doi: 10.14456/jms.2018.7 งานเขียนประวัติศาสตร์เกี่ยวกับการ ... · ซ้ายแม่น ้ร.ศ. 112 า(พ.ศ.โขง

งานเขยนประวตศาสตรเกยวกบการปราบฮอ

ในเอกสารไทยและลาว พ.ศ. 2411-24311

The Historiography of the Defeat of the Haw in Thai and Lao Documents, 1868-1888

อญชน มโสa* ดารารตน เมตตารกานนทb และ มารศร สอทพยc

Aunchun Meesoa* Dararat Mattariganondb and Marasri Sorthipc

abCenter for Research on Plurality in the Mekong Region (CERP)abcFaculty of Humanities and Social Sciences, Khon Kaen University

Khon Kaen 40002, Thailand*Corresponding author. Email: [email protected]

Abstract This article aims to study the historiography of the defeat of the Haw in Thai and Lao documents (1868-1888). The method of historical research employed in this study was an analysis of Thai and Lao documents, including public notices, archives, chronicles and books. The study indicates that the Haw invasion of Lao territory, which was under the influence of Thailand, resulted in various kinds of Thai and Laos writings. The Thai documents during the defeat of the Haw (1868-1888) were mainly military notifications, royal guidance, and affidavits. These documents were used as primary sources. Other kinds of writings were travel diaries and nirat poems. All of these works influenced later writings and also reflected the view of those who went to fight the Haw, protect their territory and show the rightful authority over Lao territory. For the writings of Lao documents at the same period, they were chronicles related to the events of the Haw invaders. They were produced to claim the right to be a vassal state of the Kingdom of Thailand. Meanwhile, these writings reflected the hardships that Lao people endured through the invasion and disturbance by the Haw. They also influenced later writings created after the invasion.

Keywords: historiography, Haw, Thai, Lao1 บทความนเปนสวนหนงของวทยานพนธสาขาลมน�าโขงศกษา คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตรมหาวทยาลยขอนแกน เรอง งานเขยนประวตศาสตรเกยวกบการปราบฮอในเอกสารไทยและลาว พ.ศ.2411-2556(1868-2013)ซงไดรบการสนบสนนทนวจยจากศนยวจยพหลกษณสงคมลมน�าโขงคณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตรมหาวทยาลยขอนแกน

Journal of Mekong Societies Vol.14 No.1 January-April 2018 pp. 133-157

doi:10.14456/jms.2018.7

134 Journal of Mekong Societies

Vol.14 No.1 January-April 2018

บทคดยอบทความนมงศกษางานเขยนประวตศาสตรเกยวกบการปราบฮอในเอกสารไทยและลาวพ.ศ.2411-2431โดยใชวธการศกษาทางประวตศาสตรศกษาจากเอกสารประเภทใบบอกจดหมายเหตพงศาวดารหนงสอฯลฯทงในไทยและลาวเปนหลกผลการศกษาพบวาการทฮอเขามารกรานดนแดนลาวทอยภายใตอทธพลของไทยไดกอใหเกดงานเขยนของไทยและลาวขนส�าหรบงานเขยนเกยวกบการปราบฮอในเอกสารไทยพบวาในชวง ปราบฮอพ.ศ.2411-2431สวนใหญเปนเอกสารราชการประเภทใบบอกราชการทพฮอพระบรมราโชวาทค�าใหการใชเปนหลกฐานชนตนนอกจากนยงมงานเขยนประเภทบนทกการเดนทางและประเภทนราศงานเหลานไดสงอทธพลตองานเขยนในเวลาตอมาและไดสะทอนมมมองของผทไปปราบเพอปกปองดนแดนของตนและเพอแสดงสทธอนชอบธรรมในดนแดนลาว ส�าหรบงานเขยนในเอกสารลาวชวงเดยวกนนพบวา เปนงานเขยนประเภทพงศาวดารเมองทเกดเหตการณฮอเขามารกราน ถกผลตขนเพอยนยนสทธอนชอบธรรมในการเปนเจาประเทศราชของไทยขณะเดยวกนงานเขยนกลมนกไดสะทอนใหเหนถงความทกขยากทไดรบจากการเขามารกรานของฮอและความไมสงบทเกดขนภายในดนแดนงานทงสองกลมนไดสงอทธพลตองานเขยนชวงหลงเหตการณปราบฮอดวยเชนกน

ค�ำส�ำคญ:งานเขยนประวตศาสตรฮอไทยลาว

บทน�ำ

เมอตนพทธศตวรรษท25จกรวรรดนยมฝรงเศสไดเขามามอทธพลใน

คาบสมทรอนโดจนตองการขยายอาณาเขตเขาสหวเมองลาวซงขณะนนอย

ภายใตการปกครองของไทย2ท�าใหศนยกลางการปกครองของไทยตระหนกถง

ภยคกคามตออาณาเขตของตนในชวงเวลาดงกลาวกองก�าลงชาวจนทไทยและ

ลาวเรยกวาฮอไดเขามาปลนสะดมกอความไมสงบอยางยาวนานตอเนองตงแต

พ.ศ.2411-2431ไทยไดสงกองทพไปปราบถง4ครงครงท1พ.ศ.2418-2419

ครงท2พ.ศ.2426-2428ครงท3พ.ศ.2428-2430และครงท4พ.ศ.2430-

2431ซงในการปราบฮอครงท4ฝรงเศสไดเขามารวมปราบฮอกบกองทพไทย2 ดนแดนลาวตกอยภายใตอทธพลของไทยตงแตพ.ศ.2322-2436

งานเขยนประวตศาสตรเกยวกบการปราบฮอในเอกสารไทยและลาว พ.ศ. 2411-2431 135


ท�าใหเกดการเผชญหนากนระหวางไทยกบฝรงเศสและผลจากการปราบฮอได

น�าไปสการเสยดนแดนสบสองจไทของไทยใหแกฝรงเศสในป พ.ศ. 2431

(Eoseewong, 1966: 184-198) ผลจากการปราบฮอยงไดสงผลกระทบตอ

ประชาชนไทยและลาวผคนจ�านวนมากถกเกณฑแรงงานเขาสสงครามเกดการ

อพยพเคลอนยายออกจากถนทอยอาศย พนททไดรบผลกระทบมากทสด

คอลาวซงเปนพนทเกดศกปราบฮอในครงน รวมทงไดกอใหเกดงานเขยน

เกยวกบการปราบฮอจงท�าใหผเขยนมความสนใจในการศกษาเรองน

จากการทบทวนงานวจยฮอในมตประวตศาสตรแบงการศกษาออกเปน

2 กลม คอ กลมแรก ศกษาเกยวกบการปราบฮอโดยตรง เชน Eoseewong

(1966) “การปราบฮอและการเสยดนแดน” และ Rattanasongtham (1988)

“เมองพชยกบการปราบฮอพ.ศ.2418-2431”โดยเนอหาเนนไปทการปราบฮอ

และผลจากการปราบฮอท�าใหไทยเสยดนแดนสบสองจไทนอกจากนยงไดสงผล

ตอเมองพชยคอรฐสวนกลางเขามาจดการ การปกครองทองถนแบบรวม

ศนยอ�านาจท�าใหขาดอสระการปกครองตนเองผคนไดรบความเดอดรอนจาก

การถกเกณฑเขากองทพและเกดการอพยพยายถนจากภยสงครามกลมทสอง

การศกษาฮอเปนสวนหนงของงานวจยอาทงานของTheerasasawat(2010)

“เบองลกการเสยดนแดนและปญหาปราสาทพระวหารจากร.ศ.112ถงปจจบน”

ชใหเหนสาเหตหนงของความขดแยงระหวางไทยกบฝรงเศสกคอปญหาเรองฮอ

และการปราบฮอ ทมความยดเยอยาวนานกลายเปนจดออนขอหนงของไทยท

เปนเหตใหฝรงเศสสามารถขยายอทธพลเขามาในดนแดนลาวน�าไปสการเสย

ดนแดนสบสองจไทของไทย อกทงเปนผลสบเนองไปจนถงการเสยดนแดนฝง

ซายแมน�าโขงร.ศ.112(พ.ศ.2436)จากขางตนจะเหนไดวายงไมมการศกษา

เกยวกบงานเขยนประวตศาสตรเกยวกบการปราบฮอทงในเอกสารลาว

และไทย

บทความชนนมจดมงหมายเพอศกษางานเขยนประวตศาสตรเกยวกบ

ปราบฮอในเอกสารไทยและลาว พ.ศ. 2411-2431 ซงเปนชวงเกดศกฮอ

และมการปราบฮอ โดยใชวธการทางประวตศาสตร (historical approach)



ศกษาจากเอกสารประเภท ใบบอก จดหมายเหต พงศาวดาร หนงสอ ฯลฯ

ทงไทยและลาวเปนหลกส�าหรบการน�าเสนอแบงเปน4สวนคอ1)ฮอและ

พนทเกดศกฮอ2)งานเขยนประวตศาสตรเกยวกบการปราบฮอในเอกสารไทย

พ.ศ. 2411-2431 3) งานเขยนประวตศาสตรเกยวกบการปราบฮอในเอกสาร

ลาวพ.ศ.2411-2431และ4)สรป

ฮอและพนทเกดศกฮอ

ฮอในงานน หมายถง กองก�าลงชาวจนทเขามากอความไมสงบในดน

แดนลาวเปนกลมทหลงเหลอจากเหตการณกบฏไตผง3และกบฏมสลม4ทถก

ทางการจนปราบปราม ไดอพยพหลงไหลออกจากภาคตะวนตกของจนเขาส

ตงเกยราวปพ.ศ.2407รวมตวกนมอาวธครบมอมชอเรยกตามสธงประจ�า

กลมฮอมหลายกลมประกอบดวย1)ฮอธงด�าหรอฮอลวตายนมอ�านาจอยใน

เมองเลากาย 2) ฮอธงเหลองหรอฮอยบมนไต มอ�านาจอยแถบสบสองจไท

3)ฮอธงแดงหรอฮออาเจองมอ�านาจอยในแควนหวพนหาทงหกและ4)ฮอธง

ลายหรอฮอไกวซงตงมนอยในแควนพวน(Weerawong,1997:158)สวนพนท

เกดศกฮอคอดนแดนลาวพวกฮอไดเขามาในพนทหลวงพระบางหวพนหาทง

หก สบสองจไทพวน เวยงจนทน ตงแตป พ.ศ. 2416-2431 เปนสาเหตให

กองทพไทยสงกองทพไปปราบฮอ 4 ครง และไดกอใหเกดงานเขยนเกยวกบ

การปราบฮอขนในชวงเหตการณปราบฮอ ทงเอกสารทเขยนโดยชาวตะวนตก

ไทยและลาว

3 กบฏไตผงเกดขนราวพ.ศ.2393-2407ทางมณฑลทางใตของจนมชอเตมวา “ไตผงเทยนกก”หรอ“ไทผงเทยนกวอ”มหวหนากบฏคอองซวชองในพ.ศ.2393ไดยกก�าลงเขาตมณฑลกวางสตไดมณฑลหหนนหเปยอนฮยกงโซวและไปตงเมองหลวงทนครนานกงและไดสถาปนาตนเองเปน“เทยนออง”ทางราชวงศชงไดสงก�าลงรวมกบกองทพขององกฤษเขาปราบปราม สามารถเขายดนานกงไวได ในปพ.ศ.2407,(Chusongdech,1999:4330)4 กบฏมสลมหรอกบฏชาวหยไดลกฮอขนตอสภายใตการน�าของตเหวนชวพ.ศ.2408-2417ในมณฑลยนนานขบวนการนสนคลอนการปกครองของราชวงศชงและตอมาราชวงศชงไดสงกองทพเขาปราบปราม(LiuandMattariganond,2016:2)



ส�าหรบเนอหาการปราบฮอทพบในบนทกของชาวตะวนตกมบนทก

ของนกส�ารวจชาวองกฤษและบนทกของนกส�ารวจชาวฝรงเศสเชนนกส�ารวจ

ชาวองกฤษMcCarthyในฐานะขาราชการไทยส�ารวจดนแดนลาวจดท�าแผนท

พระราชอาณาเขตเดนทางไปพรอมกบกองทพปราบฮอในปพ.ศ.2426-2430

ไดเขยนบนทกการเดนทางขนงานชนนถกน�ามาแปลและตพมพเปนภาษาไทย

ชอ “บนทกการส�ารวจและบกเบกในแดนสยาม”5 ตพมพในป พ.ศ. 2533

จดมงหมายของบนทกชนนเพอบนทกการเดนทางในดนแดนลาวบรรยายถง

เรองราวทไดพบเหนในพนทตางๆทงวถชวตสงคมวฒนธรรมเปนขอมลส�าคญ

ในการจดท�าแผนทพระราชอาณาเขตของไทย McCarthy เปนชาวตางชาตท

ประสบกบเหตการณปราบฮอโดยตรงสะทอนใหเหนภาพของสงคราม

McCarthy พยายามชใหเหนวาการเขามาของฮอไดสรางความ

เดอดรอนใหแกชาวลาว การปฏบตงานทผดพลาดของกองทพไทยจนน�าไปส

การปราบฮอทลมเหลวและชใหเหนถงความพยายามเขามาแทรกแซงดนแดน

ลาวของฝรงเศส บาทหลวงและนกเดนทางชาวฝรงเศสไดพยายามโนมนาวให

ชาวเมองตางๆในดนแดนลาวยอมอยใตอ�านาจของฝรงเศสจะไดรบการปกปอง

คมครองจากการรกรานของฮอฝรงเศสยงใชโอกาสจากการรวมมอกบไทยปราบ

ฮอเขาขยายอทธพลของตนในดนแดนลาวโดยการสงกองทพเขาไปตงมนอยท

เมองแถงและยดครองดนแดนสบสองจไทไว(McCarthy,1990:108)งานเขยน

ชนนไดสงอทธพลตองานเขยนไทยชวงหลงเหตการณปราบฮอมองวาฝรงเศส

ไดฉวยโอกาสจากการยกกองทพเขามาปราบฮอเขามาขยายอ�านาจในดนแดน

ลาวท�าใหไทยตองเสยดนแดนลาวใหแกฝรงเศสเชนH.(Herbert)W.,Smyth6 5 แปลและตพมพครงแรกในงานฉลองครบรอบ200กรงรตนโกสนทรในวารสารแผนทฉบบพเศษรวมเลม(กรกฎาคมพ.ศ.2524-มถนายนพ.ศ.2526)แกไขและปรบปรงในปพ.ศ.2533(ฉบบทใชในการวเคราะห)ส�านกพมพwhiteLotusไดน�าตนฉบบภาษาองกฤษมาตพมพในปค.ศ.1994(พ.ศ.2537)ในชอ“SurveyingandExploringinSiam”6 นกส�ารวจชาวองกฤษเดนทางส�ารวจแรและทรพยากรในดนแดนลาวระหวางปพ.ศ.2434-2439ไดเขยนFiveYearsinSiamแบงออกเปน2เลมคอFiveYearsinSiamvol.1บนทกการเดนทางส�ารวจแรและท�าเหมองแรยงดนแดนลาวและFiveYearsinSiamvol.2เปนเรองราวเกยวกบเมองตางๆในคาบสมทรมลายและดนแดนในแถบคาบสมทรตะวนออกทตดตอกบกมพชา



D.E.G.,HALL7นธเอยวศรวงศ8และสวทยธรศาศวต9 นอกจากนกส�ารวจชาวองกฤษแลว ชาวฝรงเศสกมบนทกเกยวกบเหตการณนดวยเชนกน การเขามาปราบฮอของฝรงเศสเพอปราบปรามผรายและปกปองดนแดนญวน นกส�ารวจชาวฝรงเศสทเขามาประสบกบเหตการณเรองฮอและปราบฮอเชนคณะส�ารวจของEtienneAymonier10และคณะส�ารวจปาว (missionpavie) เปนตนงานบนทกของ lecapitaineSeauveหนงในคณะส�ารวจปาวไดบนทกการเดนทางไปยงหลวงพระบางพ.ศ.2428พรอมกบกองทพปราบฮอของไทยโดยไดน�าเรองราวตางๆทพบเหนมาเรยบเรยงตพมพเปนบทความและเผยแพรในฝรงเศสในชอ“LesrelationsdelaFranceetduSiam1680-1907”กรมศลปากรไดน�ามาแปลและตพมพเผยแพรพ.ศ.2544ในชอ“สมพนธภาพของประเทศฝรงเศสกบสยามพ.ศ.2223-2450”จดมงหมายของการเขยนงานเพอบนทกการส�ารวจในดนแดนลาวของคณะส�ารวจปาว เนอหาเกยวกบการปราบฮอในบนทกของSeauveแสดงใหเหนถงสทธอนชอบธรรมของฝรงเศสในดนแดนหวพนหาทงหกเมองพวนและสบสองจไทเปนการยนยนสทธของฝรงเศสทมตอดนแดนญวน(Seauve,2001:76)รวมทงภาพของความโหดรายของขาราชการฝายไทยทกระท�าตอชาวลาวใชอ�านาจบงคบขเขญใหชาวลาวท�าตามความพอใจของตนฝรงเศสจงเปรยบเสมอนผชวยเหลอใหชาวลาวไดหลดพน (Seauve,2001:79)ภาพของความโหดรายของขาราชการไทยนไดสงอทธพลตอการเขยนประวตศาสตรชาตลาวชวงหลง

เหตการณปราบฮอเชนในงานของประวตศาสตรลาว(ดกด�าบรรพ-ปจจบน)11

7 ประวตศาสตรเอเชยตะวนออกเฉยงใตสวรรณภม-อษาคเนยภาคพสดาร(AHistoryofSouth-EastAsia)ไดกลาวถงการกระท�าของเจาหมนไวยวรนาถเปนสาเหตทท�าใหฮอบกเขามาเมองหลวงพระบาง(D.E.G.HALL,2006:645)8 ศกษาการปราบฮอและการเสยดนแดนพ.ศ.2431ไดกลาวถงกรณทฮอเขามาบกท�าลายเมองหลวงพระบางในปพ.ศ.2430เปนการกระท�าทผดพลาดของเจาหมนไวยวรนาถทจบตวบตรเจาเมองไลลงไปยงกรงเทพฯ(Eoseewong,1966:164)9 เบองลกการเสยดนแดนและปญหาปราสาทพระวหารจากร.ศ.112ถงปจจบน10 ส�ารวจซากโบราณสถานในดนแดนเขมร(กมพชา)ลาวตอนใตและอสานชวงพ.ศ.2425-243811 หนงสอเลมนเปนความพยายามเขยนประวตศาสตรชาตเกดขนในปพ.ศ.2540รฐบาลลาวไดแตงตงคณะกรรมการท�างานขนมาโดยมสเนดโพทสานและหนไซพมมะจนเปนผรบผดชอบเขยนตพมพเผยแพรในปพ.ศ.2543แปลเปนภาษาไทยโดยทรงคณจนทจรในปพ.ศ.2551



อาจกลาวไดวาบนทกเกยวกบการปราบฮอของคณะส�ารวจชาวองกฤษ

มองวา ฮอคอสาเหตทน�าไปสการรวมอ�านาจเขาศนยกลาง รวมถงการจดท�า

แผนทพระราชอาณาเขตของไทยอกทงมองวาฝรงเศสใชโอกาสจากเหตการณ

ความไมสงบของฮอเขามาขยายอ�านาจและแทรกแซงดนแดนลาว สวนคณะ

ส�ารวจชาวฝรงเศสทสงกดรฐบาลฝรงเศสนนกลบมองวาปญหาความไมสงบท

เกดขนในดนแดนลาวสวนหนงเกดจากการกดขของรฐบาลไทยทกระท�าตอคนใน

ทองถน การเขามาของฝรงเศสในดนแดนลาวนเพอเปนการปลดปลอยผคนใน

ดนแดนลาวจากอ�านาจไทย

งำนเขยนประวตศำสตรเกยวกบกำรปรำบฮอในเอกสำรไทย พ.ศ. 2411-2431

ในชวงเหตการณปราบฮอไดกอใหเกดบนทกของขาราชการฝายไทยท

ยกทพไปปราบฮอซงมหลากหลายประเภทแบงออกเปน2สวนคอหลกฐาน

ชนตนทสงผลตองานเขยนประวตศาสตรเกยวกบการปราบฮอ และงานเขยน

ชวงเหตการณปราบฮอ

1. หลกฐำนชนตนทสงผลตองำนเขยนเกยวกบกำรปรำบฮอ

ตำรำงท 1 แสดงตวอยางหลกฐานชนตนทมผลตองานเขยนประวตศาสตร

เกยวกบการปราบฮอล�ำดบ ชอผลงำน ผแตง/ผช�ำระ ปทเขยน ปทพมพ

1 ใบบอกเรองทพฮอ ตพมพประกาศในราชกจจานเบกษา พ.ศ.2417-2422 พมพครงแรกพ.ศ.2417-2422

2 ค�าใหการเรองทพฮอ ตพมพประกาศในราชกจจานเบกษา พ.ศ.2417-2422 พมพครงแรกพ.ศ.2417-2422

3 พระบรมราโชวาท พระบรมราโชวาทของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวททรงพระราชทานแกเจากรมหมนประจกษศลปาคมและเจาหมนไวยวรนาถและแมทพนายกอง ซงไปปราบปรามพวกฮอขาศก

พ.ศ.2428 สจชมร.5 ม/84/2

ทมา:รวบรวมโดยผวจย



หลกฐานชนตนทมผลตองานเขยนประวตศาสตรเกยวกบการปราบฮอบทความชนนขอยกตวอยาง “พระบรมราโชวาท12ของพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวททรงพระราชทานแกเจากรมหมนประจกษศลปาคมและเจาหมนไวยวรนาถ และแมทพนายกองซงไปปราบปรามพวกฮอขาศก”เปนจดเรมตนทกอใหเกดงานเขยนเกยวกบเหตการณปราบฮออกหลายๆชน จดม งหมายของการใหพระบรมราโชวาทเพอเป นหลกปฏบตของกองทพไทยในการปราบปรามผ ร ายทเขามารกรานดนแดนพระราชอาณาเขตและสรางความเดอดรอนใหกบประชนทอาศยอยในบรเวณนนเนอหาของพระบรมราโชวาทประกอบไปดวย16ขอแสดงถงจดประสงคทสงกองทพไปปราบฮอสามารถแบงออกไดเปน2ประเดนคอประเดนแรกการสงกองทพไปปราบเพอความเรยบรอยและน�าความสงบกลบคนมายงดนแดนพระราชอาณาเขตดงเนอหาในขอ1ความวา“...ขอ ๑ ซงพระทรงกรณาโปรดเกลาใหยกกองทพขนไปเพอจะปราบปรามพวกฮอ ในเมองพวน เมองหวพนหาทงหกครงน ดวยทรงพระกรณาแกอาณาประชาราษฎร อนเดอดรอนอยในพระราชอาณาเขต ซงพวกฮอมาย�ายเกบปลนทรพย...คมตวไวใชสอยเปนทาสเชลยไดรบความล�าบากตางๆ ...จงไดคดปราบปรามพวกฮอเสยใหราบคาบ เพอจะไดใหราษฎรทงปวงไดรบความอยเยนเปนสข...”จดประสงคของการสงกองทพไปปราบยงแฝงไปดวยการยนยนสทธอ�านาจไทยในดนแดนลาว ประเดนทสอง การสงกองทพไปปราบฮอครงน เพอทจะทราบถงขอบเขตดนแดนของไทยโดยใชวธการการจดท�าแผนทพระราชอาณาเขต13และตองการทราบความเปนมาของดนแดนลาว โดยการสบคนประวตเมองดงเนอหาในพระบรมราโชวาทขอ12ความวา“...ขอ ๑๒ กองทพทยกไปทงสองกองน ถากองทพฝายหนงปราบฮอแลวส�าเรจไดโดยเรว...ใหตรวจตราภมฐานบานเมอง จดการใหราษฎรไดตงท�ามาหากนอยเปนสข ชวย พนกงานทใหไดท�าแผนทตลอดไปในเขตแดน ไดปราบเรยบรอยแลวตามเวลาทก�าหนด...”จากหลกปฏบตในขอนไดกอใหเกดการสบคนประวตเมองขาราชการไทยสอบถาม

12 พระบรมราโชวาทหมายถงถอยค�าทพระมหากษตรยแนะน�าตกเตอนหรอสงสอนมกกลาวแกทประชม13 McCarthyเดนทางส�ารวจดนแดนลาวพรอมกบกองทพปราบฮอตงแตปพ.ศ.2426สนสดการเดนทางส�ารวจในปพ.ศ.2430



และรวบรวมค�าใหการของขาราชการเมองจดท�าเปนประวตเมองขน เชนพงศาวดารหวพนหาทงหกพงศาวดารเมองไลเปนตน เนอหาในพระบรมราโชวาทเปนการย�าสทธอ�านาจของไทยทมตอดนแดนลาวตอสกบการขยายอ�านาจเขามาในดนแดนลาวของฝรงเศสและยงไดกอใหเปนงานเขยนเกยวกบการปราบฮออกหลายชนทงในชวงเหตการณปราบฮอ อกทงงานเขยนชวงหลงไดน�าเนอหาของพระบรมราโชวาทมาตพมพเผยแพรไวเปน สวนหนงของงานเขยนชวงหลงเหตการณปราบฮอดงเชนประวตการเจาพระยาสรศกดมนตร14และเอกสารประวตศาสตรไทยเรองไทยปราบฮอ15เปนตน 2. งำนเขยนชวงเหตกำรณปรำบฮอ ในชวงเหตการณปราบฮอไดกอใหเกดบนทกของขาราชการฝายไทยทยกทพไปปราบฮอพบวามงานเขยนประเภทบนทกการเดนทางและงานเขยนประเภทนราศ

1) งำนเขยนประเภทบนทกกำรเดนทำง

ตำรำงท 2 งานเขยนประเภทบนทกการเดนทางชวงการปราบฮอล�ำดบ ชอผลงำน ผแตง/ผช�ำระ ปทเขยน ปทพมพ

1 รายงานการเดนทพไปปราบฮอของเจาพระยาภธราภย

เจาพระยาราชวรานกล(เวกบญยรตนพนธ)บนทกขนเมอครงตดตามเจาพระยาภธรา ภยไปปราบฮอทางเมอง หลวงพระบาง

พ.ศ.2418

-เนอหาบนทกรายงานการเดนทพแตงไดแตงคางไว-สมเดจฯกรมพระยาด�ารงราชานภาพน�ามาตพมพรวมกบมลเหตเรองทพฮอททรงนพนธไวตพมพในงานพระราชทานเพลงศพพลเรอตรพระยาราชวงสรรค(เตมบญยรตพนธ)พ.ศ.2473

2 ไดเอร(ความจดจ�า)สวนตวของเจาพระยาสรศกดมนตร

บนทกขนระหวางปพ.ศ.2428-2431

พ.ศ.2428

เนอหาไดเอรถกน�ามารวบรวมตพมพในหนงสอประวตการเจาพระยาสรศกดมนตรพ.ศ.2504เลม23และ4


14 เนอหาของพระบรมราชโชวาทฉบบนปรากฏอยในหนงสอประวตการเจาพระยาสรศกดมนตรเลม2ตพมพพ.ศ.250415 Chumsai (1979) เอกสารประวตศาสตรไทยเรองไทยปราบฮอ วทยานพนธดษฎบณฑต สาขา ครศาสตรจฬาลงกรณมหาวทยาลย



ในชวงเหตการณปราบฮอพบวามงานประเภทบนทกการเดนทาง

อย2ชนคอรายงานการเดนทพไปปราบฮอของเจาพระยาภธราภยและไดเอร

(ความจดจ�า) สวนตวของเจาพระยาสรศกดมนตร ในบทความชนนจะขอยก

ตวอยางไดเอร(ความจดจ�า)สวนตวของเจาพระยาสรศกดมนตร

ไดเอร (ควำมจดจ�ำ) สวนตวของเจำพระยำสรศกดมนตร

เจาพระยาสรศกดมนตร16 เปนแมทพปราบฮอของไทยตงแตป

พ.ศ.2428-2431ไดบนทกการเดนทางไวเนอหาในสวนนองคการคาครสภาได

รวบรวมประวตของเจาพระยาสรศกดมนตร ตพมพเผยแพรในป พ.ศ. 2504

จดมงหมายของเจาพระยาสรศกดมนตร ตองการใหทราบถงความส�าคญของ

การปราบฮอและปราบเงยวซงเปนผลงานชนส�าคญบนทกชนนเปนมมมองของ

ขาราชการฝายไทยในฐานะแมทพปราบฮอ บนทกเรองราวตางๆ ทพบเจอ

ระหวางการเดนทางเนอหาในบนทกมงเนนไปทการปราบฮอซงเปนภารกจหลก

ของการเดนทางครงน ไดสะทอนใหเหนถง ประการแรก ปญหาของขอมล

ขาวสารในกองทพซงเปนสงส�าคญในการปราบฮอ เจาพระยาสรศกดมนตร

พบวา ใบบอกราชการทพเกยวกบฮอ17 มความคลาดเคลอนอยมาก ท�าให

วางแผนการรบเปนไปดวยความยากล�าบากความวา“...การกองทพมาคราวน

นนเปรยบเหมอนคนตาบอดไมทราบกจการแนชดเจนแนนอนอะไรสกอยาง

ไดตรวจดตามใบบอกของพระยาพชย(มง)หรอกบอกไปเสยทางหนงครนเอา

ใบบอกฉบบนนมาไตสวนถามเจานครหลวงพระบางด เจานครหลวงพระบาง

กบอกไปเสยทางหนง...กลาววากองทพของพวกฮอซงตงอยต�าบลสบแอดเชยง

คอนนตามค�าทบอกลงมานนกเปนแตค�าคนเลาลอยงหามทกองทพหรอคน

ราชการคนหนงคนใดไดขนไปถง...เปนแตบอกลงมาเดาๆ ตามเสยงทลอกน

เทานน...”(Surasakmontree,1962B:443-444)

16 เจาพระยาสรศกดมนตรหรอ เจมแสงชโต เมอครงปราบฮอทางเมองหลวงพระบางครงท 3พ.ศ.2428ไดรบบรรดาศกดเปนเจาหมนไวยวรนาถเมอปราบฮอส�าเรจไดรบบรรดาศกดเปนเจาพระยาสรศกดมนตรและเปนแมทพปราบฮอทเมองหลวงพระบางอกครงในปพ.ศ.243017 ใบบอกราชการทพฮอครงท2พ.ศ.2426-2428



ประการทสอง แสดงใหเหนถงจดมงหมายทส�าคญในการยกทพ

ไปปราบฮอครงนคอภารกจในการจดการดนแดนพระราชอาณาเขตของไทย

จดท�าแผนทและจดระเบยบความสงบของดนแดนซงนอกจากฮอแลว กยงม

ชาวบานตงตวเปนโจร การยกทพไปครงนเพอรกษาความสงบในดนแดนลาว

นอกจากนยงไดกลาวถงเหตผลการกวาดตอนผคน เพอรกษาความสงบของ

ดนแดนลาวความวา“...แมทพเหนวาพวกอายทยอมเขาทฮอน ถาจะละทงไว

กจะชกน�าอายฮอเขามาพระราชอาณาเขตอกตอไป จ�าจะตองกวาดตอนเขาไว

ยงเมองชนในใหสน จงจะไมเปนหนทางและซองของอายฮออกตอไป...”

(Surasakmontree,1962B:517)

ประการทสาม การตพมพเผยแพรบนทกความทรงจ�าเลมน เพอ

เปนการแกตางในเหตการณทฮอบกเขามาท�าลายเมองหลวงพระบางในปพ.ศ.

2430 ซงเหตการณทเกดขนในเมองหลวงพระบาง เอกสารของชาวตางชาต18

ไดบนทกเหตการณเกดจากความผดพลาดของเจาพระยาสรศกดมนตรในการ

จบกมตวบตรเจาเมองไล ท�าใหเมองไลน�าทหารฮอบกเขามาท�าลายเมอง

หลวงพระบางซงในบนทกของเจาพระยาสรศกดมนตรไดถงเหตการณดงกลาววา

การทเจาเมองไลน�าฮอธงด�าบกเขามาเมองหลวงพระบางนนตองการน�าก�าลงมา

จบตวกบฏคอค�าสามค�าลาเทานนความวา“...ฝายทาวไล ค�าฮม ค�ากย ซงเดม

ไปคบฮอกอการก�าเรบเปนกบฏตอเมองหลวงพระบางไดมหนงสอมาสารภาพ

รบผด ณ เมองหลวงพระบางวา เดมหมายวาจะจบเอาค�าสามกบพนองและ

กรมการมาฆาเสย จงไดคมก�าลงลงมาตเมองหลวงพระบาง ซงท�าการลวงเลย

เปนไปแลวนนขอรบผด ขอโทษจะขอเปนขอบขณฑสมากรงเทพฯ ตอไป...”

(Surasakmontree, 1962C: 195) ซงเหตการณครงน ในการศกษาชวงหลง

เหตการณปราบฮอเชนในงานของD.E.G.Hallและนกวชาการไทยนธเอยวศรวงศ

ไดกลาวถงเหตการณในลกษณะเดยวกบบนทกของชาวตางชาต

ประการทส ไดชใหเหนถงการเขามาแทรกแซงดนแดนลาวของ

ฝรงเศสโดยใชประเดนเรองการปราบฮอในการอางสทธธรรมของตนในดนแดน

18 เชนในงานของMcCarthy,Smyth,Seauveเปนตน



ลาวความวา“...มองซเออรปาวไดมาหาพดขอราชการเรองเมองแถง ไดพดโต

แยงกนวาเมองแถง และสบสองจไทและหวพนหาทงหกเปนเมองขนของญวน

โดยแท บดนรฐบาลไดมค�าสงใหมองซเออรปาวมาจดการรกษาเมองทไดกลาว

แลวนทงสน เพราะฉะนนขอใหเยเนราล (ขาพเจา) เหนแกทางไมตรทงสองฝาย

ถอนก�าลงออกไป...”(Surasakmontree,1962D:162)ขอความขางตนนไดน�า

ไปสการตกลงท�าสนธสญญาเมองแถง (สญญา 9 ขอ) ท�าใหไทยเสยดนแดน

สบสองจไทใหแกฝรงเศสแตอยางไรกตามไทยยงคงรกษาอ�านาจเหนอดนแดน

หวพนหาทงหกไวได

เนอหาเกยวกบการปราบฮอในไดเอร (ความจดจ�า) สวนตวของ

เจาพระยาสรศกดมนตรถอไดวาเปนเอกสารส�าคญเปนมมมองของแมทพปราบ

ฮอไดสงอทธพลตองานเขยนชวงหลงเหตการณปราบฮอดงเชนนธเอยวศรวงศ

และสวทย ธรศาศวต ในดานของการใชขอมลหลกฐานศกษางานวจยเกยวกบ

การปราบฮอเปนตน

2) งำนเขยนประเภทนรำศ

งานเขยนประเภทนราศทมการเขยนขนในชวงเหตการณปราบฮอ

ไดแก นราศหนองคาย นราศหลวงพระบางและรายงานการปราบเงยว และ

นราศตงเกยในบทความชนนจะขอยกตวอยางนราศหนองคายมาเปนตวอยาง

ในการวเคราะห

ตำรำงท 3 แสดงงานเขยนประเภทนราศล�ำดบ ชอผลงำน ผแตง/ผช�ำระ ปทเขยน ปทพมพ

1

นราศ

หนองคาย

หลวงพฒนพงศภกด(ทมสขยางค)แตงขนในคราว

ไปปราบฮอทางเมองหนองคายบญเตอนศรวรพจน

ผตรวจช�าระ

พ.ศ.2418 พ.ศ.2559

2

นราศหลวง

พระบาง

นายรอยเอกเพม(หลวงทวยหาญรกษา)แตงขนครง

ตดตามเจาหมนไวยวรนาถไปปราบฮอทางเมอง

หลวงพระบาง

พ.ศ.2428 พ.ศ.2558

3นราศ

ตงเกย

หลวงนรเนตบญชากจ(แวว)ทเขยนขนในคราวรวม

ทพไปกบขาหลวงฝายไทยเดนทางไปยงตงเกย

พ.ศ.2430 พ.ศ.2466




นรำศหนองคำย

นราศหนองคายเขยนขนโดยหลวงพฒนพงศภกด(ทมสขยางค)

แตงขนในคราว ตดตามเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงไปปราบฮอทางเมอง

หนองคายพ.ศ.2418ตพมพขนในปพ.ศ.2421ถอไดวาเปนงานเขยนเกยวกบ

การปราบฮอชนแรกทมการตพมพขนจดมงหมายของการแตงนราศหนองคาย

เพอเลาเรองการเดนทางไปปราบฮอของกองทพบรรยายถงสภาพความเปนอย

ของเหลาทหารเสนทางการเดนทพความทกขยากของไพรพลทไดรบจากการ

เดนทางและสะทอนภาพของสงคมวฒนธรรมทองทหางไกลศนยกลางอ�านาจ

อยางไรกตาม หนงสอชนนไดถกสงเผาท�าลายเนองจากมเนอหาทดหมน

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอย หว และ เจาพระยาศรสรยวงศ

(ชวงบญนาค)19ตอมาพ.ศ.2494สมเดจฯกรมพระยาด�ารงราชานภาพทรง

เรยบเรยงประวตหลวงพฒนพงศภกด (ทม) และทรงคดลอกนราศหนองคาย

จากตนฉบบมาเกบไวทหอสมดแหงชาตหลงเหตการณปราบฮอมความพยายาม

ในการจดพมพเผยแพรหลายครงกรมศลปากรไดตรวจสอบแลวพบวามถอยค�า

รนแรงอยหลายตอนจงไดน�านราศหนองคายมาตดทอนขอความพมพครงแรก

เมอพ.ศ.249820ฉบบทใชในการวเคราะหตพมพพ.ศ.255921จดมงหมายของ

การตพมพเผยแพรเนองจากนราศหนองคายเปนหนงสอทมประโยชนตอการ

ศกษาประวตศาสตรเรองการปราบฮอมรายละเอยดเกยวกบภมศาสตร

เนอหานราศหนองคายไดสะทอนใหเหนถงการท�างานของ

ขาราชการทองถนในพนทหางไกลศนยกลางอ�านาจ เอารดเอาเปรยบขดรด

ราษฎรในชวงศกสงคราม คนกลมนไดฉวยโอกาสกอบโกยผลประโยชน เชน

19 “...อายทมบงอาจแตงหนงสอออกพระนามพระบาทสมเดจพระเจาแผนดนตดทอน แทรกเปลยนถอยค�าเจอลงในกลอน และกลาวความกระทบกระเทยบถงทานผบญชาราชการแผนดนแลผอน โดยถอยค�าหยาบคายยกยองเหตซงไดซงไดขดขวางราชการแผนดนขนเชดชไปตางๆ...”20 ในงานพระราชทานเพลงศพรองอ�ามาตยโทขนสนทดวฒวถ(สวนสนทดวฒ)และเปนตนฉบบทมการตพมพเผยแพรในชวงหลงทงสน(FineArtsDepartment,2016:8-9)21 ส�านกวรรณกรรมและประวตศาสตรกรมศลปากรไดมอบหมายใหบญเตอนศรวรพจนตรวจสอบตนฉบบ



การเกบขาวสารจากชาวบานอางวาใชในราชการทพในจ�านวนมากท�าให

ประชาชนขาดแคลนอาหารเจาเมองกจะน�าขาวสารกลบมาขายใหประชาชนใน

ราคาทแพงเปนตน(FineArtsDepartment,2016:87)

ถงแมวาทพของเจาพระยามหนทรศกดธ�ารงจะไมไดปราบฮอ

โดยตรงเนอหาในนราศหนองคายไดสะทอนภาพของความเดอดรอนทชาวเมอง

ไดรบจากการเขามารกรานของฮออาศยหลกฐานจากใบบอกราชการทพทสงมา

จากเมองหนองคาย ท�าใหทราบถงความเสยหายทเกดขนจากทองททเกดศก

ฮอคอเวยงจนทน ฮอไดเขามากอกวนชาวเมอง ใครทตอสฮอไมไดกตองยอม

ออนนอมตอฮอทงเสยเงนและตองถกใชแรงงาน“...เหลาพวกลาวยวฮอไมตอส

ตองเขาท เงนเสยทงเมยผวทไมมเงนใหมใจกลว เหมอนควายววยอมใหฮอ

ใชการ...”(FineArtsDepartment,2016:77)

นอกจากนผเขยนยงไดเขยนในลกษณะวพากษวจารณการจดการ

ทพของผบงคบบญชาคอเจาพระยาศรสรยวงศ(ชวงบญนาค)เนอหาในสวนน

ไดเกดเปนคดความฟองรองกนขนมา เนอหาตนฉบบไดถกเผาท�าลายทง

สวนฉบบทถกน�ามาพมพเผยแพรนน เนอหาดงกลาวจงถกตดทอนออกไป

ซงผวจยมองวาเปนสงทนาเสยดายอยางยง ขอความดงกลาวเปนการสะทอน

มมมองของปญญาชนของไทยในขณะนน

ส�าหรบงานเขยนชวงเหตการณปราบฮอในเอกสารไทยไดสะทอน

ออกมาใหเหนถง การสงกองทพไปปราบเพอรกษาความสงบของดนแดน

พระราชอาณาเขตของไทย และย�าถงสทธอนชอบธรรมของไทยทมต อ

ดนแดนลาว และเปนทนาสงเกตวางานเขยนชวงเหตการณปราบทมการผลต

ขนนนเปนการปราบฮอครงท1(พ.ศ.2418-2419)ครงท3(พ.ศ.2428-2430)

และครงท4(พ.ศ.2430-2431)เทานนแตเหตการณปราบฮอครงท2ไดปรากฏ

อยในบนทกของชาวตะวนตกทแสดงถงความผดพลาดของกองทพไทย ท�าให

การปราบฮอครงท2ไมประสบความส�าเรจ



งำนเขยนประวตศำสตรเกยวกบกำรปรำบฮอในเอกสำรลำว พ.ศ. 2411-2431

ฮอไดเขามารกรานดนแดนหลวงพระบางหวพนหาทงหกสบสองจไทพวนและเวยงจนทนท�าใหไทยในฐานะเจาประเทศราชตองสงกองทพมาปราบนอกจากปราบฮอแลวแมทพไทยภายใตการน�าของเจาพระยาสรศกดมนตรสงใหมการจดท�าประวตศาสตรหวเมองลาวทมปญหาเรองฮอและเรองดนแดนขนระหวางป พ.ศ. 2428-2430 โดยใหขาราชการไทยจดบนทกค�าใหการของเจาเมองกรมการเมองและจากผคนทนาเชอถอในเมองนนไดบอกเลาประวตความเปนมาของตนดงเชนพงศาวดารหวพนหาทงหกพงศาวดารเมองแถงพงศาวดารเมองไลต�านานเมองพวนเนอหาในสวนนนกวชาการลาวศกษาในไทยมความคดเหนเกยวกบการจดหมวดเอกสารออกเปน 2 ฝาย ฝายแรก มองวา งานเขยนชดพงศาวดารหวเมองลาวทบนทกชวงเหตการณปราบฮอนควรจดอยในชดเอกสารไทย เพราะมองวาผจดบนทกเปนขาราชการฝายไทยการบนทกเรองราวตางๆ กมกจะใสขอคดเหนหรอมมมองของขาราชการฝายไทยในพงศาวดารดวยจงควรจดเอกสารชดดงกลาวไวในเอกสารไทย ฝายทสองมองวาจรงอยทพงศาวดารหวเมองลาวทเกดศกฮอเกดขนจากค�าสงของขาราชการฝายไทยและขาราชการฝายไทยเปนผสบคนจดบนทกและเรยบเรยงแตขอมลหรอเนอหาทใชในการเขยนพงศาวดารของเมองมาจากค�าใหการของชาวเมองทเกดศกฮอ คนทใหการกสามารถเลอกทจะใหการหรอเลอกทจะบอกเลาไดเชนเดยวกนกบผเรยบเรยง นอกจากน สงคมลาวเปน สงคมลายลกษณ มประวตความเปนมาของตนยาวนาน ดงเชน พนขน บรมราชาธราชฯลฯดงนนค�าใหการบางสวนนาจะมาจากสงทไดบนทกไวเปนลายลกษณอกษร เนองจากมรายละเอยดคอนขางมากจงไมนาจะมาจากเพยงความทรงจ�าเทานน บทความนจงจดงานพงศาวดารลาวไวในสวนของเอกสารฝายลาวนอกจากนหากวเคราะหแลวจะพบวาเนอหาในพงศาดารหวเมองลาวยงไดสะทอนใหเหนถงความรสกของคนลาวทไดรบผลกระทบอนเกดจากฮอและ

การปราบฮอดวยดงตวอยางทจะน�าเสนอ



ตำรำงท 4 ตวอยางต�านานพงศาวดารหวเมองลาวทเกดศกฮอล�ำดบ ชอหนงสอ ผเขยน/ผช�ำระ ปทพมพ

1 พงศาวดาร

เมองไล

-ไมทราบผแตงพระยาพลษฏานรกษ(ศขชโต)

สบเคาความ

-สมเดจฯกรมพระยาด�ารงราชานภาพทรงช�าระ

ตพมพไวในประชมพงศาวดารภาคท9พมพครง

แรกในปพ.ศ.2461

-ฉบบทใชในการวเคราะหตพมพในประชม

พงศาวดารฉบบกาญจนาภเษกพ.ศ.2545

ทานผหญงวรณยพาสนทวงศณอยธยา

เปนผช�าระ

พมพครงแรกในปพ.ศ.

2461ฉบบทใชในการ

วเคราะหพมพในปพ.ศ.

2545


เมองแถง

-ไมทราบผแตงพระยาพลษฏานรกษ(ศขชโต)

สบเคาความ

-สมเดจฯกรมพระยาด�ารงราชานภาพทรงช�าระ

ตพมพไวในประชมพงศาวดารภาคท9

พมพครงแรกในปพ.ศ.2461



ทานผหญงวรณยพาสนทวงศณอยธยา

เปนผช�าระ




2545


เมอง

หวพนหา

ทงหก

-ไมทราบผแตงสมเดจฯกรมพระยาด�ารงราชานภาพ

ทรงช�าระและตพมพไวในประชมพงศาวดารภาคท

22พ.ศ.2464



ทวศลปสบวฒนะเปนผช�าระ




2545

4 ต�านาน

เมองพวน

-ไมทราบผแตงฉบบทใชในการวเคราะหตพมพใน

ประชมพงศาวดารฉบบกาญจนาภเษกพ.ศ.

2545หมอมเจาสภทรดศดศกลเปนผช�าระ

ฉบบทใชในการวเคราะห

พมพในปพ.ศ.2545

ทมา:ประชมพงศาวดารฉบบกาญจนาภเษกเลม8พ.ศ.2545(FineArtsDepartment,2002A;

2002B)



งานเขยนชวงเกดศกฮอมทงหมด4เลมแตบทความนไมสามารถยกมา

ไดทงหมดจงขอยกตวอยางพงศาวดารเมองไลและพงศาวดารเมองแถง

1. พงศำวดำรเมองไล

พงศาวดารเมองไลรวบรวมขนครงเมอเจาพระยาสรศกดมนตร

ยกทพขนไปปราบฮอและจดการดนแดนลาว ยกทพขนไปเมอ พ.ศ. 2428

พระยาพลษฏานรกษ (ศข ชโต)22 สบเคาความจากค�าสามและ ค�าลา23 และ

กรมการเมองไลเปนการเลาความเดมสบตอกนมา เนอหาของพงศาวดารเมองไล

แบงออกเปน 3 สวน ไดแก 1) ประวตความเปนมาของเมองไล 2) สบกงดน

ซงกงดนหมายถงดนทลอมลอบเปนขอบเขตไว(RoyalInstitute,2001:2)

และ3)เนอหาเกยวกบเหตการณเรองฮอทเกดขนสะทอนใหเหนถงจดมงหมาย

แฝงในการจดท�าประวตเมองของฝายไทย

1) สบคนประวตควำมเปนมำของเมองไลเปนเมองส�าคญใน

ดนแดนสบสองจไท เมองไลมลกษณะเปนเมองสามฝายฟาสงบรรณาการให

ลาวญวนและจนการทเมองไลสงบรรณาการใหกบลาวและลาวอยภายใตการ

ปกครองของไทย ท�าใหไทยมอ�านาจเหนอดนแดนไลเชนเดยวกน ผวจยมอง

วาการสบคนดงกลาวเปนการยนยนสทธอนชอบธรรมของไทยในดนแดนไล

2) กำรสบหำกงดนเมองหรอขอบเขตดนแดนของเมองไล24

พระพลกษฏารกษไดเนนย�าวาเมองไลเปนดนแดนปลายพระราชอาณาเขตของ

ไทย“แดนดนเมองไลอนเปนปลายพระราชอาณาเขตสยามแลตอกนกบเขตแดน

จนแลญวนมปรากฏแจงอยในแผนทซงเจาพนกงานกรมแผนทไดตรวจสอบ

ถถวนแลท�าลงไวเปนแบบนนแลว” (FineArtsDepartment,2002A:449)เพอ22 ศขชโตด�ารงต�าแหนงเปนจายวดปลดทพในกองทพของเจาพระยาสรศกดมนตรท�าหนาทสบเคาความขนนางเมองไลและเมองแถง23 ค�าสามบตรชายคนท3ของทาวไลมหนาทตดตอราชการเมองญวนและค�าลาบตรชายคนท7หรอคนสดทองของเจาเมองไล24 ทศตะวนตกตดแมน�าแทหรอแมน�าด�าทศเหนอตดภฝางทศใตตดแมน�าเหมก(แมน�าส�าคญของเมองแถงแยกออกมาจากแมน�าเหมอน)ทศตะวนตกตดเมองแถงเปนเขตแดนในดนแดนลาวซงเปนพระราชอาณาเขตของไทยทศตะวนออกตดเขตแดนของจนทศใตฝงตะวนออกตดเขตแดนญวนมแมน�ามาหรอแมน�ามา(ไหลจากบรเวณสบสองจไทผานหวพนหาทงหกไหลลงสอาวตงเกย)ไหลผาน



ยนยนสทธอ�านาจของไทยและเพอความสะดวกในการจดท�าแผนทพระราช

อาณาเขต

3) สบควำมเคลอนไหวของฮอ การสบประวตเมองครงนเกด

ขนในชวงการปราบฮอดงนนเนอหาในพงศาวดารสวนใหญจงเปนเรองของฮอ

การสบเคาความเพอใหทราบถงทตงทพและเสนทางการเดนทพทผานมา

ความวา “...นายฮอธงเหลอง ชอมนย (มานย) ตงอยทเมองเตก25 มก�าลง

ประมาณ 400 คน นายทพอกผหนง ชอลวกว ตงอยเมองทาน26 มไพรพลฮอ

1000 คน ตนซอฉาง แลวสอ กอมง นายทพฮอ 3 คน ตงอยทเมองซอ27 มฮอ

ประมาณ 1000 คน ตงอยทางทศเหนอของแมน�าแท (แมน�าด�า) ดวยกนทง

3 แหง สวนทางทศใตของแมน�าแท (แมน�าด�า) นายทพฮอชอ แยตา (ยบมนไต

หวหนาฮอธงเหลอง) ตงมนอยทเมองลา28 มไพรพล 2000 คน แยตาใหวองซบ

นายฮอรองผ หนง ไปตงอย เมองหวด29 มฮอ 1000 คน...” (Fine Arts

Department,2002A:461) การสบเคาความดงกลาวจะเปนประโยชนกบกองทพ

ในการวางแผนการปราบฮอตอไปเปนตน

เนอหาทรวบรวมจากค�าใหการในพงศาดารเมองไลพบวา การท

ฮอสามารถเขามามอ�านาจในดนแดนลาวจนกองทพไทยจากสวนกลางตองสง

กองทพมาปราบนน ประเดนทนาสนใจ ประการแรก คอ ฮอไดกลายมาเปน

ตวแปรส�าคญในการขนมามอ�านาจของเจาเมองตางๆฮอบางกลมเปลยนสถานะ

จากกองโจรมาเปนทหารรบจางของเจาเมองตอส กนเพอรกษาอ�านาจ

ดงความวา“…ฝายกายโตงจะไมยอมอยในอ�านาจเจาเมองไล จงไปรบพวกฮอ

กอเจอง ฮอจอย นายฮอธงเหลองอยทเมองวา...เขามาตงอยเมองแถง และน�า

กองทพยกไปตเมองไล…พวกฮอรวมก�าลงเปนสองกองทพ ชวยกนระดมต

25 หรอเมองตก อยทางทศตะวนตกเฉยงใตของสบสองจไทปจจบนขนกบเมองฟเอยน จงหวดเซนลาประเทศเวยดนาม26 M.ThanอยใกลกบเมองเตกปจจบนชอThanUyenอยในจงหวดเลากายประเทศเวยดนาม27 ปจจบนเรยกวาPhongThoอยทศตะวนตกอยเมองเลากาย28 อยในสบสองจไทปจจบนอยทางทศตะวนตกของเมองเซนลา(SonLa)ประเทศเวยดนาม29 เมองหวดหรอเมองวดหรอเมองวาดอยทางทศตะวนตกเฉยงเหนอของเมองซาง



กองทพเมองไล และลอมเมองไลเอาไว ตอสกนอย 2 เดอน ในเมองไลกขดสน

เสบยงอาหารไพรพลอดยากเปนอนมาก…” (FineArtsDepartment,2002A:

469)จะเหนไดวาเจาเมองตางๆใชฮอเพอเปนก�าลงในการรกษาอ�านาจของตน

ท�าใหฮอมอ�านาจอยในดนแดนลาวเปนอยางมาก เปนผลมาจากไดรบการ

สนบสนนจากบรรดาเจาเมองตางๆ

ประการทสอง ความไมสงบทเกดขนในดนแดนปลายพระราช

อาณาเขตไดกลายเปนปจจยหนงทท�าใหเกดกบฏกลมตางๆขนในดนแดนลาว

การทเจาเมองมงไปทการปราบฮอและปกปองอ�านาจของตนท�าใหก�าลงทหาร

ทใชดแลความสงบเรยบรอยของบานเมองมก�าลงไมเพยงพอกลมชาตพนธ

ตางๆ ในลาวจงเหนเปนโอกาสในการกอกบฏขน ความวา “...ทเมองแถงนน

พวกฮอลอหลตงคายอย...เจานครหลวงพระบางจงแตงกองทพลาวขนไปรบ

พวกฮอสไมไดหนแตกไปเมองลา กองทพเมองหลวงพระบางกกลบลงมา จงเกด

ขาเจอง เปนกบฏไปทวไปในหวเมองสบสองจไท และหวพนหาทงหก ตวนายขา

แจะชอลาแสงเหนตงอยทเมองแตน พวกแมวกก�าเรบเปนกบฏขนกบขาแจะ...”

(FineArtsDepartment,2002A:463)ซงสอดคลองกบการศกษาของก�าพล

จ�าปาพนธ30ฮอเปนอกปจจยหนงทท�าใหเกดการกอตวขนของขาเจองในดนแดน

ลาวท�าใหเหนวาความไมสงบทเกดขนในดนแดนลาวนนไมไดเกดจากการกอ

ความไมสงบของฝายฮออยางเดยวยงมกบฏกลมอนๆรวมอยดวย

2. พงศำวดำรเมองแถง

พงศาวดารเมองแถงรวบรวมขนครงเมอเจาพระยาสรศกดมนตร

ยกทพขนไปปราบฮอและจดการดนแดนลาวพ.ศ.2428พระยาพลษฏานรกจด

บนทกค�าใหการของขนนางและผเฒาในเมองแถงมาไลเรยงตรวจสอบความตาม

มลเหตเดมจากนทานปรมปรา ปยาตายายเลากนมาบาง เปนเรองซงในเวลา

ทาวขนไดทราบการเหนการเองบางเกบความรอยเรยงขนพอเปนเคาความแต

ความทบรรยายมาไมคอยสมบรณเทาทควร จดม งหมายในการรวบรวม

ตองการใหทราบวาสบสองจไทแตเดมไทยทตงอยในแวนแควนนนอยแยกกน

30 ขาเจอง:กบฏไพรขบวนการผมบญหลงสถาปนาพระราชอาณาเขตสยามลานซาง,2555



เปนสบสองอาณาเขต แมทกวนนพวกพลเมองทอยในทนนกเปนไทยโดยมาก

เรยกกนวา “ผไทย” เมองแถงเปนเมองของชนชาตไทย อยขางเหนอพระราช

อาณาเขต ชาวเมองแถงคอชนชาตไทยทอพยพลงมาตงอยทสบสองจไท โดยช

ใหเหนวาเมองแถงอยภายใตการปกครองของไทยในชวงของเหตการณปราบฮอ

เมองแถงไดกลายเปนพนทการตอสระหวางไทยกบฝรงเศสในการชวงชงอ�านาจ

เหนอดนแดนลาว เนอหาของพงศาวดารเมองแถงแบงออกเปน 3 สวน คอ

1) สบคนประวตความเปนมาของเมอง 2) สบหากงดนเมอง เพอยนยนใน

สทธธรรมของไทยและ3)สบความเคลอนไหวของฮอเพอเปนประโยชนในการ

ปราบฮอของกองทพไทย สะทอนใหเหนถงจดมงหมายแฝงในการจดท�าประวต

เมองของฝายไทยคอ

1) เมองแถงเปนเมองส�ำคญอกเมองของสบสองจไท การสบ

ประวตเมองครงน พระยาพลษฏานรกษไดกลาวถงจดก�าเนดของเมองแถง

เชอมโยงกบต�านานน�าเตาปง31 ชาวเมองแถงในขณะนน สบเชอสายมาจาก

ผไท นอกจากนไดย�าใหเหนถงอ�านาจของไทยในการแตงตงเจาเมองแถง

สงอ�านาจการควบคมจากเมองหลวงพระบางในการแตงตงเจาเมอง ความวา

“...เจานครหลวงพระบางตงใหค�าเพยเปนคนผไทด�าอยเมองฮบ32 มาเปนเจา

เมองอยทคายเชยงแล...”(FineArtsDepartment,2002B:490)

2) กำรสบหำกงดนเมอง หรอการสบหาขอบเขตของเมองนน

แสดงใหเหนถงอาณาเขตของเมองแถงทมความกวางใหญ33 ขอมลในสวนน31 น�าเตาทเปนเทพยดาจตนนครนแตกออกแลวกเปนมนษยรปกายแปลกๆกนคอขาแจะออกมากอนเปนท 1 ผไทด�า (อยทางตอนเหนอของประเทศลาวนยมแตงกายสด�า) ออกมาเปนท 2 ลาวพงขาว (ลาวทอาศยอยสองฝงของแมน�าโขง)ออกมาเปนท3ฮอ(ชาวจนในยนนานหรอชาวจนทอาศยอยทางทศเหนอของประเทศไทย)ออกมาเปนท4แกว(คอญวน)ออกมาเปนท5รวม5แซแลวผหญงกออกมาดวยเปน10คน32 หรอเมองหบหรอเมองฮบอยบนแมน�าฮบทแยกจากแมน�าอไปทางทศตะวนออกใกลเมองแถง33 ทศตะวนออกเฉยงเหนอนนมภเขาใหญ ชอภหนองสามทาง ทางทศเหนอตดกบเมองควาย ตงแต ภเขาเขอมไปทางทศตะวนออก มหวยน�าเลก ชอหวยแซน มภเขาชอภยาเฒา ตงอยฟากหวยทศ ตะวนออกปลายแมน�าเมองฮวะหวเมองขนของเมองควายไหลมาบรรจบกบแมน�าหวยแซนซงเปนสดเขตแดนเมองแถงขางทศตะวนออกสวนทางทศตะวนออกเฉยงใตตดภค�าทศตนตกเฉยงใตตดเขตแดนเมองเปอ เมอซอน เขตหวพนหาทงหก ทศตนตกของเมองแถง ตดกบเมองขวาหวเมองขนของเมองหลวงพระบางสดเขตแดนทางเหนอตดตอกบเมองแสนและเมองไล



แสดงถงเขตอ�านาจของไทยดวยเชนกน ในชวงเหตการณปราบฮอ เมองแถง

กลายเปนดนแดนพพาทระหวางไทยกบฝรงเศสดงนนการสบหาขอบเขตของ

เมองจงเปนการเนนย�าวาเมองแถงเปนดนแดนปลายพระราชอาณาเขตของไทย

3) สบควำมเกยวกบเหตกำรณเรองฮอพบวาเจาเมองอาศย

ก�าลงทหารของฮอสรางความเขมแขงใหกบอ�านาจของตนเองท�าใหฮอเปลยน

สถานะจากโจรผรายกลายมาเปนทหารรบจางตามค�าสงของเจาเมอง ความวา

“…ฝายทาวไลคดเจบแคน เจาอาญานอยแลโปเลงเจาฟา คบคดกนมาต

เมองไลแตก ทาวไลจงเขาไปเกลยกลอมฮอธงด�าอยเมองเลากาย ชอองหลว

พาไพรพลมาอยทเมองไล…”(FineArtsDepartment,2002B:493)ในปพ.ศ.

2413เจาเมองไลไดวาจางกองก�าลงฮอเขาตเจาอาญานอยทเมองแถงความวา

“…เจาเมองไลจงเอาก�าลงพวกฮอองหลวออกตอสกบกองทพเจาอาญานอย

รบกนอยหลายเวลาไมแพชนะทงสองฝาย เจาเมองไลจงแตงคนไปเอาก�าลงฮอ

ทเมองมกามาตเมองภฝาง เจานอยอาญาไมมก�าลงตอส เมองภฝางจงแตก...

กองทพของเจาเมองไลไดทกไลตดตามรบไปจนสดแดน ไดฆาฟนไพรพล

ลมตายเปนอนมาก…” (FineArtsDepartment,2002B:494)ผใดอยากเปน

เจาเมองกไปจางฮอมาเปนกองก�าลงของตนความวา“…ครนเพยนอย นายบาน

สามหมนอยากจะเปนเจาเมองแถง ไดจางพวกฮอลอหลไปฆาโดยงด พวกฮอก

ไปฆาโดยงดตาย เพยนอยกกลวฮอมาทวงคาจางจงหนไปลงไปยงเมองหลวง

พระบาง ฮอไดตดตามไปยงเมองหลวงพระบาง…” (Fine Arts Department,

2002B:496)

จากพงศาวดารเมองไลและพงศาวดารเมองแถงจะเหนไดวา ฮอได

กลายมาเปนก�าลงทหารทส�าคญของทงสองเมองในการตอสแยงชงอ�านาจกน

ในสวนนผวจยมองวาเปนสาเหตส�าคญทท�าใหฮอสามารถมอ�านาจในดนแดนสบ

สองจไทไดอยางยาวนานดวยการสนบสนนของผมอ�านาจในพนทนอกจากฮอ

จะเปนทหารรบจางของเจาเมองแลว ยงมฮอบางสวนทตงกองก�าลงเปนอสระ

เทยวออกปลนสะดมชาวบานในพนทตางๆเชนในกรณทฮอธงเหลองบกท�าลาย



เมองเวยงจนทนระหวางปพ.ศ.2427-2428ถงแมจะมการปราบฮอจากทหาร

ของฝายไทยฮอทหนแตกกระจดกระจายยงสามารถรวมกลมและตงเปนกอง

ก�าลงทเขมแขงไดซงกองทพไทยตองประสบความลมเหลวจากการปราบฮอท

ทงเชยงค�าในปพ.ศ.2426-2428สวนหนงมาจากการใหความสนบสนนฮอของ

เจาเมองตางๆ

อยางไรกตามความพยายามในการสบคนประวตเมองของดนแดนสบ

สองจไทของไทยไมส�าเรจผลเนองจากภายหลงการปราบฮอพ.ศ.2431ไทย

ตองเสยอ�านาจในสบสองจไทใหกบฝรงเศส34ท�าใหเมองไลและเมองแถงตกอย

ภายใตการปกครองของฝรงเศสท�าใหปจจบนดนแดนสบสองจไทนเปนสวนหนง

ของประเทศเวยดนาม ถงแมวาไทยจะเสยอ�านาจในดนแดนสบสองจไทให

ฝรงเศส แตงานเขยนทมการผลตขนในไทยชวงหลงเหตการณปราบฮอ

เชนจดหมายเหตกองทพปราบฮอรวมไปถงงานเกยวกบการปราบฮอชนตางๆ

ยงคงย�าใหเหนวา ดนแดนสบสองจไทเปนดนแดนในพระราชอาณาเขตไทย

โดยทงสน

สรป

ในบนทกของชาวองกฤษไดสะทอนใหเหนวา ฮอเปนปญหาในการ

กระชบอ�านาจของไทย โดยเฉพาะการจดท�าแผนทพระราชอาณาเขตของไทย

และมองวาฝรงเศสใชฮอในการเขามาขยายอ�านาจในดนแดนลาวสวนในบนทก

ของชาวฝรงเศสมองวา ปญหาความไมสงบทเกดขนในดนแดนลาว สวนหนง

เกดจากการกดขจากรฐบาลไทยทกระท�าตอคนในทองทการเขามาของฝรงเศส

ในดนแดนลาวนเพอเปนการปลดปลอยผคนในดนแดนลาวจากอ�านาจไทย

งานเขยนไทยสะทอนออกมาใหเหนถงการแสดงสทธชอบธรรมในการ

ยกกองทพไปปราบฮอ เพอรกษาความสงบในดนแดนพระราชอาณาเขตของ

ไทยไดสงผลตองานเขยนประวตศาสตรผเขยนคอขาราชการฝายไทยทยกทพ

34 ดงขอตกลงตามหนงสอสญญา9ขอหรอขอตกลงเมองแถง



ไปปราบฮอเพอแสดงถงสทธอนชอบธรรมในการยกกองทพไปปราบฮอรกษา

ความสงบในดนแดนทเปนดนแดนของไทย สวนงานเขยนในเอกสารลาวเปน

ความพยายามของฝายไทยในการจดท�าประวตเมองในดนแดนลาวเพอยนยน

สทธอนชอบธรรมในการเปนเจาประเทศราชลาวงานเขยนชวงนจงเปนประเภท

พงศาวดารเมองทอยในพนทเกดเหตการณ สวนเนอหาเกยวกบการฮอและ

ปราบฮอในงานเขยนชวงนไดสะทอนใหเหนมมมองของผไดรบผลกระทบจาก

การเขามารกรานของฮอและการปราบฮอส�าหรบขอเสนอแนะเชงวชาการควรม

การศกษาประวตศาสตรประเภททไมไดถกบนทกเปนลายลกษณอกษรของ

ทกกลมทงพวกฮอผทไปปราบฮอและผทไดรบผลกระทบอาจจะเปนในรปของ

ประวตศาสตรบอกเลาและเรองเลาในพพธภณฑทมการน�าเสนอ สวนขอเสนอ

แนะเชงพนทการศกษาเรองของฮอทถกบนทกไวไมไดมเฉพาะในบนทกเอกสาร

ไทยและลาวเทานน แตยงมบนทกในพนทอนๆ ทฮอเขาไป ทงในเอกสารจน

เวยดนามและพมาอกดวย

References

Chumsai, M. (1979). Ekkasan prawattisat Thai ruang Thai prap Ho. (In Thai) [The document history of Thai suppress Haw]. Doctor of Philosophy in Education, Chulalongkorn University.

Chusongdech, B. (1999). Suk Ho: Saranukromwatthanathamthai Phak Isaan leem 12. (In Thai) [War of Haw: North Eastern of Thai encyclopaedia No.12.] Bangkok: Foundation of Thai Encyclopedia, The Siam Commercial Bank.

Eoseewong, N. (1966). Kan prap Ho læ kan sia din dæn phutthasakkarat 2431. (In Thai) [The suppression of the Haw uprisings and the loss of Thai territories in 1888]. Master of Arts Thesis in History, Chulalongkorn University.

Fine Arts Department. (2002A). Prachum phongsaawadan chabap kanchanaphisek lem 8: Phongsawadan Muang Lai. (In Thai) [Golden Jubilee Annals volume 8: Archives of Muang Lai. Bangkok: Office of Literature and History, Fine Arts Department



Fine Arts Department. (2002B). Prachum phongsaawadan chabap kanchanaphisek Lem 8: Phongsawadan Muang Thang. (In Thai) [Golden Jubilee Annals volume 8: Archives of Muang Thang]. Bangkok: Office of Literature and History, Fine Arts Department.

_________________. (2016). Nirat Nongkhai. (In Thai) [Nongkhai Long Lyrical Poetry]. Bangkok: Rung Sin Kanphim.

Hall, D. G. E. (2006). Prawattisat Asia tawan ok chiang tai lem song. (In Thai) [Southeast Asian History, Volume 2] (V. Sanitwong na Ayutthaya, Trans.). Bangkok: Thai Watana Panich.

Liu, X. and Mattariganond, D. (2016). Korthokthiang nai prawatsart giao gab karn toe soo khong Too Wen Siw nai prathet jeen. (In Thai) [Dispute point about struggle of Too Wen Siw in China in 1955-2015. In “science of memory and Art of forgot” Annual Academic Meeting of Sociology and Anthropology south region 2nd Department of History, Sociology and Anthropology and Humanities and social science, Prince of Songkla University pattani campus.

McCarthy, J. F. (1990). Surveying and exploring in Siam. (S. Werawong, Trans.). Bangkok: Panteetaharn Press.

Rattanasongtham, S. (1988). Muang Phichai kap kan prap Ho. (In Thai) [Phichai city with a Haw suppress]. Master of Arts Thesis in Southeast Asian Studies, Department of History, Silpakorn University.

Royal Institute. (2011). Podjananugrom Chababratchabundidtayasathan Porsor 2554. (In Thai) [Dictionaty of Royal Institute edition 2554 Buddhist Era]. Bangkok: Siriwattana Interprint.

Seauve. (2001). Samphanthaphap khong prathet Farangset kap Sayam phutthasakkarat 2243-2450. (In Thai) [The relations of France and Siam 1680-1907] (N. Bunluesin, Trans.). Bangkok: Arthit Product Group.

Smyth, H. W. (2001). Five Years in Siam vol. 1. (S. Luck, Trans.). Bangkok: Arthit Product Group.

Surasakmontree. (1962A). Prawatkarkhong Chomponjaopraya Surasakmontree Lem 1. (In Thai) [Chronicle of Phya Surasakmontree vol. 1]. Bangkok: Kurusapa Business Organization.

____________. (1962B). Prawatkarkhong Chomponjaopraya Surasakmontree Lem 2. (In Thai) [Chronicle of Phya Surasakmontree vol. 2]. Bangkok: Kurusapa Business Organization.

_____________. (1962C). Prawatkarkhong Chomponjaopraya Surasakmontree Lem 3. (In Thai) [Chronicle of Phya Surasakmontree vol. 3]. Bangkok: Kurusapa Business Organization.



_____________. (1962D). Prawatkarkhong Chomponjaopraya Surasakmontree Lem 4. (In Thai) [Chronicle of Phya Surasakmontree vol. 4]. Bangkok: Kurusapa Business Organization.

Theerasasawat, S. (2010). Buang luk kan sia din daen lae panha prasat Phrawihan chak Ror Sor 112 thung patchuban. (In Thai) [Depth of land and the problem of temple of preah vihear from the year 112 to the present.]. Bangkok: The Historical Society under the Patronage of HRH Princess Maha Chakri Sirindhorn

Weerawong, S. (1997). Prawatsat Lao. (In Thai) [Lao History] (S. Premjit, Trans.). Bangkok: Phikkhanet Printing Center.