Dialekty Sch

7/25/2019 Dialekty Sch

1/14

Diasystem serbsko-chorwackiDijasistem srednjojunoslavenski kontinuum dialektalne zoone z pokrewnych

typologicznie dialektw lokalnych tworzcych wsplnie jzyk ludowy ktrego uytkownicy

s w stanie wzajemnie si porozumie!"

#ersja klasyczna D" $rozovi! %&'( kontinuum czakawsko)kajkawsko)sztokawskie"

*" +kuka diasystem sztokawski ssiadujcy od wschodu z diasystemem ,ugarsko)

macedo-skim a od zachodu z diasystemem kajkawsko)sowe-skim oraz czakawskim"

Migracje

Dzisiejsze ugrupowanie dialektw ser,sko)chorwackich nie odzwierciedla ani historycznych

granic ani stosunkw panujcych niegdy. pomidzy trzema gwnymi dialektami/

czakawskim kajkawskim i sztokawskim" 0pecy1icznym zjawiskiem w historii jzyka

ser,sko)chorwackiego w wyniku ktrego pierwotne rozmieszczenie dialektw ulego

cakowitej zmianie,yo ich zmieszanie" 0powodowane ono zostao migracj wicej ni

poowy ludno.ci mwicej jzykiem ser,sko)chorwackim z terenw o,jtych najazdem

tureckim" 2ocztkowo zno.ne warunki ycia pod naje3d3c zmieniy si z czasem na

niekorzy.!" 4oyy si na to5 presja religijna za,ieranie dzieci do szk janczarskich


2/14


3/14

*igracja ?s e o , aB przy,ieraa rne 1ormy ) od zorganizowanych licznych grup jak na

przykad tej naj,ardziej znanej z %&( r" do pojedynczych wdrwek poszczeglnych rodzin"

9 wa.nie te drugie w najwikszym stopniu zmieniy etniczny a tym samym dialektalny

charakter o,szaru jzyka ser,sko)chorwackiego" ;asza wiedza o Eseo,achE jest stosunkowo

dua" +,ok danych archiwalnych dotyczcych ziem pod panowaniem #gier Fustrii czy

#enecji dysponujemy take yw tradycj ludow zachowujc wiadomo.ci o pochodzeniu

kadej rodziny" Dane te zawiera E0rpski etnogra1ski z,ornikE" 4asuonym ,adaczem tego

pro,lemu ,y


4/14

so, niosy a zarazem in1ormacje o ich kierunkach i specy1ice moe da! nawet skrtowy

przegld poszczeglnych grup5

Migracja dynarska gwnym jej 3rdem ,yy @ry Dynarskie a naleay tu5

9" @rupa poudniowochorwacka migracja tej grupy polegaa na przesiedleniu katolickich

czakawcw ikawcw i ikawco)ekawcw z o,szaru pomidzy rzekami Hn Aup

wy,rzeem Fdriatyku od 7inodola do Getiny" +siedlili si w 9strii na Arku w kajkawskiejpnocnej Ghorwacji 0owenii wschodniej cz.ci dzisiejszej Fustrii na #grzech i na

terenach czesko)sowackich na terenach dawnej monarchii ha,s,urskiej" Dziedziny ich

zajli sztokawcy"

99" @rupa z zachodniej Iercegowiny i *akarskiego 2rzymorza" Jmigrowali sztokawcy

ikawcy katolicy i cz.ciowo muzumanie osiedlajc si w pnocnej Dalmacji Kice

zachodniej $o.ni a nawet w pnocnej $aczce" 4 tej 1ali migracyjnej wywodz si tak zwani

E,aLki $unjevciE ktrzy zachowali swj rodziny ikawizm w,rew ekawskieniu otoczeniu"

999" @rupa wschodniohercegowi-ska ?z o,szaru starego Iumu i :re,injaB o,ejmowaanajliczniejsz migracj sztokawskich jekawcw do zachodniej 0er,ii #ojwodiny 0lawonii


5/14

$aranji $o.ni Ghorwacji i pnocnej Dalmacji" #ywoaa ona na tych terenach rnorakie

skutki" # 0lawonii na przykad zmniejszya zasig dialektu lokalnego oraz roz,ia go

odcinajc pnocny dialekt podrawski od poudniowej slawo-szczyzny posawskiej" #ywoaa

take wdrwk 0lawo-cw na pnoc ) do $aranji zachodniej $aczki na #gry"

#schodnia jekawska $o.nia ktra przyja najwicej uchod3cw zostaa roz,ita zarwno

pod wzgldem etnicznym jak i jzykowym" Dzi. teren ten zamieszkuje ludno.! prawosawna

mwica dialektem wschodniohercegowi-skim oraz ludno.! katolicka muzuma-ska i

prawosawna mwica dawnym dialektem wschodnio,o.niackim z wpywami

hercegowi-skimi" 4 kolei w zachodniej 0er,ii w wyniku migracji stare gwary ulegy

zupenemu zniszczeniu"

97" @rupa zetska ,ya migracj sztokawskich jekawcw wdrujc poprzez dolin Kimu do

0er,ii"

2ozostae migracje spoza o,szaru dynarskiego ,yy przewanie wdrwkami ludno.ci

prawosawnej ekawskich sztokawcw z terenu 0er,ii" *oemy wydzieli! tu nastpujce

grupy szczegowe5

Migracje serbskie

7" @rupa kosovsko)metohijska o,ejmowaa ludno.! mwic ekawsk sztokawszczyzn

0tarej Maszki" Jmigrowali na pnoc i pnocny wschd do 0zumadiji i na 2omoravlje a

do Nerdapu"

79" @rupa wardarsko)poudniowomorawska wywodzia si z terenw lecych po o,u

stronach granicy ser,sko)macedo-skiej a wic z 2rizrenu poudniowo)wschodniego

Aosowa ze 0kopskiej Grnej @ry" Kudno.! mwia przewanie dialektem prizre-skin z

ktrym mieszay si po,liskie dialekty macedo-skie" 2rzemieszczali si na pnoc w dolin

2oudniowej *orawy oraz do 0zumadiji"

799" @rupa Copska wywodzia si z grzystych terenw pooonych z o,u stron granicy

ser,sko),ugarskiej" Kudno.! podo,nie jak jej ssiedzi osiedlaa si w dolinie 2oudniowej i

#ielkiej *orawy wschodniej 0zumadiji w okolicach $elgradu przy uj.ciu :imoku"

Gzsto ten sam dla rnych 1ali migracyjnych cel wdrwki powodowa e na wielu

o,szarach a szczeglnie w 0er,ii migracje mieszay si ze so," ;ajlepszym tego

przykadem jest 0zumadija gdzie spotkay si zarwno grupa hercegowi-ska i zetska z

migracji dynarskiej jak i przedstawiciele wszystkich trzech odamw migracji ser,skiej"

Measumujc najwaniejsze 1akty zwizane z migracjami ludno.ci naley stwierdzi! e nie

o,jy one wszystkich terenw w jednakowym zakresie" ;a o,szarach pery1erycznych na

przykad w pnocno)wschodnim okrgu timoLko)lunickim i na pnocno)zachodnich


6/14

granicznych terenach Ghorwacji przewaa o,ecnie ludno.! autochtoniczna" Fle s tereny

gdzie po starym osadnictwie nie pozosta .lad nawet w postaci jednej rodziny" ;ajwicej

przesiedle-cw pochodzio z @r Dynarskich i 0er,ii" ;iekiedy mimo licze,nej przewagi

przy,yszw nad zastanymi mieszka-cami w dialekcie danego terenu przewaaj jednak

cechy starej gwary reprezentowanej przecie przez mniejszo.!" :umaczy si to 1aktem e

starzy mieszka-cy posiadali przewanie wyszy ni przy,ysze standard yciowy ,yli

gospodarzami terenu z wasn histori i tradycj tworzyli okre.lone zwarte .rodowisko" 0td

te nowi osadnicy ulegali czsto asymilacji mieszajc jedynie wasne cechy jzykowe z

zastanym dialektem" Dialekt przy,yszw mia szans zwycistwa w nowej siedzi,ie tylko

wwczas jeeli teren ,y opuszczony przez starych mieszka-cw lu, jeeli pomidzy

ludno.ci osiad a now istniay rnice w wierze"

;ajwaniejsze zmiany ktre wdrwki ludno.ci wywoay w pierwotnym ugrupowaniu

dialektw ser,sko)chorwackich zacierajc ich pocztkowe granice mieszajc i niszczc

wiele z nich to5

%" Dialekt kajkawski zosta wyparty ze swoich wschodnich i poudniowych terenw przez

sztokawszczyzn" # zamian za to na poudniowym zachodzie kajkawszczyzna zaja tereny

czakawskie"

8" Gzakawszczyzna poniosa najwiksze straty oddajc dialektom sztokawskim i kajkawskim

prawie poow swojego pierwotnego terytorium"


7/14

+d,iciem tego w zakresie jzyka ,yo wytworzenie si kilku wtrnych rnic 1onetycznych

ktre pojawiy si w jzyku wszystkich muzumanw ) niezalenie od tego jakim mwili

dialektem" Mnice te reprezentuj nastpujce 1akty5

%" *uzumanie nie rozrniaj - oraz d wymawiajc isto hoazam" isto, hoda"

#ytumaczenie tego zjawiska ley w jzyku tureckim i ara,skim ktre nie odrniaj tych

dwch szeregw spgosek"


8/14

Dialekt czakawski

Dla dialektu czakawskiego o,ok zaimka a?zachowane konsekwentnie tylko w centrum na

wschodzie to lu, nawet ta na zachodzie kaj a zachowao si w 1ormach za, poB

charakterystyczny jest przede wszystkim system akcentuacyjny zoony z trzech akcentw

ktry przedstawia najstarszy typ akcentuacji w jzyku ch" 9nne waniejsze cechy dialektw

czakawskich to5

) grupa dj j5 czak" meja,sztok" liter" meaQmiedzaR/ czak" tuji,sztok" tuiQcudzyR/ tj t!

kut!a?kuaBsvit!a?sv"ij#eaB

) zachowanie starej grupy spgoskowej r5 czak" rn sztok crnQczarnyR/ czak" rv sztok"$rvQro,akR/ ?jak w sowe-skim i kajk"B

) zachowanie pre1iksw i przyimkw v%-, v&S va, v5 vavik ?uv"ij#ekB

) wymowa nzamiast mna ko-cu wyrazu5sa sestrunQz siostrR rukunQrkR itan QczytamR/

) zachowanie l na ko-cu wyrazu5 czak" radil sztok" liter" radio Qro,iR/ czak" kazal sztok"

kazaoQpowiedziaR/

) ,rak nowego jotowanja5 novije bratja ?braaB novo nojden?naemB

) wymiana spgoski ljw spgoskj'czak"judi sztok" ljudiQludzieR/

) przej.cie zgoskotwrczego r il w poczenia samogoska T sonant5 czak"parst sztok"prst

QpalecR/ czak" karv,sztok" krvQkrewR/ czak" derat,sztok" dratiQtrzyma!R/ czak" valna,sztok

vuna QwenaR/ czak" palno, sztok" puno QpenoR ?w podanych przykadach sztokawskich

pierwotne ldao samogosk uB.) 2onadto dialekt czakawski zachowa w licz,ie mnogiej prawie wszystkie stare 1ormy


9/14

1leksyjne5

@en" l" mn" czak"en,sztok" enaQonR/ czak"sel,sztok"selaQwsiR/

Dat" l" mn" czak"enan,sztok"enama czak"selon, konjen(

9nst" l" mn" czak"seli,sztok"selima(czak" koni,sztok" konjima(czak"enami,sztok"enama'

Kok" l" mn" czak" enah, sztok" enama( czak" selih, sztok" selima, czak" konih, sztok"

konjima.) Gzas tera3niejszy czasownikw dokonanych w 1unkcji czasu przyszego ?podo,nie jak w

kajkawskichB kupin kravu"

) 4achowanie archaicznego try,u warunkowego ?binB w sztok" zastapiony aorystem ?bihB"

) #ymowa jako , s ijako), zijako* al,o cz.ciej cakawizm5 pomieszanie szceregow

i$ s z S $ s z lu, ?cakawizm jak mazurzenieB tumaczone wpywami dialektu

weneckiego"

) Aontynuantem jerw jest zwykle a ?jak w sztok"B ale s te wyjtki lokalne

Aontynuanty jat5

dialekt jekawski ograniczony wycznie do wyspy Kastovo ?naj,ardziej na poudniowywschd wysunitego punktu dialektu czakawskiegoB z wymowa dawnego + jako je ,ez

wzgldu na jego dugo.!5 mljeko, bjelo, svjedok/ z czterema akcentami sztokawskimi ,ez

zaimka pytajnego a,z ozamiast zgoskotwrczego l,np"5 vok,sztok" vukQwilkR/ dog,sztok

dugUdugiU/ inne cechy 1onetyczne i 1leksyjne s czakawskie/

dialekt ikawski ?junoLakavskiB nowszego typu z domieszk cech sztokawskich

rozpowszechniony na ldzie i wyspach Dalmacji oraz g,iej na terytorium Ghorwacji/ w

narzeczu tym dawne + wymawia si jak i' mliko, bilo, svidok zamiast po palatalnych

cz.ciej ni w innych wystpuje a ?zaja$,sztokze$/jazik, zajik Ivar sztok"jezikB/

dialekt ekawsko-ikawski?srednjoLakavskiB e przed dentalnymi t, d, s, z, n , l, r jeeli ponich wystpuje a, u, o lu, zero ?spgoskaB5 leto, ded, testo, rezati, delo, koleno, mera/ w

innych przypadkach i5vrime, di$a, dite, rika, brig, gdi"

dialekt ekawskiV na wyspach kwarnerskich 2omorzu chorwackim i w 9strii z wymow

dawnego +jako e' mleko, belo, svedok itp" ;arzecze jest naj,ardziej archaiczne szczeglnie

pod wzgldem akcentuacji" ;a niektrych wyspach zachowao si jeszcze wokaliczne l"vlk,

dlgitp"B"

Dialekt kajkawski

) zaimek kajUcoU te jako kej, ke, koj, kuj"

) archaiczna akcentuacja ,liska ale nie identyczna z czakawsk ?wicej innowacji

specy1icznych tylko dla kajk tzn" nie mona ich cakowicie zestawi! ani ze

sowe-skim ani ze sztok"B

) jery jako e5 den d&n&Qdzie-R megla m&glaQmgaR/

) wymowa nj jako n al,ojn' kajk"svijna, sztok"svinja( kajk" kojn sztok" konj( kajk"

ogejn,sztok" oganj/

) zachowanie mikkiego 5 kajk" i czak" morje,sztok" moreUmorzeU/

)


10/14

spgoska l na ko-cu wyrazu nie przechodzi w ojak w sztokawskim ale pozostaje

niezmieniona jak w czakawskim5 kajk" kotel,sztok" kotaoQkocioR/

) przed nagosowym u-pojawia si protetyczne v5 kajk" vuitelj,sztok" uitelj( kajk" navuli$u,sztok" na uli$uQna ulicR/ kajk" vuto blato,sztok u to bluto Qw to ,otoR/

) 1orma woacza rwna jest mianownikowi/ zachowane zostay stare 1ormy l" mn"

rzeczownikw podo,nie jak w czakawskim oraz 1orma rozka3nika l" mn" na -ete5

dreteQtrzymajcieR noseteQno.cieR hodeteQchod3cieR ?sztok" drite nositeitd"B/

) czas przyszy czasownikw niedokonanych tworzy si za pomoc czasu

tera3niejszego czasownika biti i imiesowu czynnego czasu przeszego danego

czasownika5 kajk" ljudi budu ili, sztok" ljudi e ii Qludzie pjdR/ kajk" bum kopal

sztok" ja u kopati Q,d kopaR/ 0potyka si te szczeglnie na poudniu czas

przyszy ze sowem posikowym hteti,jak w dialektach sztokawskim i czakawskim"

) czas przyszy czasownikw dokonanych jak w polskim ?1orma czasu tera3niejszegoB5

kajk"ja dostignem vas,sztok"ja u vas dostii Qja was dogoniR/ kajk" kopaj a najde,

sztok" kopaj a nai e Qkop a znajdzieszR"

) normalnym kontynuantem ps" jat W jest e ?w rnych odmianachB" #yjtkowo

wymowa ikawska"

) /jako o, ou u/ do.! skomplikowane relacje"

) 4goskotw" lnie ma take jednolitego odpowiednika" #iele moliwo.ci midzy l au"

) grupie tj odpowiada we wszystkich prawie dialektach kajkawskich ?jak w jzyku

sowe-skimB na poudniowym zachodzie mamy $R, znane te ze wschodu ?,liskie

czakawskiemu t0 i poudniowo)zachodnio)sowe-skiemu t0 B" $ardziej

skomplikowane odpowiedniki ma ps" dj' zgodne z rozwojem czakawskim i

sowe-skim j typowe jest tylko dla zachodu ?cho! szcztkowo spotyka si i na


11/14

wschodzieB znajcego jednak cz.ciowo take d ?*eXumurjeB d0 ?7aradinB" Dla

pnocnego wschodu typowe jest ?wa.ciwe dialektom sztokawskimB , dla

poudniowego ?moe jego starsze stadiumB d"

) 2s" stj skj przeszo w najwikszej cz.ci o,szaru w ?tak samo w dialektach

sowe-skich V prekmurskim i wschodnio)styryjskimB/ ale te inne realizacje .

) 2s" rj rozwino si zasadniczo jak w jzyku sowe-skim V w rj, ulegajc

stwardnieniu tylko na ko-cu wyrazu i przed spgosk5 morje"

) @rupa r- z reguy utrzymuje si jak w ssiednich dialektach sowe-skich V

pano-skich i styryjskich a take jak w czakawskich ?wo,ec sztokawskiego $rB5 rep

QczerepR/ rnQczarnyR" ;a pnocnym wschodzie nad Drav mamy ju sztokawskie $r

o,ok er?znanego te poudniowo)zachodnim dialektom sowe-skimB.

) # instrumentalu sing" rzeczownikw e-skich nie mamy jednolitej ko-cwki5

archaiczne -o ?zgodne ze stanem w wikszo.ci dialektw sowe-skichB wykazuje

gwara lokwarska ?@orski AotarB/ typowe dla najstarszej czakawszczyzny -u/

samogoska po.rednia pomidzy o a u ?wskie oB/ -om, -um, analogicznie do

rzeczownikw mskich i nijakich ?analogia taka typowa jest te dla dialektw

czakawskich i sztokawskichB"

) Giekawym archaizmem ?czcym dialekty kajkawakie z jzykiem sowe-skimB jest

zachowanie supinum odrniajcego si tu od in1iuitiwu nie tylko ,rakiem -i, ale

czsto te rnym akcentem i iloczasem5 idemo ga mi dva gletQpjd3my ?my dwajB

go zo,aczy!R/ poslala je jagod brat Qposaa zrywa! jagodyR ?supinum nieodmienna

1orma czasownikowa przede wszystkim w 1unkcji celowejB"

) # przeciwie-stwie do jzyka sowe-skiego 1ormy licz,y podwjnej zachowane s

tylko szcztkowo co z,lia dialekty kajkawskie do sztok" 4anik licz,y podwjnej

przypada na 679V6799 wiek"

) 4anik d3wiczno.ci w wygosiegra't.


12/14

Dialekty sztokawskie

Do wyodr,nienia dialektw su nast" kryteria5

) typ akcentuacji ?nowoCtok" lu, stareB

) re1leks jat

) C!akawizm lu, Ctakawizm ?apOOtapB

0ztokawskie5

zapadni bosanskohercegovaki (mlai ikavski, zapadni)

nowosztokawski ?z pewnymi odstpstwami np" akcentowymiB

jat ikawski rzadkie odstpstwa

cz.! szciakawska5 zachodnia i centralna $o.nia Dalmacja midzy ;eretw a Getin

niektre oazy w 0lavonii na wyspach

cz.! sztakawska5 zachodnia Iercegowina o,szar na zachd od Getiny Kika $aLka

*olise ?we #oszech koo pw" @argano miejscowo.ci chorw" na #grzechB"

# ssiedztwie czak" -mS -n nad Fdriatykiem liczne romanizmy wszdzie turcyzmy

niekonsekwentnie przeprowadzone nowe jotowanje" +prcz $o.niakw nie jestwymawiane h ?lu, zastpowane przezj, n, kB/ $uniewcy pod wpywem dial" ser,skich

Iorvaci z *olise wpywy woskie ?np" zanik rodzaju nijakiegoB" Dialekt Ghorwatw i

$o.niakw sporadycznie 0er,w"

slavonski naj,ardziej archaiczny

Mne re1leksy jat5 poudnie ikawskie i ikawsko)jekawskie oraz ikawsko)ekawskie

ekawskie z niezamienionym jat

2noc ekawska i ikawsko)ekawska w punktach na #grzech zachowany jat

0komplikowany system akcentuacyjny nienowowsztokawski

2rzede wszystkim szciakawskie"hprawie zupenie zaniko" Dialekt wycznie chorwacki"


13/14

istonobosanski ijekawski szciakawski" #ymowa ijedwusyla,iczna pojawiaj si te

czasami 1ormy mieszane np" ekawsko)jekawskie/

Fkcentuacja z elementami nowosztok" ale ,ardzo niekonsekwentnie licznie zachowane

stare 1ormy prozodyczne/ deklinacja natomiast w znacznym stopniu nowosztokawska"

Dialekt 0er,w Ghorwatw i $o.niakw ale poddialekty chorw"),o.niackie ,ardziej

specy1iczne i cz.ciej uywane"

istonohercegovaki nowosztokawski ?radykalnieB


14/14

mlaiikavski(zapadnibosansko-hercego-vaki)

slavonski istono-bosanski

istono-hercego-vaki

zetski "madijsko-vojvoanski

kosovsko-resavski ismederevsko-vr"aki

# ik$ ik$, ik$-(j)ek$,ek

ijek(dwsylab$%)

ije(zach$ &

dy'tongwsch$ &dwsylab$)

ijedwsylab$

ek ek

akcentacja nowosztok$ starosztok$

innowacjenienowosztok$

cz*ciowo

pokrywa siz nowoszt$liczne 'ormystaroszt$(dekl$nowoszt$)

nowosztok$ innowacje

nienowoszto-kawskie

w ogromnej

mierzenowosztok$

innowacje

nienowosztok$

"+a- "ta- "ca- "+a- "+a- "ta- "ta- "ta- "ta-

erbowie (.) . . . .

/horwaci . . . . (.) (.) (.)

0o*niacy . . .

/zarnog1rcy (.) . (.)

Documents

Dialekty Sch