Monetarna i merkantilna kultura, sa svim dobrim i lo-{im posledicama koje one donose, oduvek su u okviru ki-neske civilizacije imale veliku ulogu, a danas je ta ulogaverovatno ve}a nego ikada ranije. Ve} u prvom vekuna{e ere, kako sa `aljenjem navode kineski socijalisti-~ki istori~ari, pripisuju}i to nedostacima feudalnih dru{t-venih odnosa, i osu|uju}i(Zhongguo gudai huobi baiwujiao sixiang – “feti{izamnovca u staroj Kini”), postojalo je dvotomno delo podnaslovom Rasprava o bogu novca ( QianshenLun), u kome je, na primer, pisalo: “Novac je bo`an-sko blago sveta... srda~no ga volimo kao brata... ko gaizgubi, postaje siroma{an i slab, ko ga dobije, postajebogat i jak. On nema krila a leti, on nema noge ahoda...” i sl. Iako je u staroj Kini, kao i svuda, posto-jao kult novca, iako je njegova vlast bila surova i ne-pravedna ({to je tako upe~atljivo dokumentovano, naprimer, u delima Ju Da-fua, Lu Sina i drugih pisacaprve polovine dvadesetog veka), ipak, kada se po-smatra ukupna istorijska slika, mora se osetiti i div-ljenje prema kineskoj ekonomskoj i trgova~koj geni-jalnosti, i njenim dostignu}ima. Duh kineske nacije,koji se u svetu obi~no do`ivljava prvenstveno kao po-slovi~no filozofski i kontemplativan, pokazivao je is-tovremeno tokom istorije i veliki smisao za prakti~noure|enje privrede i finansija. “Ekonomsko ~udo” ko-je se danas, ve} dve decenije, odigrava u Kini, i koje}e, po svim prognozama, od nje na~initi jednu od

I – 81

DALIBOR VRCELJ

UDK 737.1(510)(091)

336.746/.747.1(510)(091)

najve}ih ekonomskih sila budu}nosti ima, dakle, bo-gatu i dugu tradiciju. Svrha ovog pregleda jeste da natu tradiciju simboli~no podseti (1. marta 2005. godineNarodna banka Kine proslavila je pedesetogodi{njicupu{tanja u opticaj novog kineskog juana). A istorijanovca, i to ne samo ona ekonomska, nego i ikonograf-ska i epigrafska – istorija motiva i natpisa na novcu,mo`e, kao {to je dobro poznato, zna~ajno da doprineseupoznavanju i razumevanju jedne kulture i tradicije.

Prvo {to je kod starog kineskog novca o~igledno, jestekarakteristi~na kineska estetika apstrakcije, praznineili odsutnosti. Dok se na gr~kom i rimskom novcumogu na}i realisti~ke predstave portreta vladara i he-roja, bo`anstava ili personifikacija pojmova kao {to suizobilje, jednakost, stabilnost dr`ave, sloga, sre}a, prav-da, sloboda, pobeda, vrlina itd., realisti~ne likovnepredstave zna~ajnih doga|aja kao {to su bitke i trijumfi,`ivotinja–simbola vojnih jedinica ili oblasti i gradova,i prikazi gra|evina – hramova, slavoluka, pristani{ta iarena – tipi~an kineski nov~i} na jednoj strani potpu-no je prazan, a na drugoj ima ili samo oznaku vred-nosti, ili naziv vladavine pod kojom je izdat (koji,dodu{e, poput rimskih natpisa, ima i propagandnuvrednost), i re~ “novac”. I pored toga, tipi~ni kineskiokrugli nov~i} sa kvadratnim otvorom u sredini jedanje od najlep{ih predmeta kineske primenjene umet-nosti, i najprepoznatljivijih simbola kineske kulture.Pored sklada samih oblika, njegovoj estetskoj vred-nosti doprinose i razli~iti grafi~ki efekti {ire ili u`ereljefne trake po obodu kruga i kvadrata, lepota kali-grafije, kao i boja metalne patine - od maslinastih do

tamnozelenih, i od ri|ih do tamnosme|ih tonova.

U pomenutoj Raspravi o bogu novca stoji: “Velik jeon, zaista [bog novca]! Telo novca ima qian, ima kun,unutra, ono je kvadrat, spolja, ono je krug...” Ove re~iupu}uju na jedan dublji sloj kulta novca – povezanupravo s njegovom materijalnom, likovnom formom

I – 82

DALIBOR VRCELJ

– nego {to bi to mogle da sugeri{u prethodno nave-dene misli iz ovog traktata. Qian i kun su, na-ime, drevni kineski kosmolo{ki principi: prvi, pred-stavljen misti~nim trigramom od tri pune linije, sim-bolizuje asocijaciju pojmova neba, mu{kog pola i kru-ga, a drugi, ~iji je znak trigram od tri isprekidanelinije, pojmova zemlje, `enskog pola i kvadrata. Oblikkineskog nov~i}a, koji je harmoni~no sjedinjavao geo-metrijske figure kruga i kvadrata, bio je do`ivljavankao simboli~na kosmolo{ka potvrda velike dru{tvenei prakti~ne va`nosti novca, te je tako nastao jedanspecifi~no kineski vid kulta, u kojem je novac dobiobo`anske atribute. Dodatni simboli~ni zna~aj, a mo-`da i pravi razlog nastanka nov~i}a s kvadratnim ot-vorom (poznatog kao kongfang), bio je u tome{to je on stvoren u vreme sudbonosnog ujedinjenjaKine u tre}em veku pre na{e ere pod dinastijom ]in,posle vi{evekovne nestabilnosti i ratova: tada je jedin-stvo simbola qian i kun na jednom od najva`nijih i zapropagandu najpodesnijih instrumenata dru{tva i dr-`ave, politi~ki simbolizovalo novostvoreno dr`avnojedinstvo, vladavinu nad “svim pod nebom” (kako suse nazivale kineske zemlje), koju je prvi kineski car nasve na~ine nastojao da gvozdenom rukom nametne.

Novac je u Kini, kao i drugim svetskim civilizacijama,nastao onda kada su dru{tvo i privreda dostigli takavstepen razvoja da se javila potreba za mernim siste-mom kojim bi se ozna~ila vrednost robe, kako bi seolak{ala njena razmena. Kao mera, uzimana je nekaretka i skupocena roba – u Kini, u periodu [ang (XVII- XI vek p. n. e.), bile su to {koljke iz ju`nih mora,

kori{}ene kao ukras i nakit.

DALIBOR VRCELJ

I – 83

Prvi kineski novac – kamena replika{koljke, s ideogramom bei – “{koljka”

U tre}em veku pre na{e ere, kao {to je re~eno, uve-den je prvi okrugli bronzani novac s kvadratnim otvo-rom, s jednostavnim natpisom ban liang – “po-la unce”. Postojao je i zlatni nov~i} te`ak 20 unci,namenjen prvenstveno aristokratiji. Istog izgleda bioje i slede}i ~uveni tip nov~i}a u kineskoj istoriji –“nov~i} te`ak pet d`ua” ( wu zhu bi), s natpi-som wu zhu, nastao u drugom veku pre na{e ere, u

periodu Han, u opticaju narednih {est vekova.

I – 84

DALIBOR VRCELJ

Novac u obliku modelakoplja; natpis nije

protuma~en

Novac u obliku modela no`a; natpis glasi:Qi fa huo – “zakonska valuta ]ija”

Nov~i} od pet d`ua, s natpisom wu zhu

Za epigrafske studije mnogo zanimljiviji period po-~inje u IV veku na{e ere, kada je u Se~uanu dr`avakoja je sebe nazvala “naslednikom dinastije Han”( Han hou), izdala prvi novac s nazivom vladar-ske ere, takozvanom oznakom godina ( nianhao).Taj novac nosio je natpis “procvat Hana” – Hanxing, i svi kasniji nazivi vladavine na novcu bi}e pod-jednako slikoviti i zanimljivi sa stanovi{ta istorije ki-

neske politi~ke ideologije i propagande.

U zlatno doba kineske kulturne, ekonomske, vojne ipoliti~ke mo}i, u periodu dinastije Tang (VII - Xvek), iskovan je ~uveni nov~i} s natpisomkai yuan tongbao – “kru`e}e blago otvaranja i po-~etka”, koji je tako|e u upotrebi ostao nekoliko ve-kova. “Otvaranje i po~etak” (kai yuan) bio je nazivkoji je za jedan period svoje vladavine izabrao osniva~dinastije Tang, car Tang Gao Cu ( Tang GaoZu, vl. 618 – 627), a “kru`e}e blago” (tongbao) bio jenovi naziv za novac koji }e se od tada, u nekolikovarijanti, do kraja carske Kine pojavljivati. Zauvek jeovaj nov~i} Tanga odredio i raspored i vrstu natpisa:re~ “novac” pisala se zdesna na levo, s kvadratnimotvorom izme|u dva ideograma, a naziv vladavineodozgo na dole, s kvadratom u sredini (ipak, kasnijeje natpis nekada pisan i odozgo, u smeru kazaljke na

satu, oko kvadrata).

DALIBOR VRCELJ

I – 85

Nov~i} kai yuan tongbao

Posebno zanimljivo u vezi s epigrafikom starog kines-kog novca jeste verovanje u magi~nu mo} ovih nat-pisa. Njegova osnova su kako kult bo`anstva novca,tako i magijski kult ideograma, koji je od po~etkaveoma izra`en u kineskoj civilizaciji (a kao kult re~i islova postojao je, ili zapravo jo{ postoji, u izmenjenimi prikrivenim vidovima, u svim kulturama). Nov~i}i suu staroj Kini no{eni kao amuleti za odbijanje zlih sila.Posebnu vrednost kao talismani imali su oni nov~i}ina kojima se, na primer, nalazio ideogram fu –“sre}a”, kao deo naziva vladavine, ili imena kovnice.Kovani su i “la`ni” nov~i}i–amajlije, poznati pod na-zivom huaqian, koji su u svom obliku novcanosili njegovu mo}, a u svom natpisu, odgovaraju}em

konkretnim `eljama, snagu koja }e ih ispuniti.

I – 86

DALIBOR VRCELJ

Kombinacija sujeverja i knji`evne inspiracije stvorilaje jo{ jedan zanimljiv fenomen vezan za natpise nakineskom novcu – obi~aj da se, u posebnom redo-sledu, ni`u na traku nov~i}i iskovani u razli~itim kov-nicama tokom blagostanjem ispunjene vladavine veli-kog cara Kang Sija ( Kang Xi, vl. 1661 – 1722).Na jednoj strani, ovi nov~i}i su imali uobi~ajen natpisKangxi tongbao – “kru`e}e blago zdravlja i napretka“,a na drugoj - oznaku kovnice napisanu jednim kines-kim ideogramom, i mand`urskim pismom (posto je

dinastija ]ing bila mand`urska).

Pore|ani u niz od dvadeset nov~i}a, ovi ideogramiispisivali su pesmu od ~etiri petoslo`na stiha, koja ustilu klasi~ne poezije govore o re~nim pejza`ima idostizanju sre}e. Verovalo se da ovakav talisman ~u-va od po`ara i zla (i ~ak – sujeverje je bilo toliko – dase autenti~nost nov~i}a mo`e proveriti time {to }eoni, ako su pravi, spre~iti petla da se oglasi u zoru,

kada se na|u u njegovoj blizini).

Kada je 1912. godine zba~ena s vlasti poslednja di-nastija ]ing, nova, republikanska Kina novac je {tam-pala prema zapadnim uzorima, ali s tradicionalnomkineskom ikonografijom. Tako na novcu stoji naziv

DALIBOR VRCELJ

I – 87

Nov~i}–amajlija s natpisomxingfu tong’er – “sre}no dete”

Ljubavni talisman u obliku nov~i}a snatpisom feng hua xue yue – “vetar,

cve}e, sneg, mesec” ( simboli~naljubavna atmosfera)

Kang Sijev nov~i} sa oznakomkovnice Fud`ou, mand`urskim

i kineskim pismom

nove dr`ave – Republika Kina ( ZhonghuaMinguo), uz motive kao {to su zmaj i feniks – simbolisnage i napretka, portret Konfucija, ili prikaz drevnog

novca u obliku modela koplja.

Prvi predsednik Republike Kine, dr Sun Jat-sen, na-javio je “monetarnu revoluciju”, koja se sastojala uosnivanju Centralne banke Kine ( Zhongyang Yinhang) u Guangdongu, i u zameni metalnognovca papirnim, po uzoru na Zapad. (Kinezi se po-nose {to su jo{ stotinak godina pre izdavanja prvogevropskog papirnog novca – 1171. godine u Veneciji –koristili {tampane papirne potvrde o posedovanjumetalnog novca, zvane jiaozi; ali one ipak nisu

bile u {iroj upotrebi.)

U haosu rata protiv Japana i gra|anskog rata, koji jeKinu potresao sve do 1949. godine, jedinstveni mo-netarni sistem sasvim se raspao. Delovale su desetinelokalnih banaka, postojalo je vi{e stotina vrsta novca,zbog inflacije nominalna vrednost novca pove}avalase hiljadama puta. Natpisi i motivi na novcu i dalje susledili evropske uzore. Novac oblasti pod kontrolomkomunista ~esto je nosio lik Lenjina i socijalisti~kesimbole i parole, dok su se na novcu koji je izdavalanacionalisti~ka partija Kuomintang, nalazili motivi tra-dicionalne kineske kulture, i patriotski slogani. Ovolikovno dvojstvo, me|utim, vremenom je nestajalo,pa je novac koji danas izdaje Narodna banka Kine( Zhongguo Renmin Yinhang), osnovana1. decembra 1948. godine (kada je pu{ten u opticaj irenminbi – “narodni novac”, koji je i danas u upo-trebi), uglavnom likovno sasvim sli~an novcu koji seizdaje na Tajvanu (novi tajvanski dolar, xin

Tai bi).

I – 88

DALIBOR VRCELJ

Nov~i} Republike Kine iz 1937.godine s motivom drevnog

novca–koplja,i natpisom ban yuan – “pola juana”

BIBLIOGRAFIJA

Xiao Qing: Zhongguo gudai houbi shi. Renmin chubanshe,Beijing, 1984.

Chinese Currency through the Ages. China ReconstructsPress, Beijing, 1988.

Huo Jianying: Calligraphy on Ancient Coins. Jinri Zhongguo- China Today, Beijing, May 2000.

Zhongguo da baike quanshu. Beijing, 1998.

DALIBOR VRCELJ

I – 89

Nova nov~anica od 100 juana s likom Mao Cedunga