ћ-ikazi

Prilozi, 44, Sarujevo. 2015, str. 209-237.

Danijel Vojak, И predvecerje rata: Romi и Hrvatskoj 7918.- 7 941. Zagreb: Romsko nacionalno vijece, 201 З, 229 str.

Proucavanje proslosti jedne drzave ne Ьi Ьilo sveobuhvatno ukoliko ne Ьi razmo­trilo drustveno-pravni status njenih naci­onalnih manjina, isto kao sto Ьi ј pisanje historije nekog naroda Ьilo nepotpuno bez analize njegova odnosa prema okolini, odnosno nacionalnim zajednicama s koji­ma dijeli zivotni prostor. lzostanak takvog pristupa uveliko Ьi nastetio razumijeva­nju proslosti posebno onih sredina koje, poput balkanskih zemalja, bastine suzivot razlicitih naroda.lstrazivanje tog segmenta njihove historije aktuelizirano је s usposta­vom demokratskog sistema vlasti i s odvi­janjem evropskog integracijskog procesa koji insistira na zastiti prava manjina. Ten­dencija naucnog izucavanja proslosti poli­tickog i svakodnevnog zivota nacionalnih manjina u balkanskim drzavama rezultirala је studijama koje pojedinacno tretiraju na­cionalne manjine ili grupno prate njihove statuse u okviru odredenog historijskog perioda. U sklopu tih istrazivackih procesa Romi su ,.otkriveni" tek u posljednjih pet­naestak godina. Naucni doprinos razumije­vanju njihove sudblne u okviru historijskog konteksta zemalja Ьivseg jugoslavenskog podrucja dali su Dragoljub Ackovic, Rajko Duric, Narcisa Lengei-Krizman te Danijel Vojak sa svojim najnovijim naucnim dosti­gnuCima.

Dr. Danijel Vojak, naucni saradnik na lnstitutu drustvenih znanosti lvo Pilar u Zagrebu, rezultate svoje decenijske ро-

svecenosti naucnom istrazivanju historije romske manjine u Hrvatskoj predstavio је u svom monografskom prvijencu И pred­vecerje rata: Romi и Hrvatskoj 7978.- 7947.

Kako i sam naziv knjige sugerise vaznost rasvjetljavanja polozaja Roma neposredno pred pocetak Drugog svjetskog rata, а koji је zbog svoje brutalnosti Ьiо kataklizmic­kih razmjera za romsku populaciju u Evro­pi, autor је odlucio istraziti dogadaje koji su prethodili genocidu nad Romima, ana­lizirajuci odnos meduratne jugoslavenske/ hrvatske vlasti prema njima, njihovu asimi­liranost u hrvatsko drustvo i opceprisutni antagonizam prema romskoj kulturi. No­vootkrivene naucne spoznaje komparirao је s polozajem Roma u drugim evropsklim zemljama stavljajuci sudblnu hrvatskih Roma u siri evropski kontekst. lstrazivac­ki rad Vojak је zasnovao na neobjavljenoj politickoj, sudskoj, upravnoj i policijskoj dokumentaciji, kao i izvorima koji govore о kulturnim desavanjima u Hrvatskoj, smje­stenoj u fondovima hrvatskih arhivskih ustanova, na objavljenoj izvornoj gradi te na impozantno oblmnoj publicistici i rele­vantnoj literaturi. lzvornu podlogu rada i koristenu metodologiju objasnio је u jed­nom od pocetnih poglavlja (Jzvori, litera­tura, metodo/ogija, str. 3-7), nakon cega је,

radi boljeg razumijevanja sudblne Roma, dao kratku genezu njihova doseljavanja iz lndije u Evropu. Prihvatanje Roma se uslijed drustveno-politickih prilika ranog

225

Prikazi Prilozi. 44. Sarajeю, 2015. stг. 209-237.

novog vijeka {osmanski osvajaёki prjtisak, vjerski ratovj, seljacke bune, epjdemija, glad) ubrzo pretvorilo u drugu krajnost - represivnu politiku oblljezenu asimjlaci­jom, protjerjvanjem ра ј pokusajima nji­hovog jstreЬijenja. Rekonstrukcija romske sudblne u Hrvatskoj od pojave prvih Roma u XIV stoljecu do pocetka ХХ stoljeca otkri­va perjode tolerjsanja alj i zakonske poku­saje njihovog protjerjvanja i primoravanja na sjedjlaёkj nacin zivota. Prema uspostav­ljenom anticjganskom princjpu u evrop­skim zemljama, ј u Hrvatskoj i Slavonjjj se vremenom mjjenjao odnos ј zauzjmao ne­gatjvan stav prema domacim Romjma kojj su konstantno cinjJj oko 2% od ukupnog broja popjsanog romskog stanovnjstva u Habsburskoj monarhjjj. Antagonjzam ј ne­trpeljjvost prema Romjma dostjgJj su svoju kulminacjju u nacistj(kom Trecem Rajhu prerastajuCi neposredno pred Drugi svjet­skj rat ј tokom njega u poljtjku deportacjje u koncentracjone logore. Ovakve radjkal­ne mjere, njsu Ьile samo nacistjcka praksa vec su posluzjle kao uzor ј drugjm evrop­skjm zemljama koje su se nalazjle pod pro­tektoratom Treceg Rajha. lako se naslov poglavlja vremenskj odnosj na perjod do 1918. godjne {lz povijesti Roma и Evropi i Hrvatskoj od njihova doseijavanja do 7918., str. 9-60), autor је razmatranjem ј medu­ratne sudblne Roma u evropskjm okvjrjma kontekstualizjrao konstar1tno antjromsko raspolozenje na Starom kontjnentu nudecj mogucnost njene komparacjje s poloza­jem Roma u Kraljevjnj Jugoslavijj cemu је posvecena glavnjna teksta monografjje.

Kroz naredno poglavlje (Povijest Roma па hrvatskim podrucjima 1918. - 1947., str. 61-123) autor ukazuje na zakonsku nere­guJjsanost njjhova polozaja u Kraljevjnj Jugoslavjji. Zvanicne vlasti su se prema Romjma odnosile kao prema neprjznatoj

226

nacjonalnoj manjjnj Cijj pravnj polozaj njje Ьiо ureden posebnjm zakonom. Vojak uo­cava jzostanak volje drzavnjh jnstjtucjja da pravno odrede njjhov polozaja zbog cega su se lokalne vlastj, najzajnteresovanjje za ovo pjtanje, snaznije angazovale. u tom smislu donosene su ad hoc odredbP ~/Јје su imale za cilj da ogranice jli suz! /. kre­tanje Roma skjtnicara ј primor/Ju jh na sjedjla(kj na(jn zivota. Bjjeli Romi (domaci, sjedilacki Romi), zato .Sto su se asimilirali u dru.Stvo, njsu Ьilj tema stalnjh novjnskih natpjsa njti brjga vlasti. Svi prijedlozj о kolonizaciji Roma, prisiljavanju na obav­ljanje korjsnog rada, popjsjvanje, prjsjlno skolovanje odnosili su se na nomadske Rome. Dalje kontekstualizirajuCi pjtanje regulisanja dru.Stvenog polozaja Roma, Vojak znacajnu paznju posvecuje njihovoj brojnosti, rasprostranjenostj ј raznolikostj, tj. postojanju vjse romskjh skupina koje su se medusobno razlikovale jezjkom, za­njmanjem, naCinom zjvota. lako upozo­rava na metodoloske propuste ј oprez prj upotrebl statjstjckjh podataka iz popjsa stanovnjstva meduratne Jugoslavjje, on jh korjstj kao jedjnj izvor pri utvrёJjvanju ba­rem prjЬJjznog oblma romske prisutnostj na hrvatskom podrucju te njihove vjerske ј nacjonalne opredjjeljenostj. Autor prj­mjecuje da su Romj naseljavali uglavnom istocne hrvatske krajeve, sto је odgovaralo njjhovoj terjtorijalnoj rasprostranjenosti u Kraljevjni Jugoslavijj koja је slablla u prav­cu zapada. Bjlo је to u skladu s evropskom tendencjjom koju potvrduje u knjizj prjlo­zena tabelarna usporedba romske popu­lacjje u Kraljevjni Jugoslavjjj ј u susjednjm evropskim zemljama.

NastojeCi sto obuhvatnjje analizira­tj drustvenu pozicjju Roma na podrucju Hrvatske, Vojak kroz poglavlje Drustveno­gospodarski, obrazovni i zdravstveni polaiaj

Prikazi Pгilozi, 44, Sarцjcvo. 2015. str. 209-237.

Roma и metfuratnoj Hrvatskoj (str. 125-141 ), rekonstrujse njihovu sumornu svakodnev­njcu oblljezenu teskjm prjvrednjm poloza­jem, jzrazito niskjm stepenom obrazova­nosti, losim uslovjma stanovanja, slabom ishranom te narusenim zdravstvenim stanjem Roma. Svj spomenuti drustveni segmenti, uz jzostanak zakonskog regulj­sanja njjhova polozaja, utjecali su na mar­ginalizaciju Roma i njihov neravnopravan status u drustvu. Upornjm istrazjvaёkjm radom na onovremenoj stampi i arhivskim dokumentima, autor ukazuje i na svjetliju stranu "romskog zivota" u Hrvatskoj, tj. na dobrostojece Rome i korektne meausobne odnose hrvatskog i romskog stanovnistva te njihovu sklonost da se odmaknu od tradicionalnih romskih zanimanja (vraёa­nje, gatanje) i bave trgovinom {ponajvise konja), sviranjem na svadbama, obradom metala, jzradom korita i raznjh drugjh dr­venjh predmeta.

Nakon sto је rasvjjetfio pravnj i drustve­nj polozaj Roma te utvrdio njihovu malo­brojnost, Vojak је kroz preostala trj poglav­lja monografije na njzu prilozenih primjera analjzirao odnos drzavnjh, lokalnjh ј crkve­nih vlasti prema Romima te odnos doma­ceg stanovnistva prema njima.

Karakter odnosa sluzbenjh vlastj prema Romima autor sugerjse naslovom poglav­lja Vlasti i Romi, nerazumijevanje-nepovje­renje-nasiije: odnos driavnih i lokalnih vlasti prema Romima и metfиratnoj Hrvatskoj (str. 143-175). AnalizirajuCi politiku najvisjh ј

najnjzjh njvoa vlastj prema Romjma, а na­roёjto rad poljcjjskjh snaga preko kojjh је ona provoaena u praksj, autor se jntereso­vao za konkretne prjmjere odnosa Drzave prema Romjma. Niz prjmjera pronaaenjh u jzvornoj dokumentacjji ukazuju na sporost ј nemoc vlasti u rjesavanju proЫema veza­nih za romsku populacjju te njenu losu re-

akciju pri iskazanoj netrpeljivosti domaceg stanovnistva prema njima. Netrpeljivost је Ьila odraz odnosa prema drugaёijima, ali i rezultat stereotipne slike koja је Rome predstavljala iskljuёjvo kao krjmjnalce. Obraёunavajuci se s predrasudama, Vojak је na osnovu dostupnjh statjstjёkjh poda­taka kaznenih zavoda Jugoslavije utvrdio da је udio romskog stanovnjstva u uku­pnom broju osuaenjka Ьiо izrazjto njzak (oko 0,3%). Та ёinjenjca svjedoёj о jskrjv­ljenoj sljcj о Romjma koja se stvarala ј kroz ucestale novjnske naslova о njihovoj krjmj­nalnoj aktjvnosti koja nije Ьila usmjerena protiv drzave vec u najvecoj mjeri "protiv imovjne'; "protjv ljёnosti'; "protiv javnog reda ј mira'~ lako su ёjnjlj manja kaznena djela stvoren је opCi dojam о njihovom kriminaljtetu. Postali su zrtve predrasuda ј stereotipa trpeci nasilje od zandarmerjj­skjh ј policijskih organa, Hrvatske seljacke zastite. Oblёno su sumnjiceni ј pored nedo­voljno dokaza sto је u krajnjoj linjjj odraza­valo negatjvan odnos vlastj prema romskoj manjinj, samovolju zastitnih organa, njiho­vo prekoraёenje zakona te uopce los polo­zaj Roma u meauratnoj Hrvatskoj.

Dok su se organi zastite odnosili prema Romima u skladu sa opceprisutnim predra­sudama i iskrivljenom slikom о romskom kriminalitetu, crkvene institucije su pokazi­vale interesovanje za ovu marginalnu sku­pinu organizovanjem prvjh rimokatoliёkjh i pravoslavnih bogosluzenja na romskom jeziku. Kroz poglavlje Odnos crkvenih vlasti prema Romima u metfиratnoj Hrvatskoj (str. 177-185) autor opisuje odnos vjerskjh in­stjtucija prema Romjma i objasnjava odnos Roma prema vjerj kao sredstvu prezivljava­nja, а manje kao sredstvu oёuvanja njihove zajednjce. Prihvatanjem vjere veCinskog stanovnistva odreaenog kraja Romi su se nastojali lakse ukljuёitj u lokalnu zajednjcu.

227

P,·ika::i Prilo?.i, 44, Sar·aj~\'u. 2015, stг. 209-23 7.

Analizirajuci opci stav prema Romima do najnizih instanci drustva, autor u po­sljednjem poglavlju monografije, Odnos stanovni5tva prema Romima и meauratnoj Hrvatskoj (str. 187-202), pokusava dokuciti kako se na terenu odvijao zivot hrvatskog i romskog naroda. lako navodi nekoliko pozitivnih primjera suzivota romskog ј

neromskog stanovnistva, ipak preovlada­vaju primjeri sukoba proistekli iz stvarnog romskog kriminaliteta ili stereotipne per­cepcije Roma kao lopova, varalica, lijenci­na, otimaca djece. Bez obzira sto su Romi percipirani na najnegativniji nacin, ipak su u sukobu s njima hrvatski seljaci Ьili ti koji su pokazali brutalnost i surovost priЬjega­vajuCi lincovanju, mucenju vatrom, pro­tjerivanju Roma te paljenju njihovih kuca. Bez obzira na navedene primjere medu­sobnog nerazumijevanja romskog i hrvat­skog stanovnistva te ociglednu drustvenu marginaliziranost, Romi su u meduratnoj Hrvatskoj ostali postedeni diskriminiraju­cih mjera uskladenih s nacistickim planom rjesavanja tzv. romskog pitanja. Nazalost, takva sudblna ih је ipak stigla s usposta­vom ustaske vlasti kada su u demograf­skom smislu najvise stradali. 5 izuzetkom ovdje tretiranog meduratnog perioda, polozaj Roma na hrvatskim podrucjima od doseljavanja do sredine ХХ stoljeca nije se mnogo razlikovao od polozaja njihovih su­narodnjaka u drugim evropskim zemljama.

Polozaj Roma u meduratnoj Hrvatskoj Danijel Vojak је uspjesno rekonstruisao tretirajuCi vazne segmente tog pitanja (brojnost, pravni, privredni, drustveni i zdravstveni polozaj Roma, odnos drzav­nih, lokalnih, crkvenih vlasti i domaceg stanovnistva prema njima), te analizirajuci

228

sudblnu Roma u kontekstu nezaintereso­vanosti sluZЬenih vlasti za romsku popu­laciju i opterecenosti vecinskog stanovnis­tva proЫemima privredne nerazvijenosti, kulturnog antagonizma te predrasudama i stereotipima prema drugima. Autor је pra­tio odnos vladajucih politiёki h strukutra prema Romima, ali ostao је neistrazen po­jedinacan stav vodeCih hrvatskih politickih stranaka u meduratnom periodu, odnosno njihovo percipiranje romske manjine.

Knjiga Danijela Vojaka И predvecer­je rata: Romi и Hrvatskoj 1918. - 1941 је dopunjena doktorska disertacija koj u је autor uspjesno odbranio na Filozofskom fakultetu Sveucilista u Zagrebu 2011. go­dir1e. Naucni rezultati prezentovani u sest poglavlja dopunjeni su tabelarnim i kar­tografskim prikazom prisutnosti Roma na hrvatskom podruёju od prvih popisa 1780. do 1931. godine kada је izvrsen posljednji popis stanovnistva u Kraljevini Jugoslaviji, te brojr1im fotografijama i novinskim isjec­cima koji ilustruju romske oblcaje i sva­kodnevnicu. llustrovana oprema dodatno obogacuje glavni tekst monografije.

Zasnovana na oblmnoj izvornoj podlo­zi, analizi, komparaciji i kontekstualizaciji autorovih rezultata istrazivanja, ova mono­grafija s pravom nosi naucni epitet ј pred­stavlja veliki doprinos razumijevanju sud­blne Roma, njihove kulture u meduratnom periodu Hrvatske te је svojim sadrzajem vrijedan doprinos romologiji uopste. Kori­stena metodologija te predocene naucne spoznaje mogu Ьiti dobar pokazatelj pri istrazivanju spomenute nacionalne skupi­ne u bosanskohercegovackim okvirima.

Sanja Gladanac