DerleyenlerAhmet H. Köse, Fikret Şenses, Erinç Yeldan

İktisadi Kalkınma, Kriz ve İstikrar

İletişim Yayınları 920 • Araştırma-İnceleme Dizisi 151ISBN-13: 978-975-05-0138-8© 2003 İletişim Yayıncılık A. Ş.1-3. BASKI 2003-2006, İstanbul4. BASKI 2018, İstanbul

KAPAK Utku LomluKAPAK FOTOĞRAFI Ara GülerUYGULAMA Hüsnü AbbasDÜZELTİ Serap YeğenBASKI Ayhan Matbaası · SERTİFİKA NO. 22749

Mahmutbey Mahallesi, Devekaldırımı Caddesi, Gelincik Sokak, No: 6/3Bağcılar, İstanbul Tel: 212.445 32 38 • Faks: 212.445 05 63

CİLT Güven Mücellit · SERTİFİKA NO. 11935

Mahmutbey Mahallesi, Deve Kaldırım Caddesi, Gelincik Sokak,Güven İş Merkezi, No: 6, Bağcılar, İstanbul, Tel: 212.445 00 04

İletişim Yayınları · SERTİFİKA NO. 10721

Binbirdirek Meydanı Sokak, İletişim Han 3, Fatih 34122 İstanbulTel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58e-mail: iletisim@iletisim.com.tr • web: www.iletisim.com.tr

DerleyenlerAhmet H. Köse, Fikret Şenses, Erinç Yeldan

İktisat Üzerine Yazılar II

İktisadiKalkınma, Kriz

ve İstikrarOKTAR TÜREL’E ARMAĞAN

i l e t i ş i m

AHMET HAŞİM KÖSE Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, İktisat Bölü-mü. Barış Bildirisi imzacısı. 7 Şubat 2017 tarihli 686 numaralı KHK ile üniversite-den atıldı. İletişim Yayınları’ndan 2003’te çıkan Küresel Düzen: Birikim, Devlet veSınıflar ve İktisadi Kalkınma, Kriz ve İstikrar kitaplarının derleyenleri arasındadır.

FİKRET ŞENSES lisans, yüksek lisans ve doktora öğrenimini İngiltere’de sırasıylaWarwick, Lancaster ve Londra Üniversitesi’nde (London School of Economics)tamamladı. 1987-88 ders yılında Harvard Üniversitesi’nde, Eylül 1989’da İngilte-re’de Institute of Development Studies’de, Temmuz-Ekim 1990 döneminde Tok-yo’da Institute of Developing Economies’de, Mart-Ağustos 1997 dönemindeFulbright bursiyeri olarak Columbia Üniversitesi’nde misafir araştırmacı olarakbulundu. 1980 yılında ODTÜ İktisat Bölümü’ne katılan Fikret Şenses 1985 yılın-da doçent, 1991 yılında profesör oldu; 1983-87 yılları arasında ODTÜ GelişmeDergisi editörlüğü, 1991-92 döneminde ODTÜ İktisat Bölümü Başkanlığı, 2010-2014 döneminde ODTÜ Senatosü üyeliği görevlerini üstlendi. 2005-2009 döne-minde Yüksek Öğretim Kurulu üyesi olarak görev yaptı. Üniversitelerarası KurulEtik Komisyonu’nda ve Türkiye Bilimler Akademisi’nin çeşitli komisyonlarında2010 öncesinde uzun yıllar görev aldı. Gelişme Ekonomisi, Sanayileşme, İstikrarPolitikaları, İşgücü Piyasaları, Yoksulluk, Gelir Dağılımı ve İktisat Eğitimi konu-larında yurtiçinde ve yurtdışında çeşitli yayınları bulunuyor. Mayıs 2014’te emek-li olan Şenses aynı bölümde lisansüstü dersleri vermeye devam ediyor.

İletişim’den çıkan kitapları: Yoksulluk - Küreselleşmenin Öteki Yüzü (2000).Derlediği Kalkınma İktisadı - Yükselişi ve Gerilemesi (1997), Neoliberal Küresel-leşme ve Kalkınma (2009). Ahmet H. Köse ve Erinç Yeldan’la birlikte derlediğiKüresel Düzen: Birikim; Devlet ve Sınıflar (2003), İktisadi Kalkınma, Kriz ve İs-tikrar ve Ziya Öniş - Caner Bakır’la birlikte derlediği Küresel Kriz ve Yeni Ekono-mik Düzen (2013), İktisada (Farklı Bir) Giriş (2017).

ERİNÇ YELDAN Bilkent Üniversitesi İktisat Bölümü öğretim üyesi. Doktorasını1988 yılında Minnesota Üniversitesi’nden aldı. Makroekonomik kalkınma, iktisa-di modeller ve uluslararası iktisat konuları üzerine çalışmakta. Cumhuriyet gaze-tesinde Ekonomi Politik köşesinde iktisat yazıları yazıyor. Iletişim Yayınları’ndan2001’de çıkan Küreselleşme Sürecinde Türkiye Ekonomisi kitabı 2016’da 18. bası-mını yapmıştı. Yine İletişim’den 2003’te ilk basımları yapılan Küresel Düzen: Biri-kim, Devlet ve Sınıflar ve İktisadi Kalkınma, Kriz ve İstikrar kitaplarının derleyen-leri arasındadır.

‹Ç‹NDEK‹LER

ÖNSÖZ ..............................................................................................................................................9

ÖRNEK B‹R B‹L‹M ADAMI: OKTAR TÜRELFİKRET GÖRÜN - FİKRET ŞENSES...................................................................................11

YABANCI SERMAYE G‹R‹fiLER‹N‹N AYRIfiTIRILMASIVE SICAK PARA: TANIMLAR, YÖNTEMLER,BAZI BULGULARKORKUT BORATAV ...................................................................................................................17

ÜCRETLER VE KÂRLAR ÜZER‹NEBİLSAY KURUÇ ...........................................................................................................................31

B‹RLEfiME VE KONSENSUS: ‹ST‹KRAR,YOKSULLUK VE BÜYÜMEN‹N POL‹T‹K EKONOM‹S‹BEN FINE - DEGOL HAILU ..................................................................................................69

LAT‹N AMER‹KA’DA ‹HRACAT, YABANCI YATIRIMVE BÜYÜME: S‹MÜLASYON YÖNTEM‹YLEfiÜPHEC‹ B‹R YAKLAfiIMJOHN WEEKS............................................................................................................................125

TEKNOLOJ‹ SEÇ‹M‹ OLARAK B‹L‹MVE TEKNOLOJ‹ POL‹T‹KALARIERGUN TÜRKCAN .................................................................................................................153

TÜRK‹YE’DE YAYGIN ‹KT‹SAT: NEREDEN NEREYE?EYÜP ÖZVEREN ......................................................................................................................171

“B‹LG‹ TOPLUMU” DER‹NL‹KLER‹NDETÜRK‹YE’Y‹ ARAMA DENEMES‹HACER ANSAL - BERK ATAMAN ...................................................................................193

PARASAL KR‹Z TEOR‹LER‹ ÜZER‹NE NOTLARKORKUT ERTÜRK...................................................................................................................225

1990-1999 YILLARI ARASINDA MERKEZ BANKASIVE BANKACILIK SEKTÖRÜNDE GEL‹fiMELERVE PARA POL‹T‹KASI ÜZER‹NE GÖZLEMLERMAHİR FİSUNOĞLU .............................................................................................................245

DOKSANLI YILLARDA TÜRK‹YE’DEAKIM DENGELER‹ ÜZER‹NE B‹R DENEMENAZIM KADRİ EKİNCİ ........................................................................................................285

TÜRK ‹KT‹SAT POL‹T‹KALARINDAK‹ ‘ÇIPA’:DIfi BORÇLANMASİNAN SÖNMEZ ......................................................................................................................305

E⁄‹T‹M YÖNLÜ B‹R ENDOJEN BÜYÜME MODEL‹NDETÜRK‹YE EKONOM‹S‹ ‹Ç‹N BORÇ ‹DARES‹ALTERNAT‹FLER‹N‹N ANAL‹Z‹EBRU VOYVODA - ERİNÇ YELDAN..............................................................................363

TÜRK‹YE’DE BÜYÜME VE MAKROEKONOM‹K ‹ST‹KRARFATMA DOĞRUEL - SUUT DOĞRUEL ........................................................................401

UNUTULAN B‹R TOPLUMSAL AMAÇ:SANAY‹LEfiME: NE OLUYOR? NE OLMALI?FİKRET ŞENSES - EROL TAYMAZ..................................................................................429

B‹R‹K‹M‹N KAYNAKLARINURHAN YENTÜRK ..............................................................................................................463

NEOL‹BERAL KÜRESELLEfiMEN‹N SINIRLARI:TÜRK‹YE AÇISINDAN ARJANT‹N KR‹Z‹VE IMF’YE KARfiILAfiTIRMALI B‹R BAKIfiZİYA ÖNİŞ ..................................................................................................................................505

ÜRET‹MDE DIfiALIMA BA⁄IMLILIK:1970’LERDEN 2000’LERE NE DE⁄‹fiT‹?ÜMİT ŞENESEN - GÜLAY GÜNLÜK-ŞENESEN.......................................................533

META Z‹NC‹RLER‹, BA⁄IMLILIKVE Efi‹T OLMAYAN GEL‹fiMECEM SOMEL ..............................................................................................................................561

TÜRK‹YE’DE ‹HRACAT YÖNEL‹ML‹ BÜYÜMEPOL‹T‹KALARININ ‹ST‹HDAM ÜZER‹NDEK‹ ETK‹LER‹ÖZLEM ONARAN....................................................................................................................579

YÜKSEKÖ⁄REN‹MDE KAL‹TE SORUNUNADE⁄‹fi‹K YAKLAfiIMLARLERZAN ÖZKALE....................................................................................................................603

CUMHUR‹YET’‹N ORTAÇA⁄I: KAMU EKONOM‹S‹NDEF‹NANSMAN POL‹T‹KASI ARACI OLARAK‹Ç BORÇLANMA (1984-1999)NAZİF EKZEN...........................................................................................................................631

ÖNSÖZ

Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi İktisat Bölümüemekli öğretim üyesi Prof.Dr. Korkut Boratav ve Orta DoğuTeknik Üniversitesi İktisat Bölümü öğretim üyesi Prof.Dr. Ok-tar Türel çok uzun yıllar boyunca sadece iktisat alanında de-ğil, sosyal bilimlerin farklı alanlarında çok değerli katkılardabulunmuş bilim insanlarıdır. Her ikisi de meslek yaşamları bo-yunca yeni kuşakların eğitimine katkıları yanında, bilimsel ça-lışmalarıyla da birer özveri ve üretkenlik timsali olmuşlardır.Bütün bunların da ötesinde yurtsever ve demokrat kimlikle-riyle, emekten ve yoksul insanlardan yana birer aydın olmakonumlarını ödünsüz sürdürmüşlerdir.

Değerli meslektaşlarımızın çalışma alanlarındaki yakınlıklarve bilim dalımız olan iktisada yaklaşımlarının önemli ölçüler-de benzerlik gösterdiği dikkate alınarak, iki ayrı kitap halindeyayınlanan İktisat Üzerine Yazılar ortak başlıklı armağan ki-tapların birlikte bir bütün oluşturmasını amaçladık. Bu iki ki-tapta yer alan yazılar meslektaşlarının kendilerine ortak arma-ğanıdır. Onlara bugüne kadar yaptıkları büyük hizmet ve kat-kılar için teşekkür etme amacını taşımaktadır.

Bu armağan kitapların hazırlayıcıları olarak bizler Boratavve Türel hocaların ilgi alanlarına yakın temalarda çalışan ve

9

onların sahip oldukları hizmet anlayışlarıyla, temel bakış açı-larını paylaşan meslektaşlarımıza kitaplara katkıda bulunma-ları için 2001 yılı sonlarında bir çağrıda bulunduk. Bu çağrı-mıza bütün meslektaşlarımızdan olumlu yanıt aldık. Çağrı-mızda, hazırlanacak yazıların, yayınlandıkları kitaptan ba-ğımsız olarak, her iki bilim adamı için de armağan sayılacağı-nı özellikle vurguladık. Yoğun çalışma programlarına karşınçağrımızı kabul edip yazılarını bize zamanında ulaştıran bü-tün meslektaşlarımıza ve kitapların yayına hazırlanmasındakibüyük katkıları nedeniyle Erdemir Fidan’a teşekkürü bir borçbiliriz.

Armağan kitapların başta iktisat olmak üzere sosyal bilimle-re ilgi duyan tüm okuyucularımıza yararlı olmasını diliyoruz.

Ahmet Haşim KöseFikret ŞensesErinç Yeldan

10

ÖRNEK B‹R B‹L‹M ADAMI: OKTAR TÜRELFİKRET GÖRÜN - FİKRET ŞENSES

Kimi insanlar için görev üstlenme kutsal bir çabadır. Gereğineyse mutlaka yerine getirilir. Onlara bir görev verildiğinde“gerisi merak edilmez.” Oktar Türel, işte bu tür bir insanınkusursuz bir örneğidir. Onların dilinde kaytarma, kendisininde sık sık kullandığı bir deyimle, “işi ketenpereye getirme” gi-bi kavramlar yoktur.

Orta Doğu Teknik Üniversitesi İktisat Bölümü’nün temel di-reklerinden biri olan Oktar Türel’in sahip olduğu sayılamaya-cak kadar çok özellik arasında en önde geleni, hiç şüphesiz,eşine ender rastlanacak büyüklükteki görev bilinci ve sorum-luluk duygusudur. Rumeli muhaciri bir Osmanlı ailesi orta-mında dünyaya gelen ve tembellik nedir bilmeyen Oktar Türelsomut bir sorumluluk anıtıdır. Onun için görevin küçük ya dabüyük olması fark etmez; görev görevdir. Taşıdığı bu üstün so-rumluluk duygusu yüzünden, görev yaptığı sırada, deyimintam anlamıyla “hiçbir şey görmez, hiçbir şey işitmez”.

Oktar Türel’in bir diğer özelliği titizliğidir. Belki de bu titizli-ği yükseköğrenimde ilk derecesini aldığı mühendislik eğitimin-den kaynaklanmaktadır. Yakınları dışında pek az kişinin bildiğibir gerçek, kendisinin İTÜ İnşaat Fakültesi’nde parlak bir öğ-rencilik dönemi geçirmiş olduğudur. Bu inşaat mühendisliği

11

eğitimini, 1960-1965 yılları arasında seçkin inşaat müteahhitli-ği firmalarının İstanbul, Ereğli ve Bartın şantiyelerinde edinilenzengin iş tecrübeleri izlemiştir. Bu mühendislik temeli OktarTürel’in 1965 yılında tam on yıl süreyle uzman olarak görevyapacağı Devlet Planlama Teşkilatı’na girmesiyle başlayan vesürüp giden “iktisat” yolculuğunu da şekillendirmiştir. 1965yılı onun için bir başka bakımdan da önemlidir. Bu tarihte ya-şamını birleştirdiği Figen Türel, Oktar Türel için yeni bir ente-lektüel derinlik ve zenginlik kaynağı olmuştur.

Oktar Türel mesleğimizin nadir sayıdaki “belagat” ustaların-dan biridir. Kelime ve fiil bulmakta zorlanmaz. Osmanlıca’yatümüyle hâkimdir. Kafasında destelenmiş fikirleri akıcı birmusikîyle söze dökmekte inanılmaz bir maharete sahiptir. Ok-tar Türel’in dili yurdudur. Onun yurtseverliğine kimse tozkonduramaz. Yurdunun her sorunu onun da sorunudur. Hepsiiçin çözüm üretme gayreti içindedir. Gerekirse konuşarak, ge-rekirse yazarak, gerekirse tartışarak.

Oktar Türel bir edebiyat ve sanat adamıdır da. Ezberindekidivan şiirleri, öğrenciliğinde büyük bir heves ve özenle yaptığıtiyatro, aynı eserdeki farklı performansları ayırt edebilecek dü-zeyde klasik müzik kulağı, bir Çek ressamının eserleri üzerineaçıklamalı bir sosyal tarih sunuşu yapacak kertede estetik vur-gunluğu ve gevrek sesiyle duyarak “terennüm” ettiği Osmanlımusikîsi, bu duygulu adamı biraz daha yakından tanımlaya-cak güzelliklerdir de.

Oktar Türel’in önemli bir özelliği de Türeller’e mensubiyetive sadakatidir. Ünlü futbol antrenörlerinden Metin Türel, seç-kin tiyatro aktörü Cüneyt Türel, siyaset adamı Hacı Yusuf Tü-rel Hoca, Danıştay daire başkanlarından Hüseyin Avni Türel veÇapa’dan cerrah Prof.Dr. Ömer Türel hep bu ailedendir.

Oktar Türel’in bir başka sadakati ise kırmızı ve siyah renkle-redir. Bunun izlerini kendisinin 1948-1951 yılları arasında oku-duğu Karagümrük Ortaokulu’na kadar takip edebiliriz. OktarTürel, hangi kümede oynarsa oynasın, Karagümrük futbol takı-mının durumunu en ince ayrıntısına kadar bilir. Tabii Ankarakırmızı-siyahlısı Gençlerbirliği’nin yeri ayrıdır. Unutmayalım ki

12

Metin Türel de epeyce bir süre Ankara kırmızı-siyahlılarınınteknik direktörlüğünü yapmıştır. Oktar Türel bütün ciddiyetiyleGençlerbirliği takımının o haftaki hazırlıklarını (bazen Beşte-pe’deki kulüp tesislerine de giderek), oyununu ve oyuncuları-nın uyguladığı taktiği ayrıntılı olarak tahlil eder.

İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemin izleriyle birlikte çokpartili hayatın ilk perdesini kapsayan 1950’leri takip eden1960’lı yıllar, Türkiye’nin yeni ufuklara açıldığı çok önemli birdönemi işaret eder. Bu dönemin devlet yapısına getirdiği en an-lamlı değişikliklerden biri de Devlet Planlama Teşkilâtı’nın(DPT) kurulmasıdır. 1950’li yılların özellikle ikinci yarısındakienflasyon ve istikrarsızlığın etkisiyle ve iktisat yazınında veuluslararası iktisadî politika çevrelerinde hız kazanmaya başla-yan gelişme iktisadı önerileri doğrultusunda oluşturulan bukurum, bu döneme ve ülkenin gelişmesine önemli katkı sağla-mıştır. Bu kurum ayrıca daha sonraki yılların devlet bürokrasi-sine, özel kuruluşlara ve akademik hayata bir yetişkin uzmandeposu olma rolünü de üstlenmiştir. Oktar Türel, kısa sürenbir inşaat mühendisliği döneminden sonra, prestiji hızla yük-selmekte olan böyle bir kurumda iktisattaki yolculuğuna başla-mıştır. Bu kurumdaki titiz, kılı kırk yaran, özenli çalışmaların-dan bugün bile yararlanmak mümkündür. Sektör çalışmaları,matematik modellemeleri, iktisadî politika analizleri onun buüslubunu çok açık yansıtmaktadır. Oktar Türel’in DPT dönemisırasında Tekel gibi çok önemli bir kamu kuruluşundaki danış-manlık görevi, kendisinin görev ve sorumluluk anlayışı çerçe-vesinde hem bu kuruma yarar sağlamış, hem de kendisinin da-ha sonraki meslek ve yayın hayatında çok önemli bir yer tuta-cak olan kamu kuruluşları ve onlarla ilgili finansal sorunlarındeşilmesine kaynaklık etmiştir. Oktar Türel akademik hayatı-nın bir döneminde, kısa sayılacak bir süre için DPT’ye bu kezİktisadî Planlama Dairesi’ni yönetmek üzere geri dönmüş veülkenin (ve iktisadının) buhranlı bir döneminde mükemmeli-yetçi yaklaşımıyla ve sonsuz enerjisiyle, karşılaşılan dağ gibisorunlarla boğuşmuştur.

Oktar Türel son 28 yıldır görev yaptığı ODTÜ İktisat Bölü-

13

mü’nde gerek meslektaşları ve gerekse öğrencileri için örnek birbilim adamı ve örnek bir öğretmen portresi çizmiştir. Bölüm vefakülte düzeyinde kurulan değişik komisyonlarda görev yapmış,Eylül 1996 - Kasım 1997 arasında bölüm başkanlığı, Nisan2000 - Nisan 2003 döneminde ise İktisadi ve İdari Bilimler Fa-kültesi dekanlığı görevlerini büyük bir özveri ve titizlikle yürüt-müştür. 1991-1993 döneminde ODTÜ Gelişme Dergisi’nin edi-törlük görevini üstlenmiş ve adeta her sözcüğün üzerinde kafayorarak derginin uluslararası niteliklerinin daha da artmasınaönemli katkılarda bulunmuştr. Bölüm’den ayrı kaldığı birincidönemde (Şubat 1978-Aralık 1979) Devlet Planlama Teşkilatıİktisadî Planlama Dairesi Başkanlığı, ikincisinde ise (Ağustos1993-Haziran 1995) Londra Üniversitesi’nde School of Orientaland African Studies’de öğretim üyeliği yapmıştır.

Oktar Türel, ODTÜ İktisat Bölümü’nde değişik düzeylerdemakroiktisat, teknoloji politikası ve Türkiye Ekonomisi ders-leri vermiştir. Derslerine verdiği önem, kelimenin tam anla-mıyla dillere destan denebilecek düzeyde olmuştur. Bu dersle-ri alanlar arasında şimdi meslektaşı olan bazı akademisyenler,konularına ilişkin ilk temelleri bu derslerde aldıklarını ve bukonuda ne kadar şanslı olduklarını sık sık dile getirmişlerdir.Bir keresinde derste sunacağı bir istatistik çizelgeyi evde unut-tuğunu fark ettiğinde karlı-buzlu bir havada eve koşturmasıanılarımızdaki canlılığını hâlâ korumaktadır.

Oktar Türel, gördüğü eğitim, yaşadığı mühendislik tecrübe-sine ek olarak, gerek uzman, gerek danışman, gerekse yöneticiolarak çalıştığı kamu kurumları sayesinde Türkiye’nin iktisadîyapısını yakından ve derinden tanımış (izlemiş ve izlemeye ne-redeyse saat be saat devam eden) bir kişi olarak Türkiye Eko-nomisi dersleri için paha biçilmez bir değer haline gelmiştir.Konuyu, son dönem Osmanlı’ya kadar giden tarihî bir çerçeveiçine yerleştiren bir bakış açısını yansıtan, iğneyle kuyu kazar-casına titizlikle seçilmiş, ilginç olduğu kadar anlamlı belge veokuma parçalarıyla desteklemesi, bu dersleri alanları çok şanslıkılmıştır. Bu okuma parçalarının neredeyse tamamı aynı za-manda ince bir edebiyat zevkini de yansıtmaktadır.

14

Oktar Türel, araştırma etkinlikleriyle de bilim dünyasınabüyük katkılarda bulunmuştur. 1981 yılında Türkiye’de PlanlıKalkınmanın 20. Yılı başlıklı bir kongrenin düzenlenmesindeve kongre tebliğlerinin ODTÜ Gelişme Dergisi’nde yayımlan-masında birinci derecede etkin rol oynamıştır. Aynı şekilde,1989 yılında ODTÜ İktisat Bölümü’nün Kuruluşunun 30. YılıKongresi’nin düzenlemesinde önemli bir görev üstlenmiştir.Oktar Türel’in araştırma etkinlikleri gelişme iktisadı ana ekse-ninde teknolojik gelişme, sanayileşme, planlama, kamu mali-yesi ve istikrar politikaları üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu konu-larda yurtiçinde ve yurtdışında yayınlanmış birçok çalışmasıbulunmaktadır. Araştırma etkinliklerini, özellikle son on yıldaBirleşmiş Milletler Üniversitesi (World Institute of Develop-ment Economics Research / WIDER) bağlamında uluslararasıdüzeyde tanınmış iktisatçılarla işbirliği içinde sürdürmüştür.Oktar Türel’in akademik ilgi alanlarına son yıllarda KuzeyKıbrıs Türk Cumhuriyeti de eklenmiş, derlediği ve katkıdabulunduğu Akdeniz’de bir Ada: KKTC’nin Varoluş Öyküsü baş-lıklı kitap bu alanda önemli bir kaynak haline gelmiştir. Ka-muoyunu aydınlatma görevini zaman zaman gerek yazılı ge-rekse görsel medyada büyük bir titizlikle sürdürmüştür.

Oktar Türel, engin yurt sevgisiyle, üstün yetenekleriyle, bit-mez tükenmez enerjisi ve çalışkanlığıyla, iktisat alanında ver-diği birçok ürünle, eğitim alanındaki büyük katkılarıyla, ikti-sat dışına da taşan büyük bilgi birikimiyle sadece genç kuşak-lar için değil meslektaşları için de örnek bir bilim adamı veentelektüel olmuştur. Oktar Türel’in bu niteliklerini ve biriki-mini, emekliliği sonrasında da, başta genç kuşaklar olmaküzere bütün topluma sunmaya daha uzun yıllar devam etmesi-ni diliyoruz.

15

YABANCI SERMAYE G‹R‹fiLER‹N‹NAYRIfiTIRILMASI VE SICAK PARA:

TANIMLAR, YÖNTEMLER, BAZI BULGULARKORKUT BORATAV

1. Girifl

Gelişmekte olan ülkelerin büyük bir bölümünde 1980’li yılla-rın sonlarında sermaye hareketleri tamamen veya büyük ölçü-de serbestleştirildi. Bu önemli dönüşüm ödemeler dengesi he-saplarının yapısını da etkiledi. Yabancı sermaye girişlerinin gi-derek azalan bölümleri cari işlem açığının finansmanına tahsisedilir oldu; farklı bir ifadeyle “sızıntılar” arttı. Bazı sermayetürleri, örneğin arbitraj arayan kısa vadeli sermaye hareketleri(“sıcak para”) önem kazandı. Hem sermaye hareketlerinin ser-bestleşmesinin hem de gelişmekte olan ülkelerden bazılarındaburjuvazinin sermaye ihraç edecek olgunluğa (veya uyanıklı-ğa) ulaşması sonucu, yerleşik aktörlerden kaynaklanan serma-ye çıkışlarının ve (daha sonra da girişlerinin) önemi arttı.

Bu dönüşümlerin nicel olarak izlenmesi, IMF’nin ödemelerdengesi istatistiklerinin sistematiğinde 1993’te gerçekleştirdiğideğişikliklerle kolaylaştı.1 Değişiklikler, özellikle, ödemelerdengesinin “sermaye ve finansal hesaplar” bölümüyle (yanisermaye hareketleriyle) ilgilidir. Üye ülkelerin (ve bu arada

17

1 IMF, Balance of Payments Manual, 1993 (5th Edition).

Türkiye’nin) ödemeler dengesi hesapları bu yeni sistematiğeuygun olarak düzenlendikçe, sermaye hareketlerinin (i) yerle-şiklerden ve yerleşik olmayanlardan, (ii) farklı nitelikleriyleresmi ve özel aktörlerden kaynaklanan öğelerini ayrıştırmakve ayrıca (iii) sermaye hareketlerinin içeriğini oluşturan varlıkve yükümlülüklerin türlerini de sınıflamak mümkün hale gel-di. Bu bilgileri birlikte kullanarak, “sıcak para” diye nitelendi-rilen sermaye hareketlerinin büyüklüğünü yerleşik olan ve ol-mayan aktörler bakımından ayrıştırarak belirlemek de kanım-ca, mümkün olmaktadır.

Bu çalışmada, yukarıda sözü edilen dönüşümlerin izlenme-sine imkân veren tanımlar ve kavramsal çerçeve, IMF’nin yenisistematiği kullanılarak ortaya konulacak; daha sonra da birgrup gelişmekte olan ülke ve Türkiye verileri aynı çerçeveiçinde sunulacak ve kısaca tartışılacaktır.2

2. Ödemeler dengesi özdeflli¤ine dayal›bir ayr›flt›rma

Ödemeler dengesinin temel özdeşliğini, gelişmekte olan ülke-ler için önem taşıyan bir biçimde sunmak öğretici olabilecektir.Yerleşik olmayanlardan ve yerleşiklerden kaynaklanan net ser-maye akımlarını (aynı sırayla) NKF(nr) ve NKF(r) olarak, nethata ve noksanları EO, rezerv hareketlerini DR ve cari işlemdengesini CB olarak adlandıralım. Denklem (1) ödemeler den-gesinin standart özdeşliğini, “finans ve sermaye hesabı” topla-mını, yerleşikler ve yerleşik olmayanlar (“varlıklar” ve “yüküm-lülükler”) arasında ayrıştırma dışında aynen ifade etmektedir:3

18

2 Bu çerçeve, ilk kez, bu satırların yazarının katkı yaptığı UNCTAD (1999), Bö-lüm V/C, V/D’de kullanılmıştır. Biraz daha dar kapsamlı bir sunuş için (Boratavve Yeldan, 2001: s. 46-48).

3 2000 yılında IMF, ödemeler dengesi hesaplarında önceki sistematikte cari işlemhesabı içinde yer alan “finansal türevler” hesabını ayrı bir ana kalem olaraksermaye/finans hesabının dışına taşımıştır. Bu yenilik, finansal türevlerin pozi-tif veya negatif değerler taşıdığı ülkeler için Denklem (1)’in standart özdeşliği-ni bozmaktadır. Aşağıda Tablo 1’de kapsanan ülkelerin dördünde (Brezilya,Kolombiya, Kore ve G. Afrika’da) son yıllarda bu durum söz konusudur ve

NKF(nr) + NKF(r) + EO + DR + CB = 0 (1)

Tipik bir gelişmekte olan ekonomide “normal dönemler”için geçerli işaretler NKF(nr) için (+), diğer terimler için (-)olur. Bu, yerleşiklerin, net kayıtlı sermaye hareketlerinin ge-nel olarak çıkış doğrultusunda olduğu; net hata ve noksan ka-leminin yerleşiklerin kayıt dışı sermaye hareketlerini temsilettiği ve net bilançonun sermaye kaçışı doğrultusunda oldu-ğu; rezervlerin (-) işaretiyle ifade edilen artış eğilimi gösterdi-ği ve cari işlem hesabının kronik olarak açık verdiği anlamınagelir.

Bu saptamalar katı genellemeler değildir. Bazı yıllarda yerle-şik olmayanlar ülke-içi varlıklarını tasfiye ederek sermaye çı-kışına yönelebilirler [yani, NKF(nr) < 0]; yerleşikler dış dün-yadaki varlıklarını ülkeye taşıyabilirler veya ters yönlü serma-ye kaçışı gerçekleşebilir [NKF(r) > 0 and EO > 0]; rezervlerdüşebilir veya cari işlem hesabı fazla verebilir [yani DR > 0 veCB > 0]. Ne var ki, gelişmekte olan ülkelerin tümü veya anaalt-grupları için, sermaye hesaplarının birkaç yıllık bir süreveya finansal çevrimin tümü için yapılan birikimli hesaplar,yukarıda belirttiğimiz işaretlerin geçerli olduğunu ortaya koy-muştur.4

Ödemeler dengesi hesaplarının ana kalemlerinin genelliklegeçerli olan işaretlerine ilişkin bu gözlem, sözü geçen özdeşli-ği, yerleşik olmayanlardan kaynaklanan sermaye girişlerininfarklı kullanım alanları arasında ayrıştırılması biçiminde yo-rumlamamıza imkân verecektir. Bunun için Denklem (1)’i ye-ni baştan düzenleyelim:

NKF(nr) = - [NKF(r) + EO + DR + CB]; veyaNKF(nr) = - NKF(r) - EO - DR - CB] (1a)

19

tablonun düzenlenmesinde önceki yıllarla tutarlılık sağlamak için sözü geçenkalem, olduğu gibi cari denge hesabına aktarılmıştır.

4 Bkz. UNCTAD (1999; Tablo. 5.2). 1980-98’e ait konsolide Afrika verileri de,pozitif değerler veren NHN kalemi dışında aynı işaretleri taşımaktadır (UNC-TAD, 2000; Tablo. 3.

Denklemin sağ tarafındaki her terimin (genel gözlemlere deuygun olarak) negatif işaret taşıdığı dikkate alınırsa, işaretleritersine çevirerek terimleri yeniden adlandırabiliriz: -NKF(r)yerleşiklerden kaynaklanan kayıt içi sermaye çıkışı olarak yo-rumlanır ve NKO(r) ile ifade edilir. -EO yerleşiklerden kay-naklanan kayıt dışı sermaye kaçışı olarak yorumlanır ve KFLile ifade edilir. -DR rezerv birikimi olur ve RAC ile ifade edilir.-CB cari işlem açığı anlamına gelir ve CA ile ifade edilir. Buterminolojik değişikliklere ek olarak, herhangi bir işaret deği-şikliği olmamasına rağmen NKF(nr)’yi yerleşik olmayanlardankaynaklanan net sermaye girişi olarak yorumlamak ve bunuNKI(nr) terimiyle ifade etmek kavramsal olarak daha tutarlıolacaktır.

Böylelikle (1a)’nın sağ tarafındaki işaretler tersine çevrildi-ğinde ve terimler yeniden adlandırıldığında, denklemin yenibiçimini NKI(nr)’nin ayrıştırılması olarak ifade etmek müm-kün olur:

NKI(nr) = NKO(r) + KFL + RAC + CA (2)

(2) ile ifade edilen ayrıştırmayı nasıl yorumlayabiliriz? Ulu-sal parası rezerv para niteliği taşımayan, üstelik sermayesi gö-reli olarak kıt olan gelişmekte olan bir ekonomi, dış hesapla-rında kronik olarak cari işlem açıkları verir. Bir yandan buaçıklara, bir yandan da yerleşiklerden kaynaklanan kayıt-içi vekayıt-dışı sermaye ihracına ve son olarak da rezerv birikiminebağlı döviz talebinin karşılanması, orta dönemde sadece yerle-şik olmayanlardan kaynaklanan net sermaye girişleriyle müm-kün olur. Böylelikle, yabancı aktörlerin gerçekleştirdiği, netsermaye girişleri, yani NKI(nr), hem “sızıntılar”ın, yani[NKO(r) + KFL + RAC]’nin, hem de ekonominin cari işlemle-rinde dış dünyaya karşı verdiği açığın, yani (CA)’nın finans-manı arasında tahsis edilir. İstisnai ve geçici olarak denklem(2)’nin sağ tarafındaki terimlerden bazıları negatif işaretler ta-şıyabilirler. Örneğin yerleşikler dış dünyadaki varlıklarını tas-fiye ederek (kayıtlı veya kayıt-dışı olarak) ülkeye aktarıyorlar-sa; rezerv erimesi veya cari işlem fazlaları meydana gelirse,

20

bunları ifade eden terimler sağ tarafta negatif işaretler kazanır-lar. Diyelim ki cari açık, rezerv artışları ve yabancı sermaye gi-rişlerinin mutat (yani pozitif) işaretleri geçerli iken sermayekaçışı (aşağıda görüleceği üzere 1980’li yıllarda Türkiye’de ol-duğu gibi) tersine dönmüş olsun (KFL<0). Bu, cari açık ve ikisızıntı kaleminin (rezerv artışları ile yerleşiklerin kayıt-içi ser-maye çıkışlarının) finansmanının, sadece yabancı sermaye gi-rişleriyle değil, ters yönlü sermaye kaçışlarıyla (“reverse capi-tal flight”) da gerçekleştirildiğini gösterir.

Sadece bir durumda, Denklem (2) ile ifade edilen ayrıştır-ma mantığı açıklayıcı ve anlamlı olmaktan çıkar: Denkleminsağ tarafının toplamı ve dolayısıyla NKI(nr) negatif olduğuzaman... Gelişmekte olan ülkeler için bu durum, ağır finansalkriz koşullarında ve istisnai olarak gözlenir; Türkiye’de 1994ve 2001’de, Meksika’da 1995’te ve Doğu Asya’da 1997-98’deolduğu gibi... Bu durumun uzunca bir sürede, birikimli de-ğerler bakımından geçerli olması ise, sözü geçen ekonominindış dünyaya sürekli ve net olarak sermaye ihraç etmesi, farklıbir ifadeyle, ödemeler dengesi sistematiği bakımından geliş-miş kapitalist ülkeler özellikleri kazanmış olması anlamınagelir. Bu da, Denklem (2)’nin, analitik olarak açıklayıcılığı-nın, normal yıllarda, orta ve uzunca dönemlerde uluslararasıekonomik ilişkilerde net sermaye ithal eden (kısacası tipikazgelişmiş) ülkelerle sınırlı olduğu anlamına gelir. Türkiye butür bir ülkedir.

Tablo 1a, 1b ve 1c, 16 gelişmekte olan ülke ve Türkiye içinnet yabancı sermaye girişlerinin, Denklem (2)’de ifade edilenana kullanım alanları arasındaki ayrıştırılmasını oransal olarak1980-89 ve 1990-2000 dönemleri için sunmaktadır. Sadecebazı vurgulamalar yapma amacı taşındığı için, her ana kalemkapsanan yılların birikimli değerleri kullanılarak verilmekte-dir. Sermaye hareketlerinin serbestleşmesinin geçerli olduğuikinci dönemin, ilk döneme göre bazı temel farklılıklar içerdi-ği ortaya çıkıyor.

(a) Yerleşik kökenli kayıtlı sermaye çıkışlarının, yabancısermaye girişleri içindeki yüzde payı, hem 16 ülkede (13 pu-

21

22

TABLO 1a1980-89 Döneminde Net Yabanc› Sermaye Girifllerinin Ayr›flt›r›lmas›

(milyon dolar)

NKI(nr) NKO(r) KFL RAC CA

Arjantin 25015 2643 2172 -7493 27693Brezilya 61888 9392 4236 -1338 49598Şili 17007 -995 -199 1704 16497Kolombiya 15177 2771 1007 267 11132Mısır 12870 1148 -1913 1409 12225Hindistan 35917 450 679 -4303 39090Endonezya 32180 0 7592 67 24521Kore 12758 12464 3645 15202 -18552Malezya 18631 3350 3108 4769 7404Meksika 72376 20852 21430 3063 27031Pakistan 10439 1038 227 441 8734Peru 13052 1849 1533 -618 10288Filipinler 13482 1284 -544 138 12604G.Afrika 6061 6817 5408 -417 -5747Tayland 24258 889 -2379 9307 16442Türkiye 15529 3471 -2910 4561 10408

Toplam 386641 67424 43097 26757 249367

Not: NKI(nr) = NKO(r) + KFL + RAC + CA. Terimler ve işaretler için metne bakınız.Kaynak: UNCTAD veri tabanından yazar tarafından yapılan hesaplamalar.

TABLO 1b1990 ve Sonras›nda Net Yabanc› Sermaye Girifllerinin Ayr›flt›r›lmas›

(milyon dolar)

NKI(nr) NKO(r) KFL RAC CA

Arjantin 183448 69722 6572 24694 82461Brezilya 237386 48922 5499 26628 156337Şili 57658 26585 1845 10740 18487Kolombiya 35593 8275 613 4588 22118Mısır 17624 6992 3152 13658 -6178Hindistan 85240 13496 -1532 29739 43536Endonezya 42713 2462 3243 12980 24028Kore 174597 103943 17378 59529 -6252Malezya 51246 13162 -3154 29601 11637Meksika 199409 22604 10784 24929 141091Pakistan 22078 2163 105 797 19013Peru 32213 2362 -4809 7102 27558Filipinler 51325 11566 14201 14035 11523G.Afrika 64136 44123 7145 11125 1743Tayland 80698 18295 8904 22492 31006Türkiye 74654 23785 5898 21226 23746

Toplam 1410018 418456 75843 313863 601856

Not: Bkz. Tablo 1a. Son yıl Pakistan için 1997, Arjantin, Brezilya, G. Afrika, Peru, Taylandve Türkiye için 2000; diğer ülkeler için 1999.Kaynak: UNCTAD veri tabanından yazar tarafından yapılan hesaplamalar.

an), hem de Türkiye’de (10 puan) artmıştır. Bu saptamanın,yerleşikler üzerinde sermaye hareketlerine ilişkin kısıtlamala-rın kaldırılmasıyla yakın ilişkisi olsa gerektir.

(b) Sermaye hareketlerinin serbestleştirilmesinin kayıt-dışıhareketleri sistem-içine alarak sermaye kaçışını azaltması bek-lenebilir. Bu beklenti 16 ülke grubu için (6 puanlık bir azalmaile) gerçekleşmekte; Türkiye’de ise, zıt yönlü bir dönüşümgözlenmektedir: 1970’li yılların sonunda gerçekleşen (ve tab-loda kapsanmayan) sermaye kaçışının 1980 sonrasında serma-ye grupları açısından gerçekleşen istikrar koşullarında tersinedöndüğü (KFL<0); buna karşılık 32 sayılı kararı izleyen yıllar-da, KFL’nin yabancı sermaye girişleri üzerinde % 8’lik bir sı-zıntı oluşturduğu anlaşılıyor.

(c) Liberalleşen ortamlarda gelişmekte olan ülkelerde fi-nansal kargaşa olasılıklarının artması, rezerv gereksinimindede yükselmelere yol açabilir. Dışa dönük finansal liberalleş-me-öncesinde, “uygun rezerv miktarı”, genellikle 3-4 aylık it-halat düzeyiyle tanımlanırken, yeni dönemde, bu ölçütün be-lirlenmesinde, ülkenin kısa vadeli veya toplam dış borç stokukullanılmaya başlanmıştır. Örneğin Alan Greenspan, gereklirezervleri, “ülkelerin bir yıl boyunca yeni borçlanmaya gerekduymayacaklarını güvenceye alabilecek düzey” olarak tanım-lamıştır.5 Nominal veya reel kuru bir biçimde hedefleyen dö-viz kuru rejimlerinin, tamamen dalgalı döviz kuru rejimleri-ne göre daha yüksek rezerv gereksinimi içerdiği de söylenebi-

23

TABLO 1cYabanc› Kökenli Sermaye Girifllerinin Oransal Ayr›flt›r›lmas›

NKO(r)/NKI(nr) KFL/NKI(nr) RAC/NKI(nr) CA/NKI(nr)

16 ülke 1980-89 0,174 0,111 0,069 0,64516 ülke 1990+ 0,297 0,054 0,223 0,427Türkiye 1980-89 0,224 -0,187 0,293 0,670Türkiye 1990-2000 0,319 0,079 0,284 0,318

Not: Bkz. Tablo 1a.

5 UNCTAD (1999: 108)’den naklen.

lir.6 Tablo 1c’de 16 ülke grubu için 1980’li yıllarla 1990 son-rası arasında RAC/NKI(nr) oranında, bu beklentiler doğrul-tusunda 10 yüzde puanlık (Check) bir artış gerçekleşmekte;Türkiye verileri ise önemli bir değişiklik içermemektedir.

(d) Ancak, incelenen iki dönem arasında hem 16 ülke gru-bunda, hem de Türkiye’de gözlenen önemli bir değişiklik,yabancı sermaye girişlerinin cari açıkların finansmanına tah-sis edilen paylarının belirgin bir biçimde (Türkiye için 35, 16ülke için 11 puan) düşmüş olmasıdır. Bu olguyu biraz farklıbir biçimde ifade edersek, Türkiye ekonomisi 1980-89 döne-minde 1 dolarlık cari işlem açığının finansmanı için (yakla-şık) 1.5 dolar yabancı sermaye girişine gereksinim duyarken,1990 sonrasında bu gereksinim (yine yaklaşık olarak) 3 dola-ra yükselmiştir. NKI(nr)/CA oranına eşit olan bu katsayı(“çoğaltan”), 16 ülkelik grup için ise bu iki dönem arasında1.6’dan 2.3’e çıkmıştır. Bu dönüşüm, gelişmekte olan ülkeler-de büyüme-cari işlem açığı-yabancı sermaye girişleri süreçle-ri arasındaki bağlantının gevşemesi, sermaye hareketlerinincari dengeden giderek büyük ölçüde bağımsızlaşması anlamı-na gelir. Dahası, NKI(nr) içinde borç yaratan/yaratmayan ser-maye türlerinin göreli ağırlıklarıyla da bağlantılı olarak, dışborç stokundaki büyüme ile birikimli cari işlem açıkları ara-sındaki bağıntının da kopması anlamına gelir. Bu çalışmadakullanılan sistematik içinde, bu olgular, NKI(nr)’den “sızın-tı”lara tahsis edilen akımlardaki göreli artışla bağlantılıdır.Ancak, bu olgunun ülke-içi makroekonomik politikalarla(örneğin kamu açıklarının finansman biçimleriyle) ilgili bo-yutları da vardır.

24

6 Haussman, Panizza ve Stein (2001: Tablo 1, ss. 392-93) bazı ülkeler için 1998-99yıllarına ait rezerv/M2 oranları verilmekte ve dünya çapında finansal belirsizlik-lerin ülkelerin rezerv gereksinimlerini simetrik biçimde etkilememiş bulunduğuortaya çıkmaktadır: Tabloda G7 ülkelerinin Fransa hariç altısı kapsanmakta veortalama rezerv/M2 oranı % 5.2, buna karşılık bizim çalışmamızda Tablo 1 veTablo 3’te kapsanan ülkelerden sekizi için sunulan aynı oranın ortalaması % 22,5olarak belirlenmektedir.

3. Arbitraj arayan, k›sa vadeliözel (“s›cak”) sermaye hareketleri

Ticari kredileri dışlamak ve orta-uzun vadeli olmayan portföyhareketlerini içermek koşuluyla, kısa vadeli, özel sermaye ha-reketlerinin tümünün, bankalardan, kurumsal veya bireyselrantiyelerden veya firmalardan kaynaklanan sıcak para hare-ketlerini oluşturduğu kabul edilebilir. Ancak, nicel çözümle-melere esas oluşturabilecek daha işlevsel bir tanım için, öde-meler dengesi istatistiklerinin standart (ve yeni) çerçevesi kul-lanılmalıdır. Bu çerçeve içinde biz, “sıcak para” kategorileriniTablo 2’deki kalemler olarak belirliyoruz.

Bazı kalemlere ait değerlerin sıfır olması, bu türden sınır-ötesi işlemlerin gerçekleşmediği anlamına gelmez. İstatistikikayıtların düzelmesi, önceki yıllarda sıfır değer taşıyan kimikalemlerin, pozitif veya negatif değerler kazanmasına yol aça-bilir. Örneğin, yerleşik olmayanların devlet iç borç senetleri(DİBS) alıp sattıklarını biliyoruz. Dış piyasalara uzun vadeliolarak ihraç edilen DİBS, ödemeler dengesinin yükümlülükgetiren portföy hareketlerinin “tahvil ihracı” kaleminde pozitifdeğerler olarak (yani, “sıcak para” kapsamının dışında kala-rak) kaydedilir. Ancak, aynı DİBS, daha sonra Türkiye içinde-ki ikincil piyasaya intikal eder ve vadesinden önce satılıp Tür-kiye dışına çıkarsa, bu işlemin 4680 no.lu kod altında (bu kez“sıcak para” kapsamı içinde) yer alması gerekir. Nitekim,IMF’nin Türkiye için 2001 tabloları henüz yayımlanmamaklabirlikte, (IMF sistematiğini tamamen içermeyen) TCMB ya-yınları, bu türlü bir olgunun 2001 krizi içinde meydana gel-miş olabileceğini göstermektedir. Kısacası, “serin” (uzun vade-li) bir sermaye girişi, “sıcak” bir sermaye çıkışına dönüşebil-mektedir.

Repo ve yatırım fonu işlemleriyle bankalar kendi portföyle-rindeki hazine bonolarını yabancı aktörlere pazarladıklarında,satış işlemi, şimdilik, kayıt içine alınamamakta ise; bu “sıcak”sermaye girişi, bir diğer kaleme, örneğin 4783 kod altında ve-ya rezerv artışını dengeleyen pozitif NHN değeri olarak kayda

25

26

TAB

LO 2

Öd

em

ele

r D

en

gesi

‹st

ati

stik

leri

nin

Sta

nd

art

Çerç

evesi

‹çi

nd

eki

“S›c

ak P

ara

” K

ale

mle

ri

Yerl

eflik

olm

ayan

lara

ait

Yerl

eflik

lere

ait

Bafl

l›kIM

F ko

du

IMF

kod

uA

ç›kl

ama

Port

föy

Yatı

rım

ıH

isse

sen

edi

4660

(8)

(-5

18)

4610

(-5

0) (

171)

His

se s

ened

ine

yatı

rım

Para

piy

asas

ı ara

çlar

ı46

80 (

0) (

0)46

30 (

0) (

0)H

azin

e b

on

osu

na

yatı

rım

Diğ

er Y

atır

ımB

anka

lara

kıs

a va

del

i kre

di

4774

* (7

24)

(63)

4724

(-1

34)

(-75

)B

anka

lar

aras

ı kre

di

Diğ

er s

ektö

rler

e kı

sa v

adel

i kre

di

4777

(58

6) (

419)

4727

(0)

(0)

Diğ

er s

ektö

rler

: Fir

mal

ar v

e h

anel

erM

evd

uat

ve

nak

it: B

anka

lar

4783

(-1

52)

(230

3)47

33 (

-678

) (-

752)

Mev

du

at v

e n

akit

: Diğ

er s

ektö

rler

4784

(0)

(0)

4734

(0)

(0)

Diğ

er s

ektö

rler

: Fir

mal

ar v

e h

anel

erD

iğer

yü

küm

lülü

kler

ve

varl

ıkla

r: B

anka

lar

4795

(0)

(0)

4745

(0)

(0)

Diğ

er y

ükü

mlü

lükl

er v

e va

rlık

lar:

Diğ

er s

ektö

rler

4798

(0)

(0)

4748

(-6

76)

(-42

7)D

iğer

sek

törl

er: F

irm

alar

ve

han

eler

Net

hat

a ve

no

ksan

–49

98 (

-259

4) (

-220

3)Ye

rleş

ik k

öke

nli

kayı

t-d

ışı

serm

aye

har

eket

i

No

t:Pa

ran

tez

için

dek

i ra

kam

lar,

IM

F, B

alan

ce o

f Pa

ymen

ts S

tati

stic

siç

ind

e Tü

rkiy

e’ye

ait

199

7 ve

199

8 yı

lları

içi

n s

öz

kon

usu

kal

emin

mily

on

do

lar

ola

rak

değ

erin

i ver

mek

ted

ir.

geçer. Çıkış anında aynı kalemlerin negatif değerler alması ve-ya 4680 kodu altında kayıtlanması mümkündür. Bu tür bir ör-neği Meksika ödemeler dengesi tablolarında gözlüyoruz: Mek-sika’nın 4680 kalemi 1993 sonuna kadar sıfır, sonraki iki yıldaise negatif değerler (-1.9 ve -13.8 milyar dolar) almaktadır. Buda göstermektedir ki, Meksika DİBS’sini önceki yıllarda satınalan yabancı aktörler, 1994-95’teki finansal kriz içinde bu yatı-rımlarını tasfiye ederek dışarıya aktarmışlardır. Sıcak para çı-kışları doğru kaydedilmekle birlikte, önceki girişlerin sermayehesabının başka kalemlerine pozitif değerler olarak kaydedil-miş oldukları anlaşılmaktadır.

Bu gözlemlerden hareketle ödemeler dengesi istatistikleri-nin sermaye/finans hesaplarının tek tek kalemlerinin referansverdikleri kategorileri doğru yansıttıklarını kabul etmemiz,şimdilik, mümkün değildir. Bu nedenle farklı sermaye türleri-nin hareketleri arasındaki nicel çözümlemeler için zaman er-kendir. Buna karşılık, “sıcak” başlığı altında toplanan sermayehareketlerinin yerleşikler ve yerleşik olmayanlar arasında ayrış-tırılmasının ve net toplamının, ana hatlarıyla, çok daha güveni-lir olduğu anlaşılmaktadır.7

Türkiye’yi de kapsayan 16 ülke için, 1980-89 yılları ile 1990sonrasına ait ve yerleşik/yerleşik olmayan ayrımına dayalı veTablo 2’deki anahtara göre hesaplanan birikimli “sıcak para”rakamları Tablo 3’te sunulmaktadır. Sermaye hareketlerineilişkin politikalar bakımından dönüm noktası olarak kabul et-tiğimiz 1990 öncesi ve sonrası karşılaştırıldığında, kapsadığı-mız gelişmekte olan ülkelerin ve Türkiye’nin birikimli (ve tab-

27

7 TCMB uzmanlarıyla yapılan temaslar, T.C. verilerinin yerleşik/yerleşik olma-yan ayrımı bakımından bir hayli güvenilir olduğu kanısı oluşturmuştur. Bizimtanımlarımıza ilişkin tek tartışmalı husus, EO kaleminin “yerleşik kökenli ka-yıt-dışı sermaye hareketi” olarak yorumlanması olabilir. Kayıt-dışı işlemlerin,öncelikle sermaye hesabına ait olduğu, ikinci planda da yerleşik kökenli oldu-ğu varsayımları, cari işlemlerden (bavul ticareti, hayali ihracattan) ve yabancı-ların sermaye hareketlerinden (örneğin yerleşik olmayanların hazine bonoları-na yatırımlarından) kaynaklanan kayıt-dışı hareketler; ya da sistem-içi ile sis-tem-dışı arasında (ancak ülke içinde) gelip giden (yastık altına girip çıkan) dö-viz hareketleri belli büyüklükleri aşınca geçerliliğini yitirir. Ancak, bu olasılık-ların metindeki çözümlemeyi fazla etkilemediğini söyleyebiliriz.

loda içerilmeyen yıllık) verilerinin incelenmesi, aşağıdaki sap-tamalara yol açmaktadır:

(a) Sermaye hareketlerinin genelde daha denetimli olduğu1980’li yıllarda kapsanan ülkelerin tümü için hem yerleşik ol-mayanların, hem de yerleşiklerin net sıcak para çıkışı gerçek-leştirdikleri; özellikle yerli sıcak para kaçışının 84 milyar dola-rı aşan bir boyuta ulaşması sonunda net sıcak para bilançosu-nun da negatif olması ilginçtir. Bu saptama, sermaye hesabın-daki serbestleşmenin, sıcak para çıkışlarını esasen denetleye-mediği; sadece sıcak para girişlerini kısıtladığı (yani fiilen işeyaramadığı) biçiminde yorumlanabilir mi? Bu tür bir genelle-menin fazla aceleci olduğu, ülke bulgularına indiğimizde anla-şılıyor. Tabloda, “yabancı sıcak para” toplamının negatif değertaşımasının ve “yerli sıcak para” çıkışlarının yarısını aşan bir

28

TABLO 3“S›cak Para” Hareketlerinin Birikimli Dökümü (milyon dolar):

16 Geliflmekte Olan Ülke ve Türkiye, 1980-89 ve 1990 ve Sonras›

1980-89 1990-2000Yerleflik 1980-89 1980-89 1999-2000 1999-2000 Net

olma- Yerle- Net s›cak olma- Yerle- s›cakyanlar flikler para yanlar flikler para

Arjantin -18948 -4153 -23101 3193 -41616 -38423Brezilya 3452 -10431 -6979 10932 -42959 -32027Şili 2913 1360 4273 12273 -13885 -1612Kolombiya -9423 -2101 -11524 2590 -5146 -2556Mısır -1934 1034 -899 2666 -9683 -7016Hindistan -206 -494 -700 31137 -2738 28399Endonezya 3920 -7592 -3672 -7774 -3243 -11017Kore 2796 -5642 -2846 48938 -48382 555Malezya 2393 -5970 -3577 7252 -9526 -2274Meksika 6 -39061 -39055 45039 -79847 -34808Pakistan 1794 -1135 659 5587 -2061 3526Peru 79 -3200 -3120 2887 4257 7144Filipinler -339 -705 -1044 13061 -15849 -2788G.Afrika 399 -8683 -8284 36283 -28411 7872Tayland 9434 2379 11813 24158 -23239 919Türkiye 2454 213 2667 19493 -19231 262

Toplam -1209 -84180 -85390 257715 -341558 -83843

Not: Kaynak, terimler, tanımlar, ülke ve zaman kapsamı için bkz. ana metin, Tablo 1 ve 2.

bölümünün, 1980’li yılların başındaki dış borç krizi sırasındasermaye hesapları fiilen serbestleşmiş olan iki Latin Amerikaülkesinden, Arjantin ve Meksika’dan kaynaklandığı anlaşılıyor.

(b) Bu gözlemi bir adım daha ileri götürürsek, ülke dene-yimlerinin 1980’li yıllarda, özellikle yerleşik olmayanlara aitsıcak para hareketleri bakımından önemli farklılıklar taşıdığı,örneğin bu akımların yedi ülkede negatif veya ihmal edilecekderecede düşük pozitif değerlere ulaştığı ortaya çıkıyor. Bunakarşılık 1990’lı yıllarda ortak bir yapı egemen oluyor: Sermayehesabının serbestleşmesiyle birlikte hem yerleşiklerden kay-naklanan sıcak para girişleri, hem de yerleşik olmayanlardankaynaklanan sıcak para çıkışları büyük boyutlu artışlar göster-mektedir.

(c) Sermaye hesabının serbestleştirilmesinin, esas olarak,“sıcak para” hareketlerini hedef aldığı biliniyor. Bu bağlamdaülkelerin tümü ele alındığında, 1990 sonrası net sıcak para bi-lançosunun negatif olduğu; bu durumun kapsanan ülkelerindokuzu için de geçerli olduğu gözlenmektedir. 1990 sonrasın-da net sıcak para bilançosu en yüksek pozitif değer veren ülke-nin, sermaye hesabı üzerinde etkili denetimler sürdüren Hin-distan olması ilginçtir. Türkiye’nin 1990-2000 döneminde sı-cak para giriş-çıkışlarının kabaca dengede olması ise, 2001 yı-lının rakamları hesaba katılsa idi son bulmuş olacaktı.8

(d) Tabloda içerilmeyen yıllık veriler incelendiğinde,1990’lı yıllara damgasını vuran yeni tür finansal çevriminiçinde sıcak para hareketlerinin makroekonomik dengelericiddi biçimde bozan bir istikrarsızlık etkeni olarak ortaya çık-tığı anlaşılmaktadır. Bu çevrimin finansal kriz aşamasında sı-cak para çıkışları çok yüksek boyutlara ulaşarak, krizin eko-nominin tümüne bulaşmasında belirleyici rol oynamaktadır.Türkiye’de 2000 Kasım’ını izleyen aylardaki sıcak para hare-ketleri, milli gelirdeki dramatik gerilemeyi de tetikleyen et-kenlerin başında gelmiştir.

29

8 2001’in ilk dokuz ayına ait (ve IMF sistematiğine tam uymayan TCMB verile-rinden hesaplanan) bulgular, yerleşik olmayanların 9.2, yerleşiklerin ise 4.1milyar dolar sıcak para çıkışı gerçekleştirdiklerini ortaya koymaktadır.

Tablo 1 ve 3’teki bulgular, kanımızca, sermaye hareketlerin-deki serbestleşmenin sonuçları üzerinde nicel çözümlemele-rin başlangıç noktasını oluşturacak özellikler taşımaktadır. Buçalışmanın asıl amacı ise, gelişmekte olan ekonomilerin ser-maye hesabını incelemeyi hedefleyen araştırmalar için yararlıolabilecek bir kavram çerçevesinin oluşturulmasına katkıdabulunmaktı.

KAYNAKÇA

Boratav, K. ve Yeldan, E. (2001) Turkey 1980-2000: Financial Liberalizatin, Macro-economic (In)-Stability, and Patterns of Distribution, Aralık mimeo, (www//bil-kent.edu.tr/yeldane~yeldane).

Haussman, R; Panizza, U ve Stein, E (2001) “Why do Countries Float the WayThey Float?” Journal of Development Economics, (66), s. 391-394.

UNCTAD (1999) Trade and Development Report, Geneva and New York.

UNCTAD (2000) Capital Flows and Growth in Africa, Geneva and New York.

30