje intensywnie - jego obieg zatrudnia jedn trzeci ciarunaszego mzgu,

jednake kultura za-jchodnia nie pozwala nam wszy. A wic myjemy si, aebyzlikwidowa nasz

naturalny kod zapachowy, a w dodatku spryskujemy si znakomitymi perfumamichemicznymi, moliwymido zniesienia z kulturowego punktu widzenia. Niektrzy Melanezyjczycy ma-ij zwyczajegnajc si

przeciga rk pod pach odchodzcego przyjaciela, a nastpnie przytyka palce do nosa,aeby

pokaza, e chc zachowa jego kod zapachowy6.Warto przypomnie, e niemowlta na caym wiecie zasypiaj najatwiej przytulone domatek lubwwczas, gdy maj blisko pieluszk przesiknit jej zapachem. Oznacza to, e niezalenieod roli mowyi kultury zmysy dziaaj jako rdo informacji - a zatem emocji przywoujcychwspomnienia iwywoujcych okrelone zachowanie.6 W filmie J.-J. Cousteau Polowanie na krokodyla pewien Aborygen wyciera si pod pach,aeby natrzeswym potem chorego.22

Nie jest wykluczone, e wch funkcjonuje w ten sam sposb u osoby dorosej. Organizacjanaszegomzgu na to pozwala. Molekua zapachowa dziaa w sposb binarny: co pachnie lub nie, "

pachniedobrze lub le. W porwnaniu z trzystoma milionami receptorw wchowych w jamienosowej psatrzydzieci milionw u czowieka jest iloci raczej niewielk: wystarczajc jednak do

prawidowegokojarzenia uczuciowego i obfitego wydzielania neu-rohormonalnego^. Mzg nasz rozpoznajewiele tysicyodrbnych zapachw, lecz nie potrafimy ich okreli za pomoc sw. Musimy wciodwoywa si doanalogii: to pachnie podobnie jak reneta, tamto przypomina przypalony karmel albo spalonopon.

Skromny sownik w porwnaniu z bogactwem odczu wchowych mgby stanowi dowdna "odrzucanie


15/199


16/199

wydarzenia przypywa wraz z uczuciem, jakie mu towar rzyszyo10. Zapach oddziauje naczowieka jakowyobraenie emocji, ktre byy ukryte gboko.Sygnay optyczne s stosowane przez ptaki, ktre yj w wiecie, gdzie bodce wzrokowe srnicowane. Jerzyk, ktry "pragnie" poczy si z samiczk, ukada przed ni wszystkie

koloroweprzedmioty, jakie udao mu si zgromadzi: owoce, licie lub kawaki szka. Zaciekawionalicznotka

posuwa si wzdu wyznaczonej przez zalotnika cieki, ktra wiodc j od jednegokolorowego

przedmiotu do drugiego, doprowadzi j do gniazda, czyli do wyznaczonego miejsca kontaktu.9 M. Proust, W stron Swanna, tum. T. eleski (Boy), PIW, Warszawa 1956, s. 76.l A. Lachaud, Reprfsentation du pnncipe de plaisir, "Psychologie medicale," XXI, nr 3(1989), s. 397-402.24Takie uycie koloru i formy zapowiada bardziej zoon mow znakw. Samce w okresie

godowymprzyjmuj szczeglne pozycje i stroj si w barwne szaty godowe. Gdy albatros wygina szyj,jegosamiczka jest tym ogromnie poruszona, podczas gdy na samic rowego flaminga bardziejdziaawyprostowana szyja partnera. Czapla rozpociera skrzyda, kaczka mandarynka natomiastmacha nimi,okrcajc si wok wasnej osi jak w walcu, i ukazuje za kadym obrotem trjkt

pomaraczowych pir,czym sygnalizuje swoj gotowo. Samice rozkadaj skrzyda i wyginaj ciao, co pozwalasamcom

przej do ostatniej sekwencji taca godowego.Czasami znaki sygnalizujce gotowo seksualn pojawiaj si na pysku. Twarz mandrylastaje siczerwona i niebieska, podobnie jak jego narzdy pciowe w stanie pobudzenia.Sygnay dwikowe czsto su do przekazw o charakterze erotycznym. Natenie gosusamcainformuje o tym, gdzie si znajduje, mwi o jego wieku i stopniu pobudzenia. Gos ludzkizawiera rwniezadziwiajc liczb sygnaw. Po wysuchaniu jednego zdania przez telefon wiemy, z kimmamy do

czynienia: znamy pe rozmwcy, wiek, poziom kultury, nastrj, w jakim si znajduje -orientujemy si, czyjest agresywny, przygnbiony czy te nastrojony erotycznie, moemy okreli jegoprzynaleno spo-eczn. Glos przekazuje bardzo precyzyjnie nasz postaw wobec wiata, temperament i to,czynaleymy do grona introwertykw czy ekstrawertykw11. Istnieje wic w przyrodzie rodzajsemiologiinaturalnej, w ktrej sygna, zaraz po jego odebraniu, odnoszony jest do innej informacji, nie

postrzeganej inie wyobraanej.

Semiotyka gosu, jedna z pierwszych pojawiajcych si w kontakcie midzy matk adzieckiem ju w


17/199

kocu ciy, jest rwnie bardzo odporna na degradacj. W demencjach w rodzaju chorobyAlzheimeraosoba starsza nie jest ju w stanie rozpozna swego dziecka, ktre wydaje jej si obce, moe

jednakzidentyfikowa jego gos przez telefon. Widzc za sw crk, mwi: "Dzie dobry pani".

Obserwacja tapozwala przypuszcza, e wyobraenie wizualneu M.-C. Pfauwadel, Respwer, parler, chanter, Le Hameau, 1981, s. 181-183.25

moe znikn, pozostawiajc jednake wyobraenie dwikowe. Twarz, mimo epostrzegana, nie jestrozpoznawana, podczas gdy glos przywouje obraz danej osoby.A jednak gos nie jest mow, mimo e w mwieniu uczestniczy. Mona uwaa czyj gos zauwodzicielskii dostawa gsiej skry syszc, co mwi. wiat umysu stworzony przez sowa stanowi

miejsce spotkaniaodmienne od tego, ktre tworz sygnay doprowadzajce do zblienia. Przed pogawdktrzeba do siebie

podej, przed wymian informacji o naszych wiatach wewntrznych, przed rozpoczciemzwierzetrzeba widzie, postrzega i wiedzie, do kogo si zwracamy, aeby wybra t cz naszegowiatawewntrznego, ktra najlepiej si nadaje do zakomunikowania rozmwcy. Kada rozmowa,nawetnajbardziej banalna, wymaga odebrania i odkodowania ogromnej liczby sygnaw, aeby mczrozumieich znaczenie.

Na wyraenie emocji skadaj si formy: wizualna, kolorystyczna, wchowa oraz dwikowa,zapewniajce jej rozprzestrzenianie si. Niedawno w Port-Cros uwag moj przycignniezwykyrejwach panujcy wrd stada mew: ptaki gono wrzeszczay, pod-fruway gwatownie,

pikoway, naglezmieniay kierunek lotu. Gdy podszedem bliej, spostrzegem maego pisklaka,

prawdopodobnie rannego,ktry wydawa szczeglny krzyk: zaczyna tak, jakby sygnalizowa gd, krzycza ostro,duej i goniej ni

zwykle, i koczy w tremolo, a nastpnie wydawa sygna ostrzegawczy. Ta niezwykakompozycjawzbudzia niepokj wrd dorosych osobnikw, ktre nadlatyway pospiesznie, pikujc wstron pisklcia,zdezorientowane nie wiedziay, czy go broni, czy atakowa; kryy wic wok, wydajcrwnie krzykiostrzegawcze.Ta struktura dwikowa wzbudzia emocj, rodzaj zwizku sensorycznego wrd wszystkichmew wokolicy. Nawet ludzie odczuli t atmosfer, syszaem wypowiedzi w rodzaju: "Denerwujces te

ptaszyska. Co si stao, e robi taki rejwach?". Krzyk mew oddziaywa wic na innegatunki. Oznacza to,


18/199

e mowa ma za zadanie komunikowa nie tylko pojcia abstrakcyjne, lecz rwnieprzekazywa emocje.W wiecie ludzkim sygna emocjonalny malej me-26wy mgby by wyraony sownie: "Na pomoc! Jestem maa i saba. Pomcie mi szybko!

Szybko!". Sowate jednak winny by wypowiedziane w okrelonym rytmie i z odpowiedni intonacj, ostrymtonem, abymogy przekaza barw tej emocji i aby pomogy j rozprzestrzeni.Misterium przyrody zaczyna si stawa bardziej zrozumiae. Niezalenie od tego, czy s towdrujcegsienice, pszczoy w u-lach, stada mew czy zgromadzenia ludzkie, nic tak nie przyciga u-wagi ywejistoty, jak informacja przekazana przez osobnika nalecego do tego samego lub pokrewnegogatunku.Kontakt uatwia emisja sensoryczna, ktr organizm jest w stanie wychwyci dziki

podobiestwu dwchorganw nerwowo-czuciowych. Kontakt ten wynika z wytworzenia rodowiskasensorycznego bogatego winformacje biologiczne i emocjonalne, wymieniane midzy organizmami i pobudzajce kadyz nich. W tensposb jednostki wi si ^vpary. _ )Zwierzta najwyraniej odbieraj znaczenie, jednak jego sens jest dorany. Postrzeganewydarzenia majsens jedynie wwczas, jeli mzg jest w stanie odczy informacj od jej kontekstu i wniedo niejtrwanie i kierunek. Niektre gatunki posiadaj do tego odpowiednie wyposaenieneurologiczne:wychwytuj informacj wjej kontekcie, a nastpnie odrywaj j od niego, przepuszczajc

przez ukadyneuronowe pamici i przewidywania. Mzg majcy tak budow jest w stanie stworzyintymny wiat

percepcji pozbawionych obiektu oraz wiat wyobrae bez jakichkolwiek punktwodniesienia.Badania porwnawcze gatunkw pozwalaj stwierdzi, e czno midzy ukademlimbicznym(pamici i emocj) a patami czoowymi (przewidywaniem) dokonuje si na stacji rozrzdo-

wej_komreknerwowych wzgrza. Poczenie to pojawia si u niektrych ssakw, rozwija si u naczelnychi zajmuje

poczesne miejsce w ukadzie mzgowym czowieka. Innymi sowy, umys czowieka jestnajbardziej zdolnydo przetwarzania i formuowania informacji dotyczcych rzeczy nieobecnych, zjawisk, ktre

ju nieistniej, oraz wydarze z przeszoci i przyszoci.27

Taka budowa mzgu wiadczy o tym, e nasze sygnay wchowe zepchnite s na dalszy plan

w


19/199


20/199

bdziecie funkcjonowa na pograniczu krtkowidz-twa: zauwaycie tylko wosy w rnychkolorach iksztatach. Wystarczy, eby te owosione formy zwizane byy z sygnaami wchowymi idwikowymioraz okrelonymi postawami, aby ta senso-ryczna cao bya zapowiedzi udanego spotkania

erotycznego, bez pomyki co do partnera. Kiedy jednak wyposaycie wosy w funkcjsemantyczn,bdziecie odczuwa wstrt do mczyzny uczesanego w kok, jeeli wolicie mczyzn okrtkich wosach.W takim przypadku przyczyn nieudanej randki bdzie nie tyle forma kpki wosw, ale to,co "chce ona

przekaza".Mam jednak kilka problemw: bardzo lubi Ma Syrenk z Kopenhagi, spoczywajc naskale, z rybi

petw oraz dugimi falujcymi wosami spadajcymi na piersi. Wydaje mi si, e podobaabymi si

znacznie mniej, gdyby miaa nogi kobiety, a gow ryby. Zastanawiam si rwnie nad tym,dlaczegowrki s zawsze blondynkami, a zakochani ofiarowuj sobie pukle wosw, a nie cinki

paznokci, mimoe ich formua chemiczna jest zbliona? ^__ (

Nasza wasna, osobista filozofia stanowi decydujcy czynnik^ w kontakcie, poniewa polasensoryczne, wramach ktrych mamy zamiar si wypowiada, powinny by porwnywalne. Napoleon III,Adolf Hitler,Charlie Chaplin, Pinochet i integryci arabscy doskonale zrozumieli ten problem. W 1848roku w LondynieKarol12 B.Cyrulnik.PtottcjUtU, deyxsexes?, "Nouvelle ReyujejTeAnopsychiatrie^nr-lS(199Tj3JTpI25.^ ----'29

Marks napisa Manifest komunistyczny, ktry w rezultacie doprowadzi do cierpie setekmilionw ludzi. Wtym samym czasie we Francji wszyscy myliciele, ktrzy marzyli o nowym spoeczestwie,zapucili obfite

brody. Marks zrobi podobnie i jego wosy, przycite w ten wanie sposb, pozwalay mu na

zaznaczenieswej przynalenoci filozoficznej.Napoleon III przyci sobie wwczas brod w trjkcik i nosi wsy spiczaste. Odtd wszyscyposiadaczewyduonych wsw byli uprzywilejowani, a obfite brody przeladowane. Dlatego wanieJules Valleszosta aresztowany, a semantyczna funkcja zarostu nawet w naszych czasach moe prowadzidowizienia (na przykad integrystw arabskich).To zestawienie znaczenia owosienia u Karola Marksa i u integrystw arabskich pozwalazrozumie

kulturowy relatywizm symboli. W wiecie umysowym czowieka z Cro-Magnon brody jegokolegw


21/199


22/199


23/199


24/199

Kada cz stroju ma swoje znaczenie.Podobnie jak w teatrze pierwsze klanicie w donie jest znakiem do bicia brawa, tak samonoszenieokrelonego stroju, oznaki przynalenoci do rodzaju ludzkiego, do okrelonej pci czy klasyK P. 'Yonnet,Jeux, modes et masses, Gallimard, 1985, s. 299-355 1S F. Borel, Le Yetement

incarrU,Calmann-Lyy. 19923. Anatomia uczu33

spoecznej daje sygna co do stylu spotkania i typu kontaktw. Nie spotyka si w ten samsposbkloszarda i biznesmena. Wszystko zostaje wyraone byskawicznie za pomoc wymianysygnaw, ktrewychwytuje oko i ktre obserwator przeksztaca w znaki.W tym sensie moda na noszenie; spodni przez kobiety po 1968 roku informuje O tym, w jaki

sposb chcsi one dzisiaj socjalizowa. Nie ma to nic wsplnego z wygod, poniewa czsto modnedinsy s owiele bardziej krpujce ni gorsety prababek.. Damskie dinsy bywaj tak obcise, e

podkrelajwzgrek onowy i wargi sromowe, zaznaczajc w ten sposb intencj kobiet, ktre nie chcuwaa si

ju za nosicielki tej "wstydliwej szczeliny"16, lecz wrcz przeciwnie, zamierzaj uczyni zniej symbolrwny fallicznemu.Kiedy rodzice decydowali o maestwach potomstwa, nie zdawali sobie sprawy, eorganizujc te zwizkiwzmacniaj struktur spoeczn. Dla arystokracji lub by okazj do zawarcia sojuszu midzydwomarodami; chopi dyli w ten sposb do powikszenia powierzchni posiadanej ziemi,sklepikarze utrwalalimajtek, robotnicy zawierali zwizki jedynie z "porzdnymi ludmi", takimi jak onirobotnikami, adwokacimieli nadziej, e synowie przejm ich kancelarie, dzieci lekarzy zostaway lekarzami, anauczyciele u-czyli przez wiele pokole i pobierali si w obrbie tej grupy zawodowej.

Odkd maestwo z mioci stao si wartoci kulturow, dochodzi do gosu nie tylestruktura spoeczna,co osobista. Kiedy rodzice prowokowali kontakt swych dzieci, wzmacniali grup. Kiedy odoborze partneradecyduje mio, uatwia to powstawanie nerwic.Stereotyp kulturowy wymaga, eby na pocztku bya mio od pierwszego wejrzenia,

przechodzca wuczucie trwae, ktre czasami moe zakci ycie. Niepowodzenia przypisywane szmiennym kolejomegzystencji. Wszyscy badacze zgodni s co do tego, e schemat ten jest rzadki. Mio od

pierwszego

wejrzenia wcale nie16 E. Lemoine-Luccioni, La Robe, essai psychoanalytiyue sur le wtement, Le Seuil, 1983.


25/199

34jest konieczna^. Wikszo par obywa si bez niej i mimo wszystko si kocha. Maestwo zmioci nie

jest zbyt czste18. Partnerzy co prawda twierdz, e pobrali si "z mioci" i oczywiciedobrze czyni tak

twierdzc, poniewa w naszej kulturze wspmaonek le przyjby informacj odmienn.Wikszo pardobiera si z przyczyn psychospoecznych, co nie oznacza, e emocja zwizana z pierwszymispotkaniami nie wytwarza silnego uczucia, ktre niektrzy nazywaj mioci.W tego typu kontakcie przewaaj wci jeszcze czynniki spoeczne. Osoby, ktre pobierajsi w bardzomodym wieku, pochodz prawie zawsze z rodzin ubogich, niewyksztaconych i staych e-mocjonalnie;natomiast ci, co pobieraj si pno, wywodz si z rodzin dostatnich, z dyplomami i mniejstabilnych zuczuciowego punktu widzenia. Spotkanie dwojga modych ma wic gbokie korzenie

psychospoeczne ijest zawsze regulowane przez kultur rodzicw, mimo e oni sami o zwizku swych dziecibezporednionie decyduj. Nawet ci modzi, ktrzy wczenie si pobieraj, nie zdaj sobie sprawy, e ichwczesnemaestwo jest statystycznie okrelone przez uczuciowo i pozycj spoeczn rodzicw. Soni na og

przewiadczeni, e sami dokonali wyboru, e spotkali si przez przypadek, ktry, jakwiadomo, "wie, coczyni". W ten sposb wyraa si stereotyp.Spotkanie przyszego maonka w klubie golfowym bd na zebraniu ugrupowania skrajnejlewicy, nasobotniej potacwce lub w restauracji, ju ma pewn wymow spoeczn, zanim jeszcze

padniepierwsze sowo. Miejsce spotkania odgrywa rwnie du rol, a jego wystrj jest odbiciemcaej koncepcjiwiata. Bez wzgldu na to, czy chodzi o milos od pierwszego wejrzenia (lub, jak to sinajczciejzdarza, mitostk od pierwszego wejrzenia), czy te nie, pierwsze spotkanie i te, ktre ponim

bezporednio nastpuj, s silnym przeyciem emocjonalnym; s to momenty, kiedy myli i

emocjestanowi jedno, nie zawsze jednak przeistaczaj si w mito19."J.-C. Kaufinan, La Trame conjugale, Nathan, 1992, s. 43.18 M. Bozon, Radiographie du coup defoudre, "Science humaittes", nr 2 (1992)"J.-C. Kaufman, op.cit, s. 43.35

Pragnienie przeplata si z obaw. Trzeba uporzdkowa wasne spostrzeenia dotyczcedrugiej osoby l

przetworzy je na znaki agresji, ucieczki lub przygarnicia. JefilLjakas osobaJest ""przez-roczysta"

semantycznie.-po prostu przechodzi si koo mei. eby mogo doj do spotkania, trzeba, byby to kto


26/199

znaczcy, nosiciel' wskanikw i znakw, ktre nam co sygnalizuj. Mona z powodzeniempotrcikogo i powiedzie mu "przepraszam", nie zwracajc na niego najmniejszej uwagi: bdzie tozwykleminicie si. Jeeli jednak wrd obecnych osb zauway si kogo, kto dziki

przekazywanym przezswe ciao sygnaom wywouje w nas siln e-mocj - poniewa s to wanie te gesty i znaki,ktre

poruszaj nasz wraliwo, wzbudzaj podanie i gboko ukryt nadziej -bdzie tokontakt,spotkanie.Aeby mc si spotka, trzeba uprzednio by osobno i przekazywa za pomoc sygnaw tensam rodzajwraliwoci. W spotkaniu miosnym do gosu dochodzi przede wszystkim jzyk emocji. W

przypadkumaestwa "organizowanego" przez rodzicw mimika, gesty i strj miay za zadanie

sygnalizowaprzynaleno do danej kategorii spoecznej. W maestwie z mioci wyraa si w nichprzedewszystkim osobowo danej jednostki. Dlatego wanie o-becnie kontakty maj o wieleczciej miejscemidzy osobami nieznajomymi ni w gronie rodzinnym20. Std moje twierdzenie, emaestwo uoone

przez rodzicw prowadzio do odtworzenia struktur spoecznych, podczas gdy maestwo zmioci dospotkania neurotykw.Chciaabym spotka Zaczarowanego Ksicia, niewidomego lub u-lomnego. Ludzi tych trzebakocha

jeszcze bardziej. Myl, ze mona zrobi dla nich cos dobrego, wywouje we mnie uczuciemiloci. Kobieta,ktra wyraaa to pragnienie, spotkaa na swej drodze Zaczarowanego Ksicia choregoumysowo.Zawsze moj uwag przycigay zbitepsy - zwierzaa mi si pewna starsza dama. - Ledwoweszam nasal balow, od razu zauwayam,^ S. Nock, The Separation ofSex- Gestation and Geneticsfrom Parenthood, "Revue Toc-queville", nr 10

(1990), s. 113-134.36ze to on jest najnieszczliwszy z obecnych. Urzdzia wszystko tak, eby znale si bliskotego "zbitego

psa". Zaprosi j do taca, a potem si pobrali i mieli duo dzieci. I tak owa kobieta spdziacale ycie wtowarzystwie czowieka, ktry cierpia na chroniczn depresj.eby spostrzec ju na progu sali balowej, e ten wanie czowiek jest najbardziejnieszczliwy, i eby sispotka, potrzebne s dwa zblione i reagujce na siebie systemy. Poniewa ow dam

pocigali

nieszczliwcy, pelnokrwisty mczyzna czy artowni wzbudziby w niej wstrt i niemogoby doj do


27/199

kontaktu. Rozwj jej o-sobowoci uwraliwi j na nieszczcia innych. Wystarczy jeden rzutoka, byzauwaya wskaniki zewntrzne, ktre wiele jej powiedziay: znamionujca przygnbienie

postawaczowieka siedzcego z domi splecionymi midzy kolanami, wpatrzonego w ziemi, u-

nikajcegocudzego wzroku, z wyrazem blu malujcym si na twarzy. Z pewnoci mia na sobiesmutne, leczschludne ubranie, ktre spodobao si tej kobiecie. Kolorowa koszula, blazeski krawat,

przesadniewyszukana marynarka czy skrzana bluza przeraziyby j. Ich spotkanie natomiast byoidealne,maestwo zawarte z mioci, a cale ycie... zmarnowane.Maestwo z mioci, przyczyniajc si do zetknicia osb niewiadomych, dynamizuje

partnerw.Przestaam kocha Yaela w dniu, gdy mi powiedzia, e nie ywi ju adnych ambicji; jak

gdyby cos wemnie zgaso, opowiadaa moda, pikna kobieta, ktra z powodzenia spoecznego uczyniawarto swegoycia. Potrzebne jej byo o-no, eby przypodoba si swemu ojcu i wyrwa go spod urokusios-try-rywalki.Pewnego dnia spotkaa mczyzn, swego przyszego ma, u ktrego szybko zauwayawskazwkizewntrzne - gesty, mimik i stroje - odpowiadajce jej deniu do przygody spoecznej.Maestwozorganizowane postawioby j wobec przymusu spoecznego. Maestwo z mioci

pozwolio jejsprbowa prowadzenia trybu ycia, ktry lepiej odpowiada jej osobowoci.Czasami kontakt neurotyczny doprowadza do maestw pomidzy osobowociami

przeciwstawnymi, aleuzupeniajcymi si:mczyzna, ktry lubi dawa, ma du szans spotka kobiet, ktra pragnie otrzymywa.Para, ju przywymianie pierwszych zna-37

kw, zawiera podwiadom umow, ktra rzdzi bdzie ich pniejszymi wzajemnymi

stosunkami. fesi czuj, gdy co dostaj - tumaczy pewien miody urzdnik na odpowiedzialnymstanowisku. -Czuj sitak brudny wewntrznie, ze kady prezent wzbudza we mnie poczucie winy. Nie zasuguj nato, zbymnie obdarowywano ani zby dobrze si ze mn obchodzono. Czuj si wwczas bardzozaenowany.Pacjent ten wyjani mi, e w momencie, kiedy on sam co daje, odnosi wraenie, eodkupuje wasnewiny. Dawanie byo dla niego najlepszym rodkiem uspokajajcym. Spotka kobiet, ktrej

powici wiele

czasu i mioci. Mieli pniej dzieci, ktrych obecno pogbia jego neurotyczn potrzeb -przymus


28/199


29/199

zawieszeni s w tym otoczeniu i, w warunkach znikomej socjalizacji, poddaj si reguomkontaktwzblionym do tych, ktre rzdz spotkaniem miosnym: spostrzegaj na ciele innych osbznaki, ktre

budz oddwik w ich wraliwej strukturze intymnej. W tym znaczeniu spotkania owe nie s

przypadkowe.Pewne struktury mentalne rozpoznaj si midzy sob atwiej ni inne, przycigaj siwzajemnie lubodpychaj, zgodnie z wymiernymi i dajcymi si zaobserwowa prawami22. Wystarczy

policzy, "kto kogospotyka" i "kto kogo odrzuca", a nastpnie zbudowa dwuwymiarow macierz.Wyniki daj wiele do mylenia. Osoby atwo ulegajce stresom rozpoznaj si midzy sob ispotykaj zatwoci, na podobiestwo bractwa. Natomiast nie ma adnego porozumienia midzyschizofrenikami aosobami nadpobudliwymi - uwaaj si oni

32 B. Cyrulnik, R. Leroy, Approche ethologiyue des comportements de rencontre en milieupsychiatrique,"Bulletin de la Societ psychiatrique de Sud-Est", luty 1984, s. 49-66.39

wzajemnie za jednostki "stresujce". Wedug schizofrenikw osoby nadpobudliwe s zbytruchliwe i zbytgadatliwe, co ich drani; tamci za wpadaj w przygnbienie, widzc nieruchomo imilczenieschizofrenikw. Kada z tych struktur psychicznych, wytwarzajc przeszkadzajcy,niewygodny drugiwiat sensoryczny, nie dopuszcza do spotkania.Schizofrenicy. o ktrych si mwi, e s "aspoeczni", kontaktowali si czsto poza zwykymimiejscamispotka - w korytarzach i po ktach. Ich zachowanie byo tak dyskretne, e przypadkowiobserwatorzytwierdzili, i si w ogle nie kontaktuj. W przeciwiestwie do osb nadpobudliwych, ktrerozpoznawaysi i przycigay w sposb demonstracyjny, schizofrenicy stosowali styl niekonwencjonalny.Obsesjonacinawizywali kontakty bardzo pracowicie, a uomni, mimo e bardzo towarzyscy, nie byli

akceptowaniprzez grup; osoby o niskim poziomie intelektualnym lgny do wszystkich i wszyscy jeodrzucali; osobyusztywnione psychicznie miay due trudnoci z kontaktem. Narkomani i homoseksualicirozpoznawalisi zadziwiajco szybko dziki ledwie zauwaalnym oznakom, przekazywanym za pomocgestw, strojuoraz pewnych charakterystycznych akcesoriw.Konwersacja steruje scenariuszem zachowa, ktry pozwala na synchronizacj emocji.Przedsiwzicieto wymaga w duym stop-, niu okrelonych obyczajw. Trzeba umie podej do partnera, a

nastpnie


30/199

przyj odpowiedni pozycj oraz wyraz twarzy, zwracajc przy tym uwag na postaw itwarz partnera,co wymaga przyswojenia wielu informacji: trzeba zachowa odpowiedni dystans, by mwinie za cicho inie za gono, trzeba percepcji rytmu, a take wskanikw cielesnych mwicych o tym, czy

kto chcezabra gos, czy te sucha przekazu, zachci lub zniechci rozmwc, trzeba analizowawyraztwarzy, brzmienie gosu oraz gestykulacj, ktra moe podkrela sens wypowiedzi lub muzaprzecza.

Nie chodzi wic o zawarto semantyczn rozmowy, lecz o stworzenie przestrzeniemocjonalnej midzyrozmwcami, w kt-\rej by moe zostan wymienione prbki uczuciowe bdce prologiemdo kontaktuseksualnego. Jednak eby przygotowa si do40

rozmowy, trzeba da znak. Nie mona tak po prostu podej do kogo na ulicy i od razuzacz

pogawdki, opowiadajc mu o swych problemach maeskich. Na tym etapie, przedwypowiedzeniem

pierwszego sowa, ciao musi przestrzega pewnych regu, aeby wywoa emocj sprzyjajckontaktowi.Zwierzta znaj scenariusz, ktry pozwala kierowa emocj spotkania -jest nim ceremonia.Para podnieconych zwierzt "pragnie" si spotka. Kieruj si wic ku sobie, jednake bdc

ju blisko,nie wiedz, czy to drugie chce si bawi, czy atakowa. Ta blisko emocjonalna midzydwomazachowaniami, zblionymi, lecz o rnym znaczeniu, wywouje uczucie, w ktrym

przyjemno wynikajcaze spotkania jest zbliona do obawy przed agresj. Trzeba wic sprecyzowa emocj, unikn"nieporozumie"23. -Aby sygna sta si bardziej komunikatywny, istoty ywe musz go udoskonali. Owa

przesada, wrczkarykatura aktu, wzmacnia jego rezultat komunikacyjny, wymaga te duego nateniaemocjonalnego zestrony osobnikw przygotowujcych si do rozmowy oraz sprzyjajcej sytuacji otoczenia. Wczasie parady

godowej dwch ptakw ten, ktry podj inicjatyw, powtarza czsto ten sam prosty iintensywny ruch,aeby wzmocni przekaz emocjonalny. Owe wolne, rytmiczne ruchy, z wykorzystaniemgeometrii ciaaoraz barwnych i dwikowych sygnaw, czyni na czowieku obserwujcym t akcjwraenie tacagodowego. Forma tego ruchu, wypracowana w czasie rozwoju modego ptaka, pozwala nasynchronizacjemocji24.Czsto si zdarza, e waciciele psw nie pozwalaj im obwchiwa si i wchodzi jeden nadrugiego w

sposb przypominajcy kopulacj. W wiecie psw chodzi jednake o ceremonia, ktrypozwala na


31/199

synchronizacj emocji oraz usytuowanie spoeczne. Interpretujc to zachowanie na swjsposb,waciciel cignie za smycz, eby nie dopuci do tej "nieprzyzwoitoci", i staje w ten23 K. Inamelmann, Dictimnaire de 1'thologie, Pierre Mardaga, 1990.24 J. Huxley, A Discussim ofRitualiwtion ofBehamour in Animals andMan, JPhilos-ophical

Transactionsofthe Royal Society", CCU (1966), p. 247-256.41

sposb na drodze ceremoniaowi. W wyniku tego pies cierpi z powodu zego ukierunkowaniaemocji, comoe wyrazi si w zachowaniu agresywnym wywoanym strachem25.U ludzi ceremonia zaczyna si od pozdrowienia. Jest to gest rki lub skinienie gow, ktre

przygotowujprzyszych partnerw do konwersacji. W bardzo wczesnym etapie rozwoju, na dugo przedmow,

czowiek nauczy si uywa twarzy i rk do wyraania intencji nawizania kontaktu.Nie lubi ludzi na tyle, eby lubi mow, zwyk mawia pewien nauczyciel muzyki, wracajcdo swojejsamotni26. Analizujc to adne powiedzenie mona doj do wniosku, e zanim si zaczniem-|wi, trzebakocha. Dziecko, nim zacznie mwi, musi nie tylko przyswoi sobie dwiki, reguy i sowa,ale rwnienauczy si sposobu przekazywania uczu27. Wszystkie rutynowe kontakty midzy matk adzieckiemdoprowadzaj do powstania obszaru emocjonalnego, wewntrz ktrego dziecko uczy si

jzyka. Posiki,toaleta, spacery s okazj do gier, w ktrych oywiona emocja inicjuje wymian sown.W jaki sposb uy swego ciaa i emocji, by doszo do tej wymiany? Poniewa dla czowiekawszystkomoe by znakiem, zmarszczone lub uniesione brwi, szczery lub ironiczny umiech, czue lubwymijajcespojrzenie, skonienie gowy czy ruch rk to nuty w muzyce gestw, ktr partnerzywykonuj na

podobiestwo nie koczcej si symfonii kontaktu.Ceremoniaw pozdrowie jest bardzo wiele, przybieraj one rn form w zalenoci odkultury, z ktr

s zwizane. Arabowie mwi "salam". ydzi "szalom", Francuzi "salut". Amerykanie "hi"28,aleniezalenie od kultury zwrot ten ma sens jedynie wwczas, gdy jest uyty w okrelonymscenariuszuzachowania: trzeba25 M. Chanton, Le Comportement social du chienfamilier, praca doktorska, Paris VI, 1991.26 G. Pennac, scenariusz filmu Wszystkie poranki wiata.27 A. van der Straten, Premiers gestes, premiers mots, Paidos-Centurion, 1991, s. 83.28 M.-A. Descamps, Le Langage du corps et la communication carporelle, PUF, 1989, s. 195-205.42

znajdowa si w odpowiedniej odlegoci dwikowej, nie za daleko, ale te nie za blisko,trzeba


32/199

nastpnie wymwi sowo, ktre pozwala wej do intymnej baki otaczajcej ciaa,wykonujc jed-noczenie gest rk i gow29. Z tych gestw: mimiki twarzy, gestw rki oraz dwikwsownych kadakultura tworzy wasn melodi:

Hindusi skadaj rce i pochylaj gow jak do modlitwy. Arabowie dotykaj doni serca, usti czoa,Amerykanie wykonuj rkami "ruch wycieraczki". Potem nastpuje zblienie: Francuzi sicauj, Wosiskadaj sobie gratulacje, osoby wytworne cauj w rk, Eskimosi pocieraj si nosami.Zachowania teoznaczaj to samo we wszystkich jzykach: wyraaj za pomoc ciaa intencj kontaktu u-czuciowego.Po wyraeniu gestami tej intencji mona caowa sobie stopy, rce lub usta, przytula si,obejmowa,

potrzsa rkami lub ociera policzkami - bdzie to tonacj, w jakiej chce si zapisa form

kontaktu.Caowanie stp oznacza spotkanie pene poddania; pocaunek w czoo wyraa intencjojcowsk;ucaowanie doni wyznacza ton dystyngowany; jeli cauje si kogo w kcik ust, sugeruje si

przezblisko inny rodzaj pocaunku, bardziej intymnego. Tak wic jeden gest zastpuje wstpneprzemwienie, ktre sytuuje partnerw w skali kontaktu.Kontakt zosta nawizany, teraz nastpi zblienie cia, podczas ktrego kolejno gestwuregulowana

jest z precyzj kodeksu drogowego, a kade odejcie od kanonu lub potknicie groziwypadkiem.Zarzdzanie przestrzeni midzy ciaami nie jest obliczone matematycznie albo raczej,

podobnie jak wprzypadku owosienia, strojw, kolorw i dwikw, przestrze matematyczna uywana jestdozaznaczenia intencji i nadania formy naszym emocjom. Kada ywa istota nadaje tej

przestrzeniznaczenie, wysyajc do niej sygnay: sama przestrze staje si wwczas obiektem doznasenso-rycznych o strukturze podobnej do budowy jzyka. D. Morris, La CUdesgates, Grauet, 1978.

43Dla przedstawicieli niektrych gatunkw, na przykad dlajasz-czurowatych, przestrzemidzycielesna nie

jest obiektem dozna zmysowych: jaszczurki czy iguany mog depta po sobie, nieodczuwajc przy tymadnych emocji. Krokodyle lub pisklta mog ka ap na dowolnym miejscu ciaa partnera,nie ma toznaczenia, poniewa sam gest nic nie znaczy. Dla kocit i szczenit kontakt ze skr jest

bardzo wany,poniewa dotknicie okrelonego miejsca ciaa jest kodowanym przekazem. U psw

dotknicie jest


33/199

bardzo skutecznym sygnaem: wystarczy zapa szczeniaka za kark, aeby zaznaczydominacj - mayrobi si cakiem wiotki w pysku swojej matki. U wilkw dotknicie jzykiem warg wilkadominujcegowywouje u niego emocj podobn do tej, jak sam odczuwa, kiedy jako mody wilczek

dotyka jzykiemwarg dorosych osobnikw wracajcych z polowania, by ebra o pokarm. Dotyk wargwywouje uczucieojcowskie, sprawia, e pami wasnych emocji pozwala uy zachowania pozbawionegokontekstu, ebyuczyni z niego gest uspokajajcy30.U ssakw naczelnych, a take u ludzi, rnym miejscom ciaa >dpowiadaj bardzozrnicowane emocje.Dotknicie gowy ma nne znaczenie ni dotknicie poladkw. Te gesty s wic stosowa-ledla wywoaniaemocji i wyraenia stanu intymnoci. Miejsca te wizane s z kodem waciwego zachowania,

dlatego tetoaleta >takw czy map moe by traktowana jako odpowiednik naszej .onwersacji. Kiedydwa ptakigadz sobie pirka lub krzyuj dzio-y, gdy dwie mapy iskaj si (w gruncie rzeczydokonuj toalety),.otyk ten stanowi przesanie o treci: Bd cakiem ufny, chc z tob owiza kontakt typumacierzyskiego. Iskanie jest rodzajem wypo-iedzi ruchowej, ktra niesie z sob przekaz iwywoujeemocje slione do macierzyskich.Jeli zwierz doznao frustracji podczas tego dotyku, bdzie ze kojarzyo skadowe czcizachowania i

bdc ju osobnikiem dorosym, bdzie j le wyraao. Na przykad mae pozbawione30 R. Schenkel, Submisswn: its Features and Functim m tu Wolfand Dog, "AmericanZoologist", VII(1967), s. 319-329.matki, ktre niewaciwie przyjy znaczenie dotyku, w wieku dorosym pozbawione bdagodnoci, awic nie bd mogy jej przekaza; stan si niespokojne, gwatowne, bd te odrzucane

przez osobnikidobrze wypielgnowane, a wic potrafice we waciwy sposb robi toalet31.U wszystkich ssakw osobnik, ktry wkracza w przestrze blisk ciaa, moe rwnie dobrze

by intruzem,jak i przyjacielem. Jest intruzem, kiedy jego wtargnicie dezorganizuje ceremonia. Ssak,ktry zaniecha

parady, przez co nie zsynchronizowa swych emocji z emocjami partnerki, a rzuca si na ni,dopuszczasi tego, co czowiek nazywa gwatem. Jest natomiast kim bliskim, gdy obojgu uda si zgrawsensorycznym crescendo i gdy przestrze wykorzystana zostanie w celu uatwienia tegozblienia orazkierowania emocj.Zanim nastpi dotknicie, wszystkie receptory czuciowe wytwarzaj wraenie bliskoci. eby

jednak


34/199

wywoa" w moment silnej emocji, trzeba uruchomi czynniki rzdzce dotykiem: pe,wiek, statusspoeczny i przeszo, ktre s najwaniejszymi jej organizatorami.Kobiety s na og bardzo czsto gaskane i dotykane. Mona dotyka ich ramion, rk, barku,talii,

policzkw i wosw32 zgodnie z pewnymi reguami zachowa. Miejsca te, szczeglnie i wokrelonysposb dziaajce na mczyzn, s spoecznie dozwolone. Kobiety midzy sob chtniekontaktuj si za

pomoc dotyku. Nawet matki i crki dotykaj si o wiele czciej ni matki i synowie, coJpozwala raz

jeszcze zaobserwowa useksualnienie gestw macierzyskich.Mczyni kontaktuj si za pomoc dotyku znacznie rzadziej:kuksaniec okciem, poklepanie po plecach - te gesty pozwalaj dotkn bez podejrzenia o

pieszczot.Semiotyka dotyku jest tak dale-"ce kulturowa, e w Europie Wschodniej mona spotka

patrol zoony zdwch gronych policjantw w mundurach, trzymajcych31 H. F. i M. K. Harlow, Social Deprivatim in Mmkeys, "Scientific American", CCVII (1967),s. 136-146.32 J. Corraze, Les Communications mm wrbales, PUF, 1980.

si za may palec. W Europie Zachodniej tego typu zachowanie oznaczaoby tendencjhomoseksualn.Kontekst uczuciowy stanowi ma rwni z kontekstem kulturowym silny wyznacznik

pieszczoty:j znacznie rzadziej okazuje si czuo w domach dziecka ni w do-f mu rodzinnym, a jednakniektredzieci wol unika pieszczot ro-/ dzicw, cho jednoczenie bardzo s spragnione okazywaniaim u-|czu, gdy przebywaj w zakadzie wychowawczym, co prowadzi downiosku, e uczuciowo rodzinna budzi w nich lk. ' Jednostka buduje bardzo wczeniewasn strategidotyku. / Dlaczego 20 procent dzieci poniej drugiego roku ycia jey si w momencie

pieszczoty, gdyinne 20 procent ogromnie jej pragnie? Czemu ju w cigu pierwszych tygodni niektreniemowlta

wycigaj palce, eby dotkn swych rwienikw, podczas gdy inne unikaj tego rodzajukontaktu33?Czyby istnia jaki czynnik nie majcy nic wsplnego ani z seksem, ani z przeszoci?Moe trzebasobie wyobrazi spotkanie intymne jako wizank sygnaw zharmonizowanych zalenie odokolicznoci?Wrd tych rnorodnych sygnaw spojrzenie jest najtrudniejsze do opisania, a jednoczenienajatwiejsze w odbiorze. To ono odgrywa najwaniejsz rol w regulacji odlegociintymnej34. Mocmilczcego przywoania wzrokiem jest zadziwiajca. W tumie wystarczy czsto patrze nakogo z

odlegoci, z ktrej gos by nie dotar, aeby obserwowany spojrza prosto w oczy patrzcego.W wiecie


35/199

wchowym molekuy mieszaj si tworzc jeden zapach;w wiecie dwiku haas zagusza sowa; w wiecie kontaktu dotykowego, np. w tumie, jestsi

popychanym ze wszystkich stron. W tym kontekcie zmieszanych dozna spojrzeniezachowuje niezwyk

precyzj.,- Mozliwosc"przywolania wzrokiem atwo sprawdzi na kelne-/rach. Kiedy maj czas,wyapujn|mniejsze wezwanie wzrokowe [ z sali, natomiast gdy s zajci, unikaj spojrze, aeby niemusie na \nie odpowiada. Poczucie, e jest si obserwowanym, nie jest biologicznie obojtne - organizm reaguje na to reakcjami alarmowymi:czynno elektryczna mzgu (EEG) desynchronizuje si, serce zaczyna bi szybciej, agruczoy potowewydzielaj pot35, rejestrujc w na-1 szych receptorach pobudzenie neurobiologiczne

charakterystyczne (dla osoby obserwowanej. Spojrzenie innej osoby nie jest neutralne,' jest to rodzaj percepcjiwywoujcejalarm emocjonalny, wraenie zaproszenia do kontaktu bd narzucania obecnoci. /^^^^atwo to sprawdzi: wystarczy spojrze w oczy wasnemu psu, by zacz macha ogonem,wyraajczadowolenie; po czym naft czciej zwierz podchodzi bliej, odpowiadajc na zaproszenie.Je-\ eli

jednak spojrzy si prosto w oczy psu obcemu, to samo spojrzenie, w kontekcie niepokoju,nabierzeznaczenia natrctwa. Zwierz znieruchomieje, patrzc na was ktem oka i demonstrujc stanczujnoci,

po czym przybierze postaw gron, patrzc prosto w o-czy, eby mc lepiej stawi wamczoo. -Taka wymiana spojrze ma swoj ontogenez. Dzieci, zanim naucz si mwi, mog patrze

bezmrugnicia okiem na tego, kto im si przyglda. W okresie pniejszym unikaj wzrokudrugiej o-soby, anawet chroni si przed nim, zasaniajc oczy ramieniem. Mona interpretowa tozachowanie twierdzc,czuj si one przenikane spojrzeniem drugiej osoby; by moe czuj si zaniepokojone,

poniewazaczynaj sobie zdawa spraw, e istniej w wiadomoci drugiej osoby i s obserwowane.W drugim,trzecim roku ycia dziecko zaczyna rozumie, e druga osoba, patrzc na nie, chce nim w

pewien sposbzawadn. Jeeli tego pragnie, umiecha si i biegnie na spotkanie; spojrzenie speniawwczas rolwezwania. Jeli tego nie chce, chowa si, eby unikn tej sytuacji, a spojrzenie staje sispojrzeniemintruza.Wzrok jest najbardziej intensywnym kanaem przekazu senso-rycznego, mimo e nie ma tu

przeniesienia


36/199

materii, substancji sen-sorycznej - zapachowej, dwikowej lub dotykowej. Interpelacyjnafunkcja wzroku,dodatkowe znaczenie zaproszenia lub agresji, za-S5 M Deveaux, Contnbutum physwisyujw au cwcept de prwcfmU, paca doktorska, Grenoble,1975.

47

ley od kontekstu i od przeszoci podmiotw, ktre na siebie patrz. Dlatego wanie wzrokspenia takwan rol kulturow. Patrz na mnie, gdy do ciebie mwi! Spu oczy, bezczelnysmarkaczu!, mawia siw Europie. Patrz przed siebie, gdy wydaj ci rozkazy!, mawiaj amerykascy marines. WIndiach uwaasi, e "matka nie powinna wymienia spojrze ze swym synem"; eby matki nie mogyrzuca u-roku,chopcom maluje si tuszem szerokie, czarne kreski, ktre powikszaj ich oczy.

Krzyowanie spojrze jest gestem oglnie przyjtym, zawierajcym bardzo gboki sens iwyposaonymw emocj. Kiedy zakochani zatapiaj spojrzenia w swoich oczach, wymieniaj midzy sobemocje,wytwarzajc atmosfer intymnoci36, ktra jest wstpem do aktu seksualnego. Ta rwnowagaintymna3^

jest doskonale regulowana: mona doprowadzi do zerwania lub zwikszy intensywnouczucia./Odlego uczuciowa jest najlepiej nadzorowana w czasie roz-,/mwy. Osoba suchajca patrzy dugo na mwicego38. Ten ostatni synchronizuje swespojrzenie i sowaodwracajc wzrok, a nastpnie zadajc nim pytanie w okrelonej harmonii gestw, w ktrejnajmniejszy

bd psuje nastrj i wprowadza uczucie obcoci. Rozmowa, dokadnie zakodowana, niepozostawianiczego przypadkowi. Dlatego niemiali, zestresowani, agresywni, paranoicy, schizo-frenicy,sowem -wszyscy ludzie, tworz pole emocjonalne, wyranie odczuwalne, cho nie materialne, wktrym kadyotrzymuje od partnera prbki uczuciowe i bada je, jeli mona tak rzec, wraz\z pierwszymi wypowiedzianymi sowami.

Sensoryczno kontaktu jest cile zakodowana. Nie jest to obszar, gdzie rzdzi chaos i gdzienaszezmysy popychaj nas ku sobie za pomoc niekontrolowanych impulsw, a prowokujcywydarzenia

przypadek ustala raz na zawsze pozycje w zwizku. Wrcz prze-36 W. Pasini, loge de 1'mtimite, Payot, 1991.37 M. Argyle, Non-Yerbal Communication in Human Social Interaction [w:] Non-YerbalCommunication.Cambridge Uniyersity Press, 1972.38 J. Cosnier, thologie du dialogue [w:] J. Cosnier i C. Kerbrat-Orechioni, Dcrire laconversation, PUF,

1987.48


37/199

ciwnie, kady ze zmysw peni okrelon rol39. Odbieranie zapachw jest gbokozwizane z krgiemkulturowym. Mimo to ogromne znaczenie tego zmysu umyka naszej uwagi.Oczy nie su wycznie do patrzenia. Su one rwnie d


38/199


39/199

amerykaskiego otwiera zamknite horyzonty Europy, Kopernik ukazuje nieskoczonywszechwiat kos-mosu, a pojawienie si pierwszych zegarw pozwala myle o czasie wymiernym, a niewycznie owiecznoci4. Przed czasem ucieka si, mogc go kontrolowa, przed wsi - budujc miasta, a

przedciaem -poznajc je.Od czasw Hipokratesa teoria medyczna definiuje podzenie jako rezultat wymieszanianasion. Brakobserwacji bezporedniej pozwala na najbardziej szalone, nieprawdopodobne wyobraenia.Kiedy^ia-siona zostan rzucone, mczyzna nie powinien zbyt szybko odcza si od kobiety, by

powietrze niedostao si do macicy i nie zniszczyo ich^.2 M. Serroul-Delbarr, Y. Serroul, Le Foetwdans la litterature franfaise, praca doktorska, Lilie1985.

3 J. Gelis, La relation du couple cwec 1'enfant en Europ au cours des quatre demiers siecles[w:] Frison-Roche, Enfants, Paris, 1988.4 J. Gelis, M. Laget, M.-F. Morel, Entrerdans la vie, Gallimard-Julliard (Arcwes), 1978.5 A. Par, Duc-huitieme livre, Lyon, 1690, s. 641, cytowane w: J. Gelis, ibid.54Dopiero w kocu osiemnastego wieku kilku lekarzy-pooni-kw prbuje opisa anatomi

podu irodowisko, w jakim si on znajduje. Ta bezporednia obserwacja, percepcja, ktra staa simoliwa wepoce renesansu, powoduje, e zaczyna si inaczej patrze na ci. Zrozumienie, e yciematki i yciedziecka powizane s biologicznie, przyczynio si do narodzin teorii zachcianek./^-elikobieta ze lepymuporem pragnie je rzeczy, ktre szkodz jej zdrowiu (...), jeli tej zachcianki nie zaspokoi(...), znamirzeczy, ktrej pragnie, pozostawi lad na ciele dziecka6.Teoria, wedug ktrej matka moe oddziaywa na organizm dziecka dziki moliwym dozaobserwowania

poczeniom naczy krwiononych, stanowi punkt wyjcia do obecnych szczegowychbada interakcji

matki i dziecka. W naszych czasach "duch macierzyski" materializuje si w doznaniach,jakie pdodczuwa i potrafi przetwarza. Udoskonalenie aparatury pozwala opisa zasady dziaania tejsensorycznoci i zastanawia si nad funkcjami tych percepcji sensorycznych.Kanay sensoryczne podu -Jednolity aparat percepcjiW kontekcie naszych hipotez powstaych na podstawie obserwacji, a take dzikiczynnikom, ktre

pozwoliy nam zoy podowi wizyt, opis jego moliwoci sensorycznych daje nastpujcyobraz7.Wbrew pewnym teoriom wzrok funkcjonuje ju od chwili u-rodzenia, nawet u wczeniakw.Pozwala to

przypuszcza, e ju pd posiada t zdolno, nawet jeeli w rodowisku macicy niewielejest do


40/199

zobaczenia. Od 1942 roku utkwienie wzroku oraz wodzenie oczami w powizaniu zkrceniem gow swci na nowo od-6 Scevole de Sainte-Marthe, La Manier de nourrir les enfants a la mamelle, Paris, 1698,cytowane w: J.

Gelis, ibid., s. 65.7 D. Ouerieu, X. Renard, F. Versyp, Vie sensonelle dufoetus [w:] Enwmnnement de lanaissance, Vigot,1985.55

krywane z jednakowym zdumieniem8. "Wyobracie sobie, pd widzi!" Najbardziejzadziwiajce w tymwszystkim jest powtarzajce si zdumienie kadego nowego pokolenia badaczy, tak jakbykulturadorosych nie dopuszczaa myli, e pd dysponuje zmysem wzroku.

Mona powiedzie, e wczeniak widzi w sposb zamglony (wobec braku akomodacji) obiektumieszczony w odlegoci 20 centymetrw od jego oczu. Bodcem, ktry go stymuluje, nie

jest kolor, leczblask i ruch. Mona sobie wyobrazi, e gdy brzuch matki by dobrze owietlony, dzieckozauwayobyniektre formy jako przemieszczajce si w pmroku, poniewa porusza si wtedy, a jegoserce bije w

przyspieszonym rytmie9. Wzrok jego jest ju gotowy. Czeka tylko na spotkanie zprzedmiotami wiatazewntrznego w celu przyjcia obrazw.Wch jest aktywny zaraz po urodzeniu, jednake konformis-tyczny wiat dorosych dugo siwzbrania

przed przyjciem tej hipotezy. Tylko zwierzta wsz!Tymczasem przybywajc na wiat noworodek zachowuje si rnie w zalenoci odotaczajcych gozapachw10. Jeeli pooy si go blisko pieluszki przesyconej zapachem piersi matki,uspokaja si, mniejgestykuluje, przymyka powieki i wolno ssie. Wystarcza przewrci go na drugi bok i

przybliy do nosainn pieluszk, bez zapachu matki lub pachnc czym innym, a zauway si natychmiastywe ruchy rk i

ng, szeroko otwarte oczy i zamknit buzi.Pyn owodniowy ma swj zapach. Wch pozwala przetworzy rozpuszczone w nim zapachylotne

pochodzce bd z kompozycji chemicznych, bd inhalowane przez matk. Wszystkie ssakiwyka-8 W sprawie fiksacji wizualnej zob. B. C. Ling, A Genetic Study ofSustained Visual Fimtionand AssociatedBehavior in the Human Infant from Birth to Six Months, Joumal of Genetic Psychology", VI(1942), s. 227-277; jeli chodzi o wodzenie wzrokiem, zob. P. Wolff, B. L. White, Visual PursuitandAttention in Young

Infants, Journal of American Child Psychiatry", IV (1965), s. 473^183.


41/199

9 I. Souel, A. GrangerJoly de Boissel, Ecofoetologie, Bordeaux, 1990. ^H. Montagner, kasetavideo,INSERM U 70, Montpellier, orw L'AttachefMnt: les debuts de la tendresse, OdiIeJacob,1988.56

uj sensoryczno na dugo przed urodzeniem. Kiedy daje si ov\ cy powcha copodniecajcego,serce jagnicia znajdujcego si w macicy zaczyna bi w przyspieszonym rytmie. Kiedy dajesi kc biecieciarnej do wchania co przyjemnego lub nieprzyjemnego serce podu zaczyna bi szybciej

bdzmienia on pozycj11.Matka nasyca pyn owodniowy zapachem wasnego ciaa. V pynie znajduje si cukier(glukoza i fruktoza),szczypta soli, odrc bina kwasu cytrynowego, niektre proteiny (kreatynina i mocznik orazduo kwasu

mlekowego, co nadaje mu smak jogurtu. rod wisko, w ktrym przebywa matka, dorzuca dotego zapachwynika jacy z okolicznoci: wo miasta lub ciki lenej, zapach mczya ny, ktrego kocha,albo

papierosa, ktry wywouje wyrane wstrz) manie ruchw oddechowych podu.Poniewa pd wykazuje zdolno zapamitywania krtkc trwaego12, mona zrozumie,dlaczegonoworodek, nawet zara po urodzeniu, dostosowuje swe zachowanie do otaczajcego go za

pachu:uspokaja si i wykonuje ruchy ssania otoczony zapachen kobiety, wewntrz ktrej sirozwija,nieruchomieje natomias i staje si czujny wobec kadej innej woni. Gdy pd przebyw;w macicy, jego jamy ustn i nosow wypenia ten sam pyn, ktreg< rozwijajca si istota

prbuje i doktrego si przyzwyczaja, ktr jednak bdzie odbierany przez odrbne zmysy smaku i wchudc piero pourodzeniu. Wszyscy smakosze dobrze wiedz, e wytwoi ne dania i dobre wina prbuje si

przedewszystkim nosem.Rnicowanie kanaw sensorycznych podu, jak gdyby chc dzio o sensorycznowyodrbnion,

wyranie ukierunkowan i a nalogiczn do tej, jak posiadaj doroli, jest obecniekrytykowane Natomiastutrzymywanie, e kiedy matka wdychajaki zapach, nasa cza w ten sposb pyn owodniowy,ktrego

prbuje dziecko, a on< nastpnie, dziki pamici krtkiej, rozpoznaje ten zapach, rwna si

Documents

Cyrulnik Boris - Anatomia Uczuc