141

DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

  • Upload
    others

  • View
    4

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 2: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 3: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

MANUAL DE CULTIVODE ESPECIES FRUTALES EXÓTICASMayo 2005

AUTORTODD SMITH, ALTRÓPICO

TRADUCCIÓNCha´palaa:Profesor Milton Tapuyo, Comunidad Chachi La CeibaAwapit:Profesor Julián Taicuz, Director de Educación Intercultural Bilingüe de la Nacionalidad Awá-DEIBNAE

DIBUJOSMarcelo VargasEdwin Levy (árbol de uva)

COORDINACIÓN Y REVISIÓNTania Medina, Altrópico

DIAGRAMACIÓN e IMPRESIÓNGráficas IberiaBogotá 453 y AméricaTelf.: 25 21 529

Fundación Alternativas para elDesarrollo Sostenible en el Trópico

Muros N27-211 y González SuárezTelefax: (593-2) 252 9394 • 322 7657 • 322 7689e-mail: [email protected] • Casilla Postal: 17-15-144CQuito - Ecuador

Av. Imbabura (Junto a Emelesa) 2do. pisoTelf.: (593-6) 27 80 823 Telefax: (593-6) 27 80 571San Lorenzo - Esmeraldas - Ecuador

2005Quito - Ecuador

Se permite la reproducción de este material en forma parcial ototal, para su distribución gratuita, citando la fuente.

CRÉDITOS MANUAL DE CULTIVO DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS

Page 4: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 5: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

ESPAÑOL

1. Nombre común: Arazá

Familia: Myrtaceae

Nombre botánico: Eugenia stiputata

Lugar de origen: Amazonía

CHA’PALAA

1. Keranu mumu: Araza

Paande: Myrtaceae

Chi mumu: Eugenia Stiputata

Shu’ke’ la’ jainsha: Amazonía

AWAPIT

1. Mun: Araza

Kual: Myrtaceae

Botanico mun: Eugenia Stiputata

M+ntas am: Amazonía

AAAARRRRAAAAZZZZÁÁÁÁ

Page 6: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

Características del crecimiento

El arazá es un arbusto que crece lentollegando a una altura de 3 metros y ramasextendidas hasta 1,5 metros cuando es cul-tivado. A pesar de eso, en su bosque de ori-gen esta especie crece mucho más grandeen busca de sol. El arazá es resistente entoda clase de suelo, aunque su crecimientoes más rápido en suelos arenosos. Estatambién puede desarrollarse a plena exposi-ción solar o bajo sombra, pero exige unclima húmedo tropical. La variedad costeñase da bien hasta los 1.400 msnm.

Donde la altura es baja y el suelo es bienfértil la producción del arazá comienza a losdos años y medio. En sitios donde el sueloes pesado o la altura pasa los 700 metros elarazá puede demorar cuatro años o máspara producir. La producción depende tam-bién por el mantenimiento que se dé alárbol. Los árboles tienen flores perfectas,es decir que todas producen. Las cosechasde arazá vienen en intervalos de cada 2 ó 3meses dando 3 ó 4 cosechas fuertes cadaaño, aunque los árboles se mantienen pro-

duciendo entre las cosechas grandes, perocon una cantidad mucho menor. El períodode tiempo entre la etapa de florecimientohasta la cosecha es alrededor de 5 a 6 se-manas. Un árbol grande puede producirmás de 70 frutas por cosecha.

Experiencias y observaciones de lasComunidades La Ceiba - Mataje

El arazá en La Ceiba comenzó a producira los 3 años después de la siembra, com-parado a los 4 años y medio que demoró enproducir en la comunidad de Mataje, debidoa las pesadas características del suelo. Laproducción en ambas comunidades mejorócuando los árboles tuvieron plena exposi-ción solar. En La Ceiba sé ha notado quelas primeras cosechas de la variedadnacional de arazá daban frutos grandes,pero con el tiempo, el tamaño de los frutosparece que sé ha reducido poco a poco,aunque la cantidad de frutos producidos esalto.

Las enfermedades que se presentan enesta especie son pocas. Al inicio se visualizóproblemas con ataques de hormigas, perodespués estas dejaron los árboles cuandoestaban ya grandes. Por lo general el arazáes resistente a ataques de hongos, pero sehan visto pocos casos donde árbolesgrandes se han secado por que sus raícesse pudrieron. Existen también moscas queatacan los frutos dejando gusanos. Un con-trol de las moscas sería no dejar podrir lafruta en el suelo.

Eugenia stiputata ARAZÁ

5Especies Frutales Exóticas

Español

1. Nombre común: Arazá

Familia: Myrtaceae

Nombre botánico: Eugenia stiputata

Lugar de origen: Amazonía

Page 7: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

6Manual de Cultivo

Español

Características del fruto

Los frutos del arazá varían por la va-riedad de la especie. El arazá nacional,cuando está maduro, produce frutos redon-dos – puntudos, de color verde amarillo, contamaños entre 6 a 9 cm de ancho. La pro-ducción de la variedad nacional es mayorque otras variedades y su pulpa es muyácida con aroma fuerte. Sin embargo, lapulpa de la variedad nacional se pone muysuave rápidamente, lo cual hace difícil trans-portarla.

Otra variedad del arazá es el brasileñoque se reconoce por sus frutos grandes, contamaños de 9 a 10 cm de ancho y obtenien-do un color amarillo brillante cuando estámaduro. A pesar que su nivel de producciónes más bajo que la variedad nacional, sucolor, tamaño y pulpa son más durables, locual ayuda a venderlo en el mercado.Además, el arazá brasileño es menos ácidoque el nacional, resulta mejor para hacermermeladas. Se nota también que la va-riedad brasileña crece más lento y demoraun poco más para producir que otras va-riedades.

Se utiliza el arazá en la elaboración debebidas, mermeladas, jugos congeladoscomo bolos y helados.

Proceso de propagación

El arazá se propaga fácilmente por semi-lla. Las semillas deben ser lavadas y selec-cionadas por su tamaño y color. Las semi-llas buenas se recogen únicamente de fru-tos maduros y deben ser grandes con untamaño de un cm. o más con un color caféclaro o café oscuro. Las semillas que sonblandas no sirven. Es muy importante nosecar las semillas, más bien, deben remo-jarlas en agua cuatro días, cambiando elagua dos veces al día. Después se siembralas semillas del lado plano acostado 1 cmabajo del suelo en un semillero tapado conhojas secas para prevenir que les salte lalluvia. La germinación del arazá es lenta,demorándose entre 6 semanas a 3 meses,dependiendo de la humedad, la temperaturade la semilla y la tierra. Las semillas que noson frescas o sitios donde hace frío por lanoche posterga la germinación.

Es necesario proteger las semillas en elsemillero con malla de gallinero para evitarque se la coman los ratones. Cuando lasplantas tengan una altura de 4 cm deben sertransplantadas a las fundas de tamaño 6 x10 pulgadas. Cuando las plantas tienen unaaltura de 14 cm ya pueden ser transplan-tadas al sitio definitivo. Los árboles se siem-bran a una distancia de 4 metros unos deotros.

ARAZÁ Eugenia stiputata

Page 8: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

7Especies Frutales Exóticas

Cha’palaaEugenia stiputata ARAZÁ

Naa itaa puka imuuñuba

Araza chi daj’chichiju te’ awatyu 3m.katyunchi awamu, ali barenchi 1.50m. jukuidajushu juntsa, tsaren ya’ chuinsha jeen-baasha yapa awamu achakalli mi’ ketu,araza’ chi naaju tunuba awamu tasaren te’awamiya niipe juutala, entsa awamichipaatala chichutyundala bain.

Entsa chi ajta tutala menesteju, jatsuranuchumu araza’ ura’ imu 1.400 msnm. tukatyuren jatsurashu juntsa arazá chi pukate’ imu pai añu mediusha.

Mantsa tu adyu katyunchi 700 msnm.pullashu juntsa arazá te’ ityu taapai añunukayu puimu, puka inchiya ura’ imu tsaarenwashkenuju chitala, arazá chi ura’ llullu imukumuinchiren puka imu, arazá puka maañunu pema taapai aba imuve, arazá pukaishu juntsaa pen chu’ chayamee iimu,tsaaren arazá aa iñuren manen ma imu

tasaren aama ityu, arazá llullu keñu man-chish main semananu puka llumu, arazáaachiya 70 puka imu.

Taawasha ke’ puiñu ke era Ceiba y Mataje

Ceibanu arazá wajñu pen añunu pukaive, keediñu matajesha arazá wajñu taapaiañu mediusha ive tu adyuñu’mitya.

Achjakalinandala arazá chi wajñu keed-iñu Ceibanu Matajesha bain puka ura’ ive,lala’ tusa chumu arazá Ceibanu wajñu ajke’imula aapukatene ideiive tsaren arazá pukai’jitindu ajkesha mantsa kaapuka ma imu,tsaren puka ma inchiya aa imudeju.

Arazá chi peya denkatyu tsaaren umawajñu uratala kajpu jakitala fimu entsa chiaachi iimalan kajpu jaki mafityu, arazá chipuuchi teleletala pishmallu fityu denmabityu, tsaaren puka chipeetala petein-mala mai ama wajketu chisha puka namunumallu kaapumu, naa bene puka ma i’ bainmallu putene iimu, tsa’ mitya arazá pukachipeetala petenjutyu.

2aashivi’ tu baasha taji’ ai’nujuve, chite’awatyu, puka bain te’ ityu, entsa pukachi,mermeladas, helados, jugos y bebidaskemudeju.

1. Keranu mumu: Araza

Paande: Myrtaceae

Chi mumu: Eugenia Stiputata

Shu’ke’ la’ jainsha: Amazonía

Page 9: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

8Manual de Cultivo

Cha’palaaARAZÁ Eugenia stiputata

Ke’tsura ke’jinu

Pillajtu arazá ni wajnu, arazá aapukalludeemala ya’ ni aawatene te’ kalaanu,ni fibabaa nakululushu juntsa balejtu,arazá ni pajchaka ejlawarenjutyu, ni pinuputsungaanu taapai malu, pai a pi mabunuma malunu, arazá ni paki’mitya tsure’wajnu 1cm. tusha mengaanu, entsanu jakidukaanu naa shuwa ja’ba pi tuba kelanju-

tyu, arazá ni te’ shujkityu manchish mainsemananu pen chu’chaya inshabashupikemu, entsaya pi paate, lujura paate,tu bain, arazá ni shu´tsura kepeya awatyuisha’ mitya, mandala lujaa kinmala awamu.

Arazá ni shu’tsunsha mayachi veetayatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu uraa

Page 10: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

9Especies Frutales Exóticas

AwapitEugenia stiputata ARAZÁ

Misha timtu chikmu

- Arazane t+ne p+na impara kaiwimi, same3 metros kuaish kawini, kanae salarusne1.5 centimetros aish +mmai, sun awawarane.

- Sun t+ne +nkalta kunne ankatsa kawimi,pã saimtu kimain

- Arazane wanta pilta kunmu

- Sune k+su piltane an aza kawim, sunnekawichina pãra – kara t+lkuilta. Piro, _washa kara piwara kawin.

- Costarasne 1.400 msnm wat kummu

- Pil sura, kara, wat pilchirane arazane 2años kawara pippa wamishmu mai.

- Mazantus piltusne uskara 700 metros,arazanusnes p+na akwan 4 años chone an

mishtusta pippa wammai. Karakas a<awanapane arazarane wisha izkultawai. Arazone wais warane pippa wãkait kaimtui.

- Sum pippa pakulnane 2 – 3 mishtus,chine 3 – 4 misshtanen palkultu

- T+rusne maza mazane mamin wan maikarakas pakultui 5 – 6 tumungura wishwammai, Maza kalsa t+ne 70 pippapakulchinai.

Ceiba Matajera kamta ishta

- Ceibarane arazane 3 añoras warakinskima wara, manas Mataajerane 4 añoraswara, tame an pil us sun paasos comuni-tarios p+na pãa maltukin warane sumtus.

- Piparusne arazabe ab katsa azpain wara.Mane p+na akkuan payu parkane sun pip-pane an ainki. Paarai, kaine sunka pip-pananne akkuan wã.

- Arazarane ishmane wai m+ji. Mansneimtus kuamtuawain, p+na akkuan t+ruswatkuakane kaar+wain, arazane watishmu pishkai amin. Karakas mujt+tpara-ka wai p+lmumai.

- Pakkas puramin, sune maintne ipi kam-mai, suasne puil kuishkit. K+h kummai,suna waishna pippa p+tt+tne kualkinkianatachiwai

1. Mun: Araza

Kual: Myrtaceae

Botanico mun: Eugenia Stiputata

M+ntas am: Amazonía

Page 11: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

10Manual de Cultivo

AwapitARAZÁ Eugenia stiputata

Kajaramtus pippa - características frutas

- Araza pipparusne kajaramtus wamai,araza nacuonalne inkane pippane,nuyak, p+aramtus pilchu in amin, sune 6-9 cm aizh.

- Nacional arazane p+na akkuan wai,karane sune p+na tishi, karane t+shnep+na aza p+ram paam, kawa atishtapaininna m+lsachi.

- Brasileño arazane 9-10 cm anishtui ankatsa, sune p+arantusne, inkara _ aza-ktu sune p+na inta, sune arazane au wainacionalkin wami.

- Sune aza inmichi, karakas paninn+nkasan tailcham.

- Karakas sun Brasileño azarane an waitish, sunkasane, mermelada suachina.

- Brasileño arazane aza chikkai, animpara chikmu, pippa wanakas azachi.

- Sun arazane – trago mermelada, jugo,kara bolos, saana wat.

Misha tuntu wamArazane pippa wara chikmu

- Pipparuspa arazane narawa an katsaashpa, wan narawane, kuashikasa kit-tawa.

- Wat pipparusne arazarusne an intasminsarauwa, karakas an katsa, pipparuspuchane watchi, sune paara kilmatpa,chune ampara payu, pira wintawa, karane2 pija papayaza kuashi maishtawa.

- Pippane wanane alparawara 1 cm ayukkiantawa, susne alu kasa pi kuamanpanet+ kuihjakasa kaltawa.

- Sun araza pippane takane, kara t+hkaneaza chikmuchi.

- Sun warawane tuña, au mam+stus kalpakumanpane mall walt+kasa kintawa

- Sun pipparus araza katsa 4 cmpatkauakane p+nk+hta ultawa, p+hk+htainane 6 x 10 pulgada wari.

- Sun t+ paishparus 14 cm. m+jpatkuakanewamura m+ltawai

- Suntus t+rusne 4 metrora warawai.

Page 12: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 13: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

ESPAÑOL

2. Nombre común: Árbol de Uva

Familia: Moraceae

Nombre botánico: Pouroma cecropiaefolia

Lugar de origen: Amazonía

CHA’PALAA

2. Keranu mumu: Uva chi

Paande: Moraceae

Chi mumu: Pouroma cecropiaefolia

Shu’ke’ la’jainsha: Amazonía

AWAPIT

2. Mun: Ura wankail pippa

Kual: Moraceae

Botanico mun: Pouroma cecropiaefolia

M+ntas am: Amazonía

ÁÁÁÁRRRRBBBBOOOOLLLL DDDDEEEE UUUUVVVVAAAA Pouroma cecropiaefolia

Page 14: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

13Especies Frutales Exóticas

EspañolPouroma cecropiaefolia ÁRBOL DE UVA

Características del crecimiento

El árbol de uva crece rápido, llegando auna altura de 25 metros cuando es cultivadocon las ramas que se extienden 7 metros omás desde el tronco. Esta especie se puededesarrollar hasta una altura de 1.500 msnm.Normalmente el árbol comienza a ramificarcuando llega a una altura de 4 ó 5 metros.Por esta característica se permite sembrarárboles pequeños como es el arazá y boro-jó cerca de esta especie.

Para su cultivo el árbol de uva requiereun sitio de plena exposición solar, con unclima tropical y húmedo, y se adapta acualquier tipo de suelo.

Cuando se siembra por semilla el árbolempieza a producir a los 6 años, aunque ensitios que tienen mucha sombra, reduce sucrecimiento y se posterga la cosecha.Alrededor del 50% de los árboles salenmachos, entonces para asegurar la pro-ducción se necesita sembrar algunos árbolesen la misma área. Los frutos se producen porracimos conteniendo entre 30 – 50 frutos cadaracimo. En esa forma el árbol puede producir

más de 2.000 frutos por cosecha. Las cose-chas ocurren una vez al año durante losmeses de Diciembre – Enero. Si se logratener una palanca suficientemente larga secosechan desde el árbol, caso contrario losfrutos se recogen cuando caen.

Experiencias y observaciones deLa Ceiba y Mataje

Los árboles sembrados en estas comu-nidades se desarrollaron mejor en sitiostotalmente abiertos a plena exposiciónsolar, como es el caso en Mataje donde yaestán produciendo. En La Ceiba, donde latierra es mejor, los árboles fueron ubicadosafilando el bosque donde la iluminación esreducida. Estos árboles no han ramificadomucho y aún no producen.

No se han presentado enfermedadeshasta el momento, por lo tanto, el árbol deuva es considerado muy durable.

Características del fruto

Los frutos son de color morado oscuro ymiden 2,5 cm cuando están maduros. Lacáscara es parecida al cuero y su pulpa esblanca – transparente, jugosa y dulce. Porestas razones se compara con la uvacomercial. Las semillas son duras, de colorblanco y miden 1,7 cm con su forma decorazón planchado.

Se utiliza la uva del árbol para hacer vino, jugos, bolos o se come sinpreparación.

2. Nombre común: Árbol de Uva

Familia: Moraceae

Nombre botánico: Pouroma cecropiaefolia

Lugar de origen: Amazonía

Page 15: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

14Manual de Cultivo

ÁRBOL DE UVA Pouroma cecropiaefolia

Proceso de propagación

Las semillas deben ser frescas, lavadaspero no secadas. Se deben remojar lassemillas en agua dos días para ayudar elproceso de germinación. El agua debe sercambiada dos veces al día. Es recomen-dable almacigar las semillas en un semillero,luego transplantarlas a las fundas. Las

pepas deben ser sembradas acostadasdel lado plano, puesto 1 cm. debajo de latierra, tapado ligeramente con hojas secasy rotos. El proceso de germinación es aveces lento, demorando entre un meshasta tres meses para crecer la semilla.El porcentaje de germinación es bajo tam-bién, más cuando las semillas son frescaso secadas al aire.

Español

Page 16: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

15

Ch’apalaa

Especies Frutales Exóticas

Pouroma cecropiaefolia ÁRBOL DE UVA

Naa itaa awatu puka imuuñuba

Uva chi te’ awamu, katyunchi 25m.awamu wajkashu juntsa, luranu ali vi’ tse-jke’jitu 7m. barenchi imu, entsa chi 1.500ms. katyutala awamu, uva chi ali vimiya4m. katyunchi awanmala, juntsa’mityaentsa chi panbeetala da’chichi puka imuwajnu.

Uva chi achakallinandala wajnu pajtamennesteju naaju tutalaba awamu. Uva nifaapandamutala wajñu te’ awatyu’ bainmanchish main añunu puka imu, uva pukaaa iwandenmala aawajkenu 50% llupuawamudeju, uva puka aabulu imu 30-50puka yadimu, juntsa’mitya ma uva chi2.000 puka inuju, uva puka ma añunu maa iimu entsa diciembre y enero, chinu lu’pajtenunjuu uva puka.

Taawasha ke’puiñu ke era Ceiba y Mataje

Uva chi entsa pai pebululanu ura’ awañuachakallinandala wajñu’mitya.

Matajesha entsa puka yumaa iñu, tsaarenCeibanu kayu tu ura, entsa chi aachipee-tala wajñu’ mitya ya’ ali te’ vityu barenchiiimi, uva pukanu kayu peya tyakandyu, uvachi tajpa imu.

Puka naaju juuñuba

Uva puka llutu muradu pababaju,barenchi 2.50cm., kika ejchamillallaju allafibaba, pipuu pingalaju, ni pulu fibababarenchi 1.70cm. tembuca keraju pakiki,entsa pukachi vino, jugos, bolos kemu deju.

Ke’tsura ke’ jinu

Challanchi paijmu ni katu pitsaanuejkanjutyu, te’ shu’kenutsu ni pai malupinu putsuunu, ma malunu pai vijee pi veramanbunu, ni shu’ tsuuñu ura tsangitu fun-danu manbunu, ni 1cm.

Tusha punu paki’mitya tsureke’ wajnuentsa shu’keñu pen chu’chaya imu, shu’tsura awamu ma jaki falaanu fundanukunu, uva chi yumaa 20 cm. ishu juntsaawajnu ura.

Uva chi 11 m. bungunchi wajnu, achakallinandala entsa bakatala da’ chichi pukaimu wajnu.

2. Keranu mumu: Uva chi

Paande: Moraceae

Chi mumu: Pouroma cecropiaefolia

Shu’ke’ la’jainsha: Amazonía

Page 17: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

Misha tuntu chikmu

- Wankail t+ne p+na aza chikmu, karane 25metros kuaish chikmu, salarusne 7 m.chinea u katsa t+kin.

- Sunka wankailne 1500 msnm chikchinai, 4– 5 metros paka.

- Salarus chikmismu. Suna waishna sunmamante araza, borojó ainki t+rus wachi-na makpas.

- Sun wan kail pippa wariane p+na akkuanpã maltukin warawai.

- Sune pil kuashi, pulta, m+ntat pilta chikchi-nai.

- Waukail pippane, pippawara warane 6 añostailchamtu pippa wanane, p+na kaichi-washarane pañã kaiwimne au waikawimtui, karane 50% t+rusne an ampu puzmu-mai, sun kana t+ akkuan wam m+jachitneakkuam t+rus wamkail wãrawai.

- Pipparusne wankailne kuasta wami, mazakuasne 30 – 50 pippa wai, maza kuas aizpa.

- Maza t+rain 2000 pippa wachinai mazapakultain, sun pippa innane diciembre,enero, año aizpa pakulmui.

- Akk+z t+ sala m++jne t+ kuntain pakchina,ka m+jchine taishkain chaktawa.

Ceiba, Matajera kamtus ishta

- Suntus comunitara akkuan pã maltu kinwarane p+na, wat kawiashi,Matajerakana, Matajerane sontus wankalpippane p+na, wãamtui – mamasceibarane pilne p+na watsali, suntanemama wam tui. Karakas kawa salarachimai, karane suntusne pippa wachi.

- Ishmune m+jchimai, karane wankail pip-pane p+na t+ntamikai.

Kajamtus pippa

- Suntus pipparusneinkane 2.5 cm. Anismumai, pipparusne t+lchaktawacahi ; ayaneayakana ishtt, paaña t+m pishne pucha,sube kuashi, kara chappi.sumawaish napainninmu wainkail kasa kawara washai.

- Pipparusne 1.7 cm. Pucha anaishtui, sunewinkalpu kana isht+tti, wainkail pippnevino, jugo, bolo, kura sarachinkas kum.

FRUTA La planta y su cultivo

16

Awapit

Manual de Cultivo

2. Mun: Ura wankail pippa

Kual: Moraceae

Botanico mun: Pouroma cecropiaefolia.

M+ntas am: Amazonía

Page 18: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 19: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

ESPAÑOL

3. Nombre común: Borojó

Familia: Rubiaceae

Nombre botánico: Boroja patinoi

Lugar de origen: Valle del Chocó de Colombia

CHA’PALAA

3. Keranu mumu: Borojó

Paande: Rubiaceae

Chi mumu: Boroja patinoi

Shu’ke’ la’jainsha: Valle del Chocó de Colombia

AWAPIT

3. Mun: Borojó

Kual: Rubiaceae

Botanica mun: Boroja patinoi

M+ntas am: Valle del Chocó de Colombia

BBBBOOOORRRROOOOJJJJÓÓÓÓ Boroja patinoi

Page 20: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

Boroja patinoi BOROJÓ

19

Español

Especies Frutales Exóticas

Características del crecimiento y producción

El borojó es un árbol pequeño cuando escultivado, desarrollando una altura de 5metros con ramas que se extienden a dosmetros desde el tronco. Sin embargo, en elbosque nativo esta especie crece más altoen busca de sol. Como muchas especiesde esta familia, el borojó es muy resistentea los suelos malos donde el drenaje espobre, y se adapta a altitudes hasta de1.500 msnm, aunque el mayor desarrollo yproducción se dan en sitios bajos, húmedosy calientes. De igual manera, el borojópuede producir a plena exposición solar obajo sombra, pero se produce más en sitiosabiertos.

Con óptimas condiciones, la producciónde los frutos comienza en dos años y medio.Normalmente en la costa los árbolescomienzan a florecer a los 3 años. Despuésde la floración demoran un año más hastaque su fruta se desprende verde del árbol ymadura en el suelo en la noche cambiandoa un color café. Esta especie produce plan-

tas machos y hembras con un promedio del50%, de estos salen machos cuando lasiembra es por semilla. Sin embargo, estacifra no es constante. Frecuentemente,más plantas machos salen que hembras. Alcontrario de rumores, no existe una maneraprecisa para distinguir entre plantas machoy hembra menos esperar que se produzcala flor. Ambas flores tienen el mismo colorblanco, sin embargo la flor macho sereconoce por su forma que es como ungrupo de flores juntas. En cambio, la florhembra se ve como una solo flor y es unpoco más grande que la del macho. La florhembra empieza a caer después de la poli-nización, mientras la flor macho permanecealgunas semanas antes que se pierda. Paraasegurar la polinización es recomendadotener un árbol macho por cada 20 hembras.

Las cosechas del borojó son constantesdurante todos los meses del año, aunquedurante las épocas de sequía baja un pocola producción. Un árbol hembra con unaedad de 5 años puede mantener 30 frutasen las ramas en cualquier tiempo del año.

Experiencias y observaciones deLa Ceiba y Mataje

La producción en La Ceiba empezó a lostres años mientras los árboles en Matajedemoró 3 años y medio. En Mataje existeun pequeño insecto negro con alas azulesque se come las hojas del borojó dejándolecantidades de huecos pequeños. Aunque,se cree que este insecto no esta afectandotanto la producción de fruta. En La Ceiba no

3. Nombre común: Borojó

Familia: Rubiaceae

Nombre botánico: Boroja patinoi

Lugar de origen: Valle del Chocó de Colombia

Page 21: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

20Manual de Cultivo

BOROJÓ Boroja patinoi

se ha visto esta plaga. En ambas comu-nidades existe el problema de caída de fru-tas verdes tiernas por ataque de hongos enla inserción del pedúnculo (parte de atrásde la fruta donde se conecta a la rama).Aunque esto obviamente reduce la pro-ducción no ha ocurrido la caída de toda lafruta de los árboles afectados. Tampoco senota que este aumentando el problema.Ningún tratamiento se ha aplicado paracombatir este problema. El problema máscomún con el borojó son las hormigas arrie-ras. Al inicio de la siembra las hormigas ata-caban las hojas del cultivo, pero después queempieza la producción de fruta dejan deatacar las hojas para mejor llevarse su frutoen estado maduro.

Características del fruto

Los frutos del borojó son redondos, colorcafé y miden alrededor de 13 cm de ancho.Su cáscara es delgada como papel y supulpa es de color café, oloroso, espeso ypegajoso como manteca. En el medio de lafruta se encuentra un promedio de 350semillas pequeñas y redondas. La pulpadel borojó contiene muy poca agua y esmuy ácida, lo cual le permite a la frutadurar mucho tiempo afuera sin dañarse.Según los estudios, el borojó tiene un altocontenido de fósforo, vitamina b complejo yvitamina C. El borojó también tiene unafama de ser afrodisíaco, pero no está com-probado por médicos. Se utiliza la fruta enjugos, jaleas, bolos (jugos congelados) ymermeladas.

Proceso de propagación

Las semillas de borojó deben ser frescas,lavadas pero no secadas. Para mejorar lagerminación se remoja la semilla en aguapor una semana, cambiando el agua dosveces al día. Luego de remojar las semillas,se pone almacigar las semillas en unaplatabanda dejando 2 cm. de distanciaentre semilla en filas y el lado plano de lasemilla acostado. Cubrir las semillas conun medio centímetro de tierra suelto conabono. Encima del abono ponga una capade hojas secas y molidas para que lassemillas no salten de la tierra cuando llueveel semillero debe ser protegido de la lluviay los rayos del sol, por eso, se recomiendaubicar el semillero debajo de un árbol parareducir los efectos de los elementos.

El sitio también requiere malla tipogallinero para prevenir que las ratas secoman las semillas. Las semillas demoranentre 2 ó 4 semanas para germinar.Cuando las plántulas tengan una altura de4cm se pueden transplantar a las fundas enun sitio que tenga semi-sombra. Fundascon un tamaño de 6 X 10 pulgadas son sufi-ciente para esta especie. Cuando las plan-tas tienen una altura de 14 cm en las fun-das ya puede sembrarles al sitio definitivo.Siembre los árboles a una distancia de 4metros entre plantas. Cuando se siembrael borojó en sitios de alta radiación solarcomo cerca del mar, las plantas se benefi-cian al tener un poco de sombra hastacuando estas estén grandes.

Español

Page 22: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

21

Cha’palaa

Especies Frutales Exóticas

Boroja patinoi BOROJÓ

Naa itaa awatu puka imuuñuba

Borojó chi wajka kaachichiju katyunchi5m. luranu ali vi’ tsejke’ jinu 2m. baree,tsaaren jenbaatala chumu yapa awamuachakalli manesteju’ mitya, borojó chi tibajutyu awamu ura’tu tunubain, entsa chi1.500 msnm. katyutala chumu, kayu yapapuka aa imu, tsaaren achakallindala borojóchi chumu yapa puka aa imu borojó chiwajñu pen añunu llullu ive, entsa pukapuula’ llunu ma añunu imu, yanamunu boro-jó bundyu llutu pincha tusha baishu juntsamaratu lluimu.

Borojó chiwajñu 50% supu llupu bainawamu, llupu chi fibaba llullu dulaju imu,tsaaren supu ma llullu fibaba aawa imu,supu chi llullu ketu tusha te’ baimu, tsaarenllupu llullu wabi baimu.

20 borojó supu chi chunmala ma chiborojó llullu chujtinu, borojó ishu juntsaamalumee pajtyaimu tsaa añu lumu. Ma chisupu borojó man añu jushu juntsaa 30 pukanamu naa uwanuba.

Taawasha ke’puiñu ke era Ceiba y Mataje

Ceibanu borojó puka pen añunu ive,matajesha pen añu medyunu borojó pukaiñu, matajesha borojó chi jakinu kaajururukefimu puve, entsa pababa ja’ chi lushkatata.

Ceibanu entsa putyu, tsaaren hongosborojó bundyu yanamunu fin bala pinchaitutu baimu, entsa katawami CeibanuMatajesha bain.

Naa tsai’ bain chi kuraa milla’ itutu baityu,entsa main main tseimu, tyeenaajuba ityuveentsanu katawatyu’mitya, uma wajñu urata-la borojó jakinu fimu, bene borojó aachin-bala entsa jaki mangatyudeju tsaren borojópuka llutu tusha baimala juntsanaa manga-mudeju.

Puka naaju juuñuba

Borojó aapuka da’pukakaju, pinchalushishi, llutu lajmalelee imu. Entsa puka 13cm. bunguchi juu kika pingiki’ alla lajmalele-musaa daraa aindyu, ma puka borojó 350 nipuve, borojó allanu pi aaputyu shivive,juntsa’mitya borojó puka te’ pe’tyu, tsaañu’mitya borojó allanu ke’keetu tsandilaVitamina pu entsa Fósforo, VitaminaComplejo B Vitamina C borojó jugo kushmu-la afrodisiakuve tila, entsa borojó pukachiimu mermeladas, jugos,bolos y helados.

3. Keranu mumu: Borojó

Paande: Rubiaceae

Chi mumu: Boroja patinoi

Shu’ke’ la’jainsha: Valle del Chocó deColombia

Page 23: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

22Manual de Cultivo

BOROJÓ Boroja patinoi

Cha’palaa

Ke’tsura ke’jinu

Challanchi borojó ni baiñu katu narakepitsaanu pajchaka ejlawanjutyu, ura’shu’kenutsu pinu semana putsuunu, mamalunu pai vijee pi vera mabunu tsangitu nitusha shu’tsuutu paki’mitya shillike wajnu2cm. bunguchi, faapandamutala borojó ni

shu’tsuunu tsangitu mayachi yatekechi’kaanu entsa ni iyunu fikanjutyu.

Borojó ni shu’kenu ma chu’chaya imu,entsa shu’keñu 4 cm. katyunchi inbala fun-danu punu pumujchi 14 cm. katyunchi inbalayumaa tusha wajnu urajuu, borojó chi faa-pandamutala wajnu ju, bene aachinbala faa-pandamu kemu chi mabe’punu, borojó chi 4m. bugunchi wajnu.

Page 24: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

23

Awapit

Especies Frutales Exóticas

Boroja patinoi BOROJÓ

Misha tuntu chikmu kara wam

- Borojone t+ne awa ishkul kawirarane ainkiamin, karane 5 metros kuaish amin, paañakuihjarusne pas metro akk+s amim.

- 9nkaltane pã saimtu kakinmam an kuaishkawin. Borojone wan pilt puisharakaskunmu, karane 1.500 msnm kuaistakaskunmu.

- Karas piltus p_ waraitas, _rakas kummu.Borojone p+na p_ maltukinkas, kara pãmaltuchikinkas hunmui, an kumunek+ltam ilt+tkin kas kunmu.

- Sun borojó pippa wãnane maza añokawara wamin, costamane 3 añora kuiswamin, sun wish warawane 1 año au talchanin wan innakima, borojone ainki asnepilchu, sune innane amtawara maishmu.

- Sun t+rusne ampu kara ashampkas m+ji– sune 50 % an ampu puzmu, sune pip-para wara, sune borjo pippane asham-pane an wai puzmu, chine an ampu.

- Sun t+rus ampu – ashampa ishnane ishwaka itchinai; wishne paasos pucha

waranin wan, ampu wishne an sulminwam, manas ashampane mazain, ankatsa wam.

- Ashampa wishne wara kins min tasmis-mu, masmas am pune aza taishkai, sunwat piankananen 20 ashampa purakinnepas ampu m+jatpai.

Borojó pakulmune

- Borojó año aishpain pakulmui, p+na pulpar+kane wai pakulmui.

- Maza borojó 5 años m+jne 30 pippawami, Karane año aishpain sun pawapakkultui.

Ceiba Matajera kamta ishtane

- Ceibarane borjo kutña año tailchawainkuamume, masma Matajerane kutñaa_a, kara its pihtam borojó k+h, kum cha,karane p+na akkuan ipi puramanmumam+sa kuishnapa.

- P+na mintakas, sun ishmune borojó pip-parane kawa kuailkimtuchi.

- Mamas Ceibarane sun ishmu taishmuchi,karakas pianchi.

- Pasas comunidadesta borojó pippanep+na pilchuin taishamtui, sune mas aishmu timpishta p+tintuin, pippa t+raustakin. Sunkana kitne maza maizaininmumai.

3. Mun: Borojó

Kua: Rubiaceae

Botanica mun: Boroja patinoi

M+ntas am: Valle del Chocó de Colombia

Page 25: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

24

Awapit

Manual de Cultivo

BOROJÓ Boroja patinoi

- Karane sun ishmunne p+na t+ntachi, sunkanna kir+kane pihkas, paraintachi mai. Ankatsa ticham mikane im k+h kummai. Karanekukimne borojó inkas aya nakkit m+l min.

Kajaramtus pippa

- Borojó pippane nuya, amin, karane ayanep+aram t+ ayakana, amin. Sune 13 cmakalli ; ayane p+nk+hkana chaltammi,sunpa ñane piam, t+p, natmu, pishpikana,paishka pipparane 350 pippa nuyak.

- Ainki wamin, borojó t+mpishne p+napichin kuashi wam, karane se tishi, suneakuan payu p+ttachin tailcham.

- Sun p+nkamtusne p+na, vitamina, fos-foro, complejo, kara vitamina C m+ji.Borojó karakas t+nta ampura m+lamtui,sune mama medico wacharas ishtachi.

- Sun pippane kuachi, bolo, kara mermela-da saam.

Misha Tumtu wam

- Borojó pipparusne taatpai, p_ kiltachin,karane wat sal kitmat. An wat pippa

m+janne kuashira wintawai, karanepapayu aishpain paa pija maishtawai.

- Minpa kuashi wintawanw pilta pura-mantawa, pas centimetro atistain mazamazain, karakas nilmin, sune alparawarakiaintawai.

- Suasne piltas t+ p+na karane anmam+stus kas puramamtawai maza cen-timetro ayuk.

- Sun +saltane k+h kilpu, kara k+r+t pippaalukasa kuamam pa kiantawai, karakaspã kawa malmanpakas.

- Suna waishna t+ purakin warawai.Karakas aral, tuna kumampa kurailsarawai.

- Sun pippa chiknane 2 – 4 domingotailchami chiknane, suntus t+rusne 4 cm.kuaish m+jkane p+nk+h warushnam+lchinai.

- Sun p+nk+hne 6 x 10 katsa atpai, 14 cm.t+rus paakuakane pilta wamishna m+lchi-na, suntusne 4 puhkamtus warawai sunt+rus p+na katsa pamaltura warane, ankatsa kawinmma, suntakama – namal.

Page 26: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 27: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

ESPAÑOL

4. Nombre común: Carambola

Familia: Oxalidaceace

Nombre botánico: Averrhoa carambola

Lugar de origen: Malasia

CHA’PALAA

4. Keranu mumu: Carambola

Paande: Oxalidaceae

Chi mumu: Averrhoa carambola

Shu’ke’la’ jainsha: Malasia

AWAPIT

4. Mun: Carambola

Kual: Oxalidaceace

Botanico mun: Averrhoa carambola

M+ntas am: Malasia

CCCCAAAARRRRAAAAMMMMBBBBOOOOLLLLAAAA Averrhoa carambola

Page 28: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

27

Español

Especies Frutales Exóticas

Averrhoa carambola CARAMBOLA

Características del crecimiento y producción

La carambola, es conocida también porel nombre de fruta chino ó fruta estrella, esun árbol mediano que alcanza una altura de8 metros con las ramas extendidas hasta 5metros desde el tronco cuando se poneviejo. Esta especie es muy resistente a lossuelos pobres y se soporta sitos de extremalluvia y zonas con fuerte temporadas desequía, pero requiere un sitio de plenaexposición solar para garantizar la pro-ducción. Es decir, que el no es muy com-petitivo con otras especies en la sombra.

Existen muchas variedades de los frutosde carambolas entre los sabores ácido ydulce, de tamaño grande y pequeña.Aunque no hay una gran distinción en elcarácter del árbol en sí, con la excepción delas hojas. Los árboles que producen frutasdulces tienen hojas más gruesas y brillantesobscuras. En cambio, árboles que producefrutas ácidas posee hojas verdes claras,suaves y más delgadas.

El crecimiento de la carambola es lentodurante los primeros años, a pesar que su

producción comienza en 3 ó 4 años de edaden lugares donde el sitio tiene buen suelo yocurre un distinto período de sequía.

En zonas que tienen veranos no muysecos los árboles no empiezan a producirhasta los 5 años de crecimiento y suscosechas son menos frecuentes con unaproducción reducida. Típicamente, lacarambola tiene 4 cosechas fuertes alaño, pero en los sitios cerca del mar escomún ver algo de fruta en el árbol durantecualquier época del año.

Esta especie produce flores perfectas, ytodos los árboles producen. En los mejoressitios es impresionante la cantidad de frutaque se produce un árbol. Árboles ya ma-yores de edad cargan más de tres mil frutaspor cosecha y su producción se mantienehasta la vejez. Los frutos maduros se reco-gen desde el árbol cuando tiene un coloramarillo o anaranjado dependiendo de la va-riedad.

Experiencias y observaciones de La Ceiba y Mataje

La producción de la carambola en LaCeiba comenzó a los 4 años después de lasiembra, mientras los árboles en Matajedemoraron 5 años para dar los primeros fru-tos. En ambos sitios las carambolas que seprodujeron primero eran dulces. Lascarambolas ácidas se demoraron 2 añosmás para producir, aunque, todavía existenárboles que aún no producen y tiene 8 añosde edad.

4. Nombre común: Carambola

Familia: Oxalidaceace

Nombre botánico: Averrhoa carambola

Lugar de origen: Malasia

Page 29: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

28Manual de Cultivo

CARAMBOLA Averrhoa carambola

Por lo general la carambola no hamostrado muchas enfermedades en las doscomunidades con la excepción de las hormi-gas arrieras. Por casualidad esta especiees siempre una de las favoritos de lashormigas, esto se debe a la textura ytamaño de la hoja. Sin ninguna defensa,múltiples ataques seguidos han resultadoen la muerte de cientos de árboles quefueron sembrados en ambas comunidades.Después de un ataque la recuperación de lacarambola es lenta. La única solución hasido destruir los nidos de esta plaga usandobombas insufladoras.

Características del fruto

Los frutos de la carambola miden enpromedio 9 cm de largo y se desarrollan enforma de una estrella con cinco puntas. Eltamaño de las alas y el color y sabor de lafruta varía por la variedad. Los frutos queson ácidos maduran con un color anaranja-do brillante, mientras las carambolas dulcesmaduran con un color amarillo-verde.

Su cáscara es delgada como papel y lapulpa es crocante, transparente y contienebastante agua. Las semillas se ubican en elmedio del fruto en unas membranas largasque se extiende entre las dos puntasextremas.

Se puede encontrar hasta 5 semillas porfruto, pero el promedio es 2 semillas,muchas veces los frutos no tienen ninguna

semilla. Las semillas son pequeñas miden7mm de largo con un color café claro. Suforma es ovalada, plana y delgado.

Se utiliza la carambola en jugos, bolos, mer-meladas y ensaladas.

Proceso de propagación

Las semillas de la carambola se puedensecar solo para conservarlas hasta 6meses. Sin embargo, para germinar lassemillas secas deben ser remojadas enagua 3 días cambiando el agua dos veces aldía. Luego se ponen en almácigo, el filo dela semilla parado horizontalmente y puestomedio centímetro bajo la tierra.

Es importante que el sitio del almacigoeste cubierto con un material translucido,para que la fuerza de la lluvia no bote lassemillas livianas del suelo. En esta formaes necesario de regar agua suavementecada tres días. Las semillas germinan entre2 ó 3 semanas.

Cuando ellas tienen una altura de 4 cm.pueden ser transplantadas a fundas detamaño 6 X 10 pulgadas en un sitio querecibe semi-sombra. Cuando las plantastienen una altura de 16 cm se pueden trans-plantar al sitio definitivo. Se siembra lasplantas a una distancia de 8 metros entreotros árboles grandes en un sitio completa-mente abierto.

Español

Page 30: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

29

Cha’palaa

Especies Frutales Exóticas

Averrhoa carambola CARAMBOLA

Naa itaa awatu puka imuuñuba

Karambulanu veemumu bain pamudeju,entsa pukanu makara puka timu dejukarambula chi 8 m. katyunchi awamu,luranu ali vi’ tsejke’jitu 5m. barenchi imu, chiura’ tu tutala bain awamu faapandamu men-steju tyu, achakallinandala menstejuve.

Entsa puka pibain shivi bain juve, aapukakaapukakaa bain deeve puka imu chi kikashubebee pidya, ma añu juutala entsa chi te’awatyu tsaaren taapai añunu puka nadimuura tutala, mantsa entsa chi pajchaka keñuman añunu puka imu, entsa chi puka maañunu taapai vijee imu ura llullu kemu,kumuinchi puka imu tu urashu juntsaa entsapuka pure’ iimu, kayu aachi yapa imu machiren pen mii puka imu. Entsa puka llutulajkillilliimu tsen bala chisha lutun pajtaimu.

Taawasha ke’puiñu ke era Ceiba y Mataje

Ceibanu karambula chi wajñu taapaiañunu ive, tsaaren matajesha man añunupuka iñu, pingala karambula chi ajke’ pukaive, bene shivi chi karambula puka iñu,

mantsa chi kayu indetyu, entsa chi den peyakatyu tsaren kajpu entsa jakinu aindyu’fimu,tsangiñu entsa chi suden awatyu, kajpu jakiden finbala entsa chi manbemu, entsakajpunu tu’nu malatión bunbanu putu kajpuchunu yanu juilaakaanu.

Puka naaju juuñuba

Karambula puka makara keraa lunguyipuja’ tee barenchi 9 cm. shivi karambulapuka lajmalelee pi’ kelai llumu, tsaaren pin-gala karambula puka lajmalelee lushishiillumu, kika pingikii, alla ishmururuu pi pure’puju, ni aaputyu, main pallu puju, mantsapuka ni putyu, entsa ni atyutyuu pakikiju,entsa pukachi kenu mermeladas, jugos,bolos y enceladas.

Ke’tsura ke’jinu

Karambula ni bene Wajdenbala ni katuejkaanu, entsa ni ejkara wajnu uranu paimalu pinu manbutsuunu, ma malunu pai vijeepi vera manbunu ni awainsha uyuke shujtsu-unu tusha, tsangetu tyeeba dukakaanushuwa jatu ni maga’kelanjutyu, ni shu’tsuranupen malumee pi mantsugaanu.

Pen semananu ni shu’kemu, entsa 4 cm.awanbala fundanu punu 6x10 pulgada juunutsangitu achakalli faapandamujuunu chujnu,entsa chi 16 cm. katyunchi inbala tushawajnu 8 m. bugunchi achakallinandala.

4. Keranu mumu: Carambola

Paande: Oxalidaceae

Chi mumu: Averrhoa carambola

Shu’ke’la’ jainsha: Malasia

Page 31: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

CARAMBOLA Averrhoa carambola

Awapit

30Manual de Cultivo

Misha tuntu wam

- T+ carambolane, mam+skas muni, pippachico kara k+ma. Sun t+ne 8 puhkamkuaish kawimi, paaña salanusne 5puhkam aish t+kins +hapar+kaakk+s+min.

- Sune t+ne alukinta, puisha pilta, pulsurakas, karakas p+naakuan pã ikimtura-sura kunmui, sunka t+na mam+stust+kanain kawa pã maltuchiras kunmui.

- Carabola pipparusne chap tish katsakaskajaramtus ainki katsa wamai.

- Sunka t+ne kawa akuan washi, karak+hkanachi.

- T+rus chap wamne k+htus an nañi, karap+aramtus t+lchakta washa ishtai.

- T+rus tish wamne k+h pilchu, kai, suinamkara nainchi m+ji.

- Carambolane maza añorane ampara pijak_ kulmui, costarane wan pay wantuin

team, wishtusne wãtkit pippa wakaitkaimin.

- Watsal surane sun pippa warane ishtaspaachinai. Maza t+rain.

- T++lapa par+tkas 3.000 pipparusne wamiaño aishpa

- Sun pippane t+ra kunasmin inpaka pak-tawai.

Ceibara, matajerakanta ishtane

- Comunidad Ceibarane ampara a_otaichachi warakima wanane, manas,matajerane 5 años tailchachi pulkinswanane, sun warane paasa suras pip-pane chap wachi. Carambola chapwanane, pas mishtus añtaichachi, mazamaza t+rusne 8 años m+j kas mamawakaimai.

- Pasas sura caramburane ishmu taistachi,chine kukimmin k+h kuat, smkana kitneakkuan t+rus iar+t.

- Karambolara im kuarttne mam+sa kaku-lane wisha kali, imtane + picaza paañayalta piantammai.

Kajamtus pippa

- Carambola pippane 9 cm aishanishtui,karane sune chish pak k+ma kanam+ji.

4. Mun: Carambola

Kual: Oxalidaceace

Botanico mun: Averrhoa carambola

M+ntas am: Malasia

Page 32: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

31

- Katsa itstus, p+aramtusne pippa kajaram-ta in maishtui, paaña ayane p+nk+hkanachaltammi.

- Karane akkuan kuashi m+ji, sunka pip-pane paishkukin wai, 5 – 2 pippa wamaimazantusne, mazaitne mazantusne pippawãchi.

- Suntus pippane 7 mmakk+s anishtui,p+aramne t+ ayakanai, paaña tuntunenas, alpara kara o valada i.

- Sune washi, bolo, mermelada, kara ensal-ada suachinai.

Misha tuntu wam

- Carabola pippane 6 mes kima kildinai,sunkana kilt+tne suntus pippane kutña

payu kuashira wintawai, karane pã pija

maishtawa maza payuin.

- Suasne nol mih maza cm. Kawa ayuk

pilta kiaintawai. sune t+nta alu kitkas kua-

manpa kai, sunkanane kutna payu aishpa

imparain kuashi paraintawai, sun pip-

parus 2 – 3 domingura chikmumai, uspa 4

cm kuaish m+jpatkuakane p+nk+hta 6 x

10 chisht+katsa t+pura m+lchinamai.

- Suntus t+rus 16 cm patkuakane sura

wana m+ltawai, wananen 8 puhkanta

alishtaishpa k+nam ilt+tta warawai.

AwapitAverrhoa carambola CARAMBOLA

Especies Frutales Exóticas

Page 33: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 34: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

ESPAÑOL

5. Nombre común: Cereza de Suriname

Familia: Myrtaceae

Nombre botánico: Eugenia uniflora

Lugar de origen: Surinam - Brasil

CHA’PALAA

5. Keranu mumu: Cereza de Suriname

Paande: Myrtaceae

Chi mumu: Eugenia uniflora

Shu’ke’ la’jainsha: Surinam - Brasil

AWAPIT

5. Mun: Cereza de Suriname

Kual: Myrtaceae

Botanico mun: Eugenia uniflora

M+ntas am: Surinam - Brasil

CCCCEEEERRRREEEEZZZZAAAA DDDDEEEE SSSSUUUURRRRIIIINNNNAAAAMMMMEEEE Eugenia uniflora

Page 35: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

35

Español

Especies Frutales Exóticas

Eugenia uniflora CEREZA DE SURINAME

Características del crecimiento y producción

La cereza de Suriname es un árbolpequeño que crece a una altura de 4 metroscon ramas extendidas hasta 2 metros desdeel tronco. Por su forma como un arbusto ycolor verde-rojo de las hojas, esta especie esfrecuentemente usada como ornamental paracircundar las casas. La cereza crece en unamplio tipo de suelos, pero para producir bienprefiere tierra suelta y que esté en un sitiodonde reciba plena exposición solar y tengaun período de sequía para florecer. Con estascondiciones la cereza puede tener 3 ó 4 cose-chas al año. En sitios de constante humedadel árbol produce pero con menos frecuencia ymenos cantidad. Cuando las condiciones sonaptas produce más de mil frutos por cadaárbol maduro. Esta especie tiene flores per-fectas y todos los árboles producen.

Experiencias y observaciones de La Ceiba y Mataje

En sitios que son más secos la cereza deSuriname comienza a producir a los 3 añosde crecimiento, pero por mayor humedad en

la zona, esta especie empezó a cargar a los5 años en Mataje y La Ceiba. Se ha notadoque la producción ha aumentado poco apoco con el tiempo, sin embargo, habrá un30% de los árboles sembrados que aún noha producido fruta. Este problema seatribuye a la falta de adaptación a la zona.Mientras ocurre la ausencia de producciónde algunos árboles, unos pocos árboles hancargado a nivel normal mostrando suadaptación de la zona.

En ambas comunidades el crecimientode este árbol ha sido lento y ha mostradouna tendencia de desarrollar el tallo alto ypoco ramificado en niveles bajos. En estoscasos ha sido necesario podar sus ramaspara que el árbol ramifique más.

Fuera de los ataques ocasionales de lashormigas, en la cereza no se ha notadomayor problema con otras enfermedades.

Características del fruto

La cereza de Suriname es un frutopequeño de un tamaño de 1 cm., que tieneuna forma redonda y ondulada con un colorrojo brillante cuando está madura. Su cás-cara es muy delgada, lo cual permite sercomida fácilmente por los pájaros. Los fru-tos maduros tienen un olor fragante con unsabor agridulce. La pulpa es jugosa y con-tiene una sola semilla redonda de colorblanca que se encuentra en el medio delfruto.

Se puede utilizar el fruto de la cereza deSuriname en la elaboración de jugos, mer-meladas y en pasteles.

5. Nombre común: Cereza de Suriname

Familia: Myrtaceae

Nombre botánico: Eugenia uniflora

Lugar de origen: Surinam - Brasil

Page 36: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

36Manual de Cultivo

CEREZA DE SURINAME Eugenia uniflora

Proceso de propagación

Las semillas frescas de la cereza debenser remojadas en agua 2 días cambiando elagua dos veces al día antes de ponerlas enalmácigo. Las semillas secas pierden suviabilidad con el tiempo, por lo tanto no serecomienda secar las semillas para su con-servación. Las semillas se siembran mediocentímetro abajo del abono en un semilleroo macetero, topando la tierra con hojassecas pedaceadas para dar protección de

la lluvia. Las semillas germinan entre 4 a 6semanas.

Cuando las plántulas tienen una altura de4 cm deben ser transplantadas en fundas de6 X 10 pulgadas y ubicarlas en un sitio desemi-sombra.

Después cuando los arbolitos tienen unaaltura de 14 cm. pueden transplantarse a susitio definitivo sembrándose a 3 metros entreárboles en sitios a plena exposición solar.

Español

Page 37: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

37

Cha’palaa

Especies Frutales Exóticas

Eugenia uniflora CEREZA DE SURINAME

Naa itaa awatu puka imuuñuba

Ceresa kaachi 4 m. katyunchi awamu,luranu ali vi’ tsejke’jinu 2m. barenchi, entsachi da’chichiju jaki lushishi ungalalaa, entsachinu mantsa yakeetala awakaamu deju tujunlanandala ura’ awamu, tsei min ura’ pukaimu achakallinandala wajka, tu ejkususuin-bala llullu kemu, entsaaba jushu juntsaa maañunu pen vijee puka imu, entsa chi shuwajaa tutala chumu chi puka aa-ityu, tu uranan-dala entsa puka pure’ iimu, entsa chi llulluura’ imu, ura’ tyuikemu.

Taawasha ke’puiñu ke era Ceiba y Mataje

Ejkususu tutala cereza puka pen añunuimu, tsaaren ajtaa tutala man añu shaa imuentsa Ceibanu Matajesha bain.

Entsa chi uma ajke’ puka itu aa ityu, tsaarenjayu jayu inchiren bene aa imu, cereza chi 30%kayu puka indetyu, entsa puka ityumi lala’tusha kayu tsamijandyu, mantsa cereza chilala’ tusha tsamijamula puka ive.

Entsa pai pebulunu cereza chi te’awandyu aabaanchi i’chudimu, tsainbalaentsa chitala kaisha chuvivisha mandaa-punu tsaginbala ali vitu da’serereke’chudimu, entsa jakitala kajpu fimu, tsaarenvee peya juuya kantsu kera-keetyuve.

Puka naaju juuñuba

Cereza puka aawajtu 1.5 cm. juuda’pukakanchi, entsa puka llushu juntsaaungalala pidya, kika pingikii, entsa pukanupishku bain fimu, entsa puka llutu aindyayaashivi’ pingalaju ma ni puu fibaba, entsapukachi kenu mermeladas y jugos.

Ke’tsura ke’jinu

Challanchi cereza ni kaya pai malu nipinu putsuunu, tsangitu ma malunu pai vijeepi vera manbunu, cereza ni pajchakaejlawara millange shu’kityu tsenminwantsure’ wajtsumi jutyu.

Narake tujunletu entsa ni 1 cm. tushashujtsura, tsangitu jaki dukaanu shuwa ja’bani awindala magalaanjutyu, bene entsa nishu’kenbala maga’ kepunu, manchish mainsemananu ni shu’kemu entsa 4 cm.katyunchi inmala fundanu 6x10 pulgadasjuunu punu tsangitu faapandamunu pajtafalaanu chujtikenu.

Entsa chi katyunchi 14 cm. inmala wajnuurajuu, cereza chi wajnu bunguchi 3 m.Achakallinandala pajta mensteju.

5. Keranu mumu: Cereza de Suriname

Paande: Myrtaceae

Chi mumu: Eugenia uniflora

Shu’ke’ la’jainsha: Surinam - Brasil

Page 38: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

38

Awapit

Manual de Cultivo

CEREZA DE SURINAME Eugenia uniflora

Misha tuntu chikmu

- Cereza de zurinamne t+ ainkin 4 cm.Kuaish kawimi, paañã salene pas metroakkal aish +mi. Paaña k+hne pilchu – kua-nam m+ji.

- Caresane m+ntat chikmin, sun chiknapanepilne kawa sul pattachin atpai, wishwanane puñpaka wami. Sun 3 – 4pakimui año aishpa.

- P+na piwa surane sunka pippane waiwami, wal piltane 1000 pippa in wami.T+aishpa. Wish wakkuankane wantapippa wam.

Ceiba matajeras kamta ishta

- Pulsurane cerezane 3 añora kawirakimawamismin, Matajerane 5 añora wamishwain.

- Ceibarane pichi pichinmin mampa payurawamishwain, karanen 30% t+rusne mamawarachimai, sune sun surane wai kunmuawatka ishtamakpas, mazarus t+rusne anwashawara mai.

- Pasas comunitaras sun t+rusnes imparainkawiramai. Karakas salakas kawa kawirachi,suna waishna sala +napane kuihja t+ttamaiakkuan kawianapa. Yawa im kukas suncereza t+ne kawa ticham m+jchi.

Kajoramtus pippa

- Cereza surinami pippane 1.5 cm. Anismukatsa amin, sune nuyak praramne î ashak-tukana Hist.+tti, paaña ayane nainshi, suna

waishna chichurusne kalchin kunmai.- Sun pippa inne watsal piam kara tishwasha

m+ji.- Sunpa pippane mazain pippa nuyak pucha

paishkara wamin- Sun pippane kuashi mermelada, kara pas-

tels kas sammai.

Misha tutu wam

- Pippa cereza surinamine papaya kuashirawintawai, karane papapija maishtawaik+ntaishpa.

- Suntus pipparusne pãra kawa kiltachiwai,suntus pipparusne t+ p+ta kiakit+kinhekakua centímetros ayuk pilta

- Sun pippa inne watsal piam kara tish-washa m+ji.

- Sunpa pippane mazain pippa nuyak puchapaishkara wamin

- Sun pippapane kuashi, mermelada, karapastels kas sammai.

Misha tunta wam

- Pippa careza sarinamine papayu kuashirawintawai, karane papapija maishtawaik+ntaishpa.

- Santus pipparusne pãra kawa kiltachiwa,suntus pippararusne t+

- P+ta kianrit+tkinhe kakua centimetre ayukpilta kamtawa

- Suasne k+h pul t+tkit alukasa pi kuaman-pa paramantawai.

- Sun pippane 4 – 6 domingura chikamin,suntus t+rus 4 cm

- M+jmakane 6 x 10 chist+ katsa t+pup+nk+hta ulna m+ltawai, karane kawa pãmaltuchikin tarawai.

- T+rusne 14 cm kuaish paatkuakanewamara m+ltawai, wanane 3 puhkamalishmin mam+stus t+rusta; kara pã wishamaltura warawai.

5. Mun: Cereza de Suriname

Kual: Myrtaceae

Botanico mun: Eugenia uniflora

M+ntas am: Surinam - Brasil

Page 39: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 40: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

ESPAÑOL

6. Nombre común: Jackfruit

Familia: Moraceae

Nombre botánico: Artocarpus heterophyllus

Lugar de origen: India

CHA’PALAA

6. Keranu mumu: Jackfruit

Paande: Moraceae

Chi mumu: Artocarpus heterophyllus

Shu’ke’la’jainsha: India

AWAPIT

6. Mun: Jackfruit

Kual: Moraceae

Botanica mun: Artocarpus heterophyllus

M+ntas am: India

JJJJAAAACCCCKKKK FFFFRRRRUUUUIIIITTTT Artocarpus heterophyllus

Page 41: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

41

Español

Especies Frutales Exóticas

Artocarpus heterophyllus JACKFRUIT

Características del crecimiento y producción

El árbol de jackfruit crece rápido, llegandoa una altura de 18 metros cuando es cultiva-do con las ramas que se extienden hasta 5metros desde el tronco. Se adapta y puedeproducir hasta en altura de 1300 msnm Estaespecie es muy resistente en los suelospobres con sitios semi-secos o muy húme-dos y es excelente para controlar la erosión.Su forma de crecer es simétrica como unárbol de navidad. En la India también sesiembra el jackfruit en forma de plantacionespara producir madera suave. En Indonesiase exporta fruta enlatada: verde y madura.Para producir bien el jackfruit requiere unsitio de plena exposición solar.

En zonas bajas el jackfruit comienza aproducir en 5 años o más sin podar. Sinembargo, cuando se corta el cogollo delárbol dos días después del menguante, senota que el árbol comienza a producir luegode 4 meses de la poda. Este procedimientose lo da cuando el árbol tiene una altura de5 metros o más. El jackfruit produce flores

perfectas desde las ramas y troncos, ytodos ellos producen. Las cosechas dejackfruit son constantes durante todo delaño.

Experiencias y observaciones de La Ceiba y Mataje

En La Ceiba los árboles de jackfruitcomenzaron a producir en 3 años y mediopodando el cogollo del árbol, en cambio, losárboles sembrados en Mataje demoraron unaño más con el mismo proceso.

Esta especie ha mostrado problemas conla caída del árbol, como resultado por pro-blemas de soporte del peso de las frutas.Por su rápido crecimiento y el desarrollo deun tallo largo, a veces los árboles producenfrutos gigantes antes de engrosar el troncoprincipal o las ramas. Con el tiempo, elpeso de los frutos causa que los árboles seinclinen y se caigan. Por esa razón, esrecomendable podar los troncos, lo cual seestimula su engrosamiento. Este problemaocurre más donde los suelos no son muyfirmes, como es el caso de La Ceiba.

Otro fenómeno notable del jackfruit esque a veces los frutos se parten por la cás-cara antes de la maduración, resultandodañada la fruta. Se ha observado que esteproblema ocurre más con la variedad queproduce pulpa dura. Parece que el proble-ma sucede cuando la pulpa entera se desa-rrolla más rápido que la cáscara. No se havisto un remedio para tratar este problema.

6. Nombre común: Jackfruit

Familia: Moraceae

Nombre botánico: Artocarpus heterophyllus

Lugar de origen: India

Page 42: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

42Manual de Cultivo

JACKFRUIT Artocarpus heterophyllus

La enfermedad más común vista con eljackfruit es el daño que ocurre por elataque de hongos a los frutos. Existe unaespecie de hongos negros que se desa-rrolla frecuentemente en los frutos querecién salen después de la polinización dela flor, y a veces afecta también a los fru-tos grandes. Para su control, es impor-tante remover los frutos infectados delárbol cuando se encuentra para prevenirque pase al resto de los frutos.

Características del fruto

Su tamaño es parecido al de unasandia, los frutos de jackfruit tienen entre20 a 40 cm largo y hasta 25 cm de ancho.La cáscara es abollada, amarilla-verde yes parecida al frutipan en su forma exter-na e interna. Una gran diferencia del jack-fruit y del frutipan es que su pulpa esdulce, fragante y tiene un color amarilloque se forma alrededor de las semillas.Su sabor es parecido a chicle con bananomaduro. Como hermano del frutipan, igualse comen las semillas cocinadas. Los fru-tos grandes contienen más de 100 semi-llas por fruta. El material blanco que seencuentra pegado a la cáscara dentro dela fruta no es comestible. Los frutosmaduros son suaves al tacto y secosechan desde el árbol.

Se puede utilizar el jackfruit en la elabo-

ración de jugos, mermeladas, o más fre-cuente se come sin preparación.

Proceso de propagación

Las semillas del jackfruit deben serlavadas y remojadas. Las semillas secasdeben ser remojadas antes de almacigarlas,aunque semillas secas por tiempo prolonga-do se pudren. Las semillas pueden seralmacigadas en platabandas o directamentea las fundas en el vivero. Sin embargo, losdos métodos requieren proteger el sitio conmalla de gallina para evitar que los roedoresse coman las pepas.

Cuando las semillas son frescas germi-nan fácilmente. No obstante, para tenerbuena forma de crecimiento, es importanteposicionar las semillas acostadas horizon-talmente con su ombligo (botón) haciaabajo, enterrándolas medio centímetro bajoel suelo. Su germinación puede demorar 1ó 2 semanas.

Cuando las plantas tienen una altura de5 cm pueden ser transplantadas a las fun-das de vivero tamaño 8 x 12. Las plantasenfundadas con una altura de 20 cmpueden ser sembradas en su sitio definitivo.Se siembra las plantas en un sitio a plenaexposición solar a una distancia mínima de8 metros entre árboles.

Español

Page 43: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

43

Cha’palaa

Especies Frutales Exóticas

Artocarpus heterophyllus JACKFRUIT

Naa itaa awatu puka imuuñuba

Jackfruit chi te’ awamu katyunchi 18 m.luranu ali vi’ tsejke’jitu 5 m. barenchi imu.Tsei min 1.300 msnm. katyutala awamu,entsa chi naaju tutalaba awamu, jackfruitchi tajpa imu, Indonesia pebulusha entsapuka pincha llubain enlatada ketu exportakemudeeve vee mujtu pebulusha bain.

Peletala chumu jackfruit man añunupuka imu, entsa chi 5 m. katyunchi awan-mala chu’chañu pen malu juunu chu-vivisha daapunu, tsangiñu taapai chu’chayanu puka imu. Jackfruit llullu alinuluranubain imu, kumuinchi chi puka imu,entsa chi puka idyatyu.

Taawasha ke’ puiñu ke eraCeiba y Mataje

Ceibanu entsa puka pen añunu ive.Matejesha entsa chi chuvivisha main maindaapudeju tsangeñuren taapai añunu ive,

entsa jackfruit aapuka imu, pure’ inmalaadyunchiren chi bujimu, jackfruit chi buieenjutyu kaa ali daapunu, aa alirenlaakaakenu tsagenbala aa luranu pukachinbujideishu juntsa chi tu derajtuñu’ mitya.

Mantsa jackfruit puka llui’mujchi kikalejimu tseitu alla mushamu entsa katawai-mi jackfruit puka pulu imulanu, tsaabajumeete entsa pukanu alla ajke’ puulamukika puulaindyuren.

Jackfruit pukanu peya tyakatu puka julu’puimu, entsa peya pababa tyakamu llulluke’ puiñu, peya kaa pukalanu tyakamutsagenbala kajkepunu mantsa pukanutyakakaajutyu.

Puka naaju juuñuba

Jackfruit puka barenbipiju 20 cm.barenchi 25 cm. bugunchi.

Kika dewerere lushishii lajkillillii,awindala tainsha bain keeñu panbuka ker-aju alla pingalaa lajkillilli’ andyuu.

Jackfruit ni tengaatu famu, aapukamabatsa’ ni puu ma puka.

Entsa puka llushu juntsaa kikanakululuitaakeramu tsenbala pajtamu,entsa pukachi kenu jugos, mermeladas,bolos, tsandene bain famu.

6. Keranu mumu: Jackfruit

Paande: Moraceae

Chi mumu: Artocarpus heterophyllus

Shu’ke’la’jainsha: India

Page 44: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

44Manual de Cultivo

JACKFRUIT Artocarpus heterophyllus

Cha’palaa

Ke’tsura ke’jinu

Jackfruit ni pitsaatu pinu putsuunu, niejkeeba jushu juntsaa shujtsure’ mu’ chipinu putsuunu, tsaaren puitake pinu putsu-uñu ni pejmu, entsa ni fundanu pumityan-juu bain awamu.

Entsa ni shu’tsurenu maya narakechi’kaanu iyu fikaanjutyu, entsa ni fundanupundu butun juushu juntsanu paluke wajnutsangi’tu bain tsureke wajnu, ni shu’ tsuuñupai semananu shu’kemu.Entsa chi 20 cm. Katyunchi inbala wajnuuraju, jackfruit chi wajnu 8 m. bunguchiachakallinandala pajta menesteju.

Page 45: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

45

Awapit

Especies Frutales Exóticas

Artocarpus heterophyllus JACKFRUIT

Misha tuntu chikmu

- Sum t+ne jackfrit 18 metros waish, karap+na aza kawain, paaña salane 5puhkam akk+s +mtui paaña t+kins, san-tusne 1.300 msn. Kunchinai.

- Sun t+ne pulsuras, kuashi kuntakaskuntu, karane p+na wã

- Kishtukin warawa, suna wisha kaiwain-mui.

- Sun t+na m+ntat kuntui paaña surakanain.

- Indiarane sun t+ne t+ k+znakas t+samchikana ukmumai ; karane tanep+na wam mai.

- Indonccionane pilchu, kara in saldinunkana paininna ukmumai

- Wak wisha mampa m+lampane p+na pãpachimtui.

- Pil pala surane sune pippane 5 añorawammai, k+h t+ttashin

- K+h t+mpish t+lnaspa papayura t+ttaneampara mishtain

- Pippa wamishmu, sun kinne 5 metroskuaish patkuaka t+ttawai.

- Jackfrit wishne mazain t+ras pippawakait kaim.

- Sunka pippa pakulnanne michutainkasaño aishpa palkulka

Ceiba matajerasishta kara kamta.

- Comunidad Ceibarane jackfrietne kutnaañora pichin kihkuih

- T+ttane maishkit azain wawain,Matajerane maza año au trichatwananw, pisu sunn kanain kalsara.

- Sun tirane maza ticharu m+ji, p+na pippawarane t+ne. Nainmui, sune t+ne p+natlapa kawira chasmin p+na +lapa. Pippawaka kai. Suna waisha kawa kuaishkawira chasmin

- K+hwil t+ttawai t+ an katsa paanapa.Kara sailtus. Sun tichamne pil pinawatchira ka kimi, ceibara kana.

- Mam+s tichamne jackfrittane inta chas-min +shmin, sun +ztawane piparakuailkininmin kuasachi pawal.

- Sune ishta makpas – p+na ania ayukmakawira ka kimi. Sun watsanne pih ish-tachis.

6. Mun: Jackfruit

Kual: Moraceae

Botanico mun: Artocarpus heterophyllus

M+ntas am: India

Page 46: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

46

Awapit

Manual de Cultivo

JACKFRUIT Artocarpus heterophyllus

- Jackfritta an tichan ishtane pippara puilnaptui, sun pulne t+lchaktai Suntusnewish wã ashmin napmumai, sunkanakitne pipparakas Wailkinintui, sunkanakir+kane t+ra wã ashmin nanarawainMam+stuza kuaktaamanpa.

Kajaram pippa

- Jackfrit pippane santia pippakana isht+,20 – 40 cm. akk+si , kara 25 centimetrosakali.

- Ayane in pilchu puaram uskararamamin, sune pantuti, ayuk +salman isht+tamin.

- Jackfritne chap, piana, mam+stuntupantutikin amin. Jackfrit pippane chap-kana, chiclekana kuasmain. Jackfrit,pantutikasane aimpishkanai, sunanepasas ainatkit pippa kumi.. Jackfrit 100pipparus m+ji.. Ayara pucha patne sunekumchi, pippa inne sakane p+rami.

- Sune usminne taishkai: chine t+ras pak-tawa. Jackfritne jugo, mermelada

Misha tuntu Wan

- Pipparus jackfritne kitkit pira wintawai,pippa kilpane pira

- Wintawai, sunkana kitkas mazantusnep+lmumanin.

- Suntusne mazain wanuras kianchinai,p+hk+htakas ulchinai.

- Paasan tmtu wisha aral mam+stuskalparus kuamampa malla kasakintawai.

- Pippa kiltachin an wat chikmu. Sun pip-pane tur+t washa

- Pamchul pulaman ayuk 1 centimetroayuk pilta kiantawai chiknane pas tumingotaichamin. 5 cm t+rus patkuakanep+nk+ta ulna m+lchinai, sun p+nk+hne 8x 12 katsa amin, karane 20 centimetroskuaish pakkuakane pilta wana m+lchinai.

- Sun pippane 8 puhkam atishta wachinai,t+ paishka purakin kura wisha paamal-tukin.

Page 47: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 48: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

ESPAÑOL

7. Nombre común: Rambai

Familia: Euphorbiaceae

Nombre botánico: Baccaurea motleyana

Lugar de origen: Indonesia

CHA’PALAA

7. Keranu mumu: Rambai

Paande: Euphorbiaceae

Chi mumu: Baccaurea motleyana

Shu’ke’ la’jainsha: Indonesia

AWAPIT

7. Mun: Rambai

Kual: Euphorbiaceae

Botanico mun: Baccaurea motleyana

M+ntas am: Indonesia

RRRRAAAAMMMMBBBBAAAAIIII Baccaurea motleyana

Page 49: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

49

Español

Especies Frutales Exóticas

Baccaurea motleyana RAMBAI

Características del crecimiento y producción

El rambai es un árbol pequeño que crecemoderadamente rápido hasta una altura de10 metros con ramas que se extienden 4 me-tros desde el tronco. Esta especie se adaptaa suelos pobres, sitios húmedos tropicales ysubtropicales y prefiere zonas bajas más quezonas altas. Para crecer bien el rambairequiere un sito de plena exposición solar.

La producción de rambai comienzadespués de 7 años en sitios donde el sueloes muy fértil. Todos los árboles producen.Las flores perfectas se desarrollan en formade un racimo que es capaz de producir másde 20 frutos pequeños. Curiosamente, lasflores se forman tanto en el tronco como enlas ramas.

Las cosechas del rambai no son muyfijas, pero se presenta una cosecha al añoalrededor del mes de Mayo y Junio. Ensitios subtropicales la cantidad de fruta queproducen los árboles mayores es impresio-nante. Los frutos se cosechan desde elárbol cuando están de color café claro.

Experiencias y observaciones de La Ceiba y Mataje

Los árboles sembrados en La Ceiba yMataje crecieron con la misma rapidez. Sinembargo, en La Ceiba algunos árboles derambai empezaron a producir después de 7años. La mayoría de los árboles en ambascomunidades aún no producen.

Durante la propagación de esta especieen maceteros se notó que hubo muchosproblemas con ataques de hongos de lasraíces como “dampening off”. De igualmanera se observó problemas con nemato-dos en las raíces de plantas ya enfundadas.Unas aplicaciones de fungicida sistémico yfuradán granulado se recomiendan usar enlos maceteros para prevenir estos proble-mas.

El problema más común con estaespecie ha sido las hormigas arrieras. Sinembargo, el rambai ha mostrado serresistente a los ataques, por la forma que serecuperaron sus hojas después de losataques.

Los frutos maduros frecuentemente seinfectan con larvas de moscas y despuéshongos.

Características del fruto

Las frutas del rambai son pequeñas,midiendo 5 cm de largo por 3,5 cm deancho. La cáscara es de color café-claro ypresenta como una especie de cuero en sutextura. Su pulpa madura tiene un color

7. Nombre común: Rambai

Familia: Euphorbiaceae

Nombre botánico: Baccaurea motleyana

Lugar de origen: Indonesia

Page 50: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

50Manual de Cultivo

RAMBAI Baccaurea motleyana

blanco transparente con un sabor agridulceun poco parecido al sabor de rambután.Los frutos maduros son delicados paratransportar porque se aplastan fácilmente.Los frutos tienen hasta 3 pepas ubicadas enel centro. Se puede utilizar el rambai enjugos o conservas, sino se consume enfruta.

Proceso de propagación

La propagación del rambai por semillarequiere utilizar solamente semillas frescas,no secas. Las semillas tienen que serlavadas y peladas libres de pulpa para evi-tar caída de hongos. El proceso de pelar lassemillas es difícil porque la pulpa se pega alas pepas. Si las semillas son frescas no esnecesario remojarlas en agua.

La forma de las semillas son redondas,planchas con costillas y tiene un lado conuna punta. Las semillas deben ser sem-bradas en un semillero antes de transplan-tar a las fundas. Cuando se siembra lasemilla, el lado de la punta va hacia abajoen el suelo, tapando la semilla con unamedio centímetro de tierra. No se debetapar las semillas con mucha tierra porquelas semillas suben fuera de la tierra comosuben los embriones del fréjol.

Las semillas nacen después de 2 sema-nas. Cuando las plantas tienen una altura de6 cm deben ser transplantada a las fundas deviveros de tamaño 8 x 12. Las plantas enfun-dadas deben ser puestas en un sitio que reci-ba semi-sol hasta que crezcan a un tamañode 22 cm. Se debe sembrar las plantas en unsito donde reciba plena exposición solar a unadistancia de 8 metros entre árboles.

Español

Page 51: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

51

Cha’palaa

Especies Frutales Exóticas

RAMBAI Baccaurea motleyana

Naa itaa awatu puka imuuñuba

Rambai chi te’ awamu 10 m. katyunchiawamu luranu ali vi’ tsejke’jitu 4m.barenchi ju, entsa chi naaju tutala bainawamu, tsaaren entsa chi peletala chumupajchaka menesteju.

Ura tunu rambai puka mandish palluañunu imu, ura llullu imu, kumuinchi pukaimu, entsa puka naditu nanchayidimu, mabulunu mancha’ lura puka nandimu, ram-bai llullu luranu alinu bain imu, entsa chiden puka ityu ma añunu mabijee iimuentsa chu’chayachi mayo y junio, entsapuka llutu lajkillillinbala chisha lutu pajta-mu.

Taawasha ke’puiñu ke eraCeiba y Mataje

Ceibanu – matajesha bain entsa chiwajñu te’ awañu, tsaaren entsa chi man-chish pai añu puiñu puka imi Ceibanu,mantsa entsa chi cheikama puka indetyu,entsa ni shuj tsura awañu telelenu pish-mallu fiñu mabemu.

Naa fundanu pu’tsuuñu bain telelenumallu fimu, entsanu tu’nu (fungicidasistémico granulado) ati’kanu, entsa ram-bai chinu kajpu jaki fimu, tsaaren naa jakifiñu bain ura’ matsatimu.

Puka naaju juuñuba

Rambai puka kaapukaka 5 cm. barenchi3.5 cm. bungunchi ya’ kika bebe, lajkillilli’jumusaa puka llutu, alla fiba shivi pingalaju,entsa puka naake’ baasha atintsaju, llutukika napijchachaimu.

Mantsa entsa puka ni pema puu allaataladulaju, entsa pukachi kenu jugos, conser-vas, tsaandene bain famu.

Ke’ tsura ke’ jinu

Rambai ni wajnu challanchi ni kaya ejke-jtu, entsa ninu alla putyunge llajchi’ pitsaanujulujpu lanjutyu. Entsa ni llashnu taaju allaniba tyakayaju, challanchi ni ñi juushu juntsapinu putsuutyuñuba uraju.

Entsa ni da’pukakaa pakiki’ lunguyi puumangapa usasaju, entsa ni fundanu pui’mu-jchi tunu shu’tsuunuju, wajnu usasaashujuntsa kapaa tusha punu tsangitu tu jandalaaa malla’kaanjutyu, entsa ni awatu mulu niawantsaimu. Entsa ni pai semananu shu’ke-mu, shu’tsura ni 6 cm awanmalaa fundanupunu tsangitu pajta faapandamu kindalachujnu.entsa chi 20 cm. katyunchi awanbalayumaa tusha wajnu 8 m. bunguchi pajtaachakallinandala.

7. Keranu mumu: Rambai

Paande: Euphorbiaceae

Chi mumu: Baccaurea motleyana

Shu’ke’ la’jainsha: Indonesia

Page 52: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

52Manual de Cultivo

RAMBAI Baccaurea motleyana

Awapit

Misha tuntu chikmu kara wam

- Sun t+ rambaine ainki kara 10 puhkamtusazain kauimtui

- Paaña salararusne 4 puhkamtus arsht+ras +mtui

- Wat wishtusne 20 pippa kuasta wami, sunwishtusne t+ salara wami.

- Sun pippa wanane mazaitmin kaipushtui,sune mushtus Mayo, Juniowa pakulmui.

- _surane sun pippane an akkuan wami.Sun pipparusne tna wãashmin t+ ayakanaparttta paktawa.

Ceiba matajeras kamta kara ishta

- Ceiba Matajera t+rus warane pasas surasunkamainazain kawiashi

- Suna wat misna Ceibarane 7 años paakawamishachi, mazantus, t+rusne pasastuanta mama wantuchi mai.

- Suntus t+rusne warasminne p+na akkuantichamtus pultus

- Dampenina mujt+t kum taishta, p+nk+htault+tkas

- Ticham nema todos t+ra mujt+t kum ataishta.

- Suntus ticham purakane fingicida, sintet-nico kara furadom granulado kasapiantarawai.

- An katsa tichamne kukimtusmai, karanerambaine ya k+h kuakakas t+nta patkitmam+sa chiikta. Pipparusneinnepakkasane watchi kimtui, kana pultuskawimtui.

Kajaramtus pippa

- Rambi pippane ainki amin, sune 5 cmakk+s kara aishne 3.5 cm mdi ayane t+ayakana Ist.+tti.

- Sun pippane tishwashai, sm rambaine,rambutampa Kuali.

- Sun ña kumne pucha amin, 5 cmtishwacha rambutan, kama amin

- Paininna p+purarura m+inane, wannustishinai.

- Sun rambaine kutña pippa ayukta wamai- Rambui pippane kuashira, cervesa, sara

chikas kummamin.

Misha tuntu wam

- Rambai pippa kiltachin wãchinai, sun pip-pane

- Kakkit kitmay ñara puiltus napamanpa kakitpai

- Sun pippa aya naknanen kal washai,sune p+na ñara patmati, karane pippatane kuashira wintachiwa

- Sun piparusne alpara kara nuya karaneminparane kuish m+ji.

- Suntus pipparusne p+nk+hta anniaultawawi

- Sun pippa wantune kawa kiaintachiwa,karane 1 cm. kuaish s+kana t+nuntui.

- Sune 6 tumingo pakkuaka chikminsuasne p+hk+hta

- Ulhane 6 cm m+jta wintawa, sunp+nk+hne 8 x 12 katsa m+ji.

- P+nk+hta ulnane 22 cm m+jta kawapãchira unatpai.- Sun t+ne wisha pã mal-tukin warawai. Sune 8 puhkamtus chiktui.

7. Mun: Rambai

Kual: Euphorbiaceae

Botanico mun: Baccaurea motleyana

M+ntas am: Indonesia

Page 53: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 54: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

ESPAÑOL

8. Nombre común: Guayaba Agria

Familia: Myrtaceae

Nombre botánico: Psidium angulata

Lugar de origen: Brasil

CHA’PALAA

8. Keranu mumu: Shitu

Paande : Myrtaceae

Chi mumu: Psidium angulata

Shu’ke’ la’jainsha: Brasil

AWAPIT

8. Mun: Tish Sampul

Kual: Myrtaceae

Botanica mun: Psidium angulata

M+ntas am: Brasil

GGGGUUUUAAAAYYYYAAAABBBBAAAA AAAAGGGGRRRRIIIIAAAA Psidium angulata

Page 55: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

55

Español

Especies Frutales Exóticas

Psidium angulata GUAYABA AGRIA

Características del crecimiento y producción

La guayaba agria es un árbol pequeñoque crece lento, desarrollando una altura de5 metros, con ramas que se extienden 2metros desde el tronco. Igual como suprima la guayaba, esta especie se adapta asuelos pobres en zonas bajas y en zonasaltas. También es resistente en sitios secosy húmedos. A pesar de eso, la producciónes mejor en sitios más secos que húmedos. Para su cultivación la guayaba agriarequiere un sitio de plena exposición solar.

La producción de la guayaba agriaempieza a los 5 años donde la tierra es muyfértil. Las flores son perfectas, y todos losárboles producen. Enero y Agosto son lasdos cosechas principales de esta especie,pero a veces puede tener hasta cuatrocosechas al año.

Experiencias y observaciones de La Ceiba y Mataje

En la Comunidad de La Ceiba la guaya-ba agria comenzó a producir a los 5 años,

mientras en Mataje demoro 7 años, y aúnno producen todos todavía. Sin embargo,en La Ceiba la producción es muy alta concasi todos los árboles.

No hubo mayor problema con estaMyrtaceae, una característica notable de sufamilia botánica. Las hormigas arrieraspoco se llevan sus hojas. En ocasionesmuy raras, se ha observado que pocas plan-tas se han secado por la caída de hongosen las raíces. Más frecuente se encuentranalgunas plantas de guayaba agria conramas sin hojas causada por hongos, peroen las plantas infectadas vuelve a crecersus hojas después de un tiempo. Por lotanto no se considera los hongos como unproblema mayor en esta especie.

El problema más grande que afecta a lamayoría de las especies de esta familia esla presencia de gusanos en el fruto maduro.La mejor solución para esta plaga es man-tener el piso de la granja libre de fruta caída,donde se reproducen las larvas de moscas.

Características del fruto

Los frutos de la guayaba agria son pareci-dos a los frutos de la guayaba, con ladiferencia que la guayaba agria es redonda ymás grande, midiendo 9 cm de ancho.Cuando los frutos están maduros tienen uncolor café-amarillento, y son suaves cuandose los toca. La pulpa por dentro es amarillacon un sabor ácido. Las semillas son másgrandes que la guayaba y su forma redonda-puntuda como una estrella. Se utiliza laguayaba agria en jugos, bolos y mermeladas.

8. Nombre común: Guayaba Agria

Familia: Myrtaceae

Nombre botánico: Psidium angulata

Lugar de origen: Brasil

Page 56: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

56Manual de Cultivo

GUAYABA AGRIA Psidium angulata

Proceso de propagación

Las semillas de la guayaba agria debenser lavadas para remover la pulpa. Serecomienda remojar las semillas 2 días enagua para mejorar su germinación. Si esnecesario almacenar las semillas por untiempo, se puede secar las semillas al airelibre en el sol por 1 día, antes de guardarlas pepas. Las semillas no deben pasarmás de cuatro meses almacenadas. Sevuelve a remojar las semillas en agua 2días antes de almacigarlas, cambiando elagua 2 veces al día.

Para almacigar las semillas se depositalas semillas en cualquier posición 3 mmbajo el suelo. No se recomienda usar semi-

lleros abiertos para almacigar las semillasporque la lluvia hace botar las semillas delsuelo. Es preferible usar maceteros puestosbajo techo para tener mayor control.

Es importante también que el suelo delos maceteros sea muy liviano con una mez-cla de arena con abono orgánico. Las semi-llas pueden demorar hasta un 1 mes o máspara germinar. El crecimiento después eslento. Cuando las plantas tienen una alturade 5 cm se puede transplantarlas a fundasde viveros de tamaño 6 X 10 pulgadas.Cuando las plantas tengan una altura de 17cm. pueden ser transplantadas al sitio defin-itivo. Se siembra la guayaba agria a unadistancia de 5 metros con otros árboles enun sitio que tenga plena exposición solar.

Español

Page 57: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

57

Cha’palaa

Especies Frutales Exóticas

Psidium angulata GUAYABA AGRIA

Naa itaa awatu puka imuuñuba

Shitu kaachi te’ awatyu 5 cm. katyunchiawamu, luranu ali vi’ tse’ke’jitu 2 m. barechitimu,entsa chi dyungilla paande’ mitya naajutunuba awamu, tsaaren. ejke tutala puka aaimu pajchaka achakallinandala chumu.Shitu puka man añunu imu ura tutala, llulluura kumuinchi puka imu. Entsa chu'chayatala Enero y Agosto puka nadimu ma añunutaapai bijee puka imu.

Taawasha ke’puiñu ke era Ceiba y Mataje

Ceibanu shitu puka man añunu ive,tsaaren Mataje-shaa manchish pai añunushitu puka ive,kumuinchi shitu chi pukaindetyu, juntsasha tengañu, Ceibanu shituchi puka nandene ideiñu.

Shitu chi peya tsamantsaiñu katawaindyukajpu bain entsa jaki fityu,mantsa shitu chi

jaki putyui baituren entsa telelenu pishmallufiñu manbetyu deju, shitu pukanu peyakatawami mallu puka llunbala fimu, chipee-tala puka llutu bainmala tsuunjutyu millangete’kanu, main ama wa’kitu pukanu mallukaapumu, tsangitu vee pukanu puitemu.

Puka naaju juuñuba

Shitu puka dyungilla keraave, tsaarenshitu da’pukakaa yapa aawa, 9 cm. bun-gunchi, entsa puka llushu juntsaa lajkillillijumusaa alla bain fiñu shivi, ya’ ni yapaaawa.

Ke’ tsura ke’ jinu

Shitu ni wajnu jushu .juntsaa narake pit-saanu, tsangitu pai malu pinu putsuunu,ya’ni katu bene wajñu bain ura ejkekaake’ tsu-unu,tsaaren entsa taapai chu'chaya tsuutuwajnu uranu. Ni pai malu pinu putsuunu, mamalunu pai bijee pi vera manbunu.

Shitu ni naake tunu shu’ tsuuñubaawaimu, pabandu ñiipe bain katu narakeyandaaputu tinanu punu tsaagitu niwajnu,entsa ni ma chu’chayanu shu’kemute’ awatyu, entsa chi awatu 5 cm. tinbalaafundanu 6x10 pulgada juunu punu, yumaa17cm. katyunchi tinmalaa wajnu, 5 m bun-gunchi, pajchaka achakalli nandala.

8. Keranu mumu: Shitu

Paande : Myrtaceae

Chi mumu: Psidium angulata

Shu’ke’ la’jainsha: Brasil

Page 58: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

58

Awapit

Manual de Cultivo

GUAYABA AGRIA Psidium angulata

- Sampul tishne ainki kara p+na imparachikmu amin, sune 5 puhkamtus kuaishchiktui, paaña salane pas puhkamtusakk+s sala m+ji.

- T+h sura kara _ surakas pil pushurakas ,kuntui, Usne pul, piwa surakas kinmin,piru usne an pulsura an wat kunmu.

- Sampul tish wanane p+na pã maltukinwarawai.

- Sampul pippane pil waltane 5 añorawamin, suntusne wan t+rus wãamin.

- Enero , agostowane sampul pipparus wankara pakkulmu, payu kai, mazaite 1amozane 4 pija pakkultui.

Ceiba, matajera kamtu ishta

- Ceiba tuamtone sampulne 5 añorawãwain, mamas Matajerane 7 año tailchatsampul wanana, karane makima wam t+wantuchimai. Ceibarane tuam t+ wamtui.

- Kawa akuam misha tuntu kajurawan myr-taceae sumpa kual botanico ishtawãshachi.

- Kukimne sampulpa k+hne wai m+lmumai.- Masantus sapultusmin mujt+t p+tkit

ir+tmai- Masantus sanpultusne puiltusne k+hkum-

mai, suasne mam+sa chikmin.- An katsa tichamne sampul pippara puiltus

kum mai. Suntus puiltus kuamanpanesampul p+tane kualkin atrawai, sune puil-

tusne suain kuamtui.

Kajaramtus pippa

- Sumpul tishne, sampul chap kanain isht+amin

- Sampul tishne an katsa amin, sune 9 cmkawa amishtui

- Sampul _ne t+ aya naram isht+tti ; sunesakane p+rami ; paña ñane tish chapwashi.

- Sampul tishne pippane wat sampulkin amkatsa amin

- Sun pippae nuyak kuish m+ji.- Sampul tishne kuashi, bolos kara merme-

lada sumi.

Misha tuntu wam

- Sampul tish pippane kuashikasa na wanpuznapa kita wai

- An wat wanapane papaya pira wintawi.- Suasne kainpura pãra kiltawai, annia wat-

sat chashmin- Suntus pipparusne ampara mishta

warachi pinsachi.- Wanwshnane papyu kuashira wintawai,

sune papija maishtawai. Maza papayuin.- Wamishnane 3 mm oil ayukta tarawai,

sune p+na alukimtukin - Kiaintane wan pi kuar+m, sune ainki ashe

yal sarawai.- Sun pilne pil kara k+sukasa narawai wat

chiknapane - Sun pippa chiknane maza mish tacham-

tui, suasne kawinane impurai.- T+rus 5 cm. kuaish patkuakane p+nk+hta

ulna m+lchinai, sun p+nk+hne 66 x10katsa chisht+ t+pu anishtui.

- 17 centimetros m+jpatkuakane pilta wanam+lchinamai maza mazain 5 puhkamtusatistas pain warawai.

8. Mun: Tish Sampul

Kual: Myrtaceae

Botanico mun: Psidium angulata

M+ntas am: Brasil

Page 59: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 60: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

ESPAÑOL

9. Nombre común: Icaco

Familia: Chrysobalanceae

Nombre botánico: Chrysobalanus icaco

Lugar de origen: Costas de centro y sur de América

CHA’PALAA

9. Keranu mumu: Icaco

Paande: Chrysobalanceae

Chi mumu: Chrysobalanus icaco

Shu’ke’ la’jainsha: Costas de centro y sur de América

AWAPIT

9. Mun: Icaco

Kual: Chrysobalanceae

Botanico mun: Chrysobalanus icaco

M+ntas am: Costas de centro y sur de América

IIIICCCCAAAACCCCOOOO Chrysobalanus icaco

Page 61: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

61

Español

Especies Frutales Exóticas

Chrysobalanus icaco ICACO

Características del crecimiento y producción

El árbol de icaco es un arbustopequeño que crece hasta 3 m. de alturacon ramas que se extienden hasta 2 m.desde el tronco. Más que una especie fru-tal, el icaco se puede usar también comoornamental o para controlar la erosión delsuelo por el filo del río. Su hogar preferi-do es estar frente a las playas en sueloarenoso. Por lo tanto, el icaco tiene altotolerancia de la sal y es resistente a lasequía y zonas húmedas.

Sin embargo, esta especie ha mostradohabilidad de adaptarse a zonas lejos delmar en cualquier tipo de suelo. Pero, paraproducir bien el icaco necesita estar en unazona caliente a plena exposición solar.

Los árboles del icaco comienzan a pro-ducir en 3 años desde la siembra. Los fru-tos demoran 3 ó 4 meses para madurardespués de la floración. Hay una cosechagrande entre fines de Octubre hastaNoviembre. Las plantas tienen flores per-

fectas, es decir que todas producen. Losfrutos son recolectados desde el árbol.

Experiencias y observaciones de La Ceiba y Mataje

En La Ceiba la producción comenzó a los3 años, mientras en Mataje demoró 4 años.Los árboles que fueron sembrados en som-bra no producen bien. Esta especie es pocoatacada por las hormigas arrieras.

Ocasionalmente se han visto proble-mas en la comunidad de Mataje con cone-jos o roedores comiendo la corteza de laplanta cerca del suelo. Algunas plantas sesecaron por este problema. Para controlarestos mamíferos pequeños, algunos tron-cos de las plantas en Mataje fueronenvueltos con cinta perforada. Al pareceresto ayudo a paralizar el problema.

Se ha observado también algunas plan-tas secarse por causa de hongos quepudren sus raíces, pero por lo general, elataque de hongos no es un mayor problema

Características del fruto

Los frutos del icaco son pequeñosmiden 2,5 cm de largo por 2 cm ancho. Elcolor de la cáscara madura es blanca orosada y tiene pulpa blanco cremosa quees semi-dulce. La semilla mide 17mm y esredonda por un lado y puntuda por el otrolado.

9. Nombre común: Icaco

Familia: Chrysobalanceae

Nombre botánico: Chrysobalanus icaco

Lugar de origen: Costas de centro y sur de América

Page 62: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

62Manual de Cultivo

ICACO Chrysobalanus icaco

Se utiliza el fruto del icaco para comer.La almendra dentro de su cáscara tambiénse come tostada.

Proceso de propagación

Las semillas se deben lavar hasta quesalga la pulpa. Luego se remoja las semi-llas en agua por 2 días o hasta que las semi-llas se hundan en el agua. Se cambia el

agua 2 veces cada día. La semilla se siem-bra de costado apuntando horizontalmente5 mm. bajo del suelo.

Las semillas germinan dentro de 4 a 6semanas. Cuando las plantas tienen unaaltura de 5 cm de altura se transplanta a fun-das de 6 X 10 pulgadas. Luego, cuando lasplantas enfundadas tengan una altura de 15cm se siembra en el sitio definitivo en un lugarque tiene plena exposición solar a una distan-cia de 5 metros de otras especies grandes.

Español

Page 63: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

63

Cha’palaa

Especies Frutales Exóticas

Chrysobalanus icaco ICACO

Naa itaa awatu puka imuuñuba

Icaco da’ chichii 5 m. Katyunchiawamu, luranu ali vi’ tsejke’jitu 2 m.barenchi imu, icaco chi yakeetala wajñuura’ katawamu tu wakanjutyu pikee talabain wajnu, entsa chi katawamiya fera niipesha chumu.

Entsa chi naaju tutala bain awamulamaakeesha kalenjutyunandalaren ceibanuicaco chi awave, entsa puka aa imi lujaatu-tala.

Icaco chi wajñu pen añunu puka imu,entsa puka llunu taapai chu’ chaya imupuka imi octubre y noviembre,llullu ura’imu kumuinchi tyuikemu puka llunmalachisha lutu pajtamu.

Taawasha ke’puiñu ke era Ceiba y Mataje

Ceibanu icaco chi pen añunu puka ive,

tsaaren matajesha taapai añunu puka iñu,icaco chi faapandamutala wajñu puka te’deityuve, entsa jakinu kajpu fityudeju,matajesha entsa chinu kinu kika te’ fish-nemu tsangiñu mantsa entsa chi deejkeñu, icaco chinu kika mafikanjutyu kiikachinu pi’ tenu, tsanginbala entsa kinu icacokika mafityu. Icaco chi mantsa manbemiyatelele pe’ñu.

Puka naaju juuñuba

Icaco puka kaapukakaju 2.5 cm.barenchi 2 cm. bungunchi, icaco kika llutufibaba nigalalajumusa, alla fiba fiñu pin-galamusaju, entsa ni 17 mm. da’pukamangapa, mijku usasaa masku kapasha.Icaco puka mijchamu,ni pitya’ famu.

Ke’ tsura ke’jinu

Icaco ni narake alla putyunge pitsaaau,tsaagitu entsa ni pai malu pinu putsuunu,ma malunu pai-a pi vera manbunu entsa nitusha wajndu mijku usasaa kapa tushañalla’ punu, ni shu’tsuunu taapai sem-ananu shu’kemu. Entsa chi 5 cm.katyunchi awanmala fundanu 6x10 pulga-da juunu pu' wajnu, yumaa 15 cm.katyunchi awanmala wajnu 5m. bungunchipajchaka achakalli nandala.

9. Keranu mumu: Icaco

Paande: Chrysobalanceae

Chi mumu: Chrysobalanus icaco

Shu’ke’ la’jainsha: Costas de centroy sur de América

Page 64: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

64

Awapit

Manual de Cultivo

ICACO Chrysobalanus icaco

Misha tuntu chikmu Kara wam

- T+ icacone Auki amin sune kutnapuhkam kuaishi, paaña salarusne 2 puhkamtus t+kins amin.

- Sun t+rusne pimam, kasa wã kishmari-pa warawai, sunkasakas

- Ishna kas yal makin wat utchinai, sunkat+ne k+su pimarian sunmin, sun ka t+ne_sura, kuashi wa surakas kuntui, karanealista nomalta kuntui. An wat pippawananne wisha _ra paashimtui.

- Icaco pippane 3 años warahimawamishmu, karane 3 – 4 mishtusinnenane tailcham mishtus noviembrekara dciembre wane, sun mishtuspanesunka pippa pakkulmu puyui.

- Wish warane pippa wakait amin.Pipparus t+ra kunashmin paktawai.

Ceiba matajeras Kamta kora ishta

- Ceibarane kutña añora waminiswain,masmas Mtajerane ampara añorawawain.

- T+rus t+lkuilman warane pippa wakwain- Sunka t+rane kukimne wai k+hkumin- Tuam Matajeras maza tisham lishta,

conejone, sun ka t+rstone - Oya pil makin kumishta wanta wor+tñin,

sun kanane mazantushe iar+t.- Sun t+ra aya kuaka pakpananne

p+hk+h, ipnera wantura, sun kanakikane conejone kuatchi.

- Mazantus t+rusne puilkuka m+jt+ttusp+tkit iartmai, antuspane kawa mampatishan m+ji.

Kajeran pippa (ISHMA)

- Pipparus icacone 2.5 cm. aish, akk+sne2cm anishtui.

- Paaña ayane kuanam puchakasa, nanepucha, t+p, papa chapi

- Chikmune 17 mm. anishtui, karane mas-pane nuyak mam+spane kuisha m+ji.

- Sun pippane tukna wani, ayuk aya-manne ainatkit paaracura kumin.

Misha tuntu wam.

- Pipparusne ña wan pustakima ki+tawai.Suasne pira papayukima unainna kimawintawai, sunpa kuasshine maza payuinpapayu maishtawai.

- Pilta pipparus wanane 5 mm pil ayuktawarawai. Sunka pippane alparawarakiaintawai.5 cm. kuaish paatkuakane 6 x10 chisht+ t+pura p+nk+hta ultawawai

- 15 cm kuaish patkuakane wana m+ltawai- Sune pã t+nta maltukin warawai wai,

karane 5 puhkamtus atistain warawai.

9. Mun: Icaco

Kual: Chrysobalanceae

Botanico mun: Chrysobalanus icaco

M+ntas am: Costas de centro y sur de América

Page 65: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 66: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

ESPAÑOL

10. Nombre común: Manzana de Elefante

Familia: Dilleniaceae

Nombre botánico: Dillenia indica

Lugar de origen: India

CHA’PALAA

10. Keranu mumu: Manzana de Elefante

Paande: Dilleniaceae

Chi mumu: Dillenia indica

Shu’ke' la'jainsha: India

AWAPIT

10. Mun: Manzana de Elefante

Kual: Dilleniaceae

Botanico mun: Dillenia indica

M+ntas am: India

MMMMAAAANNNNZZZZAAAANNNNAAAA DDDDEEEE EEEELLLLEEEEFFFFAAAANNNNTTTTEEEE Dillenia indica

Page 67: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

67

Español

Especies Frutales Exóticas

Dillenia indica MANZANA DE ELEFANTE

Características del crecimiento y producción

La manzana de elefante es un árbolgrande que crece hasta 18 m con ramasque se extienden 5 m desde el tronco. Parasu desarrollo y producción esta especierequiere un sitio de plena exposición solar.

Esta especie se adapta a suelos pobresy húmedos, pero prefiere zonas bajas conclimas calientes. De igual manera, la man-zana de elefante es resistente a la sequía yhumedad. Este árbol es excelente para uti-lizar como árbol ornamental en los parques.

En sitios fértiles la producción comienzaa los 6 años después de la siembra.Cuando empiezan a producir los árboles, seencuentra fruta casi todo el año. Sin embar-go, los frutos demoran más de 5 mesespara madurar después la floración.

Las grandes flores blancas que producenson perfectas, entonces todos los árbolesdan fruta. Los frutos se recogen desde elsuelo cuando se caen del árbol.

Experiencias y observaciones de La Ceiba y Mataje

En La Ceiba un árbol empezó su pro-ducción después de los 6 años de su siem-bra, aunque, la mayoría de los árboles noproducen todavía en La Ceiba o Mataje. Laprincipal razón para el atraso en la pro-ducción, es que en ambas comunidades losárboles han sido atacados constantementepor las hormigas arrieras. El otro problemamás notable en La Ceiba es que los árbolesque fueron sembrados al lado del bosquenativo se han desarrollado lentamente porexceso de sombra. En cuanto a enfer-medades, únicamente se ha visto que losfrutos a veces se caen verdes posiblementepor el resultado de ataque de hongos.

Características del fruto

Los frutos de la manzana de elefanteson grandes, redondos miden 15 cm ytienen la forma de una flor. Por lo tanto, elfruto tiene capas de pétalos gruesos yduros y el centro tiene como un gel trans-parente donde se encuentran sus semillaspequeñas. El sabor de los pétalos esácido. Se utiliza la manzana de elefante enjugos y posiblemente en mermeladas ybolos. La preparación requiere primerococinar el fruto en agua para que seablande, luego se muele los pétalos parasacar el extracto. Como es una fruta ácidahay que agregar azúcar al jugo.Supuestamente la fruta tomada es medici-nal pero no se sabe a ciencia cierta queenfermedades trata. Hay cosas todavíapor descubrir.

10. Nombre común: Manzana de Elefante

Familia: Dilleniaceae

Nombre botánico: Dillenia indica

Lugar de origen: India

Page 68: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

68Manual de Cultivo

MANZANA DE ELEFANTE Dillenia indica

Proceso de propagación

Las frutas deben ser bien maduras(amarillas) para asegurar la germinación desus semillas. Los frutos que son verdes nogerminan bien. Las semillas se lavan parasacar la pulpa, después se remoja 2 díasen agua. Se siembran las semillas enmaceteros con un suelo de 50% de arena y50% abono. El sitio debe ser protegido dela lluvia.

Las semillas redondas se ponen delcostado plano, 5 mm bajo del suelo. Sedemora entre 4 a 6 meses para germinar.Las plantas se transplantan a las fundas de8 X12 pulgadas cuando tienen una altura de5 cm. Se siembra las plantas enfundadasen el sitio definitivo cuando tienen una alturade 18 cm. El sitio debe tener plenaradiación solar y mantener una distancia de10 metros entre otros árboles de la man-zana de elefante.

Español

Page 69: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

69

Cha’palaa

Especies Frutales Exóticas

Dillenia indica MANZANA DE ELEFANTE

Naa itaa awatu puka imuuñuba

Manzana de Elefante aachi 18 m.katyunchi awamu, luranu ali vi’ tsejke’jitu 5m. barenchi imu, entsa chi pajchakawajñu ura’ awa’ puka imu, entsa chi naajututala bain. awamu, kayu ura’awami jat-sura tutala, lujaa tunu bain, entsa chi par-que-tala wajñu ura’ da’serereke’ aachiiimu.

Manzana wajñu ura tu jushu juntsaamanchish main añunu puka imu, entsa chi.puka ishu juntsaa naaju añuchi bain. pukanamu, puka iñu man chu’chayanu llumu,llullu fibaba kumuinchi tyuikemu, pukatusha baiñu kamu deju.

Taawasha ke’puiñu ke era Ceiba y Mataje

Ceibanu manzana de Elefante ma chimaachish main añunu puka ive. Mantsaentsa chi kayu puka indetyu CeibanuMatajesha bain, mantsa manzana puka

ityu deeshu juntsa kajpu jaki defiñu’mitya.Mantsa entsa chi daawilla kapakeetalafaapandamutala wajñu te’ awatyu.

Puka naaju juuñuba

Manzana de elefante da’pukakaaaapuka, 15cm. ju, ya’ bulu llullu naake ja’-muuñuba juntsaju, dijki puja’ te aabebebulu, kej tala ishdandataa dara pi puunu nipuuve.

Entsa puka shivi jugos, mermeladas ybolos imu, entsa puka pi pu’ tengaanunakululu’ lawaanu tsangitu narake llashnudijki puja’ teeshu juntsa ticheeba iinutsanginmala pi baimu, juntsa pi katuazukara puñu anbu’ kuj chamu.

Entsa puka tinaaju peyachi urañubamikeetyuve, tsaaren ajkesha mijañu urave.

Ke’tsura ke’jinu

Manzana llutu lajkillilliimala ni ka’ shu’ tsu-ure’wajnu, entsa ni narake alla putyungepitsaanu, tsangitu entsa ni pai malu pinuputsuunu. Pabandu tu 50% ñiipe bain 50%katu tinanu punu tsangitu narake yaadaa-putu ni tsureke’ shu’tsuunu, entsa ni man-chish main chu’chayanu shu’kemu, entsa5 cm. katyunchi awanmala fundanu 8x12pulgada juunu pu’ wajnu, yumaa 18 cm.katyunchi awanmala tusha wajnu 10m.bungunchi achacallinandala.

10. Keranu mumu: Manzana de Elefante

Paande: Dilleniaceae

Chi mumu: Dillenia indica

Shu’ke' la'jainsha: India

Page 70: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

Misha tintu chikmu

- Manzaha elefante t+ne 18 puhkamtuskatsa chiktui, karane 5 puhkam

- Saul t+ kualtus akk+s kawimtui, sunewisha pã maltukin

- Warawai. Sune _ sura kara t+h pula suraskun min, karane, pasha sarakas wantakuntui.

- Sun t+ne poruqe sar+t wana wari.- Watsal surane 6 añora pippa wamismu

amin- Sun pippa t+ warane wan payu wamin,

santus pipparus _nane chish mishtusinnane taichamtus

- Pippane t+ras taishka chaktawai.

Ceiba matajera kanta Kara ishta

- Ceibarane 6 años warakins wamiswain,manas Matajerasne sunkanain kit+t,karane, imtusne p+na tishane kuail kirap-ta, suntusne wan t+rus pippa wanam-tuchi, sune kukimtus mai.

- Mam+s tichamne Ceibarane suntus

t+rusne +nta mara warane p+na imparakawira.

- Karane pippa in chashmin taishta ishta-makpas, sune puil awas.

Kajeram pipparus ishna

- Mamzana elefante pippane nuijak karane15 cm. Anishtui, karane wishkana isht+ti.

- Sun pippane petalos kasa k+hkana m+ji,autane pippa, ainkispain wai. Sunpetalone tish amin, sun elfante pippanekuashi mermelada karas bolokas saa-mamin.

- An kuanne chuinam panapane ainatkitaya naktawai, sun kana ainatne tishnekar+mi, suasne chap kiaintawai.

- Sun pippane pih kuashi amin, piru mamawat istachi, sune mai saiamtui chi ishmu-ra wat pachinurakas.

Misha tuntu wam

- Sun pippa wanane, wat kunnapane p+na_n atpai, karane pippa taane, pilchunechikkai, sun pippa wanane wat kitawai.Suasne paapayu, kima kuashira wintawai.

- Warawane suane alukinitachiwa, chinep+nk+h ampaltawa, suntus pipparusnealparawara warawai, karane 5 cm. Pilayukta warawai

- Sun chiknane 4 – 6 mishtus taichamtui.- Sun t+rusne 18 cm patkuakane p+nk+hta

waintawai, sun t+rusne 8 x 12 cm kuaishm+jpatkuakane p+nk+hta ulna m+tawai.

70

Awapit

Manual de Cultivo

MANZANA DE ELEFANTE Dillenia indica

10. Mun: Manzana de Elefante

Kual: Dilleniaceae

Botanico mun: Dillenia indica

M+ntas am: India

Page 71: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 72: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

ESPAÑOL

11. Nombre común: Manzana de Malasia

Familia: Myrtaceae

Nombre botánico: Syzygium malaccense

Lugar de origen: Malasia

CHA’PALAA

11. Keranu mumu: Manzana de Malasia

Paande: Myrtaceae

Chi mumu: Syzygium malaccense

Shu’ke’ la’jainsha: Malasia

AWAPI

11. Mun: Manzana de Malasia

Kual: Myrtaceae

Botanico mun: Syzygium malaccense

M+ntas am: Malasia

MMMMAAAANNNNZZZZAAAANNNNAAAA DDDDEEEE MMMMAAAALLLLAAAASSSSIIIIAAAA Syzygium malaccense

Page 73: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

73

Español

Especies Frutales Exóticas

Syzygium malaccense MANZANA DE MALASIA

Características del crecimiento y producción

La manzana de Malasia es un árbolgrande que crece rápido hasta 20 m conramas que se extienden 6 m desde el tron-co. Para producir bien esta especie requiereun clima caliente con plena exposición solar.

A pesar que su producción es mejor ensuelos arenosos, está especie se adapta asuelos pobres y es resistente a la sequía yla humedad.

Donde la tierra es buena la manzana deMalasia comienza a dar frutos después de 6años de la siembra. Sin embargo lasprimeras cosechas producen pocos frutoscon tamaño bastante reducido. Después dedos años de producción las cosechasaumentan en cantidad y calidad.

El árbol tiene una cosecha grande desdeNoviembre hasta Diciembre, y otra cosechamenor alrededor del mes de Agosto. Aveces estas especies tienen algunas cose-chas pequeñas entre las cosechas grandes.

Como la mayoría de las especies deMyrtaceae, las flores rojas de la manzanade Malasia son perfectas, por lo tanto todoslos árboles producen. Los frutos se recogendesde el árbol cuando tienen un color rojoobscuro. Por lo tanto, las manzanas que secaen al suelo se aplastan fácilmente.

El mayor problema que se ha visto conel desarrollo de la manzana de Malasia es elataque de las hormigas arrieras y se pre-senta más cuando los árboles estánpequeños. Ya que cuando los árboles songrandes las hormigas dejan de comer sushojas. En cambio, cuando comienza la flo-ración las hormigas se comen la flor.

Otro problema que se ha notado es quela madera del árbol es muy quebradiza ypor el peso de las ramas, más la lluvia, lostroncos del árbol a veces se parten. Unaposible solución de esto es tratar de podarel cogollo del árbol para que engroce más eltronco, así podría aguantar el peso de lasramas.

Experiencias y observaciones de La Ceiba y Mataje

En La Ceiba la producción de la man-zana de Malasia comenzó después de 6años de la siembra, mientras en Mataje sedemoró 8 años debido a que los suelos sonmás pesados. Existen en ambas comu-nidades algunos árboles sembrados que nose desarrollaron, no se sabe el porqué. Enotros casos el ataque de las hormigas arrie-ras mataron muchos árboles pequeños queno pudieron recuperarse.

11. Nombre común: Manzana de Malasia

Familia: Myrtaceae

Nombre botánico: Syzygium malaccense

Lugar de origen: Malasia

Page 74: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

74Manual de Cultivo

MANZANA DE MALASIA Syzygium malaccense

Características del fruto

Los frutos de la manzana de Malasiamiden entre 7 a 11 cm de largo y de 5 a 7cm de ancho, toman la forma de una pera.Cuando los frutos están maduros son decolor rojo obscuro por fuera y blanco pordentro. Su cáscara es muy delgada midi-endo entre 1 a 2 mm de grosor.

La pulpa blanca de la manzana esesponjosa, jugosa con un sabor ácidoaguado y ligeramente dulce. La semilla esredonda y se encuentra en el centro delfruto, mide 2 – 2,5 cm.

La manzana de Malasia se utiliza en laelaboración de jugos, bolos, combinadoscon otras frutas para mermeladas. Másfrecuente se come sin preparación.

Proceso de propagación

Las semillas de la manzana de Malasiadeben ser lavadas, removida su pulpa y nosecada. Las semillas se colocan por laparte plana hacia abajo en el suelo tapandocon tierra 1 cm en un semillero. Las semi-llas frescas germinan fácilmente dentro deuna semana. Durante el proceso de la ger-minación, la semilla se parte en pedazosproduciendo hasta cinco plantas de unasola pepa. Por eso, no se recomienda sem-brar directamente a las fundas. Se trans-planta a las fundas cuando las plantas yatienen una altura de 5 cm en fundas detamaño 8 x 12 pulgadas. Cuando las plan-tas tienen una altura de 20 cm se transplan-tan a un sitio con plena exposición solaradistancia a 10 m de otros árboles grandes.

Español

Page 75: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

75

Cha’palaa

Especies Frutales Exóticas

Syzygium malaccense MANZANA DE MALASIA

Naa itaa awatu puka imuuñuba

Manzana de Malasia chi aawa te’awamu 20m katyunchi awamu, luranu ali vi’tsejke’jitu 6m. barenchi awamu, entsa chipajchaka wajñu ura’ awa’ puka imu, kayuura’ awami niya’ tutala lujaa tutala bain,naaju tunu bain entsa chi awa’ puka imu.

Ura tunu manzana wajshu juntsa man-chish main añunu puka imu, uma ajke’ pukaitu aa tyuiketyu pai añu insha pure’ iimuaapuka tene, entsa puka imiya Noviembre yDiciembre. Entsa chu’chayachi Agosto man-zana puka imu tsaaren aa ityu, manzanallullu ungalalaa ura’ tyuikemu, juntsa’ mityakumuinchi chi puka imu, entsa puka llutuungalalainmalaa chisha lutu pajtamu.Manzana te’ awatyu katawami kajpu Jakinufiñu sunden awatyu.

Entsa chi llullu chi kajpu bain fimu, man-zana chi juushu juntsa ali pure’ puju, juntsa’mitya shuwa janmala entsa chi ishnakulu-luimu, tsei min palanu mushiiji’ pajtyamu,entsa chinu ali mai main daapunu chu-vivisha bain, tsagenmala ali aalurmu.

Taawasha ke’puiñu ke era Ceiba y Mataje

Ceibanu manzana de malasia manchishmain añunu puka ive, Matajesha, entsa chiwajñu manchish pema añunu puka iñu.entsa tu ura’tu. Entsa pai pebulunu man-zana kaachichiinu uratala kajpu jaki fiñumantsa mabeyanchi iila.

Puka naaju juuñuba

Manzana de malasia puka 11 cm.barenehi 7 cm. bungunchi, entsa puka perakeraju, puka llutu awidala ungalala kikapingikii, tainsha alla fibaba pi shiikayaaallanbeju jayu shivi pingalaju.

Entsa ni kej tala pu’ da’pukaka 2.5 cm. entsapukachi kenu bolos, vee pukaba merme-lada imu tsandene bain famu.

Ke’tsura ke’ jinu

Manzana ni alla putyunge pitsaanuejkanjutyu, paki’mitya entsa ni tunu shujtsu-unu tsaagitu tu jandala waakenu, entsa nisemanu shu’kemu ma ni juuren shu’kenuuranu lejitu manda chi awamu, tunu shu’ ke’awañu 5 cm. katyunchi inmala fundanu8x12 pulgada juunu pu’wajnu , yumaa 20cm. katyunehi. awanbala wajnu10m.bugunchi pajchaka achakallinandala.

11. Keranu mumu: Manzana de Malasia

Paande: Myrtaceae

Chi mumu: Syzygium malaccense

Shu’ke’ la’jainsha: Malasia

Page 76: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

76Manual de Cultivo

Misha tunt wam

- Mamzana malasiaras t+e 20 puhkamtuskuashi, sune 6 puhkamtus kuihjaruskualtas akk+s +mtui. Sun wat wanane _sura paashimtui.

- Sun t+ne an pusha sura, k+sura, kuashiwachira, kara kuashi wãra wat chiktui.

- Watsal surane malasia manzanane 6añora wamismin, annia warararusnepichin kara ainkispain wamin.

- Pas año pakkuakane an mampawamishmin, sun pippane diciembre,kara noviembre wane p+na akkuanpakulmu, agostowane pichimin kukul-min.

- Sun ka pippane kajarammin pakulmin

- Sunka t+ne wish warane mazainwãkaitkaim

- Pipparusne t+ra, inta paktawai

- Sun maznzana t+ras usmin taishtanenuswuakl taishmin.

- An katsa tichanne kukimmin amin, karanesune

- Kukimne ainki ashmin k+hkum, katsa –rane kawa kumchi kukimtusne sun man-zana malasia wishtakas kum.

- Kurakas mam+s tichamne p+na katsakuihja, alu sun t+ne pishpalmu amin.

- Sun t+ pishpalmanpane ainki ashimint+mpish t+katsa paanapa t+ttawai,skanane wan us tailchashinai.

Ceiba matajer kamtaKara Ishta

- Tuam Ceibarane manzana Malasianewarakins 6 años par+ka, wã wain, manastuam Matajerasne warakins 8 añokimawãra, sune sune an usta ka aza chikmuchi.

- Pasas tuamta suntus t+ne aza chiktachi,chittakas pianchimakpas, mam+stust+ruusne kukim k+h kuatkit wamtarainakima, kuamt, karane sune kakultachi.

Yawa katsa mak (kajerantus pippa)

- Sun manzana malasiane 7 – 11 cmakk+s amishtui, 5 – 7 cm. Akkal anishtui,karane pera kana isht+tti.

- Pippa inne kuanan t+lkuil, ayukmannepucha, ayane 1, 2 mm. katsa anishtui,

11. Mun: Manzana de Malasia

Kual: Myrtaceae

Botanico mun: Syzygium malaccense

M+ntas am: Malasia

MANZANA DE MALASIA Syzygium malaccense

Awapit

Page 77: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

77

Awapit

Especies Frutales Exóticas

Syzygium malaccense MANZANA DE MALASIA

ñane p+rami, kuashi, karakas tish-washa. Paaña pippane 2 - 2,5 cm. ayuk-ta wã anishtui.

- Manzana malsaiane kuashi, bolos, mer-melada, karakas sarachikas kum.

Misha tuntu wam

- Wanane ña pippa watsal kitatawai,karane kiltachiwai, wanane alparawara,pil 1 cm ayukta wanta kiaintawai.

- Sun pipparusne pippa taane mazadominguras chikmu. Sunkas pippanechish k+saram sarawai, mazarinakkuan.

- Chiknapa, sune mazain p+nk+htamazain warachiwai p+nk+hta wanane 5cm katsa para+ka warawai.

- Sun p+nk+htusne 8 x 12 katsa atpai, 20cm katsa t+rus paatkuane waneram+ltawai, sune 10 puhkamtus ta mazamazan warawai.

Page 78: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 79: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

ESPAÑOL

12. Nombre común: Ambarela y el ovo Cimarrón

Familia: Anacardiaceae

Nombre botánico: Spondias cytherea

Lugar de origen: Polinesia

CHA’PALAA

12. Keranu mumu: Ambarela y el Ovo Cimarrón

Paande: Anacardiaceae

Chi mumu: Spondias cytherea

Shu’ke’ la’jainsha: Polinesia

AWAPIT

12. Mun: Ambarela y el Ovo Cimarrón

Kual: Anacardiaceae

Botanico mun: Spondias cytherea

M+ntas am: Polinesia

AAAAMMMMBBBBAAAARRRREEEELLLLAAAAYYYY EEEELLLL OOOOVVVVOOOO CCCCIIIIMMMMAAAARRRRRRRRÓÓÓÓNNNN Spondias cytherea

Page 80: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

81

Español

Especies Frutales Exóticas

Spondias cytherea AMBARELA Y EL OVO CIMARRÓN

Características del crecimiento y producción

La ambarela y el ovo cimarrón son delmismo género y especie con la única dife-rencia en su forma de crecimiento y suscosechas. La ambarela es un enano delovo cimarrón, tienen las mismas caracterís-ticas de las hojas y el mismo sabor de sufruto. La ambarela es un árbol pequeño quemide una altura máxima de 2 m con ramasque se extienden un metro desde el tronco.Su crecimiento es rápido, su producciónempieza apenas 9 meses de la siembra. Laproducción de la ambarela es continua. Esdecir que durante todo el año se encuentrael árbol con fruta.

El ovo cimarrón es más común encon-trar y ya se encuentra un mercado estable-cido en Ecuador. Su crecimiento es rápidocuando no hay ataque de las hormigasarrieras. El ovo cimarrón logra obtener unaaltura de 17 m con ramas que se extienden5 m desde el tronco. La producción comien-za después de 4 ó 5 años después de lasiembra. Se dan cosechas hasta 3 veces alaño cada cuatro meses comenzandoalrededor de Enero.

Ambas variedades requieren un sitio deplena exposición solar con un clima constante-mente caliente. Son resistentes a suelospobres y climas húmedos pero prefieren, untemperado distinto de sequía para dar buenascosechas. Los frutos se cosechan desde elárbol cuando están con un color amarillo-verde.

Experiencias y observaciones de La Ceiba y Mataje

En La Ceiba la producción de ambarelaempezó a los 9 meses. En cambio, enMataje demoró un año hasta que las plantascomenzaron a florecer. En ambas comu-nidades se perdieron plantas por ataquesde arrieras. Hubo un notable problema conel crecimiento de las plantas de ambarela yovo cimarrón en la comunidad de Matajecuando se les transplantaron a las fundasde los viveros. Sucede que las plantasperdieron su crecimiento debido a la com-pacidad de los suelos en las fundas.

Por falta de ventilación y exceso dehumedad a muchas plantas les cayó hon-gos en las raíces. La solución de este pro-blema es mezclar la tierra de las fundas conarena y más material orgánico para mejorarla estructura física del suelo. Las plantasenfermas que fueron sembradas al sitiodesde la funda se recuperaron del proble-ma. Este problema no ocurrió en La Ceiba.

En ambas comunidades se ha visto lanecesidad de mantener los troncos de estaespecie libre de las hierbas para que se man-tenga seco y que no caiga hongos al tronco.

12. Nombre común: Ambarela y el Ovo Cimarrón

Familia: Anacardiaceae

Nombre botánico: Spondias cytherea

Lugar de origen: Polinesia

Page 81: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

82Manual de Cultivo

AMBARELA Y EL OVO CIMARRÓN Spondias cytherea

Características del fruto

La ambarela produce frutos de 5 cm delargo por 4 cm de ancho. La semilla mide2,5 cm por 2 cm. El ovo cimarrón producefrutos de hasta 8 cm de largo por 5,5 cm deancho. Su semilla mide 3,5 cm de largo por2,5 de ancho. Ambas variedades tienen uncolor amarillento cuando están maduros ysu sabor es agridulce, astringente y un pococomo el mango pero menos dulce. Supulpa madura es dura como mango verde yes muy fragante como la corteza y hoja delmismo árbol. En el medio de la fruta seencuentra una semilla espinosa. Cuandoesta removida toda la pulpa de la semilla,presenta una apariencia de un esqueleto.

Proceso de propagación

Esta especie se propaga por semilla opor estaca. La propagación por semillamuchas veces es difícil. Se cree que muchassemillas no germinan cuando se ponen enalmacigo porque no tiene los embriones.Otro pensamiento es que las primeras cose-chas producen semillas que son no viables(vanos). Para que germinen las semillasdeben seleccionarse frutas bien maduras deárboles mayores.

La pulpa debe ser removida de la frutacuidadosamente evitando el daño de losembriones sacando de adentro de los hue-cos de la semilla. Después se lavan las

semillas y se remoja en agua por un díacambiando el agua 2 veces en el día. Sealmaciga las semillas en maceteros con unamezcla de 50% de arena y 50% de abonoorgánico. La semilla se posiciona con elpezón hacia arriba, bajo el suelo tapándolacon 1 cm de tierra. Las semillas no germi-nan bien en suelos arcillosos. Las semillasson poliembrión, es decir una semilla puedeproducir por lo menos dos plantas. La ger-minación es lenta, a veces demora hasta 1mes.

Se transplanta las plantas a las fundasde 8 X12” cuando tiene un tamaño de 5 cm.Las plantas cuando se trasplantan son deli-cadas, por lo tanto, deben ubicarse las fun-das en un sitio de semi sombra hasta que selas transplante al sitio permanente.

Cuando las plantas tienen una altura de20 cm deben sembrarse en un sitio de plenaexposición solar con una distancia de 8 me-tros si son ovo cimarrón ó 4 metros si sonárboles de ambarela. Para la siembra deesta especie por estaca, simplemente secorta una rama de un árbol adulto.

Luego se remueve las hojas de la ramapara reducir la perdida del agua de la esta-ca. La rama se entierra en el suelo hasta lamitad de la estaca en el sitio definitivo. Lasestacas se demoran de 3 ó 5 semanas paraenraizar.

Español

Page 82: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

83

Cha’palaa

Especies Frutales Exóticas

Spondias cytherea AMBARELA Y EL OVO CIMARRÓN

Naa itaa awatu puka imuuñuba

Ambarela ovo cimarrón juntsa chirenjuve, wera jumiya awanchi puka inchi,ambarela kaachi da’chichi jaki puka bainjuntsan juve. Ambárela kaachi 2m.katyunchi awamu, luranu ali vi’ tsejke’jitu1 m barenchi imu, awanchi te’ awamu.

Manchish taapai chu’chayanu pukaimu.ishpuityu naa uwanuba puka namuovo cimarrón nukaba entsa pukakatawamu, tsei min entsa pukanu denka’fimudeju naaju chachilla bain,awanchi te’ awamu kajpu jakinu defi’shujuntsa entsa chi 17 m. katyunchi awamu,luranu ali vi’ tsejke’jitu 5 m. barenchi imu,entsa chi ma añunu pen a puka imu, mataapai pen puka imu taapaichu’chayamee enerunu ke’jimin.

Ambarela ovo cimarrón bain pajchakalujuutu menesteju naaju tunuba awamu,pajchaka tunu entsa chi puka aa imu,puka laj killilli lushishii jumusaimalachisha lutu paj tamu.

Taawasha ke’puiñu ke era Ceiba y Mataje

Ceibanu ambarela puka imi manchishtaapai chu’ chayanu. tsaaren Matajeshaentsa puka imi paitya chu’chayanu,ambarela chi entsa pai pebulunu kajpujaki findala demanbeñu, matajshaambarela ovo cimarrón bain awanchi te’awatyu, mantsa chi manbemu fundanu chipuñu telelenu pishmallu fiñu.

Pabandu niipe bain katu narake yan-daaputu fundanu punu tsangitu chi pu’chu-jnu, entsa chinu chipeetala, jelewanjutyuura’ tsatinutsu.

Puka naaju juuñuba

Ambarela puka 5 cm. barenchi 4 cm.bugunchi, ambarela ni, 2.5 cm. barenchi 2cm. bugunchi, ovo cimarrón puka 8 cm.barenchi 5.5 cm. bugunch.i, ovo ni 5.5cm. barenchi 2.5 bunguachi, entsa pukallutu lajkillilli jumusaa fiñu shivi pingalaju,alla finmala ni wajchuwa keraatenefalekemu.

Ke’tsura ke’jinu

Ovo chi ali wajkamu ni shu’ tsuramu, nishu’tsura awakaanu taaju. Mantsa entsani. Shu’tsuuñu awakaatyudeju, awantsumubundyu putyu timu deju, mantsa entsapuka wajmula keetaditu tsandila ovo chikaspuka imu shingiki tene imu.

12. Keranu mumu: Ambarela y elOvo Cimarrón

Paande: Anacardiaceae

Chi mumu: Spondias cytherea

Shu’ke’ la’jainsha: Polinesia

Page 83: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

84Manual de Cultivo

AMBARELA Y EL OVO CIMARRÓN Spondias cytherea

Cha’palaa

Ruku chi chumula puka llutu baimalapuka kanu, juntsa ni shu’tsuuñu awamu,entsa puka katu, urake pitsaanu wajt-sumu bundyu dyai enjutyu, entsa ni mamalu putsuunu, tsangitu pai a pi veramanbunu.

Pabandu tu 50% niipe bain 50% katutinanu punu tsaagitu narake yandaaputuni uyuke wajnu bundyu puinsha.

Entsa puka ma ninuren mantsa pai chiawamu, entsa ni ma chu’ chayanushu’kemu, awatu 5 cm. katyunchi inmalafundanu 8 x12 pulgada juunu pu’ wajnu,yumaa entsa chi 20 cm. katyunchi awan-mala wajnu 8 m. bungunchi achakallinan-dala pajta menesteju.

Ambarela chi wajnu 4 m. bungunchi,ruku chinu ali daakatu wajnu entsa mansemananu telele tusha me eemu.

Page 84: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

85

Awapit

Especies Frutales Exóticas

Spondias cytherea AMBARELA Y EL OVO CIMARRÓN

Misha tuntu chikmu

- Amburenale oro cimaron kasane kawaraisht+tti, karane chikna, kara pippa pakul-nane kawarachi.

- Amparelane chiniarron e pasos ainkiamin, k+hne, kuashmainkas kawarainamin, sune 2 puhkamtus katsa amin,paaña sala kuihjane 1 puhkam t+kinakk+s amin sun kawinane p+na aza amin.

- Warakinkins pippa wananne 9 mishmintailchamtui

- Sunka pippane año aishpa wami.

- Oro cimoronne mercado Ecuadorta wan-malchinai; sune p+ña aza kawinmi kukinchashirane, sun oro cimeron t+ne 17puhkamtus katsa kawimi, paaña salane 5puhkamtus kualkins +mi.

- Sun pippa wananne 4 – 5 añorawarakins wãmismu sun pippa pakul-

nane ampara añorane ampara mishaishpain paakulmui

- Sun t+rusne pã akwan maltukin pashimtui

- Sunkas t+ne puisha piwãsura, karane anpul washa wat wanane pul pashimtui.

- Pipparusne pilchu, _, t+raspaktawai.

Ceiba matajera Kamta kara ishta

- Tuam Ceibarane wanane 9 mishtustailchat, manas Matajerane. ,aza año wishwara kima, tailchat wanane.

- Pasos tuamta sun t+rusane akkuamticham kukim napta.

- Matajerane amberarella, oro cimorronchiktanane cuisha akkuan ticham ishta,pilkins p+nk+hta wintawane, sune azakawirachi.

- Wisha akkuantus mujt+tta puil napt+t. sunkana kimampane pil k+surasa watsal pilkunmu paanapa narawai. Sunkana kitnet+rus p+nk+hta ult+ne watpaar+t. sunkana kimanpane pil k+sukasa watsal pilkanmu paanapa narawai. Sunkana kitnet+rus p+nk+hta ult+ne watpaar+t. suntichamne Ceibarane napyachi.

- Pasas tuamta k+nan mujtta puil napmanpailt+t m+jatpai-

12. Mun: Ambarela y el Ovo Cimarrón

Kual: Anacardiaceae

Botanico mun: Spondias cytherea

M+ntas am: Polinesia

Page 85: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

86

Awapit

Manual de Cultivo

AMBARELA Y EL OVO CIMARRÓN Spondias cytherea

Kajaram pippa

- Amparela pippane 5 – 4cm. akk+s anishtui,aishne 4 – 1 cm amishtui.

- Paaña pippane 2,5 cm an 2 cm anishtuimasmas oro cimaron pippane 8 cm akk+sam 5.5 cm aish amishtui, paaña pippane3.5 cm akk+s. aishne 2.5 cm akkal,p+aramne in sun kanain isht+tti, paaña.

- Kuasmainne tishwasha, mamgokin anwaichap, àaña ñane

- Mamgokana sam, karane paaña t+oyakanan piamamnin, paishkanepuraram pippa wai, wan ña kitt+tnechishmin kaipustui.

Misha tuntu wam

- Sunt+ne pippwara kara t+rawarakas wam,pippawarane wisha kali sune wat chikmuk+hm+jchi.

- Karane sun pippa wanane wisha intauktawai, chine chikkai. Pippane imparainkitawai kul pusnakima, kuashine paapayu

aishpa maishtawai, pilne 50% kara wat pil50% m+jatpai.

- Sun pippane chikmune kuaishpawarawarawai, suasne pilkosa ampaltawai,.Smka pippane k+suu pilta warachiwai,sunkanapiltane pasmin kunmui, sunemaza mishakima chiktui,

- Sune 8 x 12 katsa p+nk+hta ultawai, sune5 cm paaka

- Sun wamane imparain sarawai, karanekawa paa maltuchikin unatpai.

- 20 cm. patkuakane wisha pã maltukinwarawai

- Sune 8 puhkamtus atishta warawai masmaoro cimaronne 4 puhkamta warawai.

- T+ra wanane samta t+tawai, sunek+htusne wan t+ttawai

- Sun kuihjane mujt+tchiknakima wamarawarawai

- Sun kuinhjane 3. 5 domingo chiknatailchamtui.

Page 86: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 87: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

ESPAÑOL

3. Nombre común: Fruta Milagrosa

Familia: Sapotaceae

Nombre botánico: Synsepalum dulcificum

Lugar de origen: Oeste de África

CHA’PALAA

13. Keranu mumu: Fruta milagrosa

Paande: Sapotaceae

Chi mumu: Synsepalum dulcificum

Shu’ke’ la’jainsha: Oeste de África

AWAPIT

13. Mun: Fruta Milagrosa

Kual: Sapotaceae

Botanico Mun: Synsepalum dulcificum

M+ntas am: Oeste de Africa

FFFFRRRRUUUUTTTTAAAA MMMMIIIILLLLAAAAGGGGRRRROOOOSSSSAAAA Synsepalum dulcificum

Page 88: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

89

Españo l

Especies Frutales Exóticas

Synsepalum dulcificum\ FRUTA MILAGROSA

Características del crecimiento y producción

La fruta milagrosa es un arbustopequeño que crece lentamente a una alturahasta 3 m con ramas que se extienden unmetro desde el tronco. Crece bien en som-bra, semi-sombra y a plena exposiciónsolar, pero para producirse bien prefiereplena radiación. En zonas donde el sol esmuy fuerte como las playas del mar, lasplantas en el vivero y recién sembradasdeben tener un poco de sombra durante eldía. Esta especie tolera suelos pobres perosu desarrollo es mucho mejor y más rápidoen suelos arenosos con un alto contenidode abono. La fruta milagrosa es resistentea zonas húmedas y semi-secas, pero pro-duce mejor en sitios con una temporada dedistinta de sequía y luego húmeda como seencuentra en zonas subtropicales.

En los sitios donde la tierra es buena, laproducción comienza en 3 años y medio.En cambio, en sitios que tienen suelos muyarcillosos, su producción comienza despuésde 5 años. El árbol produce flores perfectasentonces todas las plantas producen. Sin

embargo, ya que empiezan a florecer losarbustos permanecen con pequeñas floresblancas todo el año. No obstante, pocas deestas flores se polinizan. Durante el año seproducen 3 ó 4 cosechas al año, una cada 3ó 4 meses, de estas una cosecha es grandeentre octubre y noviembre. Los frutos secosechan desde el árbol, cuando estánmaduros son de color rojo brillante.

Experiencias y observaciones de La Ceiba y Mataje

En La Ceiba la producción comenzódespués de 3 años y medio, mientras enMataje demoró 5 años. Se ha observadovarias plantas secas o caídas (más en LaCeiba) por la putrefacción de raíces. Esteproblema comenzó a ocurrir después de 4años de crecimiento. Además, se ha nota-do que algunos árboles tienen hojas secaspor ataque de hongos directamente a lashojas.

En ambos casos se requiere repetidostratamientos a las raíces y a las hojas de unfunguicida sistémico como el producto deAliete. Las hojas secas deben ser removidasdel árbol y las plantas caídas deben serapuntaladas. Para facilitar la recolección defrutas, esta especie se debe podar su troncoperiódicamente para que no crezca muy alto.

Características del fruto

Los frutos pequeños se parecen a laspepas de café cuando están maduras.

13. Nombre común: Fruta Milagrosa

Familia: Sapotaceae

Nombre botánico: Synsepalum dulcificum

Lugar de origen: Oeste de África

Page 89: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

90Manual de Cultivo

\ FRUTA MILAGROSA Synsepalum dulcificum

Miden 12 mm de largo por 6 mm de ancho.Ya maduros tienen una cáscara roja porfuera y adentro se encuentra una pulpa del-gada de color blanca que cubre una semillalarga en el medio. El sabor de la pulpa esmuy simple pero tiene un sabor un pocoagridulce.

El uso del fruto

Esta especie lleva el nombre de milagrosapor su efecto que produce en la lengua decambiar la sensación de sabores ácidos deotros frutos a un sabor dulce a través delmodo de confundir la mente. En otras pala-bras esta fruta después que su pulpa espasada sobre la lengua posee un químicoque altera los receptores de acidez en lalengua que envía un mensaje al cerebro deuna sensación de sabor dulce. Cuando secome frutas ácidas después de chupar lamilagrosa se siente un sabor dulce en lalengua. Este efecto dura entre una mediahora hasta una hora dependiendo del esta-do de la fruta y la persona que lo prueba.También hay un poco de efecto con lossabores que son amargos como el café.

El efecto de la fruta no se producecuando la pulpa de la milagrosa se mezcladirectamente con otras frutas ácidas.Para que funcione, la pulpa de la mila-grosa debe ser aplicada en la lengua pre-vio a probar otra fruta. Lamentablemente

esta fruta no dura mucho tiempo despuésque son sacadas del árbol. Los frutosdeben ser transportados en frío (pero nocongelado) sin aplastar, porque el calordestruye el químico que le da el efecto decambiar los sabores.

Proceso de propagación

Las semillas tienen que lavarse y estarlibres de pulpa. No deben secarse las semi-llas, sino remojarlas en agua 1 ó 2 díascambiando el agua dos veces al día. Lassemillas germinan mejor cuando están pues-tas en maceteros protegidos de la fuerza dela lluvia. El suelo debe ser una mezcla de50% arena con 50% de abono.

Las semillas se posicionan acostadaspor la parte de la cáscara brillante hacia arri-ba enterrado 5 mm bajo el suelo. La germi-nación se demora entre 3 a 5 semanas.Cuando las plantas tienen una altura de 4cm pueden transplantarse a las fundas deviveros. Fundas de 6 x 10 pulgadas sonsuficientes para su crecimiento. Cuando lasplantas tienen una altura de 10 cm puedenser transplantadas a su sitio permanente.

Se siembra la fruta milagrosa en sitiosabiertos o con semi-sombra a una distanciade 3 metros entre las mismas plantas uotras plantas pequeñas como arazá y a 5metros desde los árboles grandes.

Español

Page 90: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

91

Cha’palaa

Especies Frutales Exóticas

Synsepalum dulcificum\ FRUTA MILAGROSA

Naa itaa awatu puka imuuñuba

Milagrosa chi kaachi te’ awatyu 5 m.katyunchi awamu, luranu ali vi’ tsejke’jitu1m. barenchi imu, entsa chi ura’ awamu faa-padamutala pajchaka bain, pa,jchakachumu chi puka ura’ imu, entsa chi tu ni ipepabandu juu tala kayu ura’ awamu.

Ura tutala taapai añunu puka imu, tu ura’jutyundala man añunu puka imu llullu uraimu kumuinchi chi puka imu, tsaarenkumuinchi llullu tyuikityu, entsa chi taapaichu’ chayamee puka imu, ma añunu pen apuka imu, entsa puka aa imiya octubre ynoviembre. Puka llutu ungalaimala tushauinamu’chi ta’lara’ kayaju.

Taawasha ke’ puiñu ke era Ceiba y Mataje

Ceibanu entsa puka taapai añunu ive,tsaaren Matajesha man añunu pukaiñuCeibanu kayu katawami entsa chi ejkebuji’tsu, taapai añu insha entsa chi aainmala telele pe’ñu manbemu.

Mantsa jaki ejke (hongos) tyakaya,peya tanamu chinu fungicida sistémicoAliete, juntsa bunbanu putu chi dilulanujuilaakaamu. Entsa chinu chuvivisha daa-punu aachinjutyu.

Puka naaju juuñuba

Puka llutu barenbipii kaapukaka 12mm.barenchi 6mm. bugunchi. Awindala kikaungalala, tainsha alla fibaba pingiki ninumayiju, ni mishñu shivi pingalaju.

Tyengemu entsa puka

Entsa puka mumu (Milagrosa) entsapuka mishñu nijkanu pingalaishuwamu shivipukalanu pingala’ lawaamu.

Milagrosa ni mishñu nijkasha pingalaishuwamu media hora entsa pingalaimu,tinaaju fiñuba milagrosa puka pingala’lawaamu. Mantsa chachilla milagrosa pukakera’ tudeju entsa puka tyetsaingichungatimu deju, tsaaren entsa chi Ceibanu chuve.

Ke’tsura ke’jinu.

Entsa ni alla putyunge pitsaanu ejkenju-tyu, tsangitu ni pai malu pinu putsuunu, mamalunu pai a pi vera manbunu. Pabandu tu50 % niipe bain 50% katu tinanu punu tsan-gitu narake yandaapunu ni tsureke shu’tsu-unu, entsa ni man semananu shu’kemu

Entsa ni 4 cm. katyuachi awanmala fun-danu 6x10 pulgada juunu punu entsa chiyumaa 10 cm. katyunchi awanmala wajnu 3m. bunguncbi achakallinandala.

13. Keranu mumu: Fruta milagrosa

Paande: Sapotaceae

Chi mumu: Synsepalum dulcificum

Shu’ke’ la’jainsha: Oeste de ÁfrIca

Page 91: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

92Manual de Cultivo

\ FRUTA MILAGROSA Synsepalum dulcificum

Awapit

Misha tuntu chikmu Kara kawin

- Milagrosa t+ne kutña puhkam ainti impara-in kawimtui, karane t+kinsne mazapuhkam

- Akk+s +mtui, sane kawa paamatuchikinchikmin, an wat wanane katsa pãpaachimtui. P+na pãmalturane namal-takana tane sunka t+rusne ainki asnekawa pãmaltuchira paru unatpai.

- Ant+ne akkuam k+su pilta, pusha saraakkuan wat pil m+ltanne aza chikmu

- Sun pippa wanane piwãsura, kara oulsurawat kunmu, karakas tropical sara.

- Watpiltane kutna kawara warakinswamishmin. Mamas k+su piltane 5añora wamishumu warakins, wishnemazain pippa pacha wakait kaimin,wishne wan año wamtuin tuam.

- Kutña ampara añoraishpain pakulmui,karane 3 – 4 mishaispain.

- An akkuam octubre, noviembrewa mishpapakulmin.

- Pipparusne inkane, kuanamta t+ras pak-tawai.

Ceiba matajeras Kamta kara ishta

- Tuam Ceibarane kutnia kawa añora wara,manas Matajerane 5 años tailchatwanane ceibarane ishtamakpas sunkat+ausne mujt+t p+tkit akkuan naint+tmai,sun tichamne ampara año kawimishkakakir+t, karaskas istamakpas mazantust+ruzane puil k+hta kilpupanintamai.

- Pasas tichamta k+hta, mujt+tta funguicidasistemico, aliete kasa watsatpamanpask+h pulpar+ttusne t+ras paktawai, karanet+ naint+ttane putnaintawamai.

- Paknane kawa kalchanpane t+mpish kawakuaish kawimanpa t+ttawai kajaram pip-parus.

- Inne ainki ashne café pippakana isht+tti,12 mm akk+s anishtui, aishne 6 mmanishtui, Inne ayane kuanami, ayuk-manne pucha ña m+ji, karane pippapaishkara wãi. Sune kuashmaine tish-washa amin.

Pipane chikin wat

- An pippane chitka milagrosa mum sunewatne mam+s tuntu minintui, kara kuash-maine tish kara chap mashintui, sun pip-pane minmu k+zpura chpa +nintui.

13. Mun: Fruta Milagrosa

Kual: Sapotaceae

Botanico mun: Synsepalum dulcificum

M+ntas am: Oeste de África

Page 92: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

93

Awapit

Especies Frutales Exóticas

Synsepalum dulcificum\ FRUTA MILAGROSA

- Sun pippa kuatpane yawijorane chpa mash-intui, sunkanane maza kawa horane kam-tui.

- Sun watkinpane milagrosa pippa kualpane,azain mam+s pippa witpai, sune ashakalkinpakai.

- An pipparusne t+ras paktakima kawataichamchi

- Suntusne wisha t+hta m+ltawai, karakasnushtachin, sunkan a kir+tne kajaramkuaishmurusne kaar+mmi.

Misha tuntu wam

- Sun pipparusne wan ña puznakima wa kit-tawamai, sune kiltachiwai. Ahine

kuashikasa papayukima wintawai,kuashine papija maishtawa mazapayuin.Sunka pippane wana alukimtukin an watkawimtui, pilne 50% k+su, kara, 50% pilnar+tatpai.

- Wanane paltuwara aya nastamne warsapawarawai. Sune 5 mm pil ayukta wintawai.

- Chiknane 3- 5 domingo taichamtui 4cm.kuaishtane p+nk+hta ulna m+lchinai. Sunp+nk+hne 6 x 10 kawina katsaram+ltawai.

- Sun t+rus 10 cm kuaish patkuakane anoram+ltawai, suntusne kaa pãmaltuchikinwarawai, 3 puhkamtustain aishtainwarawai karane mam+stus t+rus araza-kana purarane 5 puhkamtain warawai.

Page 93: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 94: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

ESPAÑOL

14. Nombre común: Marang

Familia: Moraceae

Nombre botánico: Artocarpus odoratissimus

Lugar de origen: Borneo

CHA’PALAA

14. Keranu mumu: Marang

Paande: Moraceae

Chi mumu: Artocarpus odoratissimus

Shu’ke’ la’jainsha: Borneo

AWAPIT

14. Mun: Marang

Kual: Moraceae

Botanico mun: Artocarpus odoratissimus

M+ntas am: Borneo

MMMMAAAARRRRAAAANNNNGGGG Artocarpus odoratissimus

Page 95: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

97

Español

Especies Frutales Exóticas

Artocarpus odoratissimus MARANG

Características del crecimiento y producción

El marang es un árbol mediano quecrece rápido hasta 16 metros con ramasque se extienden 4 metros desde el tronco.Como la mayoría de las Moraceaes, elmarang es una especie muy resistente a lossuelos pobres que tienen sitios semi-secoso muy húmedos y es excelente para contro-lar la erosión. Para su cultivo el marangrequiere un sitio de plena exposición solar,con un clima tropical o subtropical.

La producción del marang comienza alos 6 años con cosechas 1 ó 2 veces al añoalrededor del mes de febrero y otras vecesen septiembre. Igual como su hermano, eljackfruit, todos árboles producen.

Experiencias y observaciones de La Ceiba y Mataje

En Mataje los árboles de marangcomenzaron a producir a los 6 años, y en La

Ceiba demoró 7 años. En ambas comu-nidades se han visto problemas con los fru-tos que se caen verdes y con hongos antesde madurarse, pero parece como algo quese va componer con el tiempo mientras losárboles van madurando. De todos modosun posible control sería aplicar un fungicidasistémico a las raíces del árbol.

Los árboles son muy altos para tratar defumigar los frutos. Los frutos podridosdeben ser removidos del árbol para reducirla propagación de hongos. Los árboles quesalen con doble tronco deben ser podadospara que se quede uno, porque los troncosinclinados se parten por el peso. Un árbolcon doble tronco en La Ceiba se partiódespués que cargó.

Características del fruto

Los frutos se desarrollan a un tamaño de24 cm de largo por 18 cm de ancho con unacáscara esponjosa y fibrosa de 3 cm degrosor. La cáscara es amarilla o amarilla-verde cuando los frutos son maduros. Supresentación adentro es como el jackfruit,con decenas de bolsas dulces conteniendosemillas pequeñas (12mm) que se comentostadas o cocinadas. El color de su pulpaes blanco con un olor muy fragante.

Se puede utilizar el marang en la elabo-ración de jugos, bolos, mermeladas o másfrecuente se consume crudo.

14. Nombre común: Marang

Familia: Moraceae

Nombre botánico: Artocarpus odoratissimus

Lugar de origen: Borneo

Page 96: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

98Manual de Cultivo

MARANG Artocarpus odoratissimus

Proceso de propagación

Igual como el jackfruit las semillas delmarang deben ser lavadas y remojadas.Las semillas secas deben ser remojadasantes de almacigarlas. Las pepas secas portiempo prolongado se pudren.

Las semillas pueden ser almacigadas enplatabandas o directamente en fundas devivero. Sin embargo, ambos métodosrequieren proteger el sitio con malla de ga-llina para evitar que los roedores se llevenlas semillas. Cuando las semillas son fres-cas germinan fácilmente.

No obstante, para tener buena forma decrecimiento, es importante posicionar lassemillas acostadas horizontalmente con suombligo (botón) hacia abajo, enterrándolasmedio centímetro bajo el suelo.

Las semillas demoran 2 semanas o máspara germinar. Cuando las plantas tienenuna altura de 5 cm pueden ser transplan-tadas a las fundas de viveros de tamaño 8x 12 pulgadas.

Las plantas enfundadas con una alturade 20 cm pueden ser sembradas en su sitiodefinitivo. Se siembran las plantas en unsitio donde tengan plena radiación solar y auna distancia mínima de 9 metros.

Español

Page 97: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

99

Cha’palaa

Especies Frutales Exóticas

Artocarpus odoratissimus MARANG

Naa itaa awatu puka imuuñuba

Marang chi mikakaju te’ awamu 16 m.katyunchi awamu, luranu ali vi’ tsejke’jitu4m. barenchi imu, marang chi juushu juntsaura’ jutyu tunu bain awamu, naa sellujkuku,pipuu tu tala bain awamu.

Entsa chi wajñu ura vee chitala peyakakanjutyu, entsa chi pajchakatala ura’awamu.

Marang chi puka imi manchish mainañunu, ma añunu ma bijee, pai bijee bainpuka imu entsa chu’chayachi febrero, beneSeptiembre jackfruit naatalaa’mityakumuinchi chi puka imu.

Taawasha ke’ puiñu ke era Ceiba y Mataje

Matajesha marang chi puka imiya man-chish main añunu Ceibanu marang chimamchish pai añunu puka iñu, entsa paipebulunu katawami puka pincha baimu deju(hongos) defiñu, bene entsa chi rukuinshaura’ mandinaaba jumeete entsa marang chiura’ mannu tenshu juntsaa funguicida

sistémico Alíete telelesha tsuunu, pukatalapi tya’ kenu kenmala abanchindeju, pukamaalli chipeetala pajtya’ pete deishu juntsate’ katu weemu’tu kepunu, masku pukanamulanu peya tyakakanjutyu.

Marang chi mantsa ma chi pai lurapu awamu juntsaamala ma lura man-daakanu tsangi’shu’ juntsaa bene entsa alipukachi mushiijimu.

Puka naaju juuñuba

Marang puka 24 cm. barenchi 18 cm.bungunchi imu, kika nakususushubebenchi 3cm. marang puka llutu kikalajkillilli. Lushishiiju tainsha jackfruitpukanu keekiñuju, tsaaren ni kayu atyu-tyu, ni tengara’ famu.alla fibaba aindyu,entsa pukachi kenu jugos, bolos merme-ladas, tsandene bain famu.

Ke’tsura ke’jinu

Marang ni jackfruit keraju entsa ni pit-saatu pinu putsuunu. Ejke ni shu’tsure’mujchi pinu putsuunu, ni ejke yapa tsu-ushu juntsa. pe’mu, entsa ni shuj tsura-mu, fundanu ni pu’ shu'tsuunu bain juve.Entsa shu’tsura maya meneste iyunupuka fikanjutyu.

Ni feskundala wajñu ura’ shu’kemu,entsa ni tsureke shu’tsura bundyu’ mityapaluju, sujtsura ni pai semananu shu’kemu.

Entsa chi 5cm. katyunchi awanmala fun-danu 8 x12 pulgada juunu pu’wajnu, yumaa20 cm. katyunchi awanmala wajnu 9 m. bun-gunchi pajchaka achakalinandala.

14. Keranu mumu: Marang

Paande: Moraceae

Chi mumu: Artocarpus odoratissimus

Shu’ke’ la’jainsha: Borneo

Page 98: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

100

Awapit

Manual de Cultivo

MARANG Artocarpus odoratissimus

Misha tuntu chikmu kara wam

- Maraange t+ne 16 pulkamtus kuaish ainkikawimi, paaña kuihjane 4 puhkamtust+ras +mtui, suntusne muraceaene,marangusne pul, pisha piwa surakas kun-tui, sune t+ne wã kishmanpakas wari.

- Wat akkuan marang mampas m+janne sutropical, subtropicalta wisha pãra kuntui.

- Sun pippane 6 añora warakima wamismumaza añorane maza, papija paakultui,sun pakulnane febrero, kara septiembre-wa. Sune wan t+rus sackfritkana wami.

Ceiba matajera Kamta kara ishta

- Tuam Matajerane t+rus marangne 6añora wamishwain, manas Ceibaranewarakima 7 añoa wamishta.

- Pasas tuamta pippa, puil napta kara tuish-ta ainki asmin, sune ishtamakpas, p+nawamtu kimanewatpachinawasha ishta-makpas,

- Sune pihkasa funguicidad, sistematicomujt+tta t+ra paraintawai, pipparane wat-sachi, suntusne p+na kuaishmai.

- Pipparus p+tt+ttusne kualkinne taazachi,sune an puil anintui. T+rus p+na katsasulmin kawirane t+ttawai mazain nukulna-pa , chine t+ sumt+tne pippa p+na wãranepishpalt+mi.

- Ceibarane maza pas t+ sulpatt+ne pippawakane pishpalt+t.

Cajeram pippa - Sun pipparusne 24 cm akk+s kawimin,

aishne 18 cm m+ji paaña ayane mujt+t3 cm katsa m+ji. Ayane _ kara pilchiamin.

- Paaña ñane ayukmanne chpa pippa ainki12 mm jackfrit kana amin

- Sune anatparakas, parawarakaskumamin ñune Duch watsal piam amin

- Sun pippane washika bolos, mermeladas,karanetas kas minkas kum.

Misha tuntu wam- Marang pipparusne jack fritkasane

kawarai, sun kamain kitawai, kara paktamsarawai.

- Pippa kilparusne warachasmin ammiapirawintawai, mazaite pippa kilpane p+lmu-mai. Suntusne mazain p+nta chine kain-para watsal satkit wawawai, sunkana pasaswan tuntu kilpane an wat chikmu amin.

- An wat chiknapane sun pippane tur+twasha t+mpisne waishpa warawai.Piltane 1 cm. ayuk tarawa.

- Sun chiknane pas tuminku chine an 5 cmkatsa patkuakane p+nk+hta ulna m+ltawa,sun p+nk+hne 8 x 12 katsa atpai.

- 20 cm kuaish patkuakane wanora m+tawai,suntusne wisha pã maltukin warawai, 9puhkamtain maza mazain warawai.

14. Mun: Marang

Kual: Moraceae

Botanico mun: Artocarpus

odoratissimus

M+ntas am: Borneo

Page 99: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 100: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

ESPAÑOL

15. Nombre común: Mortiño azul

Familia: Myrtaceae

Nombre botánico: Rhodomyrtus tomentosa

Lugar de origen: Sureste de Asia

CHA’PALAA

15. Keranu mumu: Mortiño Azul

Paande: Myrtaceae

Chi mumu: Rhodomyrtus tometosa

Shu’ke’ la’jainsha: Sureste de Asia

AWAPIT

15. Mun: Mortiño Azul

Kual: Myrtaceae

Botanico mun: Rhodomyrtus tomentosa

M+ntas am: Sureste de Asia

MMMMOOOORRRRTTTTIIIIÑÑÑÑOOOO AAAAZZZZUUUULLLL Rhodomyrtus tomentosa

Page 101: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

103

Español

Especies Frutales Exóticas

Rhodomyrtus tomentosa MORTIÑO AZUL

Características del crecimiento y producción

El mortiño azul (nombre en Inglés escylon hill cherry) es un arbusto pequeño quecrece a una altura de 2 m con ramas que seextienden 1,5 m desde el tronco. Para pro-ducir bien requiere un sitio con plenaexposición solar. Esta especie tolera suelospobres en zonas muy húmedas, tanto comozonas subtropicales con climas semi-secos.Por su forma de desarrollo es ramudo pare-cida a la forma del arazá, deben podarse lasramas tratando de formar un tronco.

La producción del mortiño azul comienzaa los 3 años y medio después de la siembra.Lo extraordinario de esta especie es suforma de producir continuamente sin des-cansar. Prácticamente se puede encontrar elarbusto con fruta y flores cualquier en tiempodel año. Los frutos se demoran 4 ó 5semanas después de la floración para quemadure. Las flores son perfectas entoncestodas producen. Los frutos pequeños sonrecolectados desde el arbusto.

Experiencias y observaciones de La Ceiba y Mataje

En La Ceiba y Mataje la produccióncomenzó después de tres años y medio.Pocos problemas se han visto en su desarro-llo, fuera de los problemas con las hormigasarrieras. La única planta que se sembró enLa Ceiba se secó después de variosataques de las hormigas. Se observó queesta fruta le gusta mucho a los pájaros.

Características del fruto

Los frutos del mortiño azul sonpequeños miden 11 mm por 8 mm. La cás-cara es delgada con un color azul o moradocuando están maduros. La pulpa es decolor verde claro con un sabor dulce comola feijoa. Las semillas pequeñitas miden 1mm y se ubican en medio de la pulpa.

El uso del fruto

Se puede utilizar la fruta en jugos, pasteles,mermeladas y bolos.

Proceso de propagación

La propagación de esta especie es difícil sinningún tratamiento de la semilla. Pareceque su forma natural de germinación estádirectamente relacionada con el consumo ydigestión de semillas a través de lospájaros. Cuando se siembra las semillasdirectamente en almácigo su germinación

15. Nombre común: Mortiño azul

Familia: Myrtaceae

Nombre botánico: Rhodomyrtus tomentosa

Lugar de origen: Sureste de Asia

Page 102: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

104Manual de Cultivo

MORTIÑO AZUL Rhodomyrtus tomentosa

es menos del 1%. Sin embargo hemosvisto una notable cantidad de regeneraciónnatural bajo el arbusto donde depositan lospájaros las semillas con su excremento. Esrecomendado para su propagación artificialprimero lavar las semillas con un cernidorpara liberarles de la pulpa. Luego mezclar50 gramos de ácido cítrico en medio litro deagua (se puede usar otro tipo de químicoácido pero regulando la cantidad de agua).

En la solución de ácido cítrico y aguase remojan las semillas por 24 horas, agi-tando el agua cada 2 veces en el día.Después de las 24 horas se lavan las semi-llas nuevamente con agua limpia. Las semi-llas deben ser almacigadas en un maceterodebajo de un techo con una mezcla del 50%

de abono con 50% de arena. Las semillasse ponen 3 mm bajo el suelo.

Es importante no dejar el suelo secodurante del proceso de germinación. Sedebe regar poca agua cada tres días alsuelo. La germinación de las semillas esmuy lenta demoran entre 1 a 3 meses. Lasplantas demoran varios meses en crecer altamaño de 3,5 cm para que puedan sacar-las del macetero y transplantarlas a las fun-das de 6 X 10 pulgadas.

Cuando las plantas ya tienen una alturade 20 cm se siembran en el sitio definitivo aplena exposición solar y a una distancia de4 m entre plantas pequeñas y 6 m entreárboles grandes.

Español

Page 103: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

105

Cha’palaa

Especies Frutales Exóticas

Rhodomyrtus tomentosa MORTIÑO AZUL

Naa itaa awatu puka imuuñuba

Mortiño Azul uyaa palaachi mumu(Cylon. hill cherry), entsa chi kaachi 2 m.katyunchi awamu, luranu ali vi’ tse.jke’jitu1.5 m. barenchi imu, puka ura’ iwaanu entsachi achakalinandala wajnu.Entsa chi ura’ jutyundala suden awatyuentsa chi ali pure’ pu arazá chi keraju,tsaaren entsa ali main main mandaapunuju.

Martiño azul chi wajñu pen añu medyunupuka imu entsa chi puka ishu juntsa naauwanuba puka namu llullu bain, tsaa añulumu.

Entsa puka llunu man semana imu, llul-lu ura’ kemu kumuinchi chi puka imu, entsachi kaachi uinamu’chi tajlara’ kayaju.

Taawasha ke’puiñu ke era Ceiba y Mataje

Martiño azul Ceibanu Matajesha bainpen añu medyu puiñu puka iñu, awanchi

ura’ awamu, tsaaren entsa chinu kajpu jakifimu, entsa chi Ceibanu, ma chi. wajñu kajpujaki fiñu ma ejkemi, pichu bain entsa pukaanbu’fimu.

Puka naaju juuñuba

Mortiño azul kaapuka 11mm. barenchi 8mm. bunguchi, entsa puka llutu kika pingikiillushkatata, fiñu pintsuru tainsha allalushishi. ishdagatata, alla kej tala kaani pu1mm. barenchi. Entsa pukachi kenu jugos,pasteles, mermeladas y bolos.

Ke’tsura ke’jinu

Entsa ni wajke’ awakaanu taaju tinaaju-ba ki’ shu juntsaa, entsa puka pishku fi’pa’teñu chipeetala maalli ura’ awamu, entsani tusha shu’ tsuuñu milla awatyu. mortiñoazul ni katu narake alla putyunge pitsaanu,tsangitu 50 gramos ácido citríco ma litropinu putu narake yandaapunu, entsa pichi24 horas pinu putsuunu ma malunu pai apinu yandaapunu, entsa ni putsure’ man-galaatu ura pichi narake mabitsaanu.

Pabandu tu 50% niipe bain 50% katutinanu punu tsangitu marake yandaaputu nishu'tsuunu tsange’ faapandamunu chujnu.

Entsa ni shu’tsuranu pen malumee pimantsugaanu, ni te’ shu’kityu penchu’chaya, awanchi. bain te’ awatyu naatandu chu’chaya iñaa 3.5 cm. awamu, entsachi.fundanu 6x10 pulgada juunu punu,yumaas katyunchi 20 cm awanmala wajnu 4m. bunguchi achakallinandala

15. Keranu mumu: Mortiño azul

Paande: Myrtaceae

Chi mumu: Rhodomyrtus tomentosa

Shu’ke’la’jainsha: Sureste de Asia

Page 104: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

106

Awapit

Manual de Cultivo

MORTIÑO AZUL hodomyrtus tomentosa

- Mortin pihtamne, ( Inglisne minne cylonhill cherry). Sun t+ne 2 puhkam

- Ainki kummui, paaña salane 1.5 t+kinakk+si, wat wanane katsa pã paashimtui.

- Sune puisha piwã sura, subtropicalta, pulpiltakas chiktui

- Sun t+ne arazakana akkuam kihja m+ji –sun patsa paana pane k+hjuil t+ttawai, ankatsa t+ ppanapa.

- Sun pippa Mortiñone pihtamnne kutñaaño kawara warakima wamismu

- Sun t+ne wara saltane mishurainkaskuaishkulkai, usne wara año wishkasa,pippakasa wammalchinai 5- 4 domingowish warakins innanen tailchamtui.Wishne taishkai, wanta wam

- Sun piparusne ainki amin, 5 sune t+rawaashmin pakmu amin

Ceiba matajera ishta Kara kamta

- Ceiba Matajerakas sun pippane kutñakawa añora wamishtai.

- Sune kawa ticham m+j ishtachi makpas,an katsa tichamne kukimim arai.

- Ceibarane sun t+ warane kilpu patkit ir+tp+na kukim kuka karane, ishtamakpassun pipparane chichurus p+na kummai.

Kajaram pipparus- Mortiño pihtam pippane 11mm ainki

anishmu mai. Akalne 8,, anishtui. Aganepihtam _nkane karane nainchi

- Ñane pilchu pucha amin, karanefeoakana chapi

- Pipparusne 1mm ainki anishtui sunepaiskara wamai.

- Misha sam- Sune washi, pasteles, mermeladas, bolos

sachinai.

Misha tuntu wam

- Sunka pippa wanane wisha kali, anniachiwasha wat pihkasa wintachina.

- Sun pipparane ishtamakpas, chichuruswat p+kianrain chikmumai Awa wakane1% chikmu amin.

- Karane ishtamakpas chichu kuat t+ wal-tain anza chikmumai

- Sin pippa wanane na wan puznakimakachajakasa kittawai

- Suasne 50 gramos tish kuashiramaishtawai

- Sun kuashirane tish 24 hora wintawai,karane papija ulpaltawai.

- Usn pawa hara wintawane kuashik+namkasa mam+sa kitawai

- Sun pipparusne yal satkit ampaltawa,karane 50 % wat pil, kara 50% k+sukasawintawa, sune 3mm ayukpilta warawai.

- Suen pil pulsarachiwai, chine chikna kimakuashi kiaintawai

- Sun chiknane 1.3 cm. mishta chiktnui,karane 3, 5 cm kawainane akuam mishtustailchamtui. Suasne 6 x 10 katsap+hk+hta ulchinamai 20 cm.m+jpatkuakane pilta wanara m+ltawai.Sune 4 puhkam.

- Mam+stus ainki pirakins warawai, sune 6puhkamtain katsa t+rain purara warawai.

15. Mun: Mortiño Azul

Kual: Myrtaceae

Botanico mun: Rhodomyrtus tomentosa

M+ntas am: Sureste de Asia

Page 105: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 106: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

ESPAÑOL

16. Nombre común: Pomarrosa

Familia: Myrtaceae

Nombre botánico: Syzygium jambos

Lugar de origen: Indonesia

CHA’PALAA

16. Keranu mumu: Pomarrosa

Paande: Myrtaceae

Chi mumu: Syzygium Jambos

Shu’ke’ la’jaintsa: Indonesia

AWAPIT

16. Mun: Pomarrosa

Kual: Myrtaceae

Botanico mun: Syzygium jambos

M+ntas am: Indonesia

PPPPOOOOMMMMAAAARRRRRRRROOOOSSSSAAAA Syzygium jambos

Page 107: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

109

Español

Especies Frutales Exóticas

Syzygium jambos POMARROSA

Características del crecimiento y producción

La pomarrosa es un árbol mediano quecrece a una altura de 10 metros con ramasque se pueden extender hasta 6 metrosdesde el tronco. Para producir bien requiereun sitio a plena exposición solar.

A pesar que su producción es mejor ensitios donde hay distinta sequía, estaespecie se adapta bien en zonas muyhúmedas con suelos pobres y pedrosos.

Sus raíces son fibrosas, lo cual la haceuna excelente especie para sembrar a losfilos de los ríos para controlar la erosión.

La producción de la pomarrosa comien-za a los 4 años desde la siembra con cose-chas fuertes que ocurren en octubre.

El resto del año se encuentra árbolesesporádicamente en floración y con fruta devarias etapas de maduración. Los frutos secosechan desde el árbol.

Experiencias y observaciones de La Ceiba y Mataje

En La Ceiba la producción comenzó alos 4 años, mientras en Mataje se demoró 5años. No se ha visto mayores problemascon plagas en la pomarrosa. Las hormigasarrieras atacan poco el árbol.

En el desarrollo del árbol sí se ha vistoun problema de los troncos partidos por elexceso de peso de las ramas. Una posiblesolución de este problema es podar lasramas que se extienden del árbol o quesean muy gruesas.

Cabe mencionar que esta especie sedesarrolló en sitios donde el suelo era ero-sionado, lugares donde otras especies nopodrían crecer. Es decir que la pomarrosaes muy resistente a suelos pobres.

Características del fruto

Los frutos de la pomarrosa son redon-dos y miden 4 cm de ancho. Cuando estánmaduros su color externo e interno es uncolor durazno blanco. La pulpa es dura y unpoco seca. Su sabor es dulce y tiene unaroma de perfume. En medio de la fruta seencuentra un vacío con una sola semillasuelta. La semilla es redonda, de colornegro y mide 1 cm.

El uso del fruto

Se utiliza la pomarosa en jugos, merme-ladas y bolos.

16. Nombre común: Pomarrosa

Familia: Myrtaceae

Nombre botánico: Syzygium jambos

Lugar de origen: Indonesia

Page 108: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

110Manual de Cultivo

POMARROSA Syzygium jambos

Proceso de propagación

Esta especie no tiene problemas con sugerminación. Inclusive, la pomarrosa es unpoco agresiva en áreas abiertas por disper-sión de sus semillas a través de los mur-ciélagos que transportan su fruto.

Las semillas deben ser lavadas y sem-bradas frescas en un semillero o directa-mente a las fundas de vivero tamaño 6 X 10

pulgadas. Se colocan las semillas 5 mmbajo del suelo. Las semillas germinan den-tro de 2 semanas.

Cuando las plantas tienen una altura de5 cm pueden transplantarse a las fundas.Luego, las plantas enfundadas que tenganuna altura de 17 cm se siembran en un sitioabierto con una distancia de 10 m entreotros árboles.

Español

Page 109: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

111

Cha’palaa

Especies Frutales Exóticas

Syzygium jambos POMARROSA

Naa itaa awatu puka imuuñuba

Pomarrosa chi mikakajuu 10 m.katyunchi awamu, luranu ali vi’ tsejke’jitu 6m. barenchi imu, puka ura’ iwaanu achakal-linandala entsa chi wajnu tu ejkususunan-dala entsa chi kayu ura’awami tu niipeshupu’niyuyu tsunandala, telele tala pulu,entsa chi pikeetala wajñu ura tu wakanju-tyu.

Pamarrosa chi wajñu taa pai añunu pukaimu entsa chi puka aa imi octubre, entsachu’chayachi llullu imin tsaa añu lumu, pukaaa imu main main lluimu tsenmala chishalutu paj tamu.

Taawasha ke’ puiñu ke era Ceiba y Mataje

Ceibanu pomarrosa chi taapai añunupuka imi, Matajesha man añunu, entsa puka

iñu, entsa chinu den (plagas) bulla kityude-ju, tsaaren awanchi katawami entsa chipuita' ali punchiren adyuñu lura lejimu.entsachinu mantsa ali bale’ tu deeshu juntsalanumandaaka’ kepunu, pomarrosa chi naajututalaba awamu.

Puka naaju juuñuba

Pomarrosa puka da’pukaka 4 cm. bun-gunchi, entsa puka llutu avindala tainshabain lajmalele fibaba, jumusaa, alla pulu sel-lu’kuku, fiñu píngala pindyupinu ishkeekiñu-ju, entsa puka ma ni pu da’pukakaa pababa1cm. Barenchi. Entsa pukachi kenu jugos,mermeladas y bolos, tsandene bain famu.

Ke’tsura ke’jinu

Entsa ni shu’ tsuuñu ura’ awamu, pomar-rosa pukanu shupa veemu’tu taji’ fi’ baiteñumaalli awamu. Pamarrosa ni katu narakepitsaanu tsangitu entsa ni fundanu 6x10 pul-gada juunu pu’ shu' tsuuñu, entsa ni paisemananu shu’kemu.

Ni shu’tsura 5cm. katyunchi awanbalafundanu punu, yumaa entsa chi 17 cm.katyuncchi awanmala wajnu 10 m.katyunchi achakallinandala.

16. Keranu mumu: Pomarrosa

Paande: Myrtaceae

Chi mumu: Syzygium Jambos

Shu’ke’ la’jaintsa: Indonesia

Page 110: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

112

Awapit

Manual de Cultivo

POMARROSA Syzygium jambos

- T+ pomarrosane 10 puhkamtus kawimin-tui, karane 6 puhkamtus t+rus akk+s kuih-ja m+ji. Wat wanane pã wisha maltukinpaashimtui.

- Sune puilsha, k+sura, kuashiwãsura, pul-sura kajamtus pilta an wat wãchinai.Paaña mujt+ne p+na akkuanni, sunt+rusne pi maza pilkumam wachinai.

- Pamarrosa ampara warakins wamismin,kara paakulna, anmampa paakulnaneotubrewai.

- Wish kara pippane wam año aishpawãwakimtui amin

- Sun pipparusne t+ras kuntain paktawai.

Ceiba matajera kamta Kara ishta

- Ceibarane ampura añora wãwain, manasMatajerane wanane 5 años warakimatailcha. Pomarrosarane ticham katsa puilnapka ishtachi mamakpas, kukimne waiticham kumi.

- T+rane maza ticham t+ akkuam k+hkuihp+na us kitkit

- +smui. Sune p+na uskir+kane kuihjat+narawai kawa uskimampa. Sun t+ne pilchiksachikin chikmui, sune wã kishmat-tain mam+s t+rus kunsachikimin kunmusune kaish kaishtui pil wat chikin kumu.

Kajaram pipparus

- Pamarrosa pippane nuyak main, sune 4cm akal anishtui

- P+na inne durazno pucha ana isht+tti,ñane sam kara pulwasha amin.

- Sune chpap kara p+na wish piam amin.Paishka pipparane chalkuli, karane suanemaza pippa wai. Sun pippane t+lchaktakarane 1 cm anishtui.

Chikin wat

- Sune pamarosa pipparane kuashi, mer-melada, kara bolo sashinai.

Misha tuntu wam

- Sun pippane ticham m+jchi chiknane,karane suntus pipparusne p+nak+ltamkinne papa alis washa amin, sun-tus pipparane p9lmurus p+ltu p+ltuinwammai.

- Sun wanane kitawai, sune toa mazainp+nk+hta 6 x 10 katsara wintawai

- Sun p+nk+htane 5 mm ayuk piltakiaintawai, sun pippa chinane pasdominkura chiktui.

- Piltainwarane p+nk+htane 5 mm. katsapar+kane p+nkihta winna m+lchinai,suasne 5 c, kuaish par+kane p+nkihtawinna m+lchinai, warane p+nk+htane 5mm katsa par+kane p+nk+hta wainnam+lchinai, suasne 5 cm kuaish par+kanepank+hta winna 17 cm kuaish partkanepilta mazain wana m+ltawai, sune 10puhkamtustain warawai karane k+ltamkin.

16. Mun: Pomarrosa

Kual: Myrtaceae

Botanico mun: Syzygium jambos

M+ntas am: Indonesia

Page 111: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 112: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

ESPAÑOL

17. Nombre común: Rambután

Familia: Sapindaceae

Nombre botánico: Nephelium lappaceum

Lugar de origen: Malasia

CHA’PALAA

17. Keranu mumu: Rambután

Paande: Sapindaceae

Chi mumu: Nephelium lappaceum

Shu’ke' la’jainsha: Malasia

AWAPIT

17. Mun: Rambután

Kual: Sapindaceae

Botanica mun: Nephelium lappaceum

M+ntas am: Malasia

RRRRAAAAMMMMBBBBUUUUTTTTÁÁÁÁNNNN Nephelium lappaceum

Page 113: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

115

Español

Especies Frutales Exóticas

NNephelium lappaceum RAMBUTÁN

Características del crecimiento y producción

El rambután es un árbol mediano quecrece moderadamente hasta una altura de15 m con ramas que se extienden hasta 5 mdesde el tronco. Para producir bien necesi-ta un sitio de a plena exposición solar y unambiente húmedo con una temporada dedistinta sequía. Esta especie es muyresistente a suelos pobres y zonashúmedas en cuanto a su crecimiento.

El rambután comienza a producir a los 6años después de la siembra por semilla ensitios que tienen tierra fértil. Existen árbolesque producen solo flores macho y árbolesque producen solo flores hembra. Unpromedio del 65% de los árboles son hem-bras y producen fruta. Para asegurar lacosecha se debe sembrar por lo menos 6árboles en la misma área. Los frutos serecogen desde el árbol cuando están decolor rojo brillante. Los árboles mantienensus frutos maduros en el árbol por algunosmeses. Existe una sola cosecha al año quecomienza en febrero y dura hasta mayo,dependiendo de la zona del Ecuador.

Experiencias y observaciones de La Ceiba y Mataje

En La Ceiba la producción empezódespués de 6 años de la siembra, en cam-bio en Mataje, la producción empezódespués de 8 años, a pesar que la mayoríade árboles en Mataje no han cargadotodavía. Hasta el momento la producciónde los árboles que han cargado en Matajeha sido baja. Esto se debe a la falta de unverano distinto que requiere esta especiepara la floración.

Sin embargo, en La Ceiba, por losárboles que ya producen, la producción esalta, a pesar que el 50% de los árboles sem-brados en La Ceiba todavía no han floreci-do. La mayor producción en La Ceiba sedebe posiblemente porque el clima de LaCeiba es un poco más seco que Mataje.

En ambas comunidades se ha notadoproblemas con un gusano que se come lostejidos debajo de la corteza de árbolafectando la transportación de agua delárbol desde sus raíces a las hojas.Además, el daño a la corteza del árbol secomplica por la introducción de otras enfer-medades como hongos y otros insectos.Algunos árboles en La Ceiba se han secadoo se ven con hojas amarillas por esteproblema.

El tratamiento de los gusanos es difícil,salvo de una aplicación de insecticidasistémico a las raíces del árbol paraabsorber el veneno. La aplicación decualquier insecticida directo al tronco es

17. Nombre común: Rambután

Familia: Sapindaceae

Nombre botánico: Nephelium lappaceum

Lugar de origen: Malasia

Page 114: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

116Manual de Cultivo

RAMBUTÁN Nephelium lappaceum

inútil porque se encuentran los gusanosbajo la corteza. Los árboles de rambutánque se encuentran secos deben ser tumba-dos para evitar el paso de la enfermedad aotros árboles.

En algunos casos cuando se encuen-tran las primeras etapas del desarrollo deesta plaga en la parte baja del tronco delárbol se puede tratar de remover losgusanos de los árboles abriendo la corteza.

Aparte de los gusanos, se ha notado enLa Ceiba ocasionalmente unos árbolessecos por la enfermedad de pudrición de lasraíces por los hongos. La única soluciónpráctica es aplicar un fungicida sistémico alas raíces como Aliete. Cuando se aplicacualquier producto sistémico a los árbolesno se deben fumigar si se encuentra el árbolcon fruta, evitando la contaminación delfruto con estos productos.

Características del fruto

Los frutos de rambután son ovalados ensu forma, con su cáscara rojo brillanteequipado con pelos suaves de color amari-llo. Su tamaño mide entre 4 a 5 cm. La cás-cara mide entre 2 a 3 mm con color blancoen su interior. La pulpa es jugosa, de colorblanco, transparente con un saboragridulce. Cada fruta trae una sola semillaparecida a la semilla del cacao, y mide un

promedio de 1.5 cm de largo con 7 mm deancho.

Existen muchas variedades de este tipode frutas en cuanto a su sabor y su tamaño.Por ejemplo, hay una variedad de rambutanque produce frutas con pulpa seca y cro-cante, su pulpa se despega de la semilla,mientras otros árboles producen frutasgrandes o frutas pequeñas, donde su pulpaes suave y se pega a la semilla. Además,algunas frutas son más dulces que otras.

Por causa de esta variación de fruta serecomienda sembrar plantas injertadas paraasegurar una buena calidad de fruta.Árboles que producen frutos que no son debuena calidad debe ser eliminados.Cuando se siembra rambutan por semilladeben sembrar solo semillas de frutas queson seleccionadas por su tamaño y sabor.

Uso del fruto

Se utiliza los frutos de rambutan máspara consumo, a pesar que existe la posibili-dad de hacer jugos o bolos.

Proceso de propagación

Para su propagación las semillas derambutan deben ser separadas de su pulpacon un cuchillo y luego lavadas. Se debe

Español

Page 115: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

117Especies Frutales Exóticas

Nephelium lappaceum RAMBUTÁN

tener cuidado de no sacar la cáscara cafécuando se pela la pulpa. Una vez lavadaslas semillas deben secarse en sombrabrevemente (como tres horas). Aplicacionesde fungicidas en polvo seco como el azufreo Vitavax se puede mezclar con las semillaseste momento para cubrirlas levemente.

El tratamiento de fungicida a las semillasno es necesario pero ayuda a prevenirataques de hongos y el consumo de lassemillas por los alrededores que muchasveces reduce el porcentaje de la germi-nación de las semillas. Luego de esta etapalas semillas deben ser almacigadasacostadas al lado plano, 5mm bajo un suelocon una composición de 50% de arena con50% de material orgánica. La germinaciónes baja cuando el suelo tiene un alto con-tenido de arcilla. Además, la germinaciónde esta especie es más alta cuando se uti-lizan maceteros en vez de platabandasconstruidas en el suelo.

No se recomienda almacigar las semi-llas directamente a las fundas de vivero porel alto contenido de arena que se requiere yporque el porcentaje de la germinación noes constante. De cualquier manera, esimperativo que las semillas sean protegidascon malla de gallina para evitar pérdidascausada por ataques de los roedores.

Las semillas germinan entre 1 semanademorando hasta 2 meses. Cuando lasplantas tienen una altura de 4 cm se puedentransplantarlas a las fundas de viveros(tamaño 8 X 12” es preferido pero puedeusar el 6 X 10”). Cuando las plantas enfun-dadas tienen una altura de 15 cm se siem-bran en un sitio despejadol a una distanciade 9 metros con otros árboles.

Como esta especie tiene plantas machoy hembra los árboles deben ser sembradosen grupos de 6 o por lo menos estar sem-brado en la misma zona.

Español

Page 116: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

118Manual de Cultivo

RAMBUTÁN Nephelium lappaceum

Cha’palaa

Naa itaa awatu puka imuuñuba

Rambutan chi mikakaju te’ awatyu 15 m.katyunchi awamu, luranu ali vi’ tsejke’jitu 5m. barenchi imu, puka ura’ awaamuachakallinandala entsa chi wajnu, shuwapajta bain menesteju entsa chi rambutanawanu naaju tutala bain entsa chi awamutsaaren suden awatyu.

Rambutan chi wajñu mancchish mainañunu puka imu ura’ tutala, entsa chi supullupu bain llullu imu, entsa chi wajñu 65%supu awamu, entsa chinu puka iwanden-mala manchish main chi kalen wajnu.

Puka llutu ungalala pidya inmala chishalutu puka pajtamu, entsa puka llutuchu’chaya puiñuren chisha namu. entsapuka ma añunu ma a iimu entsa chu’chay-achi Febrero, tsen min Mayo tala yumaapuka natyu.

Taawasha ke’puiñu ke era Ceiba y Mataje

Ceibanu entsa chi wajñu manchish main

añunu puka imi, matajesha bain maachishpen añunu puka iñu, tsaaren mantsa entsachi kayu puka indetyu, rambutan chi chaika-ma matajesha puka aa indetyu entsayachipaasha ñu’mitya shuwa malumee jamutsei min llullu ura’ tyuikityu.

Ceibanu rambutan chi kumuinchi pukaijmujchiren main main chi ituren puré iimu,Ceibanu entsa puka aa imi den shuwa jatyupaj ta den lu’mu.

Entsa pai pebulunu katawami mallu tele-lenu jakinu bain fimu, tsangiñu entsa veepeya tse’ tuwaamu (hongos) tseimala entsachi jaki lajkillillimin ma ejkemu, entsa mallutu’nu pilla, tsaaren insecticida sistémicotelelenu yuutsuunu tsangiñaa entsa mallupeya’ba inuumeete.

Rambutan chi ejke chumu manduunumasku chisha peya manbuitenjutyu, entsachi umaa mallu vi’ chi ma ejkentsunmalakikanu usuuchiti’ mallu kalaanu.

Rambutan chi Ceibanu mantsa chiejkentsula telele pe’ñu pishmallu fiñu, telele-sha pishmallu tu’nu fungicidad sistémicoentsa Aliete juntsachi telelenu yuü tsuunu,tsaaren puka nandala entsachi kenjutyu.

Puka naaju juuñuba

Rambutan puka jayu pakiki’jumusaakika ungalala pidyaa, pu nakususu usaju,puka 4 cm. barenchi imu, kika bebenchi 5mm. tainsha alla fibaba ishdandata shiikaya-

17. Keranu mumu: Rambután

Paande: Sapindaceae

Chi mumu: Nephelium lappaceum

Shu’ke' la’jainsha: Malasia

Page 117: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

119Especies Frutales Exóticas

Nephelium lappaceum RAMBUTÁNCha’palaa

ju, fiñu shivi pintsuru, entsa puka ma ni pu1.5 mm. barenchi 7 mm. bunguchi.

Rambutan chi vee vee dejuve, pukapintsuru, shivi bain, aapuka kaapukakabain, entsaañu’mitya entsa chi (injerto) ke’wajñu aapuka tene puka imu.

Rambutan chi kaapuka. imu chi maduuñu, rambutan chi wajnu pintsuru imuchinu puka kanu entsa puka Tsandenefamu.

Ke’tsura ke’jinu

Rambutan ni shu’tsuunu narake allaputyunge pitsaanu, ninu mai’ namu kika lla-

jchinjutyu awantsumu bundyu kikanu mayi-namu, tsangitu pajchaka jayu ejlawaanu.

Entsa ni shu’tsuunu pabandu tu 50% niipebain 50% katu tinanu putu narake yandaa-putu entsa ni paki’mitya tsureke shu'tsuunutsanginmala ura’ awamu.

Entsa ni na’baasa shutsuumalaura’awatyu, fundanu pu’shujtsura bain ura’awatyu, entsa ni tusha shu’ tsuunu iyu fikanjutyu maya chi narake chi’kanu.

Rambutan ni shu’tsuuñu ma semananushu'kemu entsa chi 4 cm. katyunchi awan-mala fundanu 6x10 pulgada juunu punu,yumaa entsa chi 15 cm. katyunchi awanmalawajnu 9 m. bungunchi achakallinandala.

Page 118: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

120Manual de Cultivo

RAMBUTÁN Nephelium lappaceum

Misha tuntu chikmu kara wara

- Rambutam t+ne 15 puhkamtus ainkikuaish chimui, paaña kuihjane 5 puhkam-tus kualkin akk+s +mi, sunkane watwanene pã maltu kin warawai. Karanepiwara, wan sura chikmumamin. Sunpuisha sura, kuashi warakas wat kawimtui

- Romputamne 6 añora warakima watsal pil-tane wamishmy. Sunka t+rusne ampukana ashampa sunkanain wish wami

- Suna waishna kunkane akkuam warawai.65% t+rusne ashamoa pippa wam pizmin.

- Sunka pipparusne t+ra waashmin kua-mamta paktawai, karane sunka pippaneakkuamtus mushtus taishtadrin tailchamai.

- Suna añorane febrero, mayoawa mazapijaim pakulmu amin, sune a_ Evuadorsukin.

Ceibarane warakima 6 añoraWamishwain,mamas matajerane 8

maza

- Ceibarane warakima6 añora wamishwain,mamas Matajerane 8 maza wamishta,karane Matajerane makima wam t+warachimai.

- Matajerane kawa akkuan pippa warachi-mai, sune pul m+jchi wish wamishnakakimtui.

- Ceibarane p+na akkuan pippa wamatti,karane 50% t+rusne mama wish wãtkitpippa warachimai. Karane CeibaraneMatajekin an pul pilyi.

- Pasas tuamtas ticham puiltus t+ ayaayukpara kammai, sune k+hta mujt+ttakuashi napintui. Karakas mam+s tichamishmurus naptui hongos, kara puiltusnapta ishtamakpas.

- Sumkana kir+ane t+rusne k+hkas pulpatk-it +r+tmai.

- Sun ticham puiltusa wam tara piantananekali, kakulnapane insecticidad Sistemicokualta paraintamakpas. Sun pihtus t+raparaintane imchimai. Karane sune puil-tusne t+ agara wamai.

- Ramputam sulpar+ttusne mam+staismukuaktamawa aza maishtikasa kuarawai.

17. Mun: Rambután

Kual: Sapindaceae

mun: Nephelium lappaceum

M+ntas am: Malasia

Awapit

Page 119: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

121Especies Frutales Exóticas

Nephelium lappaceum RAMBUTÁN

- Mazaitme mamin t+ra naptukane t+ aguranakkit aza mam+sta ishmu puil kuak-tarachas min piantarawai. KaraneCeibarane mujt+t puil huar+t pul patkitiramai.

- Sun piantanane fungicida sistemicomujt+ta puil kumampa paraintawai,sune alietemani.

- Pappa warane sun + pih paraintachiwai,sunkana k+tne pippara + namtui.

Kajaram pipparus

- Rambutam pippane akk+s washa amin,paaña ayane nastam pucha amin, karane_ kuanam aish chuinam ipt+tti, sune 4 – 5cm anishtui.

- Ayane 2 – 3 mm pulcha ayukta anishtui.Paaña ñane pucha kuasmain tish amin.Maza mazain pippa mazain wamin sune 1

. 5 cm akk+s anishtui, 7 mm akkal anishtui.

- Sunkana pipparusne wisha akkuan kuash-main wamanin

- Rambutamne p+na akkuan kual m+ji,mazantusne ñane oulmamin.Mam+stusne katsa ainki wammai. Karanenane pippara patt+mai, mazantusne ancham mamin.

- Sunawaishna injertakir+t pippa watm+janne warawai.

- T+rus wat wamchirusne t+tkit kuarawai,sunkana kitne wat pippa m+jachinamakpas.

- Sun Rambutam pippa wamtune katsa karakuashmain saitkit warawai.

Chirim wat

Sun rambutam pippane kuashi,bolos, kara tukna wari

Misha tuntu wam

- Rambutam pippa wanane aya ñarascuchillukasa naktawai, suasne kitawai

- Sun naktne pipparane café ñaras nak-tawachi

- Kitawane kawa pã maltuchikin tarawai, 3hora horakima. Sunkana

- Kilpane, azufre, vitavax pippara naninkitpulpaanapa paraintawai, sune puil karawan chiknapa kiaintawai.

- Sun wan kitpane wana tal sar+tta 5 mmayuk pilta waintawai

- Suane 50% k+su kara 50% wat pil kasanarawai.

Awapit

Page 120: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

122Manual de Cultivo

RAMBUTÁN Nephelium lappaceum

- Sunkana warane wanta chikmumai.

- Karakas ,azainne p+nk+hta wintachiwai,p+na k+su warane

- Wara kinne aral mallakasa sal p+n kintawai, sune tuña mam+stus kalparus kua-nawa.

- Suntus pipparus chiknane maza tuminku,mazaitne 2 mish

- Suntus t+rus 4 cm kuaish m+jpatkuakane

p+nk+hta 8 x 12 ra ulna m+ltawai, karaka 6

x 10 takas ulchinai.

- 15 cm katsa paatkuakane piltapã maltukin

wana m+ltawai, sune 9 puh kamtus atishta

warawai, karane an t+ne ampu kara

ashampa m+jtane sulmin 6 t+rus warawai.

Awapit

Page 121: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 122: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

ESPAÑOL

18. Nombre común: Rollinia

Familia: Annonaceae

Nombre botánico: Rollinia mucoso

Lugar de origen: Amazonía

CHA’PALAA

18. Keranu mumu: Rollinia

Paande: Annonaceae

Chi mumu: Rollinia mucoso

Shu’ke' la’jainsha: Amazonía

AWAPIT

18. Mun: Rollinia

Kual: Annonaceae

Botanico mun: Rollinia mucoso

M+ntas am: Amazonía

RRRROOOOLLLLLLLLIIIINNNNIIIIAAAA Rollinia mucoso

Page 123: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

Español

125Especies Frutales Exóticas

Rollinia mucoso ROLLINIA

Características del crecimiento y producción

La rolinia es un árbol pequeño que crecerápidamente hasta 6 metros de altura encultivo con ramas que se extienden hasta 3me-tros desde el tronco. Estas especiescrecen bien y producen en semi-sombrapero prefieren un sitio que tenga plenaexposición solar. Además, esta especie esmuy resistente a suelos pobres y climascons-tantemente húmedos que típicamentese encuentra en los bosques tropicales, y seadapta también a las zonas semi-secas.

La producción de la rolinia es muy rápi-da, demorando a veces 2 años y medio paraempezar a florecer. Esta especie tiene flo-res perfectas, por lo tanto todos árboles pro-ducen. Una vez que empieza a producir, lascosechas de la rolinia son continuas durantetodo el año. Sin embargo, la vida de larolinia es limitada hasta 7 ó 10 años. Cercaa la edad de 6 años, la producción de lamata comienza a bajar presentado sequíaen sus ramas, hasta que muere el árbol.

Se enfrenta este problema con la nuevasiembra de más plantas para asegurar una

producción de largo plazo. Los frutos deesta especie se cosechan desde el árbol.Los frutos que caen al suelo se dañan por elimpacto.

Experiencias y observaciones de La Ceiba y Mataje

En La Ceiba la producción comenzódespués de 2 años y medio, mientras enMataje la producción comenzó después de 3años y medio. Se notó con la rolinia queexisten problemas de pudrición de raíces, dehongos en todas las fases de su desarrollo.En el vivero donde el suelo de las fundastienen mal drenaje las plantas enfundadasse secan sin importar su tamaño.

Los árboles sembrados a veces se caenporque las raíces se pudren. La gradualsequía de las plantas de rolinia con su vejezes también causada por los hongos. Laúnica cura para esta enfermedad de hongoses aplicar un fungicida sistémico comoAliete a las raíces.

Otro problema es que los árboles deesta especie tiene una tendencia a crecerinclinados, lo cual hace que se caigan por elpeso después que carga la mata. Por estarazón se recomienda podar árboles conmúltiples troncos o ramas que se extiendenen una forma desequilibrada. Estos proble-mas de caída de los árboles se ha visto unmayor incidente en La Comunidad de LaCeiba donde la tierra es más blanda.

En la Comunidad de La Ceiba se haobservado que algunos de los frutos han

18. Nombre común: Rollinia

Familia: Annonaceae

Nombre botánico: Rollinia mucoso

Lugar de origen: Amazonía

Page 124: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

126Manual de Cultivo

ROLLINIA Rollinia mucoso

sido atacados por hongos. Se cree que loshongos son introducidos por las moscas quedepositan gusanos en la fruta. Con tiempola fruta comienza a ponerse negra muchasveces antes de su maduración. La únicasolución aquí es recoger los frutos podri-dos del árbol y del suelo y llevarlos lejos dela granja para reducir la población de espo-ras y moscas que existe en la granja.

Característica del fruto

Los frutos de la rolinia varían su tamaño,miden entre 13 cm hasta 21 cm de largo y11 cm de ancho. La cáscara cuando estámadura es blandita, amarilla, contienepuyas suaves al exterior de la fruta y mide1 cm de grueso hasta la pulpa.

La pulpa blanca es parecida a la pulpade la guanábana pero mucho más cremosacon menos fibra. Como la guanábana seencuentra semillas negras en la pulpa quemide 9 mm de largo por 6 mm de ancho. Elsabor de la rolinia es un sabor dulce suave

y menos fuerte que la guanábana. Se utilizala rolinia en jugos y bolos o más frecuentese consume sin ninguna preparación. Nota:las semillas contienen veneno, entonces nodebe licuar las semillas con la pulpa cuandose hace jugo.

Proceso de propagación

Para propagar la rolinia se debe lavar lassemillas y luego remojarlas en agua 1 día,cambiando el agua 2 veces al día. Lassemillas se colocan 5 mm bajo el suelopuesto al filo con la dirección de la semillaen una posición horizontal. Luego se tapala tierra del suelo con pedazos de hojassecas para que la lluvia no bote las semillasafuera del suelo. Las semillas germinanentre 2 a 6 semanas. Cuando las plantasdel vivero tienen una altura de 5 cm yadeben transplantarse a las fundas del vivero6 X 10”. Cuando las plantas tienen unaaltura de 16 cm se siembran en un sitioabierto a una distancia de 6 m entre otrosárboles.

Español

Page 125: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

127Especies Frutales Exóticas

Rollinia mucoso ROLLINIACha’palaa

Naa itaa awatu puka imuuñuba

Rolinia chi mikakaju te’ awamu 6 m.katyunchi imu, luranu ali vi’ tsejke’jitu 3 m.barenchi imu, entsa chi ura’ awamu faapan-damunu achakallinandala bain awamu.

Rolinia chi puka te’ imu pai añu medyunullullu imu entsa chi puka isbu juntsa tsaa añulumu, tsaaren entsa chi paitya añusha maejkemu, manchish main a.ñu intsunmalaentsa chi puka aa ma ityu ali ajke’ me ejke-mu, entsaimala veechi ma wajnu entsa chimabirenjutyu, entsa puka chisha lutu pajta-mu, maalli baishu juntsa ijchaajimu.

Taawasha ke’puiñu ke era Ceibanu y Mataje

Ceibanu rolinia chi pai añu medyunupuka imi, Matajesha pen añu nu entsa pukaiñu entsa chi uma wajñu chipeletala telelepejñu suden awatyu, mantsa entsa chibujimu. Entsa (hongos) tu’nu fungicidasistémico entsa Aliete teleletala yuutsuunu.

Rolinia chi wayu’ chuij awashu juntsapuka imiren dyaichi’ kamu juntsa mityaentsa chinu mantsa ali daaka’kepunu, kayu

yapa entsa chi bujimi Ceibanu tu nakululu-uñu’ mitya.

Ceibanu rolinia puka mantsa (hongos)mallu bain puve entsa puka maalli chipee-tala baimu pe’tenjutyu mai ama wajkemu,entsa puka te’ katu vee muj tu kepunu,tsangishu juntsa bene puka ma itu malluputyu ma intsuve.

Puka naaju juuñuba

Rolinia naa i aapuka’ba juuve, mantsa13 cm. 21 cm. Barenchi imu, 11 cm. bun-gunchi. Avindala puka llutu kika nakulululajkillilli pu nakususuju, kika 1 cm. bebe, allafiba kaachichivilla keraju fiñu nakususupintsuru, entsa pukachi kenu jugos, bolostsandene bain famu.

Tsandinu tee entsa pukachi jugoske’kushnu jushu juntsa entsa pukanu nikalaatu, ni. (veneno).

Ke’tsura ke’jinu

Rolinia ni shu’tsuunu narake allaputyunge pitsaanu, tsangitu ma malu pinuputsuunu, ma malunu pai a pi vera manbunuEntsa ni 5 mm. tusha shuj tsura paki’mityatsangitu jaki duukaanu. shuwa ja’ba ni avin-dala mangalaajutyu entsa ni shu’kenmalakepunu manchish main semananu nishu’kemu, entsa chi 4 cm. katyunchi. awan-mala fundanu 6 x 10 pulgada juunu punu,yumaa entsa chi 16 cm. katyunchi awan-mala wajnu 6 m. bungunchi achakallinan-dala.

18. Keranu mumu: Rollinia

Paande: Annonaceae

Chi mumu: Rollinia mucoso

Shu’ke' la’jainsha: Amazonía

Page 126: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

128Manual de Cultivo

- Rolinia t+ne 6 puhkamtus ainki kawimtui,karane 3 puhkamtus t+ras, akk+s kawim-tui. Sun t+ne wat kunmu, karane pã mal-tukin warawai

- Sune pil puisharakas, pi wãsurakas, trop-icla surakas chikmumai, karakas pil pul-takas wat kunmin.

- Pippa wanane 2 años kuwara wamin,mazaitne ania, año chasmin, paañasalarusne kutña puhkamtus t+kins +min,sun t+ne wish warane mazain wakaitkaimin, sun Rolinia año aishpain pakkul-tui. Rarane sun t+ne 7 – 10 añoranepaaña wamne wai wamishmin, sunkanakinne 6 años pakane wish, k+h karapilkas pulpam, minparane t+ne ir+min.

- Ankana kitne mam+stus ainkirus t+ruswãka imin, sune mam+stusra an p+naakk+s mishtus tailchamin.

- Sun pipparusne t9ra kunasmin paktawai,usmin taishtane azain p+lmu amin.

Ceiba Matajera kamta kara ishta

- Ceibarane 2 años kawara sun pippawanashta, mamas Matajerane kutña añokawara wamishta.

- Suntus t+rustane tichamne mujt+t kaiwimtasmin puilkasa ishtamakpas

- Wat pil kalkichinne p+nk+hta wint+tkaskatsa mintachin ir+mmamin kain piltainwarane mujt+t p+tkit ir+mmamin.

- Karakas tichamne ouiltus mai, sun wat-sanne fungicida, sistemico kara Alietemujt+ta paraintawai.

- Mam+s tichamne sun t+rusne naint+twaisha chikmumai, suasne pippawãtkuakane nainmumai, suna waishnaainki ashmin t+mpish t+ttawai. Watsalchiknapa. Suna waishna tuam Ceibaranepil waztam awatne p+na nainta ishtamak-pas, karakas tuam Ceibarane mam+saticham hongos, puil akkuishtus pipparakam ishta makpas, sun kana kir+tne pip-pane inta chasmin t+lchakta para+m. sunkana kir+kane t+ra wa ashmin natkit pak-tawa makpas, pilmam p+tt+t parakaschakkit paktus, puiltus napamanpa aishtapuramantawi.

Kajaram pipparus

- Suntus Rolinia pipparusne kajaramtusanishmurus m+ji

18. Mun: Rollinia

Kual: Annonaceae

Botanico mun: Rollinia mucoso

M+ntas am: Amazonía

AwapitROLLINIA Rollinia mucoso

Page 127: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

129Especies Frutales Exóticas

Rollinia mucoso ROLLINIAAwapit

- 13 cm – 21 cm. Akk+stus anishmumai,akkalne 11 cm anishtui. ayane inne p+rami,karane puaram m+ji, sune 1 cm kalsa ñarapiaunankima anishtui, sunpa ñane guan-abayuakanamin, pipparusne t+ñchaktaamin, ñarane 9 mm akk+s, anishtui,akkalne 6 mm anishtui. Kuasmanne p+ramcha`guanabakana amin.

- Sun pippakasane kuashi bolo, sachina-makpas, kaane kashminkas kuachinamai

- Kuashi santune pippakasane nasachi mai,suntus pippane ven amin. Sun kuatneishinai.

Misha tuntu wam

- Sun rolin apippa wanane kitkit maza payupira wintawai, sune maza payuin papijakuashi maishtawai.

- Suntus pipparusne 5 mm. Pil ayuk nilminwarawai. Sun warawane k+h pulpakpishkit pikasa kuamanpa pura-mantawai. Karane 2 – 6 tuminkura chuik-mumai. 5 cm kuaish patkuakane 6 x 10katsa p+nk+hta ulna m+ltawai 16 – cmkuaish m+jpatkuakane wanara m+ltawai,karane 6 puhkamtus mam+s t+rstawãrawa.

Page 128: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 129: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

ESPAÑOL

19. Nombre común: Salak

Familia: Palmae

Nombre botánico: Salacca edulis

Lugar de origen: Indonesia

CHA’PALAA

19. Keranu mumu: Salak

Paande: Palmae

Chi mumu: Salacca edulis

Shu’ke' la’jainsha: Indonesia

AWAPIT

19. Mun: Salak

Kual: Palmae

Botanico mun: Salacca edulis

M+ntas am: Indonesia

SSSSAAAALLLLAAAAKKKK Salacca edulis

Page 130: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

133Especies Frutales Exóticas

Salacca edulis SALAK

Características del crecimiento y producción

Salak es una palma pequeña que crecerabudo sin tronco principal. Las plantasmayores alcanzan una altura de 4 m con ta-llos que se extienden 3 m desde el vérticede la planta. Esta especie desarrolla hijoscomo el banano desde la mata principal.Con el tiempo la planta de salak alcanza undiámetro de 1,5 m. Las plantas jóvenes sedesarrollan mejor cuando tienen un sitio desemi-sombra. Ya cuando las plantas sonmayores, se adaptan a sitios con plenaexposición solar. Esta especie es muyresistente a suelos pobres y zonashúmedas. El salak no crece bien en zonasdonde hay mucha sequía sin irrigación.

La producción de salak comienza a los 3años y es permanente durante todo el año.Los frutos son en forma de racimos de 6 ó10 frutas y demoran 3 ó 4 meses en madu-rar después de su polinización. Las plantasproducen flores macho y flores hembra porseparado en la misma planta, así que todaslas plantas producen. Aunque existen otrasespecies de salak que tienen plantas machoy plantas hembra. Los frutos se recogen

desde la mata cuando cambian de colorcafé a un color café-amarillento. Los raci-mos están protegidos por las espinas de lasramas, lo cual hace que las cosechas seanun poco trabajosas.

Experiencias y observaciones de La Ceiba y Mataje

En La Ceiba el salak comenzó a producira los 3 años, mientras en la comunidad deMataje demoró 3 años y medio. Algunosproblemas que se notaron con los frutos esque se caen, haciendo que los frutos sedesgranen antes de su maduración. Se veque es importante sacar las hojas secas quese caen al medio de la mata para reducir losproblemas con los hongos. Más que hon-gos, los niños de las comunidadescosechan los frutos verdes, ya que se alcan-zan los racimos desarrollados cerca delsuelo. Igual como los niños los roedorestambién se han acostumbrado a comer lasfrutas.

Otro problema observado es que en laplanta del salak no se forma un tronco prin-cipal y la gente al inicio corta las ramasdurante la limpieza, lo cual atrasa su cre-cimiento.

Característica del fruto

Los frutos maduros del salak son redon-dos con un color café-amarillento y midenentre 3 a 4 cm de ancho. La cáscara delsalak sale libremente del fruto cuando se lo

19. Nombre común: Salak

Familia: Palmae

Nombre botánico: Salacca edulis

Lugar de origen: Indonesia

Español

Page 131: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

134Manual de Cultivo

SALAK Salacca edulis

pela. La pulpa del salak es de color blancohueso con una textura crocante y duro comola zanahoria. Su sabor es agridulce y unpoco como la piña pero a veces tiene unefecto secundario con un sabor astringente(astringido). En el centro del fruto seencuentra 1 o a veces 2 semillas de colorcafé redondo que mide 1 cm de diámetro.

El uso del fruto

Se utiliza salak en ensaladas, jugos,mermeladas, pero más se consume sinninguna preparación. Las semillas de salaktambién se comen cocinadas o tostadas.

Proceso de propagación

Para su propagación las semillas desalak deben ser lavadas y luego remojadasen agua 2 días o hasta que el embrión blan-co (parecido como un botón blanco) crezcaen el agua saliendo 1 mm de la semilla. Aveces las semillas no contienen este botónblanco en tal caso la semilla es vano y nogermina. Cuando las semillas están remo-

jadas en agua es importante cambiar elagua 2 veces al día. Nunca debe tratar desecar las semillas de salak porque las semi-llas se ponen no viables (muerto). Despuésde ser remojadas por 2 días las semillas sedeben almacigar directamente 7 mm bajo elsuelo.

El suelo para la siembra de esta especiedebe ser una mezcla del 30% arena con70% de material orgánico (abono). Por lotanto, es preferible usar maceteros en vezde platabandas cuando se siembra el salak.Cualquier modo que utilice las semillasdebe ser protegidas con malla porque losratones se comen las semillas. No serecomienda poner las semillas directa-mente a las fundas de vivero. Las semillasgerminan entre 1 a 4 semanas. Cuando eltallo desarrolla sus primeras hojas y tengauna altura de 5 cm se puede transplantar laplanta del salak a las fundas de viveros 8 X12”. Las fundas deben ser ubicadas en unsitio donde reciba sombra por parte del día.Ya que las plantas tengan una altura de17cm se las siembran en un sitio de semi-sombra con una distancia de 5 metrosdesde otras plantas.

Español

Page 132: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

Naa itaa awatu puka imuuñuba

Salak kaachi tunu chuu alin aapu, alibarenchi 5 m. imu, luranu ali vi’ tsejke’jitu,entsa chinu kaakiya mi’tseluke faamudejukaachichiinu chapeletala faapandanu men-esteju, tsaaren aachitu achakalli menesteju.Entsa chi naaju tutalaba awamu, tsaarenshuwa jaa tutala kayu ura’ awamu.

Salak chi wajñu pen añunu puka imi tsaaañu lumu, salak ma bulu paitya pukayadimu, entsa llunu taapai chu’chaya imu,entsa chi supu llullu, llupu llullu bain, kemuma chinuren, tsaaren velaju.

Kumuinchi chi puka imudeju, pukallutu muraduu aapuka tsenmala ka’ finu,bulu ali dijkitala pupaatala yanamujuntsa’ mitya taaju kanu.

Taawasha ke’puiñu ke era Ceiba y Mataje

Ceibanu salak chi pen añunu puka imi,Matajesha pen añu medyunu entsa pukaiñu. Mantsa salak puka pincha baimu deju,entsa chinu jaki ejke paj tya’ jakitala llatidenashu juntsa ka’kepunu.

Entsa pukanu cha’kailla yu’ mutya’fimudejupincaha’ baasa tu peetala namu ñu’mitya.Entsa chi ali sejbuluke’ chudimu juntsaañu'mitya chachilla mandaavindu ali mandaa-punmala suden awatyu.

Naaju juuñuba

Salak puka llutu da’pukaka muraduuve,5 cm. bungunchi, salak puka kika llashnuura llajchamu, alla fiba pulu., fiñu jayu muru’-faa, chilla pukanu fikiñuu shivi pingala pai nikejtala dula’pu, entsa pukachi kenu jugos,ensaladas y mermeladas, tsandene famu,entsa tengara pitya bain famu.

Ke’tsura ke’jinu

Salak ni shu’tsuunu narake pitsaatuejkanjutyu, tsangitu pai malu pinu putsuunubundyu faanbere, ma malunu pai a pi veramanbunu, mantsa ni pinu puñu ungikishujuntsa shu’ tsuuñu awatyu.

Pabandu tu 70% niipe bain 30% katutinanu punu tsangitu narake yandaaputu nitsureke shu’tsura, entsa ni nubanu shu’t-sure’ bain mayachi yateke chi’kaanu iyushu’tsura ni fikanjutyu.

Entsa ni Shu’tsuumin fundanu pukinju-tyu, salak ni shu'tsuuñu ma semananuawamu,entsa chi 5 cm. katyunchi awanmalafundanu 8x12 juunu punu tsangitu faapan-damanu pajta falaanu chujtikénu.

Yumaa 17 cm. katyunchi awanmala wajnu 5m. bungunchi faapandamu juutala.

135Especies Frutales Exóticas

Salacca edulis SALAKCha’palaa

19. Keranu mumu: Salak

Paande: Palmae

Chi mumu: Salacca edulis

Shu’ke' la’jainsha: Indonesia

Page 133: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

136Manual de Cultivo

SALAK Salacca edulis

Awapit

Misha tuntu wam Kara chikmu

- Salakne maza t+ nulkana, sune ainki m+r+katsa t+ kawimi, katsa parawane 4 puh-jamtus anishtui, karane 3 puhkamtus kual-tas m+jí.

- Ant+ne palakana akkuam paishpa m+ltui.Akkuam pay kinkimain par+tne 1.5 m akkalkual aish+mi.

- Musiturus t+rusne an wat kawa pã maltuchikin an wat kuntui, katsa t+rusne an pãmaltukin kumui, antot+ne m+ntat chiktui,salakne p+na pul surane wat kunmuchi.

- Sun t+ne kutna añaza wamishmu, kaanewam año wam

- Pipparusne 6 – 10 pala kuashkana wami,karane innane 3- 4 mish tailchamtui.

- Sunpa kualhosne mazantusne ampuashampa kunmimai.

- Pipparusne café paar+ka kualtas pakm-mai, karane paaña pipparusne purusipt+tti, suna waishna sun paknane kali.

Ceiba matajera Kamta kara ishta

- Tuam Ceibane sun pippawanane kutnaaño tailchat. Manas tuam Matajerasnekutña año kaawa taichat wanan.

- Suane tichane pipparus intachasmin, wamurishar+t.

- K+h paiskakin taishkane puiltus napaman-pa ukarawamai

- Paishparus tuamtasne pilchuin n+jultachinpakmumai, sune paishparasne pipparusan su wain wãra pakmumai, karane paish-parus inkaltas pippa kumkimain n+jchimai.

- Tuamtas kalkimtusne sun t+rane ustachimt+tmumai, sunawaish sunkana kir+tne azachikmuchi.

Kajaram pipparus

- Suntus pipparusne nuyak café isht+tti,karane 3 a 4 cm akal anishtui salak ayanenakkane paimpa puztui.

- Paaña ñane pucha san zamahoriakana amin

- Paaña kuashmaine chiyakana amin.Paishka pippakunne maza kutna pipa cafénuyak 1 cm kata wai.

Chikin wat

- Sune: ensalada, kuashi, mermelada, tusta-do, kara ainat pura kuashinai

19. Mun: Salak

Kual: Palmae

Botanico Mun: Salacca edulis

M+ntas am: Indonesia

Page 134: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

137Especies Frutales Exóticas

Salacca edulis SALAKAwapit

Misha warawa

- Sunka pippane kitawa, papayu pira 1mmchiknakima wintawai maitne sunkanakitkas chikkai amin.

- Sunawaisha pira paktam sar+tne mazapayuin papija kuashi maishtawai.

- Sunka pippane kiltachiwai

- Pira wintawane papayurane pilta 7 mmayukta warawai.

- Wanane pilne 30 % k+su, kara 30% wat pilnarawai

- Sun war+t kinne tuña aral tailna wanemaya kasa kintawai.

- Sune mazain p+nk+hta ulsachi, anniane

kain pilta warawai

- Sun pipparusne 4 tuminkura chinmuamin

- Maza k+h 5 cm katsa patkuakane 8 x 12

p+nk+hta ulna

- M+ltawai, sune kawa pã payu maltuchikin

unatpai

- 17 cm katsa par+kane pilta wana m+ltawai,

suntusne 5 puhkamtus mam+staras

warawai.

Page 135: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu
Page 136: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

ESPAÑOL

20. Nombre común: Zapote Negro

Familia: Ebenaceae

Nombre botánico: Diospyros digyna

Lugar de origen: México

CHA’PALAA

20. Keranu mumu: Zapote Negro

Paande: Ebenaceae

Chi. Mumu: Diospyros digyna

Shu’ke’ la’jainsha: México

AWAPIT

20. Mun: Zapote Negro

Kual: Ebenaceae

Botanico Mun: Diospyros digyna

M+ntas am: México

ZZZZAAAAPPPPOOOOTTTTEEEE NNNNEEEEGGGGRRRROOOO Diospyros digyna

Page 137: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

141Especies Frutales Exóticas

Diospyros digyna ZAPOTE NEGRO

Características del crecimiento y producción

El zapote negro es un árbol mediano quecrece moderadamente hasta una altura de 12metros con ramas que se extiende desde 5 mdesde el tronco. Para producir bien estaespecie requiere un sito de plena exposiciónsolar y un clima húmedo con una temporadade moderada sequía. El desarrollo delzapote negro es más rápido en suelosarenosos pero el árbol es capaz de adaptarsea suelos pobres típicos del Territorio Awá.

El árbol de zapote negro comienza aproducir a los 6 años después de la siem-bra. Sin embargo, frecuentemente sepuede demorar 10 años o más hasta que seven sus primeros frutos. Las flores de estaespecie son perfectas, entonces todos losárboles deben producir. Se ve 1 ó 2 cose-chas al año de zapote negro, con la mayorcosecha durante los meses de octubre-noviembre. Los frutos se demoran 6 meseso más para madurar desde la floración.Cuando los frutos tengan un color verde-pintón amarillento se cosechan desde elárbol, porque los frutos se dañan por elimpacto cuando caen.

Experiencias y observaciones deLa Ceiba y Mataje

En La Ceiba la producción comenzódespués de 6 años, a pesar que la mayoríade los árboles todavía no producen en lacomunidad. En Mataje los árboles quefueron sembrados en 1995 aún no pro-ducen. Sin embargo, existen dos árbolesque fueron sembrados en 1987 que comen-zaron a producir en 1997. No existe unaexplicación clara porque algunos árboles dezapote negro demoran más tiempo paraproducir que otros árboles de zapote negroen el mismo sitio con la misma edad.Posiblemente algunos árboles puedanadaptarse a un hábitat más rápido queotros.

Sobre problemas con plagas, el zapotenegro ha sido muy resistente al respecto desu crecimiento contra los hongos y enfer-medades que traen los insectos al árbol. Alas hormigas arrieras no les gusta llevar sushojas. No obstante, en la Comunidad de LaCeiba se ha notado que muchos frutos sedesgranan antes de su maduración proba-blemente debido a los ataques de hongos alos frutos en desarrollo.

Característica del fruto

Los frutos de zapote negro son redon-dos en su forma y miden entre 9 cm hasta14 cm. Cuando están maduros se ven conun color verde con manchas amarillas. Sucáscara es delgada como papel. Adentrodel fruto el color de la pulpa es café obscurocomo chocolate cuando recién madura, y un

Español

20. Nombre común: Zapote Negro

Familia: Ebenaceae

Nombre botánico: Diospyros digyna

Lugar de origen: México

Page 138: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

142Manual de Cultivo

ZAPOTE NEGRO Diospyros digyna

color negro cuando está muy madura. Lapulpa cuando está recién madura es leve-mente dulce, seca y un poco arenosa. Encambio, cuando está bien madura la pulpaes suave y medio jugosa como un bananomuy maduro.

En el centro de la fruta se encuentra entre 3ó 7 semillas planchas, de color café quemiden 17 mm de largo por 7 mm de ancho.

El uso del fruto

Se utiliza el zapote negro en jugos,bolos, mermeladas o se puede consumir sinninguna preparación.

Proceso de propagación

Las semillas de zapote negro deben serlavadas y luego remojadas en agua por 1día cambiando el agua dos veces durante eldía. Después, las semillas deben seralmacigadas 5 mm bajo el suelo con lasemilla posicionando su afilo en unadirección horizontal.

Las semillas germinan entre 2 a 4 se-manas. Cuando las plantas tengan unaaltura de 5 cm deben ser transplantadas afundas de 8 X 12”. Árboles que ya tenganuna altura de 17 cm enfundados se trans-plantan a un sitio abierto con una distanciade 8 metros y medio.

Español

Page 139: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

143Especies Frutales Exóticas

Diospyros digyna ZAPOTE NEGRO

Naa itaa awatu puka imuuñuba

Zapote pababa chi mikakaju te’ awatyu12 m. katyunchi awamu, luranu ali vi’ tse-jke’jitu 5 m. barenchi imu, entsa chi pukaura’ imu shuwa jaa paj ta den lu’mu tutala,tsaaren awanchi niipe tujuutala te’ awamu.

Zapote pababa chi wajñu manchishmain añunu puka iñu , tsaaren mantsa entsachi paitya añunu puka imu, ura llullu imukumuinchi chi puka imu, entsa chi pai apuka imu ma añunu, tsaaren entsa chi pukaaa imu entsa chu’chayachi Octubre ynoviembre.

Püka llunu manchish main chu’chaya imu,entsa puka llunu lajkillilli jumusaimala chishalutu pajtamu, maalli llu’bai tu ijchaajimu.

Taawasha ke’puiñu ke era Ceiba y Mataje

Ceibanu entsa chi wajñu manchish mainañunu puiñu puka imi.

Matejesha entsa chi wajñu kayupuka indetyu, tsaaren pai chi ajke’ chumupuka imi.

Mikeetyuve entsa. chinu nejtaa parejupuka ityudeeñuba juntsa malunurenwajka,entsa chi sunden awamu naraketsajpu’ tanashu juntsa tinaaju peyadenkatyu, tsaaren Ceibanu entsa puka(hongos) bundyunu finmala entsa puka pin-cha baimu.

Puka naaju juuñuba

Zapote pababa puka da’pukaka 9 cm.mantsa 14 cm. entsa puka llutu lushishilajkillilli, jumusaa, kika pingiki tainsha allapababa fiñu jayu pingala niipe puuñuu,mantsa entsa puka manchish pallu nipudeeve. Entsa pukachi kenu jugos, bolosy mermeladas, tsandene bain famu.

Ke’ tsura ke’ jinu

Zapote pababa ni katu narake pit-saanu, tsangitu entsa ni mamalu pinuputsuunu, ma malunu pai a pi vera man-bunu, entsa ni tsureke shu'tsuunu, nishujtsura pai semananu awamu, entsachi, 5 cm. katyunchi awanmala fundanu 8x12 pulgada juunu punu yumaa 17 cm.katyunchi awanmala wajnu 8 m bun-gunchi pajchaka achakallinandala.

20. Keranu mumu: Zapote Negro

Paande: Ebenaceae

Chi mumu: Diospyros digyna

Shu’ke’ la ’jainsha: México

Cha’palaa

Page 140: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu

144Manual de Cultivo

ZAPOTE NEGRO Diospyros digyna

Misha tuntu wan kara chikmu

- Zapote t+lchaktane 12 puhkamtus ainkichiktui, karane 5 puhkamtus sala kualkinschiktui.

- An t+ne wat wanane pã, kuashi wãra,kara papa pulta wãrawai

- An sapote t+lchaktane k+su, pusha sura,awaruspa piltakana watkunchina.

- Saporte t+ne 6 añora warakima wamish-mu, mazaitne 10 año ankas wishnemazain wakait amin karane wan t+washinai.

- Añorane maza papija antus octubre,noviembre wa pakkultui, pipparus innane6 mishatus tailchamtui.

- Suntus pipparusne t+ra kunasmin pak-tawai, usmin taishtane k+za taishtui.

Ceiba matajera kamtaKara ishta

- Ceibarane 6 añora mazantus t+ruswamishta, manas Matajerane 1995,añora wara, karane makima mazainkaswantuchi año 1987 pas t+ wara, sune1997 paka wara

- Suna waishna makima wat kainasachi-makapas

- Mazantus an aza wam mai.- Sun t+ne ticham k+h kum m+jchi karas

puilkas - Ceibarane inta chasmin hongos kuait

urishamtui.

Kajaram pipa

- Zapote t+lchakta nuyak amin, sune 9cmkara 14 cm anishtui

- Ina zapotene pilchu, in isht+ amin karanepaaña ayane p+nk+hkane chaltami.

- Paaña nane ayukmanne café chocolate inkana isht+ti, p+na inne t+lchakta.

- Nane mamin intune chap, pul k+su wãamin, mamas p+na inne paaña ñanep+ram p_wã chap kana amin

- Paishkarane 3 – 7 pippa alapra café 17mm akk+s, kara 7 mm akkal anish,u wai.

Chikin wat

- Sunkasane kuashi, bolo, mermelada,karakas chi sarachikas kuashina.

Msiha tuntu wam

- Zapote t+lchakta pippane kitawai, suasnepapayu pira wintawai, sune papayu ais-pain papija maishtacuai.

- Antus pipparusne 5 mm pil ayuktanilminwintawai

- Suntus pipparus chiknane 2 – 4 tuminkirachiktui

- T+rus 5 cm m+jpatkuakane p+nk+hta 8 x12 katsura ultawai, 17 cm p+nk+hta ult+tkata paatkuakane pilta wana m+ltawai

- Suntusne 8 puhkantain warawai, karakasp_ maltuskin.

20. Mun: Zapote Negro

Kual: Ebenaceae

Botanico mun: Diospyros digyna

M+ntas am: México

Awapit

Page 141: DE ESPECIES FRUTALES EXÓTICAS...Arazá ni shu’tsunsha mayachi veeta yatake chi’kaanu iyu fikanjutyu, ni shu’t-sura awañu 4cm. barenchi inmala fun-danu 6x10 pulgada juunu puñu