Demokratija I arhitektura, moze li jedno kroz drugo?

/Historia non facit saltum.- Istorija ne pravi skokove./

Istorija nije registar krvavih bitaka, biografija nekolicine velikih ljudi, niti kvantitativni izraz naše prošlosti, već prikaz razvoja ljudskog duha. Ali mi često uobličavamo prošlost, da bi odgovarala našim zahtjevima za budućnost. Zato istoriju treba da pišu filozofi. Iz istog razloga, razvoj arhitekture bi u najmanju ruku trebali opisati- sociolozi. Jer se ova ‘teška umjetnost’ u struci nerijetko precijenjuje, a u javnosti potcijenjuje, istoričari umjetnosti često zanemaruju tehničku dimenziju, a sami arhitekti odlikuju se upitnom objektivnošću. Arhitektura pred društvom ipak drži ogledalo. Hajde da to i dokažemo.

Živimo u dobu demokratije (ili njenog kvazi izraza), odnosno u društvenom sistemu u kojem većina odlučuje, rješava probleme, formira i sprovodi zakone. Ono što se ipak često zaboravlja jeste da ovakav poredak a priori ne znači da su svi ljudi jednaki. Medju jednakima neki su jednakiji, što bi rekao Džordž Orvel. Suština demokratije leži u sledećem: svi ljudi ne mogu biti jednako moćni, ali mogu biti jednako slobodni. Kako bi se ta jednakost slobode mogla izraziti u životu, u prostoru, u životnom prostoru?

Jedan od osnivača sociološke nauke, Herbert Spenser, je pokušao na biološkoj osnovi da objasni stvarnost, njene relacije, pojavnost i uopšte način kojim sa njom komuniciramo. Društvo je po njemu jedan organizam, koji posjeduje kao i svaki drugi- organe za ishranu, krvotok, koordinaciju i reprodukciju. Dok takav organizam raste, on postaje složeniji, a samim tim i njegovi djelovi razvijaju veću međuzavisnost. Njegov model grupisanja materije, nauštrb kretanja i obnuto- tj. inteziviranu dinamiku prilikom disolucije odnosno dezintegracije mase, može se sa izvanrednom podudarnošću primijeniti na našu građenu sredinu. Po Spenseru, homogena masa je neodrživa. Na primjeru ljudske naseobine, moglo bi se reći da to znači da zajednica bez diferenciranih uloga i funkcija u društvu ne može opstati, misleći na zajednicu u kojoj su svi članovi nosioci istih karakteristika. Tačnost ove tvrdnje može se dokazati jednostavnim praćenjem razvoja urbanih sredina kroz vrijeme (sjetimo se da primitivna plemena rijetko kada rastu, češće izmuru nego razviju složeniji sistem, ograničava ih nedostatak hijerarhije). Od prvih grupacija objekata za stanovanje koja nazivamo naseljima, do gradova, sistem se ne razlikuje u biti, već u proporciji. Metode funkcionisanja male zajednice, uspješno se apliciraju i na veću. Kada se homogenost-tj. istovjetnost članova grupe, počne pretvarati u stabilniji sistem heterogene strukture, odnosno kada se dijelovi zajednice počnu ujedinjavati u potkategorije prema svojoj funkciji- sposobnostima, zajednica raste- jer se izrazava veći stepen individualnosti podjedinca, a samim tim i njihov efikasniji doprinos. Taj doprinos se prije svega ogleda u afirmaciji radne snage, odnosno mogućnosti pojedinca da kroz proizvodnju, produktivan proces postane dio kolektivnog djelovanja. Vil Djurant tvrdi da su se u istoriji suštinski odigrale samo dvije velike revolucije, a to su momenti nastanka poljoprivrede, a

kasnije industrije. Ovo je dijelom i odgovor na pitanje o neuspješnosti ideala komunizma svuda u svijetu (misleći na jednakost u posjedovanju dobara), a i u našoj najbližoj sredini. Demokratija dakle zahtijeva individualnost, kao premisu opšteg napretka.

Grad je stogo strukturiran tako da se njegove zone jasno raščlane, u prostornom i sociološkom smislu. Tako nesmetano svaka može da obavlja svoje dužnosti. Diferencijranje centra od perifernih djelova vrši se spontano, ali uz jasnu logičku postavku - komercijalne aktivnosti, glavne ekonomske i administrativne djelatnosti formiraju neku vrstu centralnog nervnog sistema grada, saobraćaj obrazuje komunikacione tokove koji dijelove povezuju u cjelinu, a periferne, glavninom- stambene zone, lociraju se tako da budu povezane sa centralnim djelatnostima, ali i ruralnim područjem kako bi se mogle neometano širiti. Ovaj model grada, razumije se, predstavlja uopštenu predstavu socio-ekonomskih, istorijskih i kulturnih faktora koji formiraju ljudsku zajednicu, a koji se u stvarnim okolnostima neprestano prilagodjavaju sredini i manje ili više odstupaju od opisane strukture. U odnosu na razmjere odstupanja, određene urbane sredine mogu potpuno izgubiti karakteristike, pa i promijeniti sam naziv- brojni su primjeri ogromnih naseobina koje se zbog nedostatka osnovih osobina grada, gradom i ne mogu oslovljavati.

Čim se izgubi ili oslabi komunikacija među dijelovima, cjelina slabi i na kraju se dezintegriše- prenaseljeni gradovi imaju tendenciju da se raščlane u nekoliko manjih- što nazivamo policentričnošću. Goruća pitanja današnjice vezana su mahom za metropole, koje nekontrolisano rastu. To su područja gdje organi našeg velikog organizma počinju mijenjati svoju funkciju silom prilika, čime se narušava ravnoteža i ugrožava opstanak. Pretjerana urbanizacija, koja se svuda u svijetu sprovodi još od bljeska industrijske revolucije, između ostalog izaziva pojavu urbane segregacije, koju ovdje pominjemo jer otjelotvoruje sve suprotnosti društvenog sistema demokratije. Ilustracija- na mjestima susreta razlicitih socijalnih slojeva, posebno ekstrema bogatstva i siromaštva, danas se podižu i fizičke prepreke- zidovi. Osim bolne spoznaje o neravnomjernosti podjele novca i moći, u ovim mjestima se uviđa da ni sloboda nije svima jednako dostupna. Rast urbanje sttrukture je dobar samo do onog trenutka kada jednako snabdijeva dobrima sve svoje segmente. U teoriji, nijedna demokratska zemlja ne bi se mogla smatrati takvom ako igdje na njenoj teritoriji postoje divlja naselja (favele, geta…), u kojima ljudi žive bez osnovnih egzistencijalnih uslova, na rubu zakona ili sa “one” njegove strane. Moral koji je inače nepouzdan opšti sporazum, postaje naročito varijabilan u uslovima stalne klasne borbe. Ipak, neprestano takmičenje za poboljšanje svog socio-ekonomskog položaja, glavni je podstrek za razvoj kreativnosti, sposobnosti, ideja i opšte progresa pojedinca. Moramo razumjeti da se umjesto čovjeka u ovu ulogu može smjestiti i grad, ali i cijela država. Zato bi se jednakost sloboda kroz naš prostor mogla izraziti samo poštujući nekoliko osnovnih normi:

1. Prostor je resurs koji je svima dostupan, ali i potrošan.

2. Komunikacioni tokovi moraju biti za sve otvoreni.

3. Zakon mora podržavati građanina, nezavisno od njegove uloge u procesu korigovanja prostora- nema povlašćenih.

4. Da bi poštovali svoj prostor, a shodno tome tradiciju, nasljeđe i kulturu, ljudi ga moraju makar u osnovnoj mjeri poznavati. Ništa ne oslobađa kao obrazovanje.

Tema podesna za dalju razradu i vjerovatno širu polemiku, ipak može dati potvrdu da je Korbizje bio u pravu kada je u onoj velikoj dilemi Arhitektura ili revolucija?, izabrao ovu plemenitu djelatnost. Kroz arhitekturu se može izraziti svako socijalno stremljenje, a tako i sunovrat. Najteži korak je ipak- suočiti se sa ogledalima koje pred nama drže sopstveni gradovi.