Davranış Kayıt Teknikleri Ünite 6

1

DAVRANIŞ YÖNETİMİÇocuk Gelişimi Önlisans Programı

Öğr. Gör. Uygar BAYRAKDAR

Ünite 6

İçİndekİler6.1. DAVRANIŞ KAYIT TEKNİKLERİ ................................................................................................. 3

6.1.1. Olay Kaydı ................................................................................................................................................................ 36.1.2. Kontrollü olay kaydı ............................................................................................................................................. 46.1.3. Serbest olay kaydı ................................................................................................................................................ 46.1.4. Parçalı zaman aralığı kaydı ................................................................................................................................ 56.1.5. Bütüncül zaman aralığı kaydı........................................................................................................................... 66.1.6. Anlık Zaman Örneklemi Kaydı ......................................................................................................................... 66.1.7. Ayrık Deneme Kaydı ............................................................................................................................................ 76.1.8. Beceri analizi kaydı ............................................................................................................................................... 86.1.9. Kalıcı Ürün Kaydı ................................................................................................................................................... 96.1.10. Planlanmış Etkinlik Kontrolü Kaydı (PLACHECK) .................................................................................... 96.1.11. Süre Kaydı ...........................................................................................................................................................106.1.12. Bekleme Süresi Kaydı......................................................................................................................................11

DAVRANIŞ KAYIT TEKNİKLERİÖğr. Gör. Uygar BAYRAKDAR

Davranış Kayıt Teknikleri Ünite 6

3

6.1. DAVRANIŞ KAYIT TEKNİKLERİHedef davranışa ilişkin veri toplamak için kullanılabilecek bir dizi kayıt tekniği vardır. Bu kayıt tekniklerinin alanyazında farklı biçimlerde sınıflandırıldığı görülmektedir. Kitabınızda kayıt teknikleri (a) oluşuma dayalı ve (b) davranışın gerçekleşme süresine dayalı kayıt tek-nikleri olarak iki grupta sınıflandırılmıştır. Oluşuma dayalı kayıt teknikleri ile hedef davranı-şın gerçekleşip gerçekleşmediğine, gerçekleşme süre, sine dayalı kayıt teknikleri ile ise he-def davranışın gerçekleşme süresi ya da hedef davranışın gerçekleşmesi için geçen süreye ilişkin kayıt tutulur.

6.1.1. Olay KaydıHedef davranışın kaç kez gerçekleştiğini ortaya koymayı hedefleyen kayıt tekniğine olay kaydı denir. Davranışın sıklığına ilişkin kesin veri sağlamayı hedefler. Arttırılmak ya da azal-tılmak istenen davranışlara ilişkin veri toplamak için kullanılabilmektedir. Gözlem yapan kişi önceden belirlenmiş bir gözlem süresi içinde hedef davranış her gerçekleştiğinde veri kayıt formuna bir işaret koyarak davranışın sıklığını net olarak kaydeder. Hedef davranışa ilişkin veri toplanırken gözlem sürelerinin eşit olması durumunda, her bir gözlem oturumunda kaydedilen toplam davranış sayılarının birbirleri ile karşılaştırılması mümkündür.

Davranış Yönetimi

4

Olay kaydı tekniği, gözlemci davranışın gerçekleşme sayısını net olarak kaydetme girişi-minde bulunacağı için başlangıcı ve bitişi birbirinden kolaylıkla ayırt edilebilen davranışları kaydetmek için kullanılır. Bir davranışın gerçekleşme süresi çok uzunsa ve çok sık tekrarlanı-yorsa olay kaydı tekniğini kullanmak uygun değildir. Söz almak için parmak kaldırmak, ye-rinden kalkmak, sorulan sorulara yanıt vermek, bir kişiye dokunmak, bir kişiyi itmek, yüksek sesle konuşmak, kendini yere atmak, bir şey fırlatmak, vurmak, tekmelemek, tokat atmak ve itmek gibi uygun olmayan davranışlar başlangıcı ve sona erişi birbirinden kolaylıkla ayırt edilebilen davranışlar olduğu için olay kaydı tekniğine uygun davranışlardır. Parmağını em-mek, yerinde sallanmak, ayakta durmak, mırıldanmak gibi uzun süreli olarak devam eden davranışlar ve ellerini yoğun ve hızlı bir şekilde sallamak, tempolu bir şekilde ve çok sık ola-rak masaya vurmak gibi başlangıcı ve sona erişi birbirinden ayırt etmek zor olduğu için olay kaydı tekniğine uygun davranışlar değildir.

6.1.2. Kontrollü olay kaydıBir uyaranın sunulmasının ardından, diğer bir deyişle bir önuyarana bağlı olarak, gerçekleş-mesi beklenen davranışların kaydedilmesine kontrollü olay kaydı kullanılır. Örneğin, ismi sorulduğunda yanıt verme, verilen yapboz parçasını doğru yere koyma, tek-basamaklı ya da iki basamaklı yönergeleri yerine getirme gibi davranışlar kontrollü olay kaydı ile kayde-dilebilir. Bu kayıt tekniğinde uygulamacı çocuğun davranışı gerçekleştirme olasılığı sayısını kontrol altında tutar. Dolayısıyla’ bireyin en fazla verebileceği tepki sayısı bellidir.

Saunders ve Koplik’in, 1975 yılında geliştirdikleri kontrollü olay kaydı veri toplama formun-da veriler veri toplama formu üzerinde grafikleştirilebilmektedir.

6.1.3. Serbest olay kaydıBireyin her hangi bir önuyaran olmadan gerçekleştirdiği, başlangıcı ve sona erişi bir. birin-den kolaylıkla ayırt edilebilen davranışların kaydedilmesinde serbest olay kay. dl için kulla-nılır. Hedef davranışın gerçekleşmesini sağlayacak herhangi bir uyaran sunumu söz konusu değildir. Çocuğun ilgi ve gereksinimleri nedeniyle kendiliğin. den ortaya çıkan davranışlar

Davranış Kayıt Teknikleri Ünite 6

5

için kullanılır. Örneğin, Çocuğun teneffüs zili çalmadan sınıftan çıkma isteğini belirtme davranışı serbest olay kaydı tekniği ile kaydedilebilir. Yerinden kalkma, kendiliğinden konuşma, gülümseme ilgi talep etme ve tükürme gibi davranışlar için serbest olay kaydı tekniği kullanılabilir. Ser-best olay kaydı tekniğinin kullanımı oldukça basittir. Gözlemci bu kayıt tekniğini kullanırken hedef davranışı kaydetmek üzere kalem-kağıt dışında herhangi bir araç-gerece gereksinim duymaz. Ayrıca, yazarak veri toplamanın uygun olmadığı durumlar söz konusu olduğunda bir cebinden diğerine ataç geçirerek, bir koluna taktığı lastiklerden birini alıp diğer koluna takarak veri toplayabilir.

6.1.4. Parçalı zaman aralığı kaydıGözlem süresi eşit zaman aralıklarına bölünerek gözlem yapan kişinin bu zaman aralıkların-da herhangi bir anında davranış gerçekleştiğinde kaydetmesine parçalı zaman aralığı kaydı denir. Parçalı zaman aralığı kaydı ile hedef davranışın kaç kez gerçekleştiğine ya da davranı-şın ne kadar süre devam ettiğine ilişkin kayıt tutulmaz. Hedef davranışın belirlenen zaman aralığı içinde gerçekleşip gerçekleşmediğine ilişkin kayıt tutmak için kullanılır. Daha sonra bu zaman aralıkları hesaplanarak davranışın sıklığına ilişkin bir tahminde bulunulur. Zaman aralığı içinde hedef davranış birkaç kez meydana gelmiş olabilir. Ancak zaman aralığına davranışın gerçekleştiğini gösteren yalnızca bir işaret konulur. Diğer taraftan hedef dav-ranış belirlenen zaman aralığının yalnızca ilk saniyesinde gerçekleşip geri kalan zamanda gerçekleşmeyebilir. Bu durumda yine zaman aralığına davranış gerçekleşti olarak işaretle-nir. Parçalı zaman aralığı kaydı ile toplanan veriler davranışı olduğundan daha fazla göste-rebilir. Parçalı zaman aralığı kaydı hedef davranışın gerçekleştiği toplam zaman aralıklarının yüzdesini verir. Parçalı zaman aralığı kaydı başlangıcı ve bitişi kolaylıkla ayırt edilemeyen, gerçekleşme süresi uzun olan ve çok sık ve kısa aralıklarla gerçekleşen davranışları kaydet-mek için kullanılır. Örneğin yerinde oturma, uğuldama, kendi kendine konuşma davranışları için kullanılabilir.

Olay kaydı tekniği, gözlemci davranışın gerçekleşme sayısını net olarak kaydetme girişi-minde bulunacağı için başlangıcı ve bitişi birbirinden kolaylıkla ayırt edilebilen davranışları kaydetmek için kullanılır. Bir davranışın gerçekleşme süresi çok uzunsa ve çok sık tekrarlanı-yorsa olay kaydı tekniğini kullanmak uygun değildir. Söz almak için parmak kaldırmak, ye-rinden kalkmak, sorulan sorulara yanıt vermek, bir kişiye dokunmak, bir kişiyi itmek, yüksek sesle konuşmak, kendini yere atmak, bir şey fırlatmak, vurmak, tekmelemek, tokat atmak ve itmek gibi uygun olmayan davranışlar başlangıcı ve sona erişi birbirinden kolaylıkla ayırt edilebilen davranışlar olduğu için olay kaydı tekniğine uygun davranışlardır. Parmağını em-mek, yerinde sallanmak, ayakta durmak, mırıldanmak gibi uzun süreli olarak devam eden davranışlar ve ellerini yoğun ve hızlı bir şekilde sallamak, tempolu bir şekilde ve çok sık ola-rak masaya vurmak gibi başlangıcı ve sona erişi birbirinden ayırt etmek zor olduğu için olay kaydı tekniğine uygun davranışlar değildir.

6.1.2. Kontrollü olay kaydıBir uyaranın sunulmasının ardından, diğer bir deyişle bir önuyarana bağlı olarak, gerçekleş-mesi beklenen davranışların kaydedilmesine kontrollü olay kaydı kullanılır. Örneğin, ismi sorulduğunda yanıt verme, verilen yapboz parçasını doğru yere koyma, tek-basamaklı ya da iki basamaklı yönergeleri yerine getirme gibi davranışlar kontrollü olay kaydı ile kayde-dilebilir. Bu kayıt tekniğinde uygulamacı çocuğun davranışı gerçekleştirme olasılığı sayısını kontrol altında tutar. Dolayısıyla’ bireyin en fazla verebileceği tepki sayısı bellidir.

Saunders ve Koplik’in, 1975 yılında geliştirdikleri kontrollü olay kaydı veri toplama formun-da veriler veri toplama formu üzerinde grafikleştirilebilmektedir.

6.1.3. Serbest olay kaydıBireyin her hangi bir önuyaran olmadan gerçekleştirdiği, başlangıcı ve sona erişi bir. birin-den kolaylıkla ayırt edilebilen davranışların kaydedilmesinde serbest olay kay. dl için kulla-nılır. Hedef davranışın gerçekleşmesini sağlayacak herhangi bir uyaran sunumu söz konusu değildir. Çocuğun ilgi ve gereksinimleri nedeniyle kendiliğin. den ortaya çıkan davranışlar

Davranış Yönetimi

6

6.1.5. Bütüncül zaman aralığı kaydıGenellikle bir süreliğine devam eden davranışların ya da birbirinden ayırt edilemeyen çok sık ve arka arkaya gerçekleşen davranışların belirlenen zaman aralığında gerçekleşip ger-çekleşmediğini kaydetmek üzere kullanılır. Bütüncül zaman aralığı kaydı ile kayıt tutulacağı zaman gözlem süresi 5-10 saniyelik eşit zaman aralıklarına bölünür. Her bir zaman aralığının sonunda hedef davranışın gözlem aralığı boyunca gerçekleşip gerçekleşmediği kaydedilir. Örneğin çocuk 10 saniyelik bir zaman aralığında hedef davranışı 10 sn boyunca gerçek-leştirirse gözlemci bu zaman aralığına davranışı gerçekleşti (+) olarak işaretler. Çocuk 10 saniyelik bir zaman aralığında hedef davranışı 8 sn boyunca gerçekleştirirse gözlemci bu za-man aralığına davranışı gerçekleşmedi (-) olarak işaretler. Bu yüzden bütüncül zaman aralığı kaydı ile elde edilen veriler genellikle belirlenen zaman aralığında davranışın oluşumunu ol-duğundan daha düşük gösterir. Bütüncül zaman aralığı kaydında zaman aralıklarının süresi arttıkça davranışın asıl gerçekleşme oranı daha az kaydedilir. Örneğin 30 saniyelik zaman aralıkları düzenlenirse ve davranış 10 sn sürerse veri kayıt formuna davranış gerçekleşmedi olarak işaretlenir ve bu bilgi yanıltıcı olabilir.

Bütüncül zaman aralığı kaydı ile toplanan veriler gözlemci hedef davranışı gerçekleşti ola-rak kaydettiği için toplam zaman aralıklarının yüzdesini verir. Bu kayıt tekniği ile toplanan veriler davranışın toplam süresinin tahminini sağlar. Örneğin 10’ar saniyelik altı zaman ara-lığından (l dak) oluşan bir bütüncül zaman aralığı kaydında hedef davranış tüm bu zaman aralıklarının dört tanesinde gerçekleşmiş ise diğer iki zaman aralığında gerçekleşmemişse, bu kayıt davranışın toplam gerçekleşme süresinin 40 sn olduğunu gösterir.

6.1.6. Anlık Zaman Örneklemi KaydıAnlık zaman örneklemi kaydı zaman aralığı kayıt tekniklerindeki ile benzer bir süreçtir; an-

Davranış Kayıt Teknikleri Ünite 6

7

cak, anlık zaman örneklemi kaydında zaman aralıkları saniyelere değil daha uzun zaman aralıklarına, dakikalara, bölünür. Böylece, davranışın daha Uzun süreli zaman dilimlerinde gözlenmesine olanak tanınır. Anlık zaman örneklemi kaydının zaman aralığı kayıt teknik-lerinden farkı, hedef davranışın belirlenen zaman aralığının sonunda gözlenmesidir. Hedef davranış zaman aralığı boyunca değil zaman aralığının sonunda gözlenir ve bu veri kayde-dilir. Anlık zaman örneklemi kaydı zaman aralığı kayıt tekniklerine kıyasla daha kolay ve kul-lanışlı bir tekniktir. Çünkü veri toplayan kişinin zaman aralıkları boyunca gözlem yapmasını gerektirmez. Gözlemci yalnızca zaman aralığının sonunda davranışın gerçekleşip gerçekleş-mediğini gözler ve bu gözleme ilişkin kayıt tutar. Anlık zaman örneklemi kaydında zaman aralıklarının saniyelerin yanı sıra dakikalara bölünebilmesi öğretmenlerin ya da uygulama-cıların hem öğretim yapıp hem de veri toplaması açısından oldukça kullanışlıdır. Gözlemci anlık zaman örneklemi kaydım tutmak için bir süre ölçeri zaman aralığı süresince kurabilir ve süre ölçerken “bip” sesi geldiğinde çocuğu gözleyip davranışa ilişkin kayıt tutar. Başka bir yol ise, bir kulaklık kullanarak zaman aralığının sonunda bir sinyal sesi duyması ve davranışı gözleyerek gerçekleşti (+) ya da gerçekleşmedi (-) olarak kaydetmesidir. Çocuğun, saat çal-dığında öğretmenin kendisine baktığını ve kayıt tuttuğunu anlamasını önlemek için zaman aralıklarının süreleri değiştirilebilir. Örneğin 10 dakikalık bir zaman aralığı sistemi için 8, 12, 6, 14, 11 dakikalık zaman aralıkları belirlenebilir. Ortalama zaman aralığı 10 dak olmalıdır ve çocuğun bu gözlemler boyunca ne zaman gözlendiğini bilmemesi gerekmektedir. Gözlem boyunca zaman aralıklarının değiştiği kayıt tekniğine değişken anlık zaman örneklemi, sa-bit tutularak yapıldığı kayıt tekniğine ise sabit anlık zaman örneklemi kaydı denir.

6.1.7. Ayrık Deneme Kaydıİsminden de anlaşılacağı gibi ayrık deneme kaydı ayrık denemelerle öğretim sırasında veri toplamak için kullanılan bir kayıt tekniğidir. Başlangıcı ve sona erişi kolaylıkla birbirinden ayrılabilen tek-basamaklı davranışlar için kullanılır. Nesne ismi söyleme, eşleme, sınıflama, adını söyleme ve selam verme gibi davranışların kaydında kullanılabilir. Ayrık deneme kaydı ile veri toplamak için uygulamacı çalışılacak olan hedef davranış denemelerini düzenler ve sırası ile beceri yönergesini sunar. Çocuğun sunulan uyarana karşılık verdiği tepki veri kayıt formuna işaretlenir. Ayrık deneme kaydı kontrollü olay kaydı tekniği mantığıyla geliştirilmiş bir tekniktir. Hedef davranışı kaydetmek için bir kalem ve bir veri toplama formu yeterlidir. Süreye ilişkin herhangi bir veriyi kaydetme gereksinimi olduğunda bir süre ölçer kullanıla-bilir.

Davranış Yönetimi

8

6.1.8. Beceri analizi kaydıBeceri analizi kaydı sırasında gözlemci çocuğu/bireyi hedef davranışı sergilerken gözler ve hedef davranış için hazırlanan beceri analizi kayıt formunu doldurur. İki tür kayıt yapılabilir. İlkinde, beceri analizinde yer alan basamakların bağımsız olarak gerçekleşip gerçekleşme-diğini kaydeder. Bu kayıt tekniğinin mantığı kontrollü olay kaydı mantığına dayanmaktadır.İkici kayıt türünde ise, kayıt formuna hedef davranış sergilenirken kullanılan ipucu türleri kaydedilebilir. Her bir basamak için hangi ipucu türünün kullanıldığl basamağın ilgili kutu-cuğuna not edilir. Çocuk ilgili basamağı yardım almadan gerçekleştirmişse kayıt formunda bu davranışın bağımsız olarak gerçekleştirildiği kaydedilir.

Davranış Kayıt Teknikleri Ünite 6

9

6.1.9. Kalıcı Ürün KaydıSomut sonuçlan ya da ürünü olan davranışlara ilişkin kayıt tutmak üzere kalıcı ürün kaydı tekniği kullanılır. Bu tür davranışların çevresel bir etki bırakmasından hareketle bu kayıt tek-niği geliştirilmiştir. Hedef davranışın çevrede bıraktığı etki gözlenebilen, ölçülebilen ve kay-dedilebilen ürünler olmalıdır. Bu tür davranışlara ilişkin veri toplamak için kullanılan en etki-li ve güvenilir kayıt tekniklerinden biridir. Kalıcı ürün kaydı matematik problemi çözme, yazı yazma, kompozisyon yazma gibi akademik beceriler; masa toplama, yatak yapma, sandviç hazırlama gibi günlük yaşam becerileri; tımak kesme, saç tarama, giysi giyme-çıkarma gibi öz-bakım becerilerine yönelik veri toplamak için kullanılabilir. Öz-bakım becerilerinden el-lerini yıkama davranışının ürünü ellerin temiz olması olarak düşünülebilir.

6.1.10. Planlanmış Etkinlik Kontrolü Kaydı (PLACHECK)Bir anlık zaman örneklemi kaydı olarak ele alınan planlanmış etkinlik kontrolü kaydı grup davranışlarına ilişkin veri toplamak için kullanılır. Anlık zaman örneklemi kaydındaki gibi gözlem süresi belirlenir ve bu süre eşit zaman aralıklarına bölünür. Gözlemci, bir grup öğ-renciyi her bir zaman aralığının sonunda gözler ve hedef davranışı yerine getiren öğrenci sayısını kaydeder. Veri toplama formunda her bir zaman aralığını gösteren kutucuğa hem hedef davranışı yerine getiren öğrenci sayısı hem de toplam öğrenci sayısı yazılır. Gözlemci planlanmış etkinlik kontrolü kaydını tutmak için anlık zaman örneklemi kaydındaki gibi za-man aralığı süresince bir süre ölçer kullanabilir ve “bip” sesi geldiğinde grubu gözleyip dav-ranışı gerçekleştiren öğrenci sayısına ilişkin kayıt tutabilir. Başka bir yol ise, uygulamacının bir kulaklık kullanarak zaman aralığının sonunda bir sinyal sesi duyması ve grubu gözleye-rek davranışı sergileyen çocuk sayısını kaydetmesidir. Planlanmış etkinlik kontrolü kaydı çok sık ve arka arkaya gerçekleşen ya da uzun sürelerle gerçekleşen davranışların kaydedilmesi için uygundur. Dikkatini etkinliğe yöneltme, etkinliğe katılma gibi grup etkinlikleri sırasında gerçekleşmesi beklenen davranışlar için kullanılabilir.

Davranış Yönetimi

10

6.1.11. Süre KaydıBir davranışın gerçekleşme süresini kaydetmek için süre kaydı kullanılır. Örneğin, öğretmen

Davranış Kayıt Teknikleri Ünite 6

11

6.1.11. Süre KaydıBir davranışın gerçekleşme süresini kaydetmek için süre kaydı kullanılır. Örneğin, öğretmen

çocuğun yerinden kalkma davranışı hakkında bilgi almak istiyorsa olay kaydı ya da süre kaydı tekniğini kullanması uygun olabilir. Olay kaydı çocuğun yerinden kaç kez kalktığı ile ilgili bilgi sağlar. Ancak, öğretmen çocuğun ayağa kalktıktan sonra ne kadar süre ayakta kaldığını öğrenmek istiyorsa kullanabileceği en uygun veri toplama tekniği süre kaydıdır. Süre kaydı davranışın gerçekleşme sıklığı ile ilgili bilgi sağlamaz. Davranışın gerçekleşme süresi ile ilgili bilgi sağlar. Süre kaydı tekniği başlangıcı ve sona erişi birbirinden kolaylık-la ayırt edilebilen davranışları kaydetmek için uygundur. Gerçekleşme süresi arttırılmak ya da azaltılmak istenen davranışlar için kullanılır. Akademik beceriler, yerinde oturma, uygun sosyal etkileşimler, uygun oyun davranışları, boş zaman aktiviteleri, günlük yaşam becerileri ve parmak emme, bağırma, çığlık atma, ağlama, inleme ve mırıldanma gibi uygun olmayan davranışlara ilişkin veri toplamak için süre kaydı tekniği kullanılabilir. Gözlemci bu kayıt tek-niğini kullanırken davranışın ne kadar sürdüğünü kaydetmek için kol saati ya da duvar saati kullanabilir. Bunun için süre ölçer de oldukça kullanışlı olabilir. Öfke nöbeti gibi davranışlar için ise gözlemci bu davranışları video kaydına alıp daha sonra davranışın süresini hesapla-yarak kaydedebilir.

6.1.12. Bekleme Süresi KaydıDavranış öncesi uyaranın sunulması ile davranışın sergilenmeye başlaması arasında geçen süreye ilişkin veri toplamak amacıyla bekleme süresi kaydı kullanılır.

Davranış Yönetimi

12