TRKYE BANKASI KULTUR YAYINLARI # *

SANAT DZS : 26\s

#

Dnyada ve Bizde

Dnyada ve Bizde

! BANKASI K

YAYINLARI : 174

Kapak Dzeni : Ferit Apa n kapak renkli resim : Bil Bairdin, arka kapak resmi, kitabn yazarn Thailandda klsik danslarla gste riyor.

Dou Matbaaclk ve Ticaret Limited irketi Matbaas - Ankara 1977

NDEKLER N S Z .............................................................................. ...................................... 7 13-122 13 41 61 81 95 123-220 123 147 179 180 197 212 221 -396 221 239 239 272 290 316 327 356 383 401 407 408 413 416 421 428

GLGE OYUNUNA GENEL BAKI I. II. III. IV. V.

Glge Oyununun Kkeni .............................................. Asya Tiyatrosu ve Glge Oyunu ............................... Mlthos ve Ritelden Glge Dramna ..................... slam ve Glge Oyunu ............................................... Glge Oyunu Teknii ................................................ ......................................................

ASYADA GLGE OYUNU

VI. Gney Asya : Hindistan ....................................... VII. Uzak Dou Asya : in-Taivvan-Japonya ......... VIII. Gney Dou Asya .................................................. 1. Endonezya : Cava ve Bal! Glge Oyunu ........ 2. Thailand ve Kamboya Glge Oyunu ......... 3. Malezya Glge Oyunu ...................................... AKDENZ ve AVRUPA GLGE OYUNU ...............................

IX. M sr-M em luk Glge Oyunu ................................ X. Turk Glge ^^yunu .... .... .. .. .. 1. 2. 3. 4. 5. Kkeni ve Evrimi .............................................. Karagzn Blmlenmesl ve Teknii .......... Karagz'de Kiiler ve Kiiletirme ............... erik ve Oyun Daar ..................................... Karagzn Temel Nitelii ..........................

XI. Osmanl mparatorluunda Glge Oyunu ......... XII. Avrupa'da Glge Oyunu ........................................ Kaynaka - Tasvir Koleksiyonlar .......................................... Ekler : A. Perde Gazelleri ...................................................... B. Tekerlem eler.......................................................... C. Nazireler (Benzekler) .......................................... D. M uhavereler.......................................................... E. Ara Muhavereleri .................................................. F. Fasl ........................................................................

RENKL RESMLER.................................................................... I - XXXII

amzn iki byk glge oyunu ustas dosta : LOTTE REINIGER ve Dr. MAX BHRMANNa

V

N

S

Z

Trk glge oyunu en azndan drt yz yl nasl bylesine canl kalabil di? zellikle Osmanl mparatorluunun geni snrlar iinde eitli din ve etnik ayrmlara karn nasl oldu da bylesine oralarda benimsendi, daha da ileri gidilerek smrgeci devletlere kar bir direni silh gibi kul lanld ? Neden Karagz yzyllar boyunca Batnn bylesini ilgisini ekti? Sonra da nasl oldu da bata Namk Kemal olmak zere Tanzimat aydnlar bu yzde yz bizim olan dramatik tre srtlarn evirdi, ona ldresiye sava atlar? Batllama srecinin gnmzdeki uzantsnda da aydnla rmz neden geleneksel trleri kmsediler, onlarn bir mzelik para ola rak saklanmasn bile istemediler? Ya da tanmak iin en ufak bir aba bile gstermediler? Sonra neden bir iki yazar da bundan oyunlarnda yarar lanmay dnebildi de, yaptklar yzeysel bir zenticilikten ileri gitmedi? Bu sorularn cevaplar gazete, dergi stunlarnda rptrmaca bir iki yazyla verilmek istendiinde, hele Karagzn bizim iin ne demek ol duunun derinine inmeden, onunla bir ulusun yzyllar boyunca gelitirip bir kltr birikimine vard, iinde edebiyattan mzie, folklordan dans lara, dilden mizaha her trl kltr elerini ve toplum davranlarnn bir kesiti olduuna gzler kapal kaldka, sorunun aydnlanmas olana yoktur. stelik konu yalnzca Karagz de deildir. Bir ulusun halk yzyllar boyunca bir kltr, beeniyi, bir gr asn gelitirm i, tantm, ken dine zg deyie varm. Aslnda aydnn, yneticinin bilmedii, bilmek is temedii budur. Onun balca amac Batya yaklamak, bylece evrensel ve ada olduunu sanmaktr. Kaygusu, sanat yalnz ierik ve bu ierii Bat biimleri iine yerletirmek olmu, bununla da evrensel deerlere va-

7 i

rabileceini sanm. Belki bir iki romanc ya da ressam dnda olabilmi mi? Tiyatrocusu, Tanzimattan beri Bat tiyatrosunun dmen suyunu izlemi, ne grdyse kapm, aktarm, getirmi. Herkes te bizde de bireyler olu yor sanm? Kendi toplumunun insanlarnn bile benimseyemedii, zmleyemedii, onlara ulaamam bu aktarlar nasl olur da evrensel dzeye eriebilirdi? Baty krkrne kimi elli yl geriden, kimi sca scana bir iki aylk aralkla izlerken, ne kendi kltr birikim ini inceleyebilmi, onun zerine eilebilmi, ne de ok sk balarla bal olduumuz, ortak zel likler gsteren Asya kltrn tanm aydnmz. Bu enmilii de As ya kltrne "an kapatm , 'ilk e l , "feodalite tortusu gibi yarglarla rtmek istemi. Gazetelerdeki soruturmalarda tiyatrocularmza ve yazar larmza yneltilen soru ve alnan cevaplarda bu kolaya ka ve konunun anlalmadn gryoruz. Soru sz gelimi ounlukla yle ortaya konu luyor : Oyun yazarlarmz Karagz, Ortaoyunu gibi tiyatro geleneimizden yararlanabilir mi? Yararlanma olana varsa neler yaplabilir?". Cevaplar da soru gibi yzeysel, kolayndan o lu y o r: "Yararlanabilir, ama yalnz ko medya tr (?) iin , "Ben yararlandm oldu, pekl olabilir", Ben de denedim ama ite o kadar olabiliyor", "Bunlar geleneklemi olsalard, s rerlerdi, bugne gelirlerdi". Kimi de bunlarn kent ii trler olduunu, ky lerdeki dramatik trlere ynelmenin gereini savunur. Soruya bir ulusun yzyllar boyunca gelitirdii kltr birikiminden ayrp, stelik hi de iyice tanmak gereini duymadan, bunlardan nasl yararlanaca yolunca ele al nrsa, sorunun cevaplar da bylesine sudan ve tutarsz olacaktr. Byle sine cevaplar verenler, bu toplumun bir sanats, bir yaratcs olarak bu kltr birikim ini tanmak, anlamak gereini duymular mdr? Bu gereksin me ayn zamanda kendi toplumunun insanlarn da tanmaktr. Oysa rnek aldklar Tanzimat aktarmaclnn kayna Bat tiyatro su, gnmzde anmln, gcnn azalmln, etki ve bysnn yokolmulunu, ilevinin nemsizletiini anlayarak yeni yneliler, eilim ler, deneyler iinde. Bu daha ok yeni kana gereksinme ve kaynaa, kke ne yneli olarak grnyor: Ritelin ilevlerini canlandrmak, amanlk, Asya tiyatrosunun temel kavram ve ilevleri gibi. Kendi kltr birikim im i zin nemli bir kaynann ve uzantsnn Asya kltr olduunu unutmua benziyoruz. Avrupa, nceleri Asyada smrgeci durumunda, Asya kltrn incelerken, bunu zentici bir merak ve smrgeciliinin kltr yann tamam lamak iin yapyordu. Oysa bugn, bu Avrupa iin zorunlu bir gereksinmenin sonucu. Asya'da da bizde olduu gibi, zellikle tiyatroda Batnn kltr em peryalizmi geni lde etkili olmu. Bugn ise in'den gelen, tm kaynak lar kurutan kltr devriminin dalgalanmalarndan etkileniyor. Ama Asya'

8

nn gen tiyatrocular - ki bunlar ounlukla devrimci ve marksist - ada tiyatroyu kendi z kltr birikim inlerinin, halk kltrnn derinliinden karmaya ynelmiler. Avrupa, Asya tiyatrosuna byk ilgi duyarken, bu tiyatronun doal bir uzants olan Trk tiyatrocusunun, bu kaynaktan bylesine habersiz kalma s kolayca anlalamaz. Bunu gznnde tutarak yllardr ilgi duyduum ve kk te olsa zerine bir kitaplk oluturduum Asya Tiyatrosunu 1975-76 retim dneminde yesi bulunduum Tiyatro Krssne lisansst se mineri olarak balattm; bu ilk admd. Bu kitapla ise glge oyunundan Asya Tiyatrosuna bir pencere amak istedim. Asya ile aramzda nemli bir or taklk olan glge tiyatrosunu, yalnz bir dramatik t r olarak deil, fakat bu trn Asya lkelerinin toplum yaamnda ne denli nemli ilevleri oldu unu, nasl canl yaadn, bunun Karagz asndan deerlendiriliini-, buradaki yerini saptamak istedim. Bu almann hazrlklarna k nce lerden balamtm. Ancak yllardr bu konuda topladm incelemeler, sey retmek frsatn bulduum glge oyunu tem silleri, bylesine geni boyutlu ve yabanc bir alana el atmada insan daha batan yldryordu. Hereyden nce elimdeki incelemelerin ou AvrupalIlarnd; stelik bunlar yeterli deildi; sonra bunlar eletirisel bir gzle deerlendirebilmek iin dan acak yetkilileri tanmyordum. Gvenilir yol gstericiler olmadka byle bir almann sonularn yaynlamay gze alamazdm. 1975 ylnn ilkbaharnda beklediim frsat karma kt. Tokyoda Dou Asya Kltr ncelemeleri Merkezi'nden, Haziran aynda Tokyoda dzenlenen Asya Glge Oyunu Uluslararas Semineri'ne arldm. Bu se minere bildiri sunacak ve tartacak 5 kiiydik : Thailand'dan Mattani Rutnin, Malezya'dan Profesr Amin Svveeney, Endonezya'dan Dr. Soedarsano, Hin distan'dan Ramana M urty ve Trkiye'den de bu satrlarn yazar. Ayrca VVaseda niversitesinden Miyao Jiryo'da in glge oyunu zerine bir bil diri hazrlamt; bunun yansra konuya ilgi duyan ve semineri izlemek ze re eitli gzlemciler vard. On gn bild iriler okundu, tartld, film ler, dialar gsterildi, ses bandlar dinlendi, tasvirler incelenip, bunlar perde ge risinden gsterildi. Ayrca bir de televizyon iin renkli bir uzun film ha zrland. Bu on gn iinde konuyu en yetkili kiilerinden tanmak deerlen dirmek frsatn buldum, onlarla kurabildiim sk ibirlii ile bu kitabn en nemli belgelerini, kaynakasn toplayabildim; daha nce yaynlanm incelemeler arasnda yanl olanlar, onlarn eletiri szgecinden geirdim. Ayrca yolumun zerinde ksa sreler iin Hong Kong ile Thailanda da urayarak eksik kaynaklar salayabildim. Trkiyeye dndkten sonra da

9

bu dostlarla yaptm sk yazmalarla karanlk kalan noktalar aydnland. Ksacas onlarn yol gstericilii olmasayd bylesine geni kapsaml ve zor bir kitab yazmay gze alamazdm. Bu kitap adndan da anlalaca gibi dnyada ve bizde glge oyunu geleneini inceliyor. Arlk, Karagze ve Osmanl mpaartorluu etkisinde olan lkelerdeki Karagze ve bu arada Trk glge oyununun temeli olan Ortaa Msr Memluk glge oyununa tannmtr. zellikle bu sonuncusu dnyada gnmze kalabilen en eski tasvirler olduuna gre, bunlarn re simlerine de geni lde yer verilm itir. Glge oyununun kkeni olan Asya lkeleri de en ayrntl biimde ele alnm, yalnz teknii ve tanm deil fakat bu lkelerde toplum yaamndaki eitli ilevleri ile incelen m itir. Avrupa'da bir glge oyunu gelenei olmad, ancak son birka yz ylda byle bir gelenein kurulduu dnlnce, Avrupann konumuzun kapsam dnda kalaca doald.Ancak Avrupada glge oyunu, sinema, tele vizyon gibi acl yaamn en canl ve etkili iletiim aralarna bakmaks zn gene de ilgiyi ekebildiine gre, glge oyununun ne nemli bir ara olduunda Avrupann bu yeni deneyimi ile ekici ve uyarc bir nem ta d dnlerek, ksa da olsa Avrupa glge oyununa bir blm ayrmay yararl buldum. Buradan kacak ders odur ki bir yanda geleneksel glge oyunumuzu bir kltr miras olara bir mzelik deeriyle koruyup yaatr ken acl glge oyununun Avrupada gsterdii eitlilii ve teknik ola naklarn gznnde tutarak, belki buradan yola kp bir acl Trk glge oyununu gelitirebilecei umudunu gerekletirme yolunda almalar ya pacaklara k tutabilir. Kitapta, glge oyununun hereyden nce grsel bir tr olduu dnlerek gerek siyah beyaz, gerek renkli resimlere bol yer verilm itir. Bylesine geni kapsaml ve stelik yabanc bir konuyu Trk okuruna sunarken, eitli yerlerden byk yardmlar grdm ve bu kii ve kurumlara byk bir teekkr borcum olduunu belirtmek kanlmaz bir dev dir. Hereyden nce Tokyodaki Uluslararas Asya Glge Seminerini d zenleyen Toyo Bunko Asya Kltr Aratrmalar Merkezinin bakan Pro fesr Kazuo Enoki ve genel yazman Akira Goto'ya ve byk bir yce g nlllkle bu almama yardm eden Thailand'dan Bayan Mattani Rutnin, Malezya'dan Profesr Amin Svveeney, Endonezya'dan Dr. Soedarsono, Hin distan M.V. Ramana Murty, Horrg Kong'dan Bayan Helga VVerle, Japonya' dan Miyao Jiryo, seminerde eitli ilerime kouan Bayan Louisa Reade sonsuz teekkrler. Ayrca bu kitab ikisine armaan ettiim yirminci yz yln en byk iki glge oyunu ustasndan ok ilgi, yardm grdm : Lotte

10

Reiniger ile Dr. Max Bhrmann. kisi de bu kitab yazmakta beni ok zen dirdiler. Ancak byk bir acyla u gerei de okurlarma belirtmek isterim ki, bu kitabn yazlmas bittiinde uzun sre haber alamadm Dr. Max Bhrmann'n ubat 1976da ldn ortak dostumuz Dr. Heinz Harnisch'den aldm bir mektuptan acyla rendim. Byk yardmlarn, desteini grdm, bu kitab da ansna armaan ettiim bu dostun, hi deilse bu kitab grm olmasn ne kadar isterdim. Baka yardmlar da grdm belirtm eliyim . Byk kukla ustas Bil Beard, Sri Lanka niversitesinden Profesr J. Tilakasiri, Almanca metinlerin anlalmasnda titiz yardmlar iin dostum mzik bilgini Doent Dr. Gltekin Oransay, Dil ve Tarih - Co rafya Fakltesi ince blm asistan Dr. Pulat Utkan, burada bulamadm bir takm yazlarn fotokopilerini dardan salayan Paristeki rencim Ne vin Knac, Amerikada Indiana niversitesinden Profesr lhan Bagz ve Chicago niversitesinden Turgut Kut gibi dostlara da ilgileri iin ok bor luyum. Ayrca kitabn sonunda dnyadaki tasvir koleksiyonlarnn listesi ni hazrlarken mektuplarma karlkla bilgi veren mze ve kitaplklarn g revlerine teekkr ederim. Her zamanki gibi kitaplarma gven ve ilgi gs teren ve bu kitabn yaynlanmasn gerekletiren Kltr Yaynlar - Trk Limited irketi yneticileri ve basmndaki gsterdikleri aba ve titiz lik iin Dou Matbaasnn ynetici ve teknik uzmanlarna da sonsuz teekkrler.Metin AND

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

No t :(*) Kaynaklarmz Almanca, ngilizce, Franszca gibi Avrupa dillerinde olduu iin, zellikle ince szck ve terimlerin yazmzda bir b irlik salanama mtr. Geri bilimsel ve tutarl bir eviri yazmnda Sinoloji blmnden Dr. Pulat Utkan yardmc olabilirdi, ancak bunlarn incelerini grmeden bunu yapamayacan sylemesi zerine ben de bunlarn atlarn sala yamadm iin bu tutarsl gze almak zorunda kaldm. (*) zellikle renkli resimlerde Trk g.ge oyunu tasvirleri iin iki koleksiyon dan yararlanlmtr. Bunlardan Topkap Saray Mzesi TSM, Hamburgisches Museum Fr Vlkerkunde HMV ksaltmalar ile gsterilm itir.

GLGE OYUNUNA GENEL BAKI7. GLGE OYUNUNUN KKEN Bir aydnlatma kayna ile yar saydam bir perdeden yararlanlarak, bu perdenin nnde ya da gerisinde, iki boyutlu saydam ya da saydam olmayan kuklalarn oyna tlmasna glge oyunu diyoruz. Burada glge szc de yanltcdr, nk her zaman sz konusu glge deil dir. Nitekim Cavada, ilerde grlecei gibi, erkekler perdenin arkasnda kuklalarn kendisini, nnde ise kadnlar bunlarn glgelerini ya da perdeye izdmlerini seyre derler. Bunun gibi Thailand'n Nang Yai denilen byk boy glge oyunu tasvirlerinin perde nnde oynatld olur. Ayrca in ve Trk glge oyununda deri ve deri zerindeki boyalar saydamlatrlm olduundan, perde de bunlarn glgeleri deil kendileri belirgindir. Glge oyunu Asya'nn belirli geni bir blgesine z gdr. Her ne kadar bu oyunu Orta Dou, Balkanlar, Kuzey Afrika ve Avrupa'da da bulabilirsek de, ilerde gsterilecei gibi bu, Asya'dan bu lkelere ok daha son ralar gelmitir. Asya deyince bunu kesimde ele almak gerekir. nce Gney Asya : Burada Hindistan sz konu sudur. Geri Seylan'da da varl zerine bir takm g rler ileri srlmse de, bir Seylan glge oyununun s zn edemeyiz. Bundan sonra glge oyununun en yaygn, en canl olduu blge Gney Dou Asya'dr : Endonezya (Cava ve Bali), Malezya (Singapuru da buraya katabi-

13

liriz), Thailand (ya da Siam), Kamboya ve Laos. n c blge ise Uzak Dou Asya'dr; burada ini buluyoruz. ini gnmzde siyasal olarak Kta ini ile Formozadaki in olarak ayrmamz glge oyunu bakmndan da an laml olacatr. nk ilerde de grlecei gibi Taiwanda bugn de grlen bir eit glge oyunu Kta inindeki glge oyunlarndan deiiktir. Bunun ilgin bir yn de, ilerde daha ok bilgi verilebilecei gibi, oynatma teknii bakmndan bizim Karagze ok yakn oluudur. Ancak bunun da Formozadan kmayp Formozaya en yakn olan blge Fukienden buraya geldii sanlmaktadr. Uzak Douya, yeterince bilgimiz olmamakla birlikte, Japon glge oyunu da katabiliriz.

1931f te Surakartada, bir dalang1 Wayaxxg kulit oynatrken

Bylece glge oyununun yurdunun Gney ve Dou Asya olduunu saptam oluyoruz. Bu nedenle Asya Ti yatrosunun ortak izgileri ve zellikleri, ve bunun iinde

glge oyununun yerini gsterebilmek iin aada bir ay r blm Asya Tiyatrosuna ayrmay yararl bulduk. Gl ge oyununun yurdu Gney ve Dou Asya olunca burada yle bir soru kyor karmza : Bunlardan hangisi k ken lkedir? nemli kuram vardr. Hazeu'ya 1 gre glge oyu nu Cavada kmtr, nk teknik terimlerin ou eski Cava dilindedir, ayrca Wayang kulit . . 1000de geli mi ve biliniyordu; sonra da ok gl bir kendine zg l vardr; bu, yerli bir Cava sanatdr, ikinci grte Hindistan'dan kmtr. Glge oyunu Hindistanda es kiden beri bilindiine gre, baka kltr eleriyle birlik te bu da Cavaya gitmitir. zellikle Sanskrit dramndaki soytar Vidussaka ile Cavadaki cce soytar Semar b yk benzerlik gsterir. nc gr ise inden gelmi olabileceidir. Bylece kimine gre Hindistandan, kimine gre inden, kimine gre ise Cavadan kmtr. Ancak glge oyununu bir teknik olarak alrsak, aada gste receimiz gibi kkeni kesinlikle saptamak gtr. Ne var ki Hindu ve Budhac kltrn Gney Dou Asya'daki byk etki ve katksna bakp ta, kkeni ok karanlk ve hemen varl zerine pek az kant olan Hint glge oyu nunun teki lkeleri etkilediine karar vermek gtr. Ayrca Cavadan kabilecei zerine olduka ilgin g rler ileri srlmtr. Geri Ramayana ve Mahabharata gibi iki Hint destan Gney Dou Asyann en nemli kayna olmakla birlikte. Cava ve teki lkeler bu des tanlardan kendi ulusal eitlemelerini yarattklar gibi, nc bir kaynak olan Pandji kmesi Endonezya kn ldr. Ayrca daha az nemli olmakla birlikte Hamzanamc kmesi de daha eski tarihli olmakla birlikte Mslman knldr. Kald ki ayn kltr olgusu bir yerden tekine gtrlmeden de deiik iki yerde grlebilir. Dr. Brandese g re 2 Cavada, Hindu smrgecilii VIII. yzylda1 2 G. A. J. Hazeu, Bijdrage tot de kennis van het Javaansche Toneel. Leiden 1897, s. 3 B rami es, Oude Jaavansche Oorkonde", "Verfandelingen van her Bataraviaasch Gencotschap, (1913)

15

dr. Oysa eski Cava yaztlarnn tarihi 819-821 yllarna uzanmaktadr. Ayrca 760da Cavaya zg bir yaz kul lanlmtr. Her ne kadar inli Fa Hien, Hindularn Ca vada daha 474de bulunduklarn sylyorsa da... Daha nemlisi, Dr. Brandes, Cava uygarlna zg u eleri saymaktadr.3 Wayarg; gamelan, alg takm; bir l, batik teknii; maden iilii; para basmak, denizcilik; gkbilim; pirin tarlalarnn sulanmas; zgn bir toplum rgtlenmesi. Bu yoldan Cava uygarlnn Hindu ncesi varl gsterilmek istenmitir. zellikle Gney Dou Asyada, dardan alman kay naklar yrelletirilir. in ve slam kaynakl olanlar d nda ou kez yabanc kkenli oyunlar sanki o lkede ge iyormu gibi uyarlanr. Sz gelimi Ramayana Hint k kenli gibi gsterilmez. Thailandda, Rama, bir Thai pren sidir. Thai giysisi iindedir. Thai gibi davranr, Thai m zii dinler, Thai dansn seyreder. Thailand bir Budhac lke olduundan, Rama daha nceki yaamnda Buddhadr. Cavada Rama, Caval gibi giyinir, Cava mzii din ler, Cava trelerine uyar. Cava daha nce Hindu-Brahman iken sonra Mslman olmutur. Bu nedenle Rama, Vinunun yeniden douu, Ademin ardl, Allahn oludur; Wayang Kulit, Mahabharata ve Ramayana'dan konular ilemekle birlikte, nce kiiler, krallar, tanrlar bir Cava dekoruna yerletirilmi, ve Cavamn atalar gibi benim senmitir. Ayrca Cavaya zg kiiler de katlmtr. Sz gelimi punkawan denilen soytarlar hem hizmeti, hem danman, hem de kahramanlarn koruyucusudur. Bunlar ayrca erevesi belirgin olaylar dizisinde ada konu lara, gncel olaylara, yrel politika ve toplumsal koullar zerine oyun d yorumlarda, deinmelerde bulunurlar. Toplumsal izgileri, zellikleri yanstan, ve bysel, ritel yoldan bu zellikleri ieren toplumsal yapy kutsallatran ikili bir ilevi vardr. Katlara blnm toplumda kraldan aa doru herkesin yerini ve ilikilerini gstermektedir, Kk insan da temsilcisini perdede bulmakta; bu da3 Brandes, Reschrevan Stepnen , bkz. Nagarakrtagama , Verhandlingen van het Bataviaasch Gencotschap (1922)

acl bir glge oyunu perdesinin n ve arkas.

16

I

punkawan denilen soytarlardr. zellikle bunlar iinde Semar kylnn balca simgesidir. Bunlarn davranlarna bakarak kk insan da kralna sadakatmda rnek ala caktr. Punkawari> larn eletirileri ve wayang'tak\ imge leri yorumlayarak, anlalr klmas, hep kk insana y neliktir. Zaman zaman soylu efendileriyle alay ederken, temelde dramn asal deerlerini de eletirmektedir. Bu nedenle Semar ok sevilir; aslnda gl bir tanrdr, g rn grotesktir, davranlar ince deildir, aslnda aya yere deen kyllerin yaam anlamn yanstr. Ayrca bunlarn gncel politika ve toplumsal ktlkleri yorum lamalar da seyircide bir boalma etkisi yapar. Aslnda bunlar Wayang'taki yerleik deerlere ba kaldrmazlar, daha ok bu dzenle uzlamaya yardmc olurlar . Bu arada Hindistandaki glge oyunu zerine kay naklarn ok karanlk, elikili grnm, in glge oyu nunun ise kesinlikle saptanabilen balangcnn ok daha yakn tarihli olmas bakmndan, burada Gney Dou As ya, ve zellikle Cava'nn kken lke olabilecei bir l de arlk kazanmaktadr. Buna benzer tartmalar Trk glge oyunu iin de yaplmtr. Sz gelimi Orta Asya' daki adr hayal (ipli kukla), kol korak (el kuklas) gl ge oyunu olduu sanlm. Ayrca randaki ipli kukla Hayme-i ebbazi de gene glge oyunu sanlarak, Trki ye'ye Orta Asya'dan geldiini ileri srenler olmutur. Bu nun gibi ingeneler yoluyla Hindistandan gelebileceini savunanlar kmtr. Oysa Tokyodaki Uluslararas As ya Glge Oyunu Seminerinde de ortak gr olarak da benimsendii gibi, glge oyunu yalnz bir oynatma, sunu teknii olarak ele alnd zamain bu kken aratrmas hep verimsiz, ksr kalacaktr. Nitekim bir incelemecinin de belirttii g ib i4 glge oyunu kkeninin saptanmas tek niin kkenini incelemeyi gerektirir : bu da bir perdeye glgelerin yanstlmasdr; bunu ise bir kez gren kolay ca taklit edebilir. Bir gezgin yurduna dndnde kolay4 B. H. GosIing*s, De Wayang op Java en Bati, Amsterdam 1939, ss. 12-18; bkz. P. L. Amin Sweeney, The Ramayana and the Malay Shadov - Play, Kuala Lumpur 1972, s. 22

Bir Hint tasviri (Rama)

17

4

uygulayabilir oyun glge oyununda tasvirlerin, oyun daarnn, ya da mzin yabanc izler gstermesi, tekniin de ayn lkeden geldiini kantlamaz. Glge oyununu yalnz kupkuru bir teknik diye d nemeyiz. Tekniin de ilgin bir takm evrimsel geliimi ve kken sorunlar olabilir. Bunlar ayr bir alt blmde ele alacaz. Ancak bir glge oyununda tekniin yansra, kt toplumun genellikle kltr, dnya gr, inan lar, dini, teknolojisi (sz gelimi deriyi ileme, saydam latrma ve boyama gibi), yazl szl gelenekleri ve ede biyat, folkloru, toplumsal ve ekonomik yaps, sanatlar (sz gelimi her glge oyununun tasvirlerinin biim ve iziminin o lkenin resim sanat anlay ile yakndan ili kisi olmas gibi), teki dramatik trleri ve mzii gibi e itli kesimlerin kaynamasndan oluur. Bu kesimlerin her biri de ayr ayr baka kltrlerden etkilenmi olabilir, ancak, bunlar o toplumun kendi kltr sreci iinde erir, toplum bu birikimin tmne kendi damgasn vurur. Sz gelimi baka baka kltrlerin tiyatrolarnn Gney Dou Asya lkelerinde baka baka olmutur. Nitekim Gney Dou Asya tiyatrosunda drt tiyatro gelenei grlr : Dou daha ok in tiyatrosu etkisi altndadr. zel likle Vietnamn ky blgelerinde; Gney, nce HindiBudhac sonra ve imdi ise Mslman (Endonezya'nn nemli bir kesimi ile Malezya), Orta blge, Hindu ve Budhac (Thailand, Laos ve Kambodya) ve Bat, zellikle Budhac (Burma ve Seylan). Kkenin saptanmasnda belli bir lkenin kken olup olmadnn aratrlmasndan ok glge oyununun hangi gereksinmeleri karladnn, ilevinin ne olduu ze rine eilmek daha yararl olacaktr. Bunun banda insa nn evren ve yarat zerine meraklar gelir. Glge oyunu zdeksel olmad, fakat grnrlkleri ile zdeksel ol mayan glerin yorumuna ok elverilidir. Wayang Purwa'da, Purwa gemi en balangta" anlamndadr. Bir baka deyile dnyann yaratlndan telere uzanan

Karagz - Hacivat (Dresden Devlet Kukla Tiyatrosu Koleksiyonu)

18

Bir Hint Tasviri (Rama)

belleimizin snrlarn aan diye de yorumlanabilir. Ya rat syleneceleri, insann nesne ve ruhtan olutunu, kiilemi bir Tanr'nn amurdan bir imgeye ruh fle mesiyle var olmutur. Ancak yarat srekli bir evrimdir; sonulanmamtr. Bu insan iin de sylenebilir. Bunu aklayan iki yol vardr : ya ireki : (esoterique) ya da gizemcili (mystique). Bu ikisi arasnda ayrmda, ireki bilgi yaln dille verilebilir, oysa gizemciler bir esriklik du rumunda bu dnyadan kp grnmeyen dnyaya ynele bilirler. Ancak bu alglar yaln dille verilemez, simgelerle anlatlabilir. Gizemci olmayanlar iin bu anlamlar karan lk ve anlalmazdr. Gizemcilerin amac Tanr ile birlee bilmektir. Ancak Tanr, her yanyla tm evren olduun dan, birleme yolunda denetime alnmazsa zarar verecek olumsuz glerle de karlalr. Bu bakmdan gizemci uy gulamalarda teki dnya zerine bilgi sahibi bir ruhani retmen guru, eyh mrit olmaldr. Glge oyununda bu nun byk bir yeri vardr. Ancak ireki bilgiye ya da gizemci gre sahip olmayan insan iin kkeni zerine zm, atalarnn izinde, onlarn araclna bavurmak tapnm ile olur. Atalara tapnm bugne dek yaamtr, ilkel toplumlarda bu tapnm tahta yontulara yaplrd. Ancak giderek ilkeller atalarn glgelerinin bu ie imge den daha uygun dtn kavrayarak tapmm imgeden ok glgeye yneltirler. Ne var ki bunu ancak rahipler salayabilirler. Gney Dou Asya'da glge oynatcs dalang'n ilerde gstereceimiz gibi bu trden bir nem kazanmas ve temsilden nce sungularda bulunmas, tasvir lerini ttsyle kutsamas da bunu gsterir. Gene Gney Dou Asya'da Hindistan'da temsillerin gnein batnm dan doumuna gece boyunca oynanmas da ruhlarn gece daha zgrce dolaklarndandr. Atalara tapnmla ilgili bir baka kant da zellikle gney Dou Asya'da ilerde g receimiz gibi, glge oyununun zellikle atalarn ruhu nun yardm ya da kutsanmasnn beklendii ocuun doumu, evlenme, hastalk ve fet sralarnda oynan masdr. Gizemciliin nasl genellikle kukla, zellikle glge oyunundan simgesel yorumlarda yararlandna mek-

19

ler vermeden s, buraya Eflatuncun nl Maara Sylen cesi ni ele alalm. Ancak buna gemeden nce Eflatunun Yasalar (Nomoi) [1.644 d-645e|da kukla oyununu da grne bir dayanak noktas yaptn anmsayalm. Evren byk bir tiyatro, insanolu da ipleri Tanrnn elinde olan kuklalar gibidir. Sanat da yaratc Tanr nn bir rakibidir.6 imdi de Eflatunun Devlet*indeki Maara Sylencesi ni grelim.7 imdi, dedim, insan denen yarat eitimle ay dnlanm ve aydnlanmam olarak dn. Bunu yle bir benzetmeyle anlataym : Yeraltnda maarams bir yer, iinde insanlar, nde boydan boya a alan bir giri.. nsanlar ocukluklarndan beri ayaklarndan, boyunlarmlarndan zincire vurulmu, bu maarada yayorlar. Ne kmldanabiliyorlar, ne de burunlarnn ucundan baka bir yer grebiliyorlar. yle sk skya balanmlar ki, kafa larn bile oynatamyorlar. Yksek bir yerde yaklm bir ate parldyor arkalarnda. Mahpuslarla ate arasnda dimdik bir yol var. Bu yol boyunca alak bir duvar, hani u kukla oynatanlarn seyircilerle kendi arasna koyduk lar ve stnde marifetlerini gsterdikleri blme var ya, onun gibi bir duvar. Byle bir yeri getirebiliyor musun gznn nne?

5

Nitekim daha aada gerek slm dnyasnda tasavvuf, ge rek baka lkelerden rneklerle genellikle kuklann, zellikle glge oyununun nasl byle simgesel yorumlar, antrma ve yorunlamalarda yararlanldn greceiz. Bunun yorumunu A. Dies, Blletin de VAssociation Guillaume Bude (Ocak 1927 ) de yapmtr. Nitekim bundan daha da eski Hindistan'da Mahabarrataa. da tahta kuklayla sustra prata ( = iplere taklm) byle bir orunlama yaplmakta, in sanlarn kendi istemleri olmad ve bu nedenle bu tahta kuklalara benzediine deinilmektedir. Ayrca bugn de kuk la oynatcs ve tiyatro ynetmeni anlamna kulanlan sudrathara ( = pleri tutan) terimine de Rajasekhara'nn Balaramayana adl Sanskrit dramnda raslyoruz. Eflatun, Devlet (eviri Sabahattin Eybolu - M. AK Cmcoz) 3. bask, stanbul 1975, as. 199-204.

6

7

20\

Getiriyorum Bu alak duvar arkasnda insanlar dn. Elle rinde trl trl aralar, tatan, tahtadan yaplm, insa na, hayvana ve daha baka eylere benzer kuklalar ta yorlar. Bu tadklar eyler, blmenin stnde grlyor. Gelip geen insanlarn kimi konuuyor kimi susuyor. Garip bir sahne dorusu ve garip mahpuslar!

Ama tpk bizler gibi! Bu durumdaki insanlar ken dilerini ve yanlarndakileri nasl grrler? Ancak arkala rndaki atein aydnlyla maarada karlarna vuran glgeleri grebilirler, deil mi? mrleri boyunca balarn oynatamadklarna gre, baka trl olamaz. Blmenin stnden gelip geen btn nesneleri de yle grrler. phesiz. imdi bu adamlar aralarnda konuacak olurlar sa, glgelere verdikleri adlarla gerek nesneleri anlattk larn sanrlar, deil mi? yle ya. Bu zindann iinde bir yank dn. Geenlerden biri her konutuka, mahpuslar bu sesi karlarndaki gl genin sesi sanmazlar m? Sanrlar tabi. Bu adamlarn gznde gerek, yapma nesnelerin glgelerinden baka bir ey olamaz ister istemez, deil mi? ster istemez. imdi dn : Bu adamlarn zincirlerini zer, bil gisizliklerine son verirsen, her eyi olduu gibi grrlerse, ne yaparlar? Mahpuslardan birini kurtaralm; zorla aya-

21

a kaldralm; ban evirelim, yrtelim onu; gzlerini a kaldrsn. Btn bu hareketler ona ac verecek. Gl gelerini grd nesnelere gz kamaarak bakacak. Ona demin grdn eyler sadece bo glgelerdi, imdiyse geree daha yaknsn, gerek nesnelere daha evriksin, daha doru gryorsun, dersek; nnden geen her eyi birer birer ona gsterir, bunlarn ne olduunu sorarsak ne der? arakalmaz m? Demin grd eyler, ona im dikilerden dahaa gerek gibi gelmez mi? Daha gerek gelir. Ya onu aydnln t kendisine bakmaya zorlasak? Gzlerine ar girmez mi? Boyuna ban bakabildi i eylere evirmez mi? Kendi grd eyleri, sizin gs terdiklerinizden daha ak, daha seik bulmaz m? yle sanrm. Onu zorla alp gtrsek, dik ve sarp yokutan karp, darya, gn na srklesek, can yanmaz, kar koymaz m bize? Gn nda gzleri kamap bizim imdi gerek dediimiz nesnelerin hi birini gremiyecek hale gelmez mi? lkin bir ey gremez her halde. Yukar dnyay grmek isterse, buna almas gerekir. Rahata grebildii ilk eyler glgeler olacak. Sonra, insanlarn ve nesnelerin sudaki yanslar, sonra da kendileri. Daha sonra da, gzlerini yukar kaldrp, g neten nce yldzlar, ay, gkyzn seyredecek. Her halde. En sonunda da, gnei; ama artk sularda, ya da baka eylerdeki yanslaryla deil, olduu yerde, olduu gibi. yle olsa gerek. ite ancak o zaman anlyabilir ki, mevsimleri, yl lar yapan gnetir. Btn grnen dnyay gne d

22

zenler. Maarada onun ve arkadalarnn grdkleri her eyin asl kayna gnetir. Bu deiik grglerden sonra, varaca sonu bu olur elbet. O zaman ilk yaad yeri, orada bildiklerini, zin dan arkadalarn hatrlaynca, haline kretmez, orada kalanlara acmaz m? Elbette. Ya orada birbirlerine verdikleri deerler, nler? Gelip geen eyleri en iyi gren, ilk ve son geenleri, ya da hepsini en iyi aklnda tutup, gelecek eylerin ne ola bileceini en doru kestirenin elde ettii kazanlar? Ma aradan kurtulan adam artk onlara imrenir mi? O n leri, o kazanlar salayanlar kskanr m? O bo hayal lere dnmekten, eskiden yaad gibi yaamaktansa, Homeros'taki Akhilleus gibi, fakir bir iftinin hizmetinde uak olmay , dnyann btn dertlerine katlanmaktan bin kere daha iyi bulmaz m? Bence bulur; her mihneti kabul eder de bir daha dnmez o hayata. Bir de unu dn : Bu dediimiz adam yeniden maaraya dnp eski yerini alsa, gn ndan ayrlan gzleri karanlklara dayanabilir mi? Dayanamaz. Daha gzleri karanlklara almadan, ki kolay kolay da alamaz, yeniden bu karanlklar iinde dn mek, zincirlerinden hi kurtulmam mahpuslarla grdk leri zerinde tartmak zorunda kalsa, herkes glmez mi ona? Yukarya, bou bouna km, stelik de gzlerini bozup dnm demezler mi ? Bu adam onlar zmeye, yu karya gtrmeye kalknca, ellerinden gelse, ldrmez ini onu? Hi amaz ldrrler. imdi sevgili Glaukon, bu benzetmeyi demin sy lediklerimize uyduralm. Grnen dnya maara zindan

23$

olsun. Maaray aydnlatan ate de gnein yeryzne vuran . st dnyaya kan yoku ve yukarda seyre dilen gzellikler de, ruhun dnceler dnyasna ykselii olsun. Benim nereye varmak istediimi merak ediyordun ya, ite bu benzetmeyle onu iyice anlam olursun. Doru mu, yanl m, orasn Tanr bilir. Her halde benim dn ceme gre kavranan dnyann snrlarnda iyi ideas vardr. nsan onu kolay kolay gremez. Grebilmek iin de, dnyada iyi ve gzel ne varsa, hepsinin ondan geldii ni anlam olmas gerekir. Grlen dnyada yaratan ve datan odur. Kavranan dnyada da doruluk ve kav ray ondan gelir, insan ancak onu grdkten sonra i ve d hayatnda bilgece davranabilir. 8 Eflatunun bu oranlamas, aslnda Asya glge oyu nunun simgesel anlamna da ok uygun dmektedir. Sa natnn yarats da onu Tanr katma yceltmekte, Tanrnn bir rakibi klmaktadr. Evren byk bir tiyatro, in sanlar Tanrnn iplerini ektii kuklalar, bir de dirimsel g, ki bu Melanezyann Mana'sna benzetilebilir. Bylece drt temel e oluyor : Evrensel bir ilke, Ate ya da Ik, sylence varlklar, tasvirler ya da kuklalar ve bunlarn glgeleri. Eflatunun maara sylencesi zerine bir ince lemeci ilgin bir karlatrma yapyor.9 Cava wayang kulit glge oyununda erkek seyirciler kuklalar ve oyna tcy seyrederken, te yandan kadnlar yalnz perde nn de bunlarn glgelerini grebilirler. Bunun gerekesi kut sal kuklalar grmelerinin yasaklanmasmdandr. Bu da tpk Eflatunun arkalar kuklalara dnk ve yalnz bun larn yansyan glgelerine ynelik olmalar gibidir.

8

Eflatunun bu orunlamasm Buletin de FAssociahion Guillaume Bud,6 (Nisan 1937), ss. 45 - 46)'de yorumlayan A. Des, bununla IV. yzylda Atinada Ka.ragz'n bilindii, ancak k kaynann, deiik olarak seyircilerin arkasna gelip glgelerin perdeye buradan yanstldn belirtiyor. bkz. J. Przyluski. The Shadow Theatre in Greater India and in Greece , The Journal of the Greater India Society, VIII/2 (Temmuz 1941), ss. 8 3 -9 1 ; La thtre dombres et la caverne de Platon", Byzantion, 1938.

9

24

Cavada kadnlarla erkeklerin byle ayrlmas iki deiik yorumla aklanmaktadr. Daha ok yabanc ara trmaclarn grne gre Cava glge oyunu kkeninde bir eritirme ritelidir; buna da yalnz erkekler katla bilir.1 0

Bir Wayang kulit temsili

10

Nitekim WiUiam Hubert Rassers, Panji, the Culture Hero : A Structural Study of Religion in Jaoct (The Ha^ue 1959, bs. 224-228),de roayang*n erkeklerin ergenlie erime trenin den ktn savunmaktadr. Bununla ilgili olarak P. A. Talbot, Life in Southern Nigeria (London 1923) adl kitabn da Gney Nigeriadan bir yaratl sylencesini vermektedir. Buna gre Akpan Etuk Uyo adnda bir adam bir gn ller dn yasna gider, burada bir kukla temsilinde bulunur, dnnde canllara bu tiyatroyu retirse de kendi lr. Ayn yazara gre Sudanda bu tr gsteriler dinsel grevlere yknen ka pal topluluklarca dzenlenmektedir. Kukla temsillerinde, kuklalar ile seyirci aras nda .eriti r me trendndeki kz klna girmi olan ocuklar dansederler. Bylece gsterinin ritel nitelii, ainsiyet deiiklii le vurgulanmaktadr, bkz. Andr Schaeffner, Rituel et Pr-Th6.tre", Histoire de& Spectacles, Paris 1965, s. 52.

25

Kukla ve glge oyununa slmda zellikle tasavvuf asndan yaklamlar da pek oktur. Aslnda bunlarn ou kukla iin olmasna karn incelemeciler bunu daha ok glge oyunu sanmlardr. slma ayrlan alt blm de bu konuya yeniden dneceiz, burada bir iki rnek ver mekle yetinelim. lk Menzelin gsterdii gibi, ran airi Asadnin o lu Asad 1066da tamamlad Gerasbname adl destanda Efltun gibi kukla ile evren arasnda bir koutluk kur maktadr. Burada dnya bir sihirbaz sanatsnn oyun larna benzetilir. Bu sihirbaz perdede grntleri gster mesini bilir. Gk kubbedeki gibi kimi siyah kimi sar iki perdede grntler durumunda her trl canly gste rir." randa kuklann varl zerine en eski belge EI-Gazzalnin (lm 1111) thy-l-ulm'udur. Burada Gazzal nasl gecenin karanlnda kuklac iplerini ektii bezden yaplm kuklalar oynatyorsa insanolunun hareketleri de bir st evrenden yle ynetilir, d iy or.1 Gazzal eserini 2 Arapa yazm olmakla birlikte ranlyd, mrnn ou nu randa geirmiti. Geri bu benzetii Yunan yazarla rndan alm olabilirse de aada greceimiz gibi ran da gece oynatlan hayme-i ebbaz adl ipli kuklay tan tyor.'3 Feridddin Attarn (lm 1220 veya 1229) trname adl mesnevisinde de, kukladan m, glge oyunun dan m sz ettii aka belli olmayan, tartmal, bir par a. vardr. lkin Prof. Jacobun deindii, sonra asln veThecdor Menzel, Meddah, Schattentheater und Orta Ojnu, Prag 1941, ss. 13-14; Le Livre de de Gerchsp, Pome persan dAsad Junior de Tos, (yaynlayan ve eviren Cl. Huart), PELOV 6. sr. I I /l, Paris 1927. dize 127 ve sonras 12 hya... Kahire 1729, IV 122 (ed. 1302 H. IV, vv. 90-91). 13 A Bombaci, On ancient Turkish dramatic performance**, Aspects of Ataic Civilization 23 (1963) s. 99; Gazali'nin bu rada glge oyunu yerine kuklay anlatt zerine bkz. Carlo Alfonso NalMno, Rivista degti Studi Orientai VIII (1919-1921), s. 194, Rarcolta di eritti editi e inediti, II. Roma 1940, s. 278 n. 1; bkz. Bombaca, s. 113, n. 67. 11

26

evirisini yaynlayan Profesr Siyavugil, burada sz geen oyunun glge oyunu olduunu ileri srmtr.H Islm Ansiklopedisi'nin Trke basksnda da bu gr benimseyen Profesr Ritter daha sonra ayn ansiklopedi nin ngilizce basksnda bunun bir bir kukla oyunu oldu unu ileri srmtr.1 Zaten bununla ilgili blm oku 5 nunca bunun bir kukla olduu ak seik ortadadr. Bu paraya gre usta, bir bilge bir kukla oyuncusu Trk asllyd. Nakkalkta stne yoktu, nereye gitse orada sanatn gsterirdi. Tuhaf renklerde grntler yapar, bunlar kendi bana oynatrd. Her yapt kuklay za manla bozar, yenisini yapard. Her kuklay alacal renk lerde ve her birini deiik yapard. Oyunu iin yedi perde yapm, her bir perde renkler ve resimlerle bezenmiti. Ritter'e gre ran tasavvuf iirinde zalimlik ve kfirlik Tanrnn niteliklerindendi. Trkler de byle grld iin burada Trk bir Tanr simgesi olmu oluyor. Yedi per de yedi iklim veya yedi gktr. Kukla oyuncusunun yedi perdesi ve yedi yardmcs vardr. Kuklac kendi yaratt kuklalar krar, perdeyi yrtar, yardmclarm da gizini renmemeleri iin drt bir yana gnderir. Bu tpk Tanrnn yaratklarna son vermesi gibidir. Tanry bouna arayan mrid sra ile yedi perdenin nne geer.1 Ese 6 rin aslnda kuklac iin perdedar, grntler iin suret szckleri kullanlmtr. Kukla yoluyla bu trl benzeti ler yapm baka Iran airleri vardr, rnein Nizam (1141-1203) Mahzen-l-esrr adl eserinde insanolunuSabri Esat Siyavugil, Karagz. Psiko-sosyolojik bir deneme, (stanbul), 1941, ss. 27-28; Akslnda trname zerine ilk ilgiyi eken Jacob olmutur. Basel'de Profesr T.schudi, tiirname'nin kitaplndaki yazmada (tarihi H. 821) v. 5. recto dize 5de bulunan konumuzla ilgili yeri Jacoba gster mitir. Bunun iin bkz. Georg Jacob, Nachtragsbibliographie mit Excerpten as Annalen Schattentheaters im Morgenland, Kiel 19S6t ss. 12-13. (daktilo ile yazlm bu bibliyografyay Profesr Jacob Landau bana dn vermitir) trname yaz malar iin bkz. H. Ritter, Phiiologika XIV Fariduddin Attar II , Orens, II 1958, ss. 1-76. 15 H. Ritter, Attar" maddesi, Eneyclopdie de Vslam, 2. bask. 16 H. Ritter, Das Meer der Seele, Leiden 1955, s. 42. 14

27

bir perde gerisinde kuklacnn (lu*betbz) ynettii kuk lalara benzetiyor.1 7 Bu aklamalardan sonra zellikle nasl Karagzcn tasavvuf bir yan varsa, kuklann da byle bir tasavvuf anlam olduunu gstermek iin Hseyin Viz Kifi'nin (lm 1504) Ftvveinme-i Sultan adl eserinden kuk la ile ilgili blm alalm.1 8 Buna gre kukla oynatanlara lu betbzan denmekte dir, derviler bunlar zerine eitli yorumlar yapmlar, birok gerekleri anlatmlardr. Bunun tasavvuf anlamn belirttikten sonra bir kimse bir gn kukla oynatanlarn meclisindeydim diyor. Bir adrn altnda bir adam otur mutu, ellerinde iki insan yz vard. Bir yze erkek se siyle soruyor, ikinci yze de kadn sesiyle cevap veriyor du. Her iki ses de birbirleriyle tamamen ayrdedilecek bi imde konuuyordu. Bu konuma kimi kavgaya dnyor, sonra yeniden baryorlard. Bunca konuma adrn iin de sakl olan tek adamn azndan kmaktadr. Benim aknlm gren bilge bir kii bana dedi ki : Sen bu nun ciddiyetten uzak bir oyun olduunu sanma. Btn bu oyunlarn arkasnda bir gerek yatyor. te buradan anlalyor ki, kuklalar hareketlerimi zin tpksdr. Bu tevhid'in birinci aamasdr ki buna hareketlerin grnmesi, belirmesi derler. Dervie bir ger ek belli olur ki Tanrnn izni olmadan hibir hareket taklit edilemez. Hareketlerin bir anlam vardr. D evren bir oyuncaa benzer, bu oyuncan hareketi byk bir us tann elindedir. Hayyamm bir rbaisi : Biz Tanrnn elinde oyuncak kuklalarz. Bu bir gerektir, mecaz deil dir. Bir gn birka kii geldik, rollerimizi oynadk, gene birer birer yokluk dnyasna dndk der. Bu da gsteri yor ki sessiz, kmltsz, ruhsz varlklar ki dilleri yoktur,17 Reevanrl bunu ran kukla trlerinden "Lobetbaz" bal altn da nceliyor, bkz. Medjid Rezvani, he Thtre et la Danse en Iran, Paris 1962. s. 127; Jacob bundan baka Nizamnin skender name*s ini de sz konusu ediyor, bkz. G. Jacob, Geschichte des Schattenspiele, Hannover 1925, s. 42. Britlsh Museum MS Add 22, 705 VI. bab, IV. fasl, II fasl.

18

28

yaptklar hareketler karsnda insan konuan ve hare ket eden yalnz onlardr sanyor. Oysa hareket ettiren ve konuan bakasdr. Mevlnann bir iiri de bunu gs terir : O ustalkta bir atetir, bense bir putum, ben onun yapt ey olurum ancak. Eer beni arap testisi yapar sa testi olurum, eer beni haner yaparsa haner olurum, eer beni rmak yaparsa su veririm, eer beni ate ya parsa yakarm. Kukla oynatmak iin adr ve pibend T nlk | ge = reklidir. adrla gndz, pibend'le gece oynanr . Pibend bir sanda derler ki onun nnde hayal bir oyun oyna nr. Gndzleri el hareketleriyle oynanr, geceleri de iple. Eer adr neye yarar diye sorarlarsa, o zaman diyecek siniz ki o her defasnda baka bir kukla olan ayn insana benzer. Pibend neye iarettir diye sorarlarsa : Bu da in sann kalbine benzer ki btn acaip ve tuhaf eylerin sakl olduu bir sandktr. Her zaman deien istekleri anlatr. Onun iin ona kalb derler ki bu da deiik hare ketleri anlatyorsa, Tanr da kalb gibi yaamn sandn harekete geiriyor. Tanrnm gc olmazsa, kalb hareke te geemez. Bu kukla oyununun anlatlnda ipli kuklann gece oynatldn, oynatmak iin bir adr bulunduunu, oyu nun tasavvuf anlamn buluyoruz. Burada ilgin olan pibend deyimidir. Aslnda nlk, perdelik anlamna ge len bu deyim metinde sandk anlamna gelmektedir. Attarn tmamesVnde de kuklacnn kuklalar sanda att sylenmektedir.1 Nitekim bn-l Arabide XIII. yz 9 ylda 2 bu oyunlarda bir renek yan bulmutur. Perde 0 arkasnda oynayanlar yapnt belirtilerdir, bu onlarn gerek biimleri deildir. Seyirci gerek olmayan bu g rntlerin ardnda Tanrsal gerei seyre dalar, ayn za manda tpk bu grntleri oynatan hayalci gibi Tanr19 20 Gerek Trk Karagzcsnn, gerek Gney Dou blge oyna tcsnn da byle bir sand olduunu unutmayalm. Jacob, Geschichte s. 49.

29

nn da insanlar byle ynettiini kavram olur. Nitekim tasavvuf da glge oyununda kendi grlerini aklamak iin bir dayanak bulmutur, rnein XII. yzyldan mer Ibn-l Frz Taiyet-el-Kbr adl eserinde insan ruhunu, grntleri perde arkasnda oynatan hayalciye, perdedeki grntleri ise bedene benzetmitir. Perde kalknca ger ek olarak yalnz oynatan kalacaktr, bylece ruh ile Tan rnn bir olduu meydana kacaktr.2 1 Ebussuud fetvalar iinde ikisi glge oyunun bu renek yan vurgulamaktadr. Bunlardan birisi yledir : Mesele : Hayal-i zili iin baz ehl-i basiret Raeytu hayl al-zll ekbera ibratn Limen huva fi ilmil-hakikat rk uhsun ve ebhun temerru ve tankadi Vetefna serian vel-muharriku bak demitir. Hem mahall-i ibrettir deyu midir? buyurduu vk

El-cevab : Vkidir, erbb- besir-i selmeye ibret-i acibedir. 2 2 Bir baka Ebussuut fetvas ise yledir : Mesele : Bir gece bir meclisde hayal-i zili oyunu getrilp imam ve hatib kimesneler seyr eyleseler azle mstehak olurlar m? El-cevab : Eer ibret in nazar idb ehl-i ibret fikri ile tefekkr itdilerse olmazlar. 2 3

21 22

R. A. Nicholson, Studies in Islamic Mysticism, Cambridge 1921, ss. 191, 260. Beyazt Genel Kitapl, no. 2557, v. 27 b. Gerek biliminde ykselmek steyenler in glge oyununda byk renekler olduunu grdm. Kiiler, kalplar glge gibi gelip geiyor ve abucak yok oluyor, onlan oynatan Uz durucu kalyor. Esad Efendi Kitapl, yan. no. 1097, v. 104 a.

23

30

lerde greceiz Karagzdeki perde gazellerinin her birinde bu trl simgesel yorumlar yapld gibi, ayrca glge oyununun bu renek ve eitimsel ilevi zerinde durulmaktadr. Asya glge oyununda da gerek airler, gerek glge oynatclar bu trl simgesel antrmalar, orunlamalarda bulunmulardr. Sz gelimi Cavada air ler voayan* iirsel antrmalarda kullanmlardr. Bun lardan birisi : geri glgeler gerekmi gibi grnrse de, insan larn duygusal itkilere susaml gibisinden birer kurun tu, birer sanrdr. 2 diyor. 4 Thailand'n Nang Yai temsilinde bizim perde gazeli ne ilem bakmndan benzeyen dizeler okunur. Bunlar kmedir. Birincisi Krala, ve oyunun kahraman Ramaya saygdr, ayrca inek derisinden nasl bir nang tasviri ya pldn anlatr. kinci kmede risftiden (ileke) baar istenir, Budhamn erdemleri saylr, bizim eyh Kteri gibi glge oyununun kurucusu olduuna inanlan kral Anidruda, ormanlarn, akar sularn ve dalarn ruhlar na ve glge oyunu ustasna saygda bulunulur ve oyna nacak Ramakien oyunu zerine bilgi verilir. nc k menin bizim perde gazeline benzer ynleri vardr : Seyirciler izdmn grsn diye nek derisi tasvirler byle sergilenir. Eskilerin uur getirir dedikleri bu tasvirler Bir yzkteki talar gibi sekin ve gzeldir. Ustann syledii bir gizi Yallar bize iletir, Hkmdarn ltf ile Yenenleri utantan korur. Yenilirsen, yenilgiyi kabul et, Yenersen, bize de ret. Atei hzlandr, abuk, Meale ustam. 2 5

24 25

J. Kats, Het Jawansche Toneeh Weltevreden, 1923, s. 35. Dhanlnivat, Shadou Play (The Nang), Bangkok 1968, s. 11.

31

in glge oyunu temsilinde sylenen dizelerle bunlarn renek gcnn ok yaln, azla oun verilebildii be lirtilmektedir. Bu da stilize anlayn gcn gstermek tedir. Sz gelimi u iki dizede olduu gibi : ki, kii bin kiilik bir ordu gcndedir Bir ka basamak yzlerce tepe ve rmak amaya eittir. 2 6 u dizilerde de sanatnn iki boyutlu bir dzlemde gcn gstermektedir : Bir para sr derisi sevinir, fkelenir, gler ya da svp sayabilir, Bir ehre, ball, hainlii, bilgelii ya da lgnl gsterebilir. 2 7 Bir de glge oyununun balangcnda anlat ve retide resim gsterme gelenei vardr. Coomaraswamy, Cavadaki Wayang Beher'in Hindistandaki glge oyunu chayanataka'dan ktn ileri srmtr.2 Aslnda 8 Wayang Beher bir anlaty bir tomardaki resimleri gs tererek amlama sanatdr. Wayang Beher hi bir zaman Cavadaki Wayang Purwa gibi yaygn olmamtr. Ancak ilerde ine ayrlan blmde greceiz, glge oyunu dra matik biimine kavumadan nce gerek Budhaclar re tilerinde, gerek hikye anlatanlar resim gsteriyorlard. Bu aslnda Uygur Trklerinde de vard : Budhann ya amnda oluntular, retici sylenceler, hikyeler, kutsal kitaplardan ezgiler, mzik elii ve bununla ilgili resim lerle gsteriliyordu. Bunlar hem Sanskrit hem de in gs terilerine ierik bakmndan benzemektedir. Nitekim Maitreyasamit*yi yaynlayan Annemarie von Gabain, Ye ni Ay leninde bu metinlerin okunuuna krn dendi26 27 28 Yu Feng "The Shadovv Theatre and Shadow Puppets , Chinese Litteratre bkz. (Peking) 6 (1963), .s. 81. Yu Feng, s. 82. A. K. Coomarswamy, History of Indian and Indonesian A rt. London 1927; bkz. Jeanne Cuislnier, Le TlUtre d'Ombres Kelantan, Faris 1957 s. 26.

32

ii, bunun ya bir gstermelik ya da pantomim temsili olabileceini ileri srmektedir.2 9 Gene bu renek deeriyle ilintili olarak Asya glge oyununda ikicilik [dualisme] de ok belirgindir. Sz geliimi Gney Dou Asya glge oyununda en nemli kay naklardan biri Mahdbharata*dr. Wayang'\& bu simgesel ikincilik Pandawalarla Kurawalarn atmasnda gr lr. Bu da evrenin tm eylemini verir, iyi ile kt, aydn lkla karanlk, genlilikle yallk kart olmakla birlikte birbirleriyle tamamlanr, sonuta hepsi btn olutururEskiden Karagz'de nden oynanan kedi ile farenin, leylek ile ylann boumas gibi bir n oyun Thailandn glge oyunu Nang Yai ile Nang Talung da oynanr. Nang Talungds. buna Og Ling Dum Ling Kao ya da Ling Hau Kum denilir : Kara ve Beyaz Maymunlarn Sava . K tl simgeleyen Kara Maymun, iyilii simgeleyen Be yaz Maymun'u yenilgiye uratr. Bu n oyunda bu da ikici kavram yanstr. Nang Yaide bu Beyaz ve Kara Maymunlar Blm Jub Ling Hau Kum [== Akamn er ken saatinde maymun yakalamak] hava kararmadan oynanr. Perdede Beyaz ve Kara Maymun tasvirleri stste konulur. Aralarnda bir dv olur, beyaz maymun kazanr, ama kara maymun onun elinden kurtulur. Bu kez yinelenir, ncde Kara Maymun skca yakala nr ve Rishiye getirilir; o iyilik ve ktlk zerine bir ders verir. Kara Maymun pimanln belirttikten son ra balanr, zgrlne kavuur. Burada iyiliin k tl yeniinin simgelendii aka ortadadr. Bu da ha sonraki Ramakien oyununun ana izleini (temasn) vurgulamaktadr. nk orada kt gleri simgeleyen Tosakanth f Ra vana] tanry simgeleyen Pra Ram tara fndan eitli savalardan sonra yenilgiye urar.3 029 Annemarie von Gabain, Maitrimisit. Facsimile der atrkischen Version eines Werkes der buddistischen Vaibhasika Schule, Wiesbaden 195T. ss. 19 ve 29 - 30. Mattani Hutnin'in verdii bilgilere gre. Ayrca bkz. Ren6 Nicolas, Le Thtre dOmbres au Siam", Revne des Arta Asiatiques II/3 (Eyll 1925), ss. 3 23.

30

33

tfayang'm da ikici simgesellii zerinde durulmutur. Bu iyilikle ktlk arasndaki simgesel savatr. Mahabharata'da. Pandavalarla Kauravalar, Ramayana3 dan Rama ile Ravana arasndaki atma gibi. Ktlk ise her trl istek ve tutkulardr. Bylece sava insan yreindedir. Nitekim gene ayn yazara gre empala | tahta tokmak | = nn voayang sandna kimi kez yu muak, kimi sert bir tartml vurular kalbin vurular dr. Ayrca gizemci bir anlam da vardr : Be Pandava kardeten Dewaruchi hikyesinde Bimann uzun trnak l be parmann, kapal yumruu arasndan k, be saysnn \Pancha\ bir birlik yaptm bylece istem gcnn younlatn, ylan ise bedensel varlkla son ba olan can soluunu simgelemektedir.3 1 Bu toplumsal bildirisinin yansra, Wayang bir ta km ahlk nitelikleri, toplumsal davranlar da getir mektedir. Daha ocukluktan Cavahlar Wayang kahra manlarn rnek alrlar. Bunlarn kimi erdemli, ince, sa brl, z denetimli, devine bal davranlar gsterir. Grntlerde de bu zellikler belirtilir; dar, uzun gz ler, uzun burunlar, eik balar, te yandan kk gz ler, yass burunlar, kaba beden yaps yukar dnk yz ler kaba saldrgan, atlgan kiilikleri gsterir. Wayang toplumsal snf ayrmlar, bunlarn davranlarn, ahlk anlaylarn yanstr. Glge oyunu, geleneksel toplumun dnya grn toparlar; ilevi, bir sanat biimi, bir dinsel ritel, bir retim aracdr. Ancak bu lkeler de giderek deimektedir; bu ayrca deer yarglarn da deitirmektedir. Giderek, geleneksel glge oyununun yerini baka trler almakta, ya da glge oyunun ierik ve biimi deimektedir. Wayang insan ruhunun en eski yorumlarn yapmak tadr. insan ve tanrlar, kahramanlar ve eytanlarn ka rm bir dnyada, bu evreni mithosun iinden kara31 K.G.P.A.A. Mangkunegrro VII, On the Wayang Kulit (Punva) and its Symbolic and Mystical Elements (eviri Claire Holt), Ithaca New York, 1957, s. 10, a. 17.

34

)| Vr p

Nang- Sbek'ten ki sahoe (Kambodya)

rak ritele, eyleme dntrmektedir. Bir ritelde Dalang, atalara sayg duruunda, tanrsal aileyle bir ili kisini kurmaktadr. Atalar yoluyla onun kkeni yarat cya kadar uzanmaktadr. lk Ata (Guru jang asal) ayn zamanda ilk dalang ve btn dalang larn atas Prens Ino, ayn zamanda Pandji kmesinin kahramandr. Bir incelemeciye gre, Wayang Kulit kkeninde bir atalar tapnmdr. Tarih ncesi alarda tapnm canlandrc lk yoluyla tatan yontulara yaplyordu; ge tarih n cesinde ise bu ta yontularn yerini deri stne izili figrler ald. Daha sonra da Hint kltrnn etkisiyle Hint destanlarnn (Ramayana ve Mahabharata) kahra manlarn kendi atalar olarak benimsediler.3 Glge oyu 2 nundaki bata oyunun anlamn ilevini belirten, tanr lara, ruhlara, atalara, glge oynatann byk ustasna, retmenlerine, hkmdarlara yakarn, aslnda Tr kiye ve pek ok Asya glge oyununda buluyoruz. Bun lardan Thailandda retmenler riteli [ = wai kru\ de nilen tren ok ilgintir.3 Tren iin topluluun ba, 3 temsili destekleyenden bu tren iin iki, domuz ba, mumlar, tts ubuklar, su, pirin, tatl ve para gibi sungular alr. Bunlar bir tepsi iinde verilir. Topluluun ba ise oturduu yerde ellerini bann stnde tutar ve dua eder. Yardmclar da byle yaparlar. Bu armaan kesiminde nemli glge oyunu tasviri, Narai, Isuan ve ileke klavuzun tasvirleri perdeye konulur. Her tas vir iin bir de mum yaklr. Sonra mzik alarken us ta bunlardan ortada duran klavuzun tasvirini, altnda sungularn bulunduu bir bambu ubuun zerine yer letirir. Topluluk yeleri kez barrlar; bundan son ra usta ve yardaklar seyirciye voai kru metnini okurlar. Bu metinde Kral vlr, sonra retmenlerine sayg sz

32

Soedar.vono, Wayang Dalam Kehidupan Masyarakat Java (Bir Wayang sergisi iin bir bildiriden) Yogyakarta, Nisan 1972, s. 3. Bu konuda Michael Smthies - Euaypom Kerdchouay, Notes. The Wai Kru Ceremony of the Nang Yat" Journal of the Siam Society, LXII/1 (1974), ss. 143-147.

33

35

leri sylenir. Bu arada eski retmenlerin becerileri de belirtilir : Bunlarn dans ettikleri, azlarna kor ate aldklar, ayaklaryla bir yay gerdikleri, azlarnda fe ner tadklarn, keskin kllar zerinde gezindiklerini, bedenlerine kl soktuklarn, buna benzer olaanst gsterileri olduunu sayarlar. Sonra da Tanrya, kardei Laksamann tasvirlerini yaptn belirterek ona sayg da bulunurlar. Ayrca solundaki Ravana ile sandaki Ramaya ve ileke klavuza, Budhaya, sylence kral Anirutha, ormanlarda, rmakta, dalardaki ruhlara, r makta, maara ve ormanlarn tanrlarna, kendisini ye titiren ve sa olan glge oyunu retmenlerine de say gda bulunur. Bundan baka oynataca oyunda ret menlerinin desteini ister : Ruhlarn temsili korumas n diler, oyunun evrensel anlam zerine ilgiyi eker. Bu uzun yakar bittikten sonra mzik durur, perdedeki Narai ve Isuan tasvirlerinin bileklerine, silhlarna mum alevi tutar, onlar da bambu ubuun zerine yerle tirir ve onlardan kendisini ktlklerden ve teki glge oyunu topluluklarnn bysnden korumasn diledik ten sonra, oyun balar. Gene bu sylediklerimizle ilintili olarak Asya glge oyununun en nemli kkeninde ilevi canlandrclk [ = animisme] 'dir. Canlandrclk gebe budunlarn or tak dinidir. Balca inanlardan birisi hereyde ruhla rn gizli olduudur; ister bir ta, bir pirin tanesi, bir aa, bir da ya da bir rmak. Sz gelimi Gney DorJ Asyada yaygn olan inanca gre pirinteki ruhu ldr mek ya da korkutmak iin saplarn kesmekte byk boy bir orak kullanlr; bunun iin olaan kesimlerde avu iinde tutulan kk bir bakla bir kezde er sap ke silir. Gene canlandrclkta bir kii kendi eylemleriyle, zellikle bir eit ilecilikle [ = ascetisme | gl bysel olanaklar denetleyebileceine inanlmaktadr. Bir kii bu eylemi bir bakasnn ya da toplumun yararna kulla nrsa bu eylem bir by riteli olur, ite bu canlandrc riteller sanat esinlenmeleri iin nemli bir kaynak ol mutur. Gney Dou'da pek ok tiyatro tr gibi glge oyunu da canlandrclkla yakndan ilintilidir. Bir in

36

in Tasviri (Gkler grevlisi)

celemeciye gre Cavann wayang kuliti tarih ncesi canlandrclk ritellerinden kmtr. Burada kabilenin atalaryla glge oyunu tasvirlerinin aracl ile iletiim salanmtr.3 Clz, abuk incinebilir ocuklar Cavada 4 lmden korumak iin zel bir canlandrc gc olan Murvakala adl oyunun temsili verilir. Thailandda bir dilei yerine gelen biri adak borcu olarak ruhlara bir ti yatro temsilini onlarn onuruna verir. Bu temsilde se yirci bulunmas gerekmez. Cavada glgeler kabilenin atalarnn ruhlarn gsterir, bunlarn glgeleri gerelti zerine drlnce rahip - oynatc yaamlarn atalar la iletiimini salar.3 5 Wayang kulit}te gsterilen oyunlarn kimi Hindu ncesi canlandrclk yklerini konu alrlar. Nitekim yukarda andmz Murumkala bunlardan birisidir. Bu rada vayang kulit ile gamelan Byk Klavuzun \ Ba tara Guru 1 yaratt anlatlmaktadr. Bylece vayang temsillerinde ritelin yardm ile ktcl olgularn n lenmesi salanmaktadr. Oyunlarn ou tanrlar, yan tanrlar ve Cavann sylence krallar Mahabharata ve Ramayanada grnmektedirler. inde glge oyununun kkeni zerine yaygn bir sylencede de gene canlandrclk ilevini buluyoruz. Gustave Schlegel, bu sylencenin deiik kaynaktan eitlemesini vermitir.3 Bunlardan birincisi 6 Szema Tsienin Tarih Kaytlarna. gre I.. 121 ylnda Tsi blgesinde (bugnk Shantung) Shao-wen adnda biri imparatora giderek canlandrclkta ( wei ve shen) usta ln gstermek istemitir, imparatorun Wang adnda len bir gzdesi vard. Shao-weng sanatn uygulayarak Bayan Wang'n yzn, ocak ruhununki ile birlikte gs terdi, Gklerin Olu da bu ikisini bir perdede seyretti, imparator Shao-weng*i Bilimde Ba Yetkinlik san ile deerlendirdi, birok armaanlar vererek, ayrca nemli konuklara gsterilen trenlerle onurlandrd.34 35 36 Rassers, ss(. 95-215. Rassers 96-215. Toung Pao U/U, ss. 199-203 1901.

37

Yu Paonun eitlemesi daha ak seik olarak im paratorun gzdesinin mparatorie olduunu belirtmek tedir. Burada mparator Wu (Han soyundan) kars L iyi ok seviyordu, onun lmyle tm dnceleri hep onunlayd. Tsi blgesinin by sanatlarnda usta Li Shao-seng mparatora onun grntsn [ shen | getire bileceini spledi. Gec odaya bir perde gerdi, arkasna lmba ve mealeler koydu, imparatora da perdenin n ne ve biraz ilerisine oturmasn syledi. Perdede Bayan Li'ye benzeyen bir gzel belirdi. Perdenin yakmnda bu lunan mparator oturdu ve gezindi ama bu grntye yaklaarak onu yakndan gremedi. Bu olay onun acs n ve yasn artrd ve duygularn aadaki dizelere dkt : O muydu, deil miydi? / Uzaktan onu ayakta grdm; / Tm incelik ve almllk deil miydi ? / Sezilemeden nasl da yakna geliverdi? Saraynn mzikilerine bunu telli alglar eliin de sylemelerini buyurdu. Sylencenin nc eitlemesi IV. yzylda Wangkiann derledii ve daha sonra Sao-khinin on ciltte ya ynlad in Edebiyat zerine kmalar n V. bl mnn 3. yapranda bulunmaktadr. Yazara gre Han soyundan imparator Wu gzdesi Linin lmnden avu nulmaz kederlere dmtr. Sarayllarn, acsn azalt mak iin onu, su gezintileri donanma enlikleri ve eski mi araplarla avutma abalar bouna gitmektedir, im parator srekli gzdesini dlemekte, zlemle geri gel mesini istemektedir. Cariyeleri saraya Li Shao-kiun adnda birini getirirler, imparator ona Bayan Liyi yeni den grmenin olann sorar. Shao-kiun uzaktan gz kebileceim, ancak ayn perdede imparatorla birlikte olamayacaklarn syler. Denizde, ty gibi hafif, en so ukta lk, en scakta souk kalabilen yeil bir ta bu lunduunu, bu tatan bir insan yontulduunu, bunun usu ve ruhunun gerek bir insan gibi olabileceini; bu ta yardmyla Bayan Linin grnebileceini, gerek insanlar gibi konuabileceini, sesi olmakla birlikte can olma-

^ n tasviri (engtu)

38

dn syler. mparator bu ta yontuyu yapp yapanvyacan sorduunda, Shao-kiun bunu olumlu yantlar. Bayan Linin eski bir resminden tatan bir yontuyu ya par, hazr olunca kla aydnlatlm bir gerelti koyar, grnt gerek gibi gzeldir. mparator ok holanr, onun yanna gidip gidemiyeceini sorduunda, Shao-kiun "Bu tpk gece yars grdmz bir dn gndz ya nna gitmek istemeye benzer. Bu eit ta auludur, bu nedenle uzaktan baklmaldr. mparator bu de uyar, Shao-kiun bu tatan toplattrr, bunlardan haplar yapar, gzdesini dnmesi ve dnde grmesi iin mparato ra yutturur.3 7

Bir karagz temsili 37 Bilgin Kao Ch'engin Olaylarn Tarihi (Sh'-wu T'i-yan) adl XI. yzyln biirinci yarsnda yazlm eserinde, Han mparatoru Wu-b (. . 140-87) karsnn lmnn yasn tutarken ShaoWeng adnda bir byc onun ruhunu getireceini sylemitir. Bir gec gerekten mparator karsnn parlayan grntsn grerek onu hemen tanmtr. Bunun bir eitlemesine gre karsnn grntsne doru koan mparator, bunun bir tas vir olduunu anlaynca Shao-Wengi lmle cezalandrmtr, bkz.. Josef Hejzlar, The Magic of Coloured Shadows\ New Orient, V I/2 (Nisan 1967), as. 38-41.

39

Aslnda bunlar birer sylencedir, gerekten ShaoWeng glge oyunun bulucusu olsa bile (eyh Kterinin Karagzcn bulucusu olduu zerine sylence gibi) XI. yzylda kt kantlanan in glge oyununun yz yllarca niye zerine varln saptayacak baka kay naklar bulunmad sorusunu yantsz brakmaktadr. Olsa olsa bu bir glge oyunu deil, fakat canlandrclk tan gelen llerin grntleri ile ilgili bir sylencedir. Bu tpk Karagzn ok yaygn olan ve herkesin bildi i gibi kkenini aklayan sylence gibidir, ilgin olan bu sylencede de canlandrclk ilevini bulmaktayz. Sz konusu sylencenin pek ok eitlemesi vardr.3 8 Bu sylenceye gre : Sultan Orhan anda Hacivat'n duvarc, Karagz n demirci olduu Bursada yaptrlmakta olan camide alrlarm. Nkteli sylemeleriyle teki iileri oya layp, iten alakoyduklar, bu nedenle caminin yapm nn gecikmesine kzan Sultan bunlar lmle cezalan drm. Bir sre sonra da bundan bir i acs ekmeye balam. Sultann acsn dindirmek isteyen eyh Kteri bir perde kurmu, sar edik pabularn (ya da de riden tasvirlerini) yapp, oynatm. Onlarn nktelerini, ho sylemelerini yinelereyerek sultann acsn dindir meye alm. Bunun , drt deiik eitlemesi daha vardr. Bunlardan birine gre olay Yldrm Beyazd a nda gemitir.3 938 Bu sylence zerine geni bilgi iin bkz. Karagz ve Haci vat'n terciime-d hline dair baz malmat", Karagz 19 Aus tos 1325. 39 Bu eitleme iin bkz. eyh Kteri ve Karagz , wYeni Mecmua, IV/75-9 (1922. in'deki! sylence gibi burada da can landrclk ilevini buluyoruz. Ancak kimi yazarlar bu sy lencelere gerek gzyle bakp, kesin kantlan gznnde tut mayp, glge oyununun XVI. yzyldan nce de Trkiyede bilindiini, Bursada ktna, bunu eyh Kterinin buluu olduuna kanmlardr. yle k Bursailar, belki Bursada hi bir zaman glge oyunu oynanmam olduunu bUe dn meden oyunun Bursa knl olduuna inanp Karagzle Ha civata trbe bile yaptrmlar.

40

L ASYA TYATROSU VE GLGE OYUNU Batda tiyatro daha ok bir elence kayna, kimi kez de toplumsal eletiridir. Daha eski toplumdaki de erleri yerletirmek, korumak gibi ilevleri, daha ok kitle iletiim aralar ve propaganda kurumlarma ge mi ya da bunlar eitime braklmtr. Asyada kitle iletiim aralar eitim olanaklarnn kstl, az geli mi olduundan, okuma da yaygnlamad iin, halk tiyatrosu bugn bile toplumsal siyasal lkleri, saray (ya da kent) ile krsal blgeler arasnda iletmektedir. Gene de canl ve bir halk retmeni kalabilmektedir. Bat'da zellikle Asyann riMicl, katlc, topluca oluturulan tiyatrosuna byk ilgi uyanmtr. Bu yak lamn Batnn ada gereksinmesini karlayaca d nlmtr. Daha ok tiyatroda edebiyatn egemen liini kaldrarak ritele, katlmaya dayanan bir tiyatro yu savunanlar, Artaudnun nclnde her gn daha byk ilgiyle Asya tiyatrosuna yaklamaktadrlar. Asyada ise tersine Batya, Bat tiyatrosuna bir yaklama grlmektedir. Bat egemenlii XVI. yzyl dan gnmze dek kendini duyurmutur. Gerek smrge durumunda olanlar, gerek Japonya ve in gibi smr ge deneyiminden gememi Asya lkeleri, Bat tiyatro su ve kltrn ileri olarak nitelendirmilerdir. Batda renim yapan, buradaki niversitelerde okuyan Asyal renciler de lkelerinin kltrlerinden daha ok Baty tanmlardr. Ancak Batllama kavramnn yerini gi derek acllama kavram almtr. Usu, bilimsel g rler, byk, bo inan, dinin yerini almas ekonomik gelime iin zorunlu grlmtr. Asya tiyatrosunun bizim gelenek tiyatromuzda da grlen nemli zellii vardr. Bunlar srayla (1) Se yircinin katlcl; (2) Tiyatronun tmelcilii; (3) Sti lize oluu. Bunlardan ncs glge oyununun nitelii dnlrse bir bakma nemli nitelik deildir, nk zaten glge oyunu ister istemez stilize olan bir sanattr. Bu nedenle bu zellik zerinde ok ksa durmakla yeti neceiz.

41

1) Asya tiyatrosunda seyirci tiyatroyu gnlk ya amdan ayr dnmez; onun doal bir uzantsdr. Ken di evinde gibi rahattr tiyatroda; oyuna katlr. Oturdu u yerde kaskat deildir, yaar, yemek yer, uyur, kp gider, bir gereksinmesini karladktan sonra geri ge lir. lgisini oyuna toplatrp younlatrmasna gerek yoktur. Hereyi anlamas, kavramas gerekmez. Zaten konular ok iyi bildiinden, onun iin olaylar dizisinin nasl yryp sonulanaca merak yoktur; o yalnz bu bildii olaylar dizisinin yorumcular eliyle nasl su nulduu, ustalk ve beceri ile ilgilidir. Temsiller ok uzundur, btn gece srer. Tiyatro edilgin bir durum deil, yaanan bir yerdir. Usa deil, ruha, duygulara, tad vermeye yneliktir. Gerek oyunun gstermeci ve a*k biimdeki nitelii, gerekse oyun yerinin, oyun ye ri ile seyirci arasndaki balant izgisinin yaklatrcl bu ilikiyi kolaylatrr. Bu zellii temsillerin gn lk yaama ne denli bal olduu asndan gstermek iin de vesilelerden rneklerle saptamaya alalm. Dinsel vesilelerin kutlanmas iin tiyatro en etkili aratr. Profesyonel topluluklar, tapmaklarn yldnmlerini, yrel koruyucu ruhlarn doum gnlerini, Ramazan ve ay takvimine gre yeni yl gibi eitli dinsel yortular kutlamak iin tutulurlar. Kimi kez bir oyu nun oynanmas, bir dinsel eylemin zorunlu bir paras dr. Thailandda bir hastaln saaltlmas, bir ocuun snavda baar gstermesi iin dua ile yardm istenir, istekleri olursa bir temsil adarlar. Cavada eskiden biz de olduu gibi her ana baba oullarnn snnet trenin de bir wayang kulit temsili vermek isterler. Wayang hulit3 sz gelimi ak havada seyirciler zgrce dola te r, aralarnda konuurlar, ocuklar uyurlar, gen ak lar glgeye ekilirler; kimi kahve, iki iin dolanr, geri dndnde temsili brakt yerden izler. Glge oyunu topluluk yeleri arasnda bir yaknlk, bir itenlik yara tr. Bir temsil sresince gen yal, yksek ya da alt snf, zengin ya da yoksul, seyirci ve oyuncular birdir. Seyirci temsili dorudan doruya etkiler. Katlrlar, ba rarak oyunu yorumlarlar, oyuncular da onlar karlk

42

verir. Seyirciler arasnda nemli biri varsa, soytar onun la ilgili szler syler. Tiyatro seyircinin ayana, onun kyne, tapmana evine giderek konuk olur. Seyirci nin tiyatroya gitmesinden ok tiyatronun seyirciye git mesi sz konusudur. Ev sahipleri, tiyatrocular konuk lar gibi arlarlar, onlara yemek, armaan verirler. Bu da gene seyircinin katlclnn bir belirtisidir. Seyir cinin ilgisi temsile olduu kadar btn evreyedir. Ay rca temsillerin ba ve sonu belirgin deildir. algclar temsilden nce gelirler temsil balamadan alarlar. Oyun cular da nceden dans ederler, arklar sylerler. Ayr ca greceiz temsil ncesi ve sonras, temsil dnda bir takm trenler de vardr. Cavada glge oyunu ok yaygn sevilen bir sanat t, seyirciler ackl sahnelerde gzyalar dkerlerdi. Krallar, wayang kuliti korurlard. Sanatlara yeni fi grler smarlarlard; dalang*lar saraylarnda srekli g revlendirirlerdi, onlara sarayda temsiller verdirirler, kendilerinin de dalanglk yaptklar olurdu. Halk ara snda da ok yaygnd; zellikle halka dinsel trenlerde oynatld iin her toplum kesiminden insan bunlar bi lirdi. Krallar atalarnn grkemli dnemlerini anlatabil mek iin yapmclara bunun iin tasvirler ve temsiller smarlarlard. Endonezyada seyirciler ounlukla erkeklerdir. Gl ge tiyatrosunun klsik biimi, dinsel ve gizemci ierii nedeniyle yksek ve sekin snf Caval [prijaji] erkek leri ok tutmaktadr. Genellikle ev sahibi, onun yakn lar ve arkadalar temsili glge yanndan yani perdenin nnden seyrederler, isteyen parasz girebilecei iin her yatan kk ocuklar, orta ve alt snf ve kadnla r geni bir seyirci topluluu oluturur. Soytarlara kah kahalarla glnr. Sava sahnelerini ocuklar byk bir gle alklar ve slkla desteklerler. Thailandda Nang Talung iin vesilelerin banda 13 Nisana rastlayan Thai yeni yl Songkran, rahiplie erime ( = Buad Nark\, yeni bir yerin kutsanmas \ = Kuen Ban Mai\, dllen dirme treni [ = Tam b o o n tanrlara ve ruhlara iyi-

43

I

liklerinden tr teekkr iin [ = Kae Bori] gelir. Ay rca eitli enlikler, dinsel yortular vb. Geleneksel ola rak Nang Talungun dnlerde ve zellikle taze bir l yeni yakld zamanlarda cenazede oynanmas uursuz luk olarak kabul edilir. Ancak bu da ok sk gzetilme mektedir. Cenazede Nang Talung oynatan topluluun ba na gelecek uursuzluklar kovmak iin belirli sayda bysel tasvirler vardr. Temsilden nce de ayn ama la dinsel bir tren yaplr. Gnmzde belli bir tasarnn gereklemesi iin para toplamak amaciyle Nang Talung temsili verilir. Kurak dnemlerde Nang Talung ok oy natlr. nl topluluklar bir ayda 30 temsil vermek iin tutulur, daha az nller ise bir ayda on temsil verir. Yamurlu mevsimde ikincil topluluklar yeterince i bu lamazlar. Brandon, 1964te ikiyz Sundal dalangm wayang glek [ = sopal kukla] hangi vesilelerle temsil verdikle rini saptamtr.1 Geri bu saysal aratrma kukla tem sili iindir, ancak wayang kulit iin de zellikle dinsel trenler bakmndan bu saysal dalm geerlidir. Dalangm en ok oynattn syledii 32 26 15 65 138 45 21 11 11

Malezya dalang.

Dinsel Evlenme Snnet Adak olarak temsil verme eitli dinsel lenler [slametan] Din d Ulusal bayramlar Ordu ile ilgili gnler Propaganda temsilleri Yrel ynetimle ilgili gnler Polisle ilgili gnler

nCambrldge,

6

1

James R. Brandon, Theatre in Southeast Asia, Mass, 1967, s. 221.

44

Kiisel vesileler Doum gnleri ve yldnmleri Okula balama Yeni i giriimleri

18

6 626

2) Asya tiyatrosunun nemli bir temel zellii de tmel oluudur. Bunun iki nemli anlam vardr. Birin cisi tek tek ayn seyircide eitli izlenim dzlemlerine seslendii gibi, cahili ile okumuu, yoksulu ile zengini, egemen snf ile ynetilen; toplum iinde eitli kesim lerden oluan insanlara ayn rahatlkla seslenebilir. Gl me, korku, hayranlk gibi izlenimlerle seyirciye cokusal yoldan, renk, mzik, giysi dans yoluyla onun fizik beenisine bu dnya ile tekisi ikin [immanent] ile ta kn [ transcendantal] arasndaki ilikisi yoluyla tinsel ei limine ve ayrca ussal ynlerine seslenebilir. Tmel ti yatronun ikinci anlam giysi, makyaj, mzik, dekor, mim, dans, iiri dramn en ayrlmaz, kaynam eleri ola rak sunar. Batda eleri bir arada bulunduran drama tik trlerde bunlar yanyana, kaynamam iken, Asya tiyatrosunda bunlar eit deerler olarak kaynamlar dr. Bu nedenle Asya tiyatrosunda edebi deerlerden ok temsil, tiyatrocu deerler geerlidir. Bunun doan sonucu olarak da Asya tiyatrosu temelinden domaca bir tiyat rodur. Geleneksel Trk tiyatrosunda, zellikle Karagzde byledir. Yalnz by ile ilgili szler, renek kesim leri yanlsz, ezbere okunur. Karagzde de ndeyiteki perde gazelinin yakarn bu trl sylendii gibi. Brandonun Gney Dou Asyada tiyatrocularn ve zellikle glge oynatclarnn temsilden bir iki dakika nce oyunu seebildiklerini gsteren iki gzlemi var.2 Bunlardan ilki gney Thailandda bir tepenin yamacn daki panayr yerindeki direkler zerinde kk bir ncmg talung kulbe sahnesi yerletirilmi. Gece 11.30da tem silin balamasndan yarm saat nce ba oynatcnn ka ln el yazmas kitaplar kartrdn grm. Ne yapt2 Brandon ss. 158-149.

Solda Hanuman, sada Hanumann olu ikan (Malezya)

45

n sorduunda, ba oynatc oyunu hazrladn sy lemi, 25 dakikalk sk almadan sonra kitaplarn ka patm ve grntleri muz aac gvdesine saplayp be dakika iinde oyuna balam. kinci gzlem Balinin g neyinde kk bir kydedir. Brandon burada bir wayang kulit temsili grmek zere gece 9da gelmi, algclar ve kyller sahneyi kurarken, dcdang da kyn muhtarna giderek ky halknn hj.ngi oyunu istediini sormu. Birbuuk saat sonra sahneye gelmi, mzikilere oyunun adn sylemi, tasvirleri ve perdeyi biraz dzeltip he men temsile balam. Oyunun gelimesi birlik ve tek bir dzeyde olmayp, esnek bir biimdedir; konu eitlilii ve ok dzeyli ha reket grlr. Geliim ortak merkezli halkalar olup, Bat tiyatrosundaki gibi dzey izgide deildir. U birlik kural ile kstlanmamtr; okluk, eitlilik ve zamandahk g rlr. Ayrca izlenim bakmndan ciddi, arla gldrc hafif oluntu ve kiiler birbirine karabilir : ster Tibet in dinsel oyunlar, ister Noh, in operas ve Hint Ra&la olsun. Oyunlarn ounda ndeyi ve artdeyi bulunur. Asya tiyatrosunda mzik ve dans ok nemlidir, e itli dramatik ilevleri vardr, zellikle davul mzii oyuncunun tavr ve hareketlerini vurgular, gerginlik ya ratr, oyunun temposunu dzenler. Ayrca arklara e lik eder, hareketlerin zaman ve duraklarn dzenler, olaylara izlenim zellii verir, durumun izlenimini de rinletirir, zenginletirir. alg mzii kiilerin giri klarn, belirlemek ya da ark aralarnda dinlendirici ilevi vardr. Gene bu tmelliin >sonucu olarak dramatik trler arasnda sk bir iliki vardr. Birinden tekine kolayca geilebilir, ya da trler birbirine kartrlabilir. Bunun en gzel rnei Geleneksel Trk Tiyatrosudur. Eski se yirlik oyunlar birbirinin iine geimiti. Karagz oyna tann meddahlk veya hokkabazlk ettii, Ortaoyununa kt ok grld gibi, pek ok seyirlik oyun iinde baka seyirlik oyunlara yer veriliyordu. Nitekim Kara-

46

gz perdesinde kk bir Karagz perdesi daha kurulup oynatlyor, canbaz, ortaoyunu gsterildii oluyordu. Ortaoyununda hokkabazlk yaplyor, Karagz oynatl yordu. Trlerin birbirinden ktn da gryoruz. Nite kim Karagz XVI. yzylda henz Karagz adn alma dan nce kendisinden nceki dans, kukla, curcunabazlk ve soytarlardan tavr, duru, giyim kuam bakmndan ok yararlanmtr. Nitekim eski XVI., XVII ve XVIII. yzyl minyatrlerindeki curcunabazlar gerek duru ve tavr, gerek giyim kuam bakmndan Karagzdeki ta vr ve durularla giyim kuama ok benzediini grrz.3 Thailandda deriden kesilen nang yai figrleri bi im ve giyim, kuam bakmndan khon danslarna ben zer. Siyamdaki maskeli pantomim khon3 un, nang yat'den km olduu kesindir. Yaklak 1515'te Kral II. Rama Tibodi 25. ya gnn kutlamak iin her eit gsteri ler dzenlemiti. Burada bir khon temsili verilmi, dans lar dev tasvirleri balarnn stnde tutarak nang yai oynatanlarn hareketlerini taklit etmilerdir. Dans larn yz ar makyajl idi; bu daha sonra bugn khon dansnda kullanlan maskelere dnmtr. Dansla rn yaln hareketleri beyaz perde nnde belirginle mektedir. Ayrca khon oyunlarna baka trlerdeki gibi ton [ya da oluntu) denecek yerde (chud) yani kukla takm denmektedir. Khon danslar yana doru hare ket ederler ve profilden dururlar, tpk nang yai figr leri gibi.4 Danslar nang yai3 taklit etmiler ve khon3 yi u yaratmlardr. Ve tasvir kesenler de yzlerce yl boyun ca khon danslarnn giyimini deriye ilemilerdir. En eski nang yai figrleri elde olmad iin bu benzerliin sonra gelitiini kabul edebiliriz. Ancak khon danslar nang yai hareketlerini kopya etmezler, nk ilerde g rlecei gibi nang yai tasvirler tek paradr, btndr,3 4 Bu konuda daha ok bilgi ve resimler iin bkz. Metin And, Karagz, Turkish Shadoc Theatre. Ankara 1975, Dhanit Yupko, Khon and Lakon, s. 145.

47

Thailand nang yai tasviri

hareket etmezler: Khon danslar daha ok nang yai tas virlerini oynatann beden ve gvde hareketlerini taklit ederler.

48

Cava'da wayang kulitJ tavr ve hareketleri wayang in orang3 grlr. Wayang orang danslarnn profilden da durular, glge oyununkine ok benzer. Gene toayang orang danss ne doru decek gibi aslr, sava sah nelerinde kukla oyununda buna pedjah denilir, kukla muz gvdesine sokulur, yatay durumdadr, asl gibidir. Er kek dans kolunu dirseinin ekseninde kuvvetini gs termek iin evirir, bu hareket hem glge oyunu, hem kuklada vardr. Kuklalar zaten eklemli olduundan bu kolaydr, ama dans iin zordur. El hareketleri de ben zer; bir el kalada, iki el nde belden kenetlenir, ya da iki kol iki yana sarktlr; bu da hem kuklada hem de dansta grlr. Ancak karlkl etkileme olmakla birlik te glge oyunu daha eski olduu iin dans dram glge oyunundan almtr. Oysa yukarda belirttiimiz gibi Trkiyede glge oyunu dans, kukla, soytarlktan sonra gelmi, onlardan etkilenmi, ama geliim srecinde on lar etkilememitir. Sz gelimi, slp ve trlerin karmna en gzel rneklerden biri de Malezyann geleneksel tiyatrosu Mayong*da erkek ve kadn rollerinin hepsinin kadnlar ca oynand, yalnz soytar [ya da peran] her iki oyun da iki tane olan erkeklerce oyanr. Mayong mzii, putri [zaman oaltma trenleri jninki gibidir; kukla tiyatrosu mzii ve alglar da Manora ya da Mayongda vardr. Mayong*da karm vardr : Endonezya, Yakn Dou - slm ve Thailand. Bir Ma3 yong temsilinde oyuncular saaltc byye de bavururlar. Bir Mayong temsilinden nce bir bomor [ aman] ayrntl bir t ren yapar. alglar ve sahne gerelerini tts, davulun, gonglarn zerinde yanan kandillerle tutarak arndrr; sahnealtma, tavana pirin serper. Ama daha ok oyuncu lar eitli tehlikelerden korumak iin ruhlarn yardm na bavurmak iindir. Dalang ile Malezya hikye anlat cs (ya meddah) arasnda benzerlik ok yakndr. Dalang dramatik hikye anlatan malay meddahnn bir eit ar dldr; ya da tarihi elinde bulunduran meddah (orang jang ampunjai hikajat), herhalde dalang3 dan ok daha eskidir, ondan yzyllarca nce bir uygarln temsilci

sidir.5 Hindistandaki Malabar blgesindeki gJge oyu nunu oynatana, meddah, hikye anlatan anlamna Pulaver denmektedir.6 Tmelci tiyatronun doal bir zellii oyuncu ve oy natcnn ok ynl oluunda grlr. Sz gelimi tiyatro oyuncusu olduu kadar dans, ses sanats, mim us~ tas, mziki vb. Bu da en iyi glge oyununda grlmek tedir. Dostum Ramana Murtynin Madras'tan gnder dii bir mektupta Hint glge oyuncusunun ok ynll n aadaki sralamada gstermitir. Hemen belirt mek gerekir bu tm glge oynatclar iin aa yukar geerlidir : Deri ileme uzmandr Resim ve el ii sanatsdr Oyun yazardr Deriyi yapma hazrlar. Tasvirleri izer, keser, deler ve boyar. Oyunlarn anlat, syleme ve gftelerini kendi yrel dilinde hazrlar. Ayrca Sanskrit bilir. Seyirciyi gldrecek nkteler yapar. domaca

Gldrcdr Oyuncudur

Her bir tasvirin tr ve kiiliine uygun ses ve konuma ile Navarasasi (9 duygu) verir. arklar syler. Tasvirleri dansettirir. Temsil sresince aralarda bir sahne ynetmeni ve meddah gibi yky anlatr, Sanskrit olan antrmalar yrel dildeki anlam larn aklar.

Mzikidir Dans ustasdr Bhagavathar &r

5 6

Jeanne Cuisinier, he Thttre dOmbres a Kelanton, Paris 1957, s. 18 bkz. L. B. Iyer, "Shadow Play n Malabar , MARG, X X I/3 (Haziran 1968) ss. 22-26.

50

En azndan Mrudangam ve Talam alabilmelidir. Glge uzmandr Tasvirlerin en doru glgeyi ve rebilmesi iin k kaynan d zenler. Ses uzmandr Temsil boyunca gerekli ses et menlerini dzenler. Sahne ynetmenidir Temsili ve yardmclarn batan aa ynetip denetler, perdeyi, pendal denilen geici seyirci yer lerini hazrlar. Yaycdr Ailesi ile ky ky dolar, tem siller verirken yalnz glge oyu nu sanatn deil fakat Hindu din ve felsefesini yayar. Bir yerden tekine haber iletir. algcdr 3) Asya tiyatrosunun nemli bir zellii oynatta stilize yaklamn vurgulanmasdr. Stilize olmak gerek ten kopmak deil, geree seici, anlaml, hok gidecek, dramatik bakmdan etkili bir yaklamdr. Dramatik olan, gerekten kopamaz, dramatik olan gerek ile sanat bir birine balar, bu ikisi arasnda denge kurar, ama drama tik hi bir zaman tam soyutlanamaz. Tam soyut, yaa ma bal olmad iin dram da var olamaz, teki uta yaam gereine nem verilirse, ama ve denetimi olma dndan bunun sonucunda sanat olamaz. Ancak bata da belirttiimiz gibi Asya tiyatrosu nun bu ok nemli zelliini burada ksa kesiyoruz; nk konumuz glge oyunu olduundan, nitelii gerei glge oyunu da zaten soyuta ve stilize slba yaklaan bir gs teri trdr. Bununla birlikte ileride in blmnde g receiz, sz gelimi in Operas batan aa stilize iken ve dekora yer vermemesine karn in glge oyunu buna gre geree daha ok ykftr, dekorda ve figrlerin ha reketinde bu dekor ve donatmn gereklerine uyulur. Asya tiyatro geleneini daha ok kronolojik olarak ana kesimde toplayabiliriz. Bunlarn ilki geleneksel

51

tiyatrodur. Burada en nemli zellik gstermeci biim, ark, mim, mzik, tavr ve szn ayn nemde katks ile ortaya kan tmelci tiyatro anlaydr. Kaynaklar ortaklaadr; sz gelimi Ramayana ve Muhabharata gi bi byk destanlar zellikle Gney Dou Asya'da kendi anlay, yrel eitlemelerle kullanlmaktadr. Her tiyat ro tr kendi ierik ve biimi iinde kapanktr. ou toplumda yerlemi ve toplumun tmyle paylat de er yarglan inanlar belirleyen dinsel, bysel, ritel tiyatrolardr; sylenceleri, mithosu, folkloru ilerler. Bu eit geleneksel tiyatro iin Ramlila, Katkakali, Balinin Barong dram, Malezyann Mayongu, Seylann ToviV' gsterilebilir. Hastal saaltmak, topluma ve kiiye esenlik ve mutluluk getirmek, tanrsal olanla topluca iliki kurmak ilevleri vardr; bu nedenle trensel yan ve tabular pek oktur : Perhizler, cinsel yasaklar, yasak yemekler, temizlik vb. Tiyatrocular da doast gler, insan klna girmi tanrlar, eytanlarla sk iliki iin dedirler. Bu tiyatroda gerekli kurallara uymamak, ti yatroya katlanlar da, amalarn da tehlikeye drr. Geleneksel tiyatroda nemli olan oyuncu ve onun gs terisidir. Metinden ok domaca asaldr. Noh, Sanskrit dram, Wayang kulit gibi trlerde metin olmakla birlik te bu daha ok bir nrg niteliindedir. Ayrca oyun cular kiiletirme yerine kalplam tipleri oynarlar. En nemlisi oyunlarn kuruluu Aristocu bir anla ytan uzaktr. Gevek, birbirinden bamsz oluntulara blnmtr. Konular genellikle evrenin iindeki sim gesel atmalar verir. Burada kart glerden bir yan iyiyi, teki kty canlandrr, oyunlar hep ktnn penik dmesi ile sonulanr, bylece her temsil toplumun deerlerini vurgular, toplumsal yerleik dzeni glen dirir. Asyada geleneksel tiyatrolarn snmesi smrge cilik dnemine raslar. Prensler, soylular g ve varlk larn yitirdike, bunlarn desteindeki tiyatrolar da s nkleti: Kimi dald, kimi de krsal blgelere geti. Geri smrgeci ynetimler zellikle Endonezyada Hol

52

landallar yerli trlere karmadlar, onu isteklendirdiler bile. kinci tiyatro tr gei tiyatrolardr. Bunlar ge leneksel ile acl tiyatro aracnda bir kpr gibidir. Sz gelimi Kobuki, in Operas, Jatra, Nautanki, Tamaa, Thailandn Likay% Malezyann Bangsawan% Orta Cavann Jetoprak\ Cakartann Logong3 Balinin Ardja3 u, s, Dou Cavann Ludruk3 bizim Tuluat Tiyatrosu gi u, bi. Bunlar da geleneksel tiyatrolardr, ancak daha ok din d deerleri yanstrlar. Geleneksel tiyatrolar gibi gstermeci biimindedirler. Kkenleri dinsel olsa bile ierii din ddr. Sz gelimi Likay ve Jatra3 nn oyun daar Budhac ve Hindu yklerini ilemekle birlikte bunlar daha ok bir serven ya da ak hikyesi gibi ele alr. Ayrca dilleri eski anlalmaz dil olmayp gnlk konuulan dildir, ounlukla gncel konulara deinir, ti cari ynleri daha gldr. Bu nedenle geleneksel tiyat rolarn btn gece, kimi durumlarda gnlerce, haftalar ca srp giden temsillerini, drt saate indirmiler, arklar, bir takm noyun ve trensel blmleri budamlardr. Temsiller belli vesileler ve ak hava yerine kapal oyun yerlerinde, srekli verilmeye balanmtr. Bunlarn kimi tarihe yeni saylr. Sz gelimi Kabuki yalnzca 350 yl eskidir; oysa Noh en az bunun iki kat daha eskidir. Ludruk yirminci yzyl banda gelimi tir, Peking Operas kesin biimini XIX. yzyln orta snda almtr. Ayrca gei dnemi tiyatrosunun seyir cisi de daha ok halktan oluur. Ayrca bu tiyatronun bir bildiri ve direni tiyatrosu olarak da kullanldn g ryoruz. Sz gelimi Hindistan ngiliz smrgeciliine kar gei tiyatrolarn silh olarak kullanm, bu ay rca ulusu ortak dman karsnda birlemesine yara mtr. Ayrca Asyada gelien Marx kltr de kendi amac iin bu tiyatroyu kullanmtr. Sz gelimi zel likle kltr devriminden nce inde glge oyunu ve Pe king Operas ynetimin siyasetine uygun bir biim al mtr. Hindistanda bugn de tiyatro siyasi partilerce kullanlmaktadr, zellikle Jatra (Bengal) ve Tamaa

53

(Maharashtra) trlerini rnek gsterebiliriz. Ancak Burmada ordunun bu dorultuda zorlamas gei tiyatrosu zerinde baarsz olmutur. Gei dnemi tiyatrolarnn gnn amalarna uygulanabilmesi, bunlarn geleneneksel tiyatroya gre daha esnek oluundadr. Bu bakma Trkiyede XIX. yzylda balayan Tuluat tiyatrosunu da ve bu dorultuda gelien el kuklasn da gei tiyat rosu trleri arasnda sayabiliriz. Ayrca gei tiyatrola r halkla ok canl ve yakn bir iliki kurabilmitir. nc tr ise acl tiyatrodur ve temelinden Ba t tiyatrosudur; 150 yllk mr vardr. Japonya zellik le II. Dnya Savandan sonra geleneksel ve gei tiyat rolarna rakip olan bu tiyatroya nem vermi, bir de ad koymutur; buna Shingeki denilmektedir. inae, Ja ponya yoluyla bu tiyatronun bu yzyln banda girdi ini gryoruz. 1949da inde Halk Cumhuriyeti yer leince acl tiyatro ve geleneksel slplar arasnda bir bileime gidilmitir. Ancak Bat estetii Douda baa rl olamamtr. Kiiletirme, durumlar, syleme, olay lar dizisinde tutarl bir birlik salayarak yazl metin ler yaratma geleneklerinde olmad iin, ayrca oyun culuk bakmndan ok deiik yntemleri gereken bu ti yatro ne denli baarl rnekler verirse versin kk salamamtr. acllamay Cavanm glge oyunuyla rnekleye lim : iki tr toayang gelitirilmitir. Bunlardan biri Wayang Pantja Siladr. Yeni Endonezya Cumhuriyeti nin temelindeki Pantja Sila doktrinini Bakan Soekarno nun bildirmesinden sonra bu tr yaylmtr. Oyunda be ba karakter Pantja SiZcrtn be ilkesini simgelemek tedir. 1947de voayang sluh yaratld, bu da daha ok acl Endonezya zerinedir. Burada Nasr, Tito, Nehru, Soekarno ve bakaca ada figrler gereki bir biim de yer almaktadr. Basn Yayn Bakanl araclyla Hkmet wayang temsillerini isteklendirmede ve des teklemektedir. Endonezyadaki devrim srasnda (1945-49) tiyat ro ilerini Basn - Yayn Bakanl yklenmiti. Wayang

54

glge oyunu halka hkmetin tutumunu belirtmek iin en iyi iletiim aracyd. Bylece wayang suluh (suluh = meale ya da bilgi verme demektir) dodu. Tasvirleri de riden kesilmekle birlikte bunlar ada kiilerdir; sz gelimi Hindistan'da Calcuttada Marksist ve devrimci ti ler gibi. Biim ve renk bakmndan gereki grnm dedirler. yklerde ulusal nderlerin ve gerilla askerle rini savalarnda lke iin bamszla ynelik olduu soylenilmektedir.7 HollandalIlar, kentleri denetiminde tutmakla birlikte rencilerden oluan gerillalar bir d zne deri tasvir ve bir kk perde ile kylleri dolaa biliyordu. Kyllerin anlayabilecei ksa, kolay oyunlar gsteriyorlard. HollandalIlar bunu etkisiyle savamaya karar verdiler. 1948de kinci Askeri harektta bunlar ele geirip yok ettiler. 1949'da kurtulu sava sona erin ce voayang suluh3 gerekesi kalmad. Ama Basn - Ya un yn Bakanl gene de destekledi. Wayang suluh3 kaba un grnm, yklerinin kabal ve gerekesi kalmay ile yeni bir tr gelitirilmek istendi; hem geleneksel iz gilerde, hem de doan toplum ve siyasal ierii olacak t. Hkmete bal kuklac Harsono Hadisoesenonun ge litirdii bu yeni tr wayang pantja Sila idi. Mahabharata'daki be kahraman, be simgeye, Endonezya devle tinin be ilkesine dnt. Yudistirra = Tanrya nan; Arjuna = Ulusuluk; Bima = nsanlk, ikiz Nakula ve Sadewa = Halk Egemenlii (ya da Demokrasi) ve Top lumsal Adalet oldu; eytan = Smrgeci idi. Aa yu kar Hindu destannn kiileri* bu kurtulu savan can landracak ve simgeleyecek yeni anlamlar yklendi.a Cavada inanca gre 144 insan tutkusu ve zellii vardr. Glge oyunu kiileri btn bunlar canlandrr. Bu bakmdan voayang Pantja Sila3 acl kavramlara da uygun tipleri bulmak zor deildir. Nitekim Mahabharafa'daki be Pandava kardeler Bakan Soekarno'nun be7 8 Washing,ton D. C. Endonezya eliliinin oaltlm The Arts of Indonesia balkl yazsnn 12. sayfas. Washing:ton D. C. Endonezya eliliinin oaltlm Wayang kuit yazsnda beJirtilmektedir.

55

ilkesini, teki iyi karakterler Bayan zgrlk, Salk Sigortas, Eitim, Tarm vb. canlandrr. eytanlarla da hertrl ktlk, sz gelimi tarmsal hastalklar, de valasyon, enflasyon, ahlk deerlerinin yitirilmesi, de rebeylik, Marksizm, bireycilik, entelektalism ve tekiler bu yoldan verilir. Bu tr hkmet destekledi ve geli tirdi, ama halk tutmad. Ayrca kyllerin kavramas iin bu simgesellik ok karmakt. Zamanla deiiklik ler oldu; sz gelimi Marksizm bata kt karakterle can landrlrken Bakan Soekarnonun Marksizmi Endo nezyaya uygun ekonomik sistem olarak benimsemesi ile deiti. Hkmet baka trleri de denedi; sz gelimi da ha kolay ve ucuz olduu iin wayang beher'i de kullan mak istedi. 1963de Dou Cavada Basn Yayn Bakanlnn destekledii bir ylda voayang suluh ve voayang beber da lm yledir : Verdii temsil 338 83 Topluluk says Ortalama 10 34 3 28

Wayang suluh Wayang beber

1962*de Dogu Cava Basn - Yayn Brosunun ya ynlad ve dokuz ilenin basn yayn brolarna dat t 39 sayfalk bir bror bu amala yol gstermek iin hazrlanm metin taslaklarn iermektedir.90

Bir voayang kulit metninin yeni bir ierikle nasl voayang suluh ieriine dntn grmek iin dalang,n anlatsndan iki metin verilmitir. Bunlarn karla trlmas bu acllatrma yntemini gstermektedir.1 0 Sz gelimi Hindu-Cava tanrlar, slmn Allah, Astina Krall ise Endonezya olmutur. Eskiye gre krsal bl gelerin gzellii daha ok vurgulanmtr. Tacirler; ya banclar; yabanc devletler; derebeylik; Yudistiraya ben zeyen Soekarno onun gibi kendini lme teslim etmez,9 10 Bu brorn ierlgt iin bkz. Brandon, ss. 291-92. Brandon, ss. 318-320.

56

tersine askerlikte ok ustadr. Wayang kulitte kar lan bir prenses iken wayang suluh3 Ky Muhtarnn k da z karlr, kzn szls Arjuna'ya benzer ama alak gnll, Basn Yayn Akademisi mezunudur. Kyn retmeni voayang kuli?te dinsel bir gizemcidir. Sevgili sini haydutlarn elinden kurtarr; tpk Arjuna'nn (ya da onun oullarndan birinin) ksa srede eitli devleri yenmesi gibi. Eski rahibin yerini acl Endonezyann ky retmeninin al da ilgintir.1 1 Endonezyada gei trlerinden Ludrukun bir halk tiyatrosu olarak, byk kentlerde gecekondu kesimle rinde halka acllama konusunda bir bilinletirme i levi olduunu gryoruz.1 2 Radyo, televizyon ve yaynlar da tiyatroyu ve glge oyununu yaymaktadr. Resimli ocuk kitaplarnda es ki dram karakterleri yer almaktadr. ocuklar iin bir resimli kitapta Muhabharata yksne hep wayang kuUt grntleri izilmitir, ya da bir resimli kitapta Semar, Petruk ve Gareng gibi wayang kulit soytarlar yir minci yzyln servenlerinde grlrler. Bylece gele neksel dram trleri ve zellikle glge oyunu ocuklarn bilincinde de canl bir biimde yaatlmaktadr. Karagz'n de zaman zaman acllatrlmas ve bir ileti im arac olarak kullanlmasna allmtr.1 311 12 Brandon, ss. 320-22. Bu konuda yazdmz bir yazya bkz. Metin And, "Simgesel eylemden Halk Dramna. Proleter Dram - Ludruk Tiyatro 7$, 25 (Ekim 1974). Bu konuda daha ok bilgi iin bkz. Metin And. Geleneksel Trk Tiyatrosu, Ankara 1969, ss. 332-333. 1970 ylnda doum kontrol ve aile planlamasnda bUnle tirmek iin Karagzden yararlanlmas dnlmt. Nite kim Amerikan Ekonomik Yardm Kurulu ile Sahk Bakan l ortaklaa yrttkleri bu tasanda yardmc olmak zere nl Amerikan kuklacs dostum Bil Baird Ankaraya geldi. TRTnin de yardmlyle bir Karagz metni ve asetat kdn dan saydam figrler hazrland. Ancak yalnz zmirde bir ka hafta oynatldktan sonra filmi bile alnmadan tasardan vaz geildi.

13

57

Asyada giderek yerleen Marksizm de geleneksel ve zellikle geici trlerden yararlanmak istemitir. Sz gelimi Soekarno, Nehru, askerler, HollandalIlar, kylyatro adam Utpal Dutt, geleneksel Jatra tr zerine Marksist dnceyi oturtarak denemeler yapmaktadr. Ancak seyircilerinin ounluu ii olan tiyatrosunda glklerle karlamaktadr. Nitekim Brechtin epik* tiyatro diye bilinen ve yabanclamaya yer veren yn temini kullanrken, stelk bu yntem zaten Asya Tiyat rosunun gstermeci sunuunda temelden varken, olay larn aknn byle durdurulmasna karn kendini oyu na kaptrmak isteyen seyirciler, bu akn byle ar klar, syleniler, yorumlarla durdurulmasna kar k mlardr. 1 4 Mao Tse-tung 1940da Edebiyat ve Sanat zerine denemesinde yle sylyordu : Bugn bize yararl olacak hereyi zmlemeliyiz. Yalnz gnmzn sosyalist ve yeni-demokratik kltr lerinden deil, baka uluslarn gemi kltrlerinden, sz gelimi eitli kapitalist lkelerin Aydnlanma a kl trnden de yararlanmalyz. Bununla birlikte, bu yabanc maddeyi eletirisiz yutuvermemeliyiz. Bizi beslemeden n ce yemeimize yaptmz gibi z suyuyla, salgsyla, be sini yutup, posasn atarak midemize ve barsaklarmza gndermeden nce