Dunyada Ve Turkiyede Petrol

T.C. BAŞBAKANLIK DIŞ TİCARET MÜSTEŞARLIĞI EKONOMİK ARAŞTIRMALAR VE DEĞERLENDİRME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE

PETROL

HAZIRLAYAN:

Sevil YILDIRIM Dış Ticaret Uzman Yrd.

Ağustos, 2003

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ........................................................................................................................1

A- PETROLÜN TANIMI VE KULLANIM ALANLARI......................................2

B- DÜNYA ÜZERİNDE PETROL REZERVLERİ, ÜRETİMİ,

TÜKETİMİ VE TİCARETİ...................................................................................4

1) PETROL REZERVLERİNİN DAĞILIMI.....................................4

2) PETROL ÜRETİMİ..........................................................................6

3) PETROL TÜKETİMİ.......................................................................9

4) DÜNYA PETROL TİCARETİ.......................................................12

i- DÜNYA PETROL İTHALATI................................................................................12

ii- DÜNYA PETROL İHRACATI...............................................................................13

C- PETROL FİYATLARININ TARİHSEL SÜRECİ..........................................15

D- TÜRKİYE VE PETROL..........................................................................................25

1) TÜRKİYE’NİN HAM PETROL TİCARETİ ..............................................25

i- TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İTHALATI........................................................25

ii- TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İHRACATI.......................................................28

iii- TÜRKİYE EKONOMİSİNİN PETROLE BAĞIMLILIĞI.................................29

2) TÜRKİYE’DE PETROL ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ................................31

3) TÜRKİYE’NİN ARAMA FAALİYETLERİ................................................33

i- KAZAKİSTAN..........................................................................................................33

ii- AZERBAYCAN........................................................................................................34

a- AÇG (AZERİ-ÇIRALI-GÜNEŞLİ) Projesi (Mega Proje)…………...............34

b- Şah Deniz Projesi…………………………..…………...............................…….35

c- Kürdaşı Projesi……………….……………….…….................................……..35

d- Alov Projesi……............…….........................................................................…..36

e- Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ana İhraç Ham Petrol Boru Hattı Projesi……...36

iii- LİBYA……................................................................................................................37

iv- TÜRKMENİSTAN…...............................................................................................37

v- IRAK……..................................................................................................................37

vi- DİĞER ÜLKELER…................................................................................................38

4) TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARI…....................................................38

E- BÜYÜK ÜRETİCİLER VE STRATEJİK İLİŞKİLER...............................40

1) OPEC.................................................................................................40

i- SUUDİ ARABİSTAN................................................................................................43

ii- IRAK...........................................................................................................................47

2) OPEC DIŞI ÜLKELER...................................................................49

i- BDT ve RUSYA..........................................................................................................49

ii- ABD PETROL STRATEJİSİ...................................................................................51

DEĞERLENDİRME.............................................................................................54

EKLER

EK-I: BİRİMLERİN DÖNÜŞTÜRÜLMESİ..........................................................................I

EK-II: HAM PETROL REZERVLERİ................................................................................II

EK-III: HAM PETROL ÜRETİMİ......................................................................................III

EK-IV: HAM PETROL TÜKETİMİ...................................................................................IV

EK-V: HAM PETROL TİCARETİ.......................................................................................V

EK-VI: HAM PETROL FİYATLARI (1972-2001).............................................................VI

EK-VII: HAM PETROL FİYATLARI ($/VARİL) (2002-2003)......................................VII

EK-VIII: TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İTHALATI (1996-2002)............................VIII

EK-IX: TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İTHALATI- MİKTAR VE DEĞER (2002-2003

OCAK-MART).......................................................................................................................IX

EK-X: BİRİNCİL ENERJİ ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ......................................................X

EK-XI: TÜRKİYE’DE PETROL ARAMA VE İŞLETME SAHALARI.........................XI

TABLOLAR

Tablo 1: Dünya Rezervleri (2001)..........................................................................................5

Tablo 2: Dünya Üretimi (2001)...............................................................................................8

Tablo 3: Dünya Toplam Petrol Tüketimi (1997-2001).........................................................9

Tablo 4: Dünya Tüketimi (2001)...........................................................................................11

Tablo 5: Dünya Petrol ve Petrol Ürünleri Toplam Ticareti (1992-2001)..........................12

Tablo 6: Türkiye’nin Petrol İthalatında Tedarikçilerin Payı (%).....................................27

Tablo 7: Türkiye’nin 2002-2003 Ocak-Nisan Döneminde Ham Petrol İthalatının Değeri

ve

Miktarı.....................................................................................................................................27

Tablo 8: Petrol İthalatının Toplam İthalat İçindeki Payı...................................................29

Tablo 9: GSMH’den Net Petrol İthalatına Ayrılan Pay......................................................30

Tablo 10: Tüketilen Petrol İçinde İthalatın Payı ................................................................30

Tablo 13: Suudi Arabistan Bütçesinde Petrol Gelirlerinin Payı........................................44

GRAFİKLER

Grafik 1: REZERVLER (2001)...............................................................................................4

Grafik 2: ÜRETİM (2001)........................................................................................................6

Grafik 3: ORTA DOĞU/TOPLAM ÜRETİM.......................................................................7

Grafik 4: OPEC/TOPLAM ÜRETİM.....................................................................................7

Grafik 5: TÜKETİM (2001)...................................................................................................10

Grafik 6: PETROL VE PETROL ÜRÜNLERİNİN TOPLAM TİCARET HACMİ (Bin

Varil/Gün)................................................................................................................................12

Grafik 7: DÜNYA PETROL İTHALATININ DAĞILIMI (2001).....................................12

Grafik 8: PETROL İTHALATINDA ABD-AVRUPA-JAPONYA HARİCİNDEKİ

ÜLKELERİN PAYI................................................................................................................13

Grafik 9: DÜNYA PETROL İHRACATININ DAĞILIMI (2001)....................................14

Grafik 10: PETROL FİYATLARI........................................................................................15

Grafik 11: BRENT HAM PETROL FİYATLARI..............................................................24

Grafik 12: TÜRKİYE'NİN NET PETROL İTHALATI (Milyon Dolar).........................25

Grafik 13: TÜRKİYE'NİN PETROL İTHALATI (Milyon Dolar)...................................26

Grafik 14: TÜRKİYE'NİN PETROL İTHALATI (Ton)...................................................26

Grafik 15: TÜRKİYE’DE PETROL ÜRETİMİ (Bin Ton)..............................................31

Grafik 16: TÜRKİYE’NİN ENERJİ ÜRETİMİ İÇİNDE PETROLÜN YERİ (2002)....31

Grafik 17: TÜRKİYE’NİN PETROL TÜKETİMİ.............................................................32

Grafik 18: TÜRKİYE’NİN ENERJİ TÜKETİMİ İÇİNDE PETROLÜN YERİ (2002)..33

GİRİŞ*

Günümüzde, toplam enerji kaynaklarının % 90’ını fosil kaynaklı yakıtlar teşkil

etmekte ve bunların %45’i petrole dayanmaktadır. Petrolün fosil kaynaklı yakıtlar içindeki

payının artması ve 2030 yılına gelindiğinde %58’e çıkması beklenmektedir.

Özellikle sanayileşme ve büyüme ile birlikte tüketimi artan petrol, Orta Doğu

ülkelerinin elinde bulunmakta ve petrol fiyatları yine Orta Doğu ülkelerinin çoğunlukta

bulunduğu bir kartel tarafından belirlenmektedir. Bu olgu, farklı ekonomik ve kültürel

yapılardaki ülkeleri birbirine bağımlı hale getirmekte ve petrol piyasasına spekülatif bir yapı

kazandırmaktadır. Böylece, petrol, herhangi bir maden olmanın ötesinde, uluslar arası siyasi

ve ekonomik stratejilerin şekillenmesinde önemli bir etkene dönüşmüştür.

Dünya petrol rezervleri, üretimi, tüketimi, ithalatı ve ihracatında öne çıkan ülkelerin

belirlenmesinin ardından, petrol fiyatlarının geçmişten bu yana gelişimi ve petrol fiyatlarını

etkileyen dinamikler üzerinde durulmuştur. Dünyadaki petrol piyasası üzerine ortaya

konanlardan sonra, Türkiye’nin petrol ithalatı, ihracatı, ekonomisinin petrole bağımlılığı,

petrol arama çalışmaları, enerji ve petrol üretimi ve tüketimi ile Türkiye’de petrol fiyatlarının

oluşumu konuları incelenmiştir.

Bu çalışmada, içinde bulunduğu ekonomik ve siyasi çevreyi değerlendirerek karar

veren veya araştırma yapan birey, şirket veya kurumlara yardımcı olması amacıyla, konuyla

ilgili çeşitli istatistiki veriler ve makaleler derlenmiş ve yorumlanmıştır.

* Dış Ticaret Uzmanı Dr. Güzin BAYAR’a katkılarından dolayı teşekkür ederim.

A- PETROLÜN TANIMI VE KULLANIM ALANLARI

Ulaştırma, sanayi, enerji, konut ve tarım alanlarında yoğun olarak kullanılan petrol, adını

Yunanca-Latince’de taş anlamına gelen “petra” ile yağ anlamına gelen “oleum”

sözcüklerinden almaktadır. Petrol yer altında rezervuar denen kumtaşları veya kireçtaşları

içerisinde bulunduğu için bu şekilde adlandırılmıştır.

Petrol denince; doğal halde bulunan ve yeraltından çıkarılan “ham petrol” anlaşılmalıdır.

Petrol; koyu renkli, yapışkan ve yanıcı bir sıvıdır. Metan, etan, propan, bütan gibi bir takım

hidrokarbonların karışımından meydana gelmiştir. Özel bir kimyasal bileşimi yoktur. Farklı

kimyasal bileşimlere sahip hidrokarbonlar, farklı petrol tiplerini meydana getirirler. Ancak,

ham olarak petrolün kullanım alanı çok sınırlıdır.

Ham petrol sıvı halinde genellikle kahverengi, koyu yeşil veya siyah renktedir.

Yoğunluğu, kimyasal bileşimine ve viskozitesine (yapışkanlık) göre değişir. En hafif olarak

bilinen Rus petrolünün özgül ağırlığı 0.650 gr/cm3 ve en ağır olarak bilinen Meksika

petrolünün özgül ağırlığı ise 1.080 gr/cm3’tür. Bugün petrol endüstrisinde petrolün özgül

ağırlığı yerine, bununla ters orantılı A.P.I. Gravite derecesi kullanılmaktadır. Gravite

büyüdükçe yoğunluk küçülmekte ve petrolün kalitesi yükselmektedir. Viskozite değeri

yüksek olan petrol ise boru hattı içerisinde kolayca akamamaktadır.1

Ham petrolün rafine edilmesi ile daha değerli ürünler elde edilir. Bunlar, üretim sırasıyla,

rafineri yakıt gazı, sıvılaştırılmış petrol gazı (LPG), nafta, normal benzin, süper benzin,

kurşunsuz benzin, solvent, jet yakıtı, gazyağı, motorin, kalorifer yakıtı, fuel oil, asfalt, madeni

yağ ve diğerleridir.2 Yağlar ve asfalt gibi ürünler ham petrolün rafine edilmesiyle elde edilen

yakıtlar dışındaki ürünler arasındadır. Ham petrolün arıtımı ile parfüm ve böcek ilaçları gibi

çeşitli ikincil ürünler de elde edilmektedir. Ayrıca, yukarıda sayılan ürünlerin bir kısmı

petrokimya sanayilerinde girdi veya destek ürün olarak kullanılmaktadır. Temel petrokimya

ürünleri etil, propilen, benzen, amonyak, metanol vb. olarak sayılsa da, 4000’in üzerinde

petrokimya ürünü bulunmaktadır. Petrokimya sanayinin nihai ürünleri genel olarak plastik,

sentetik lifler, sentetik kauçuk, deterjan ve kimyasal gübreler olarak sınıflandırılabilir.3

1 http://www.pmo.org.tr 2 PİGM, (2000), “2000 Yılı Petrol Faaliyetleri”, T.C. Petrol İşleri Genel Müdürlüğü Dergisi, Sayı:45, sf. 53. 3 http://www.opec.org

Ham petrol, 19’uncu yüzyılda ilk kez ABD’de geniş çaplı olarak ticari amaçla

piyasaya sürüldüğünde, tahta variller içinde tutulduğu için, varil ile ölçülmeye başlanmıştır. 1

varil, 159 litre ve 42 ABD galonuna; 1 ton ise 7,33 varile denk gelmektedir.

Bugünkü rezervler ve yıllık üretim ve tüketim miktarları dikkate alındığında, petrolün 40,

doğal gazın 62, kömürün ise 216 sene daha yeteceği görülmektedir.4 Petrol tüketimindeki

artış, üretimindeki artıştan hızlı olup, yeni rezerv arayışları hız kazanmaktadır.

Günümüzde fosil kaynaklı yakıtlar toplam enerji kaynaklarının yüzde 90’ını oluşturmakta,

bunların da ticaretinin %45’i petrole dayanmaktadır. 2030 yılına gelindiğinde, petrolün fosil

kaynaklı yakıt ticareti içindeki yerinin yüzde 58’e yükselmesi beklenmektedir. Bu arada,

gazın payı yüzde 16’dan yüzde 28’e çıkacak, kömür ticareti ise toplamın yüzde 14’ünü

oluşturacaktır. 30 yıl sonra, toplam petrol talebi 120 milyon varili geçecek ve en yüksek petrol

talebi yüzde 64 ile taşımacılık sektöründen gelecektir. Sanayi kaynaklı talep, toplamın yüzde

16’sını ve elektrik kaynaklı talep yüzde 6’sını oluştururken, diğer sektörlerin enerji talebi

toplamın yüzde 14’ünde kalacaktır.5

4 TPAO, (2003), “2001 Yılı Bilanço ve Netice Hesaplarına Ait TBMM KİT Alt Komisyonu Toplantısı Sunumu” 5 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 22.01.2003

B- DÜNYA ÜZERİNDE PETROL REZERVLERİ, ÜRETİMİ,

TÜKETİMİ VE TİCARETİ

1) PETROL REZERVLERİNİN DAĞILIMI

Halen kesinleşmiş olan petrol rezervlerine 40 ve doğal gaz rezervlerine 62 sene ömür

biçilmektedir. 1980 yılından bu yana, net petrol rezervleri %60 ve doğal gaz rezervleri %109

artmıştır. Bu artışın büyük kısmı, 1980’li yıllarda OPEC (Petrol İhracatçısı Ülkeler Teşkilatı-

Organization of the Petroleum Exporting Countries) üyesi ülkelerde gerçekleşen keşiflerden

gelmektedir. 11 trilyon varilin üzerinde olan dünya üzerindeki petrol rezervlerinin %78’i

OPEC ülkelerinde, %16’sı ise OPEC üyesi olmayan ülkelerde (eski Sovyetler Birliği ülkeleri

hariç) yer almaktadır. OECD ülkelerinde yer alan petrol rezervleri %8’lik bir paya tekabül

etmektedir.

Dünya üzerindeki petrol

rezervlerinin %65,3’ü Orta

Doğu bölgesinde bulunmakta-

dır. Suudi Arabistan tek başına

rezervlerin %25’ine sahip

bulunmakta ve onu %11’lik bir

payla Irak, %9’arlık paylarla

Birleşik Arap Emirlikleri,

Kuveyt ve İran izlemektedir.

Bölgenin rezervleri 1980’li

yıllarda büyük artış göstermiş, daha sonra 1990’lı yıllarda Irak rezervlerindeki 12,5 ve Katar

rezervlerindeki 9,5 milyar varil artışın dışında genel olarak sabit kalmış veya azalmıştır.

Orta Doğu’dan sonra rezervlerdeki en büyük pay %9,1 ile Güney ve Orta Amerika

Bölgesine aittir. Bu bölgenin aslan payı, 1981’den 2001’e gelindiğinde rezervleri neredeyse 4

katına ulaşan Venezuella’ya düşmektedir.

Libya, Nijerya ve Cezayir başta olmak üzere Afrika, petrol rezervlerinin %7,3’üne

sahiptir. Toplam rezervlerin %6,2’si eski Sovyet Bloku ülkelerinde bulunmakta, bunların da

%74’ü Rusya’da yer almaktadır. ABD, Meksika ve Kanada’da da önemli petrol rezervleri

bulunmaktadır. Meksika, OPEC üyesi olmayan önemli bir petrol üreticisi konumundadır.

Kaynakların yoğun kullanımı sonucu, Meksika rezervleri özellikle 1990’lı yıllarda %45

oranında (23 milyar varil) azalmıştır. (Bkz. EK-II)

Grafik 1REZERVLER (2001)

G. & O. Amerika

9%Avrupa

2%BDT6%

Uzakdoğu Asya4%Afrika

7%

K. Amerika6%

Ortadoğu66%

K. AmerikaG. & O. AmerikaAvrupaBDTOrtadoğuAfrikaUzakdoğu Asya

Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2002

Tablo 8: Dünya Rezervleri (2001)

Rezerv rakamları ancak miktarı

kesinleşen ve yerden çıkarılması ekonomik

bulunan petrol içindir. Bu rakamlar, jeolojik

araştırmalar ve petrol arama ve çıkarma

alanında gerçekleşecek teknolojik

gelişmelerle değişmeye açıktır. Arama

amaçlı bir sondaj kuyusu açılıncaya değin

petrolün varlığı kesin olarak bilinemez.

Sondaj, karmaşık ve genellikle riskli bir

işlem olduğu için sadece beklenen getirisi

yeterince yüksek alanlar araştırmaya açılır.

Petrol jeologları, petrolün içinde

toplandığı yapıları arayıp bulmakla, sondaj

mühendisine kuyu açacak bir yer tespit

etmekle görevlidir. Petrol kapanlarının

yerüstünde, jeolojik yöntemlerle tespiti,

her zaman mümkün olmaz. Bu durumda,

jeofizik biliminden yararlanmak gerekir. Ancak, hiçbir jeofizik aleti veya metodu, yerin

derinliklerindeki petrolü doğrudan doğruya tespit edemez. Sadece petrolün içinde bulunması

ihtimali olan kapanları tayin edebilir. Jeofizik biliminin son yıllarda yaygın olarak kullanılan

yöntemleri arasında sismik, gravite ve elektrik yöntemleri sayılabilir.6

Yeni rezerv arayışları, teknolojik ve ekonomik gelişmelere paralel olarak hız

kazanmaktadır. Rusya’nın doğu sahilindeki Sakalin Adası’nda, Kuzey Denizi’nde ve Hazar

Denizi’nin Rusya kesiminde büyük petrol rezervleri bulunması beklenmektedir. Ayrıca

Kazakistan’ın Kaşagan yöresinde 22 milyar varil petrol kapasitesi tahmin edilmektedir.

Sovyetler Birliği’nden ayrılan diğer ülkelerde de Hazar Denizi tabanında yapılacak

araştırmalar sonucu Kuzey Denizi’nde bulunması beklenene eşdeğer oranda rezerve

ulaşılacağı sanılmaktadır.7 Türkiye de Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO)

aracılığıyla aktif olarak Kazakistan, Azerbaycan ve Libya'da petrol arama faaliyetlerine

katılmakta; Türkmenistan, Irak ve Suriye ile faaliyetlerde bulunmak üzere temaslarını

6 http://www.pmo.org.tr 7 Telhami, S., Hill, F., Al-Othman, A.A., Tahmassebi, H.C., (2002), “Does Saudi Arabia Still Matter?”, Foreign Affairs, 81 (6), sf. 167-178

Sıra No Ülke Adı

milyar varil

milyar ton Pay

1 Suudi Arabistan 261,8 36,0 24,9%2 Irak 112,5 15,2 10,7%3 BAE 97,8 13,0 9,3%4 Kuveyt 96,5 13,3 9,2%5 İran 89,7 12,3 8,5%6 Venezuella 77,7 11,2 7,4%7 Rusya 48,6 6,7 4,6%8 ABD 30,4 3,7 2,9%9 Libya 29,5 3,8 2,8%

10 Meksika 26,9 3,8 2,6%11 Nijerya 24,0 3,2 2,3%12 Çin 24,0 3,3 2,3%13 Katar 15,2 2,0 1,4%14 Norveç 9,4 1,3 0,9%15 Cezayir 9,2 1,2 0,9%16 Brezilya 8,5 1,2 0,8%17 Kazakistan 8,0 1,1 0,8%18 Azerbaycan 7,0 1,0 0,7%19 Kanada 6,6 0,8 0,6%20 İngiltere 4,9 0,7 0,5%

Liste Toplamı 988,2 134,8 94,1% Genel Toplam 1.050,0 143,0 100,0%


sürdürmektedir.8 Öte yandan, halen 113 milyar varillik petrol rezervi olan Irak’ta petrol rezerv

araştırmaları İran - Irak Savaşı’ndan ve Körfez Savaşı’ndan dolayı yapılmamıştır. Ülkedeki

petrol rezervlerinin büyük kısmının hiç araştırılmamış Batı Çölünde olması, uzmanlara

rezervlerin 220 milyar varilin çok daha üzerine çıkabileceğini düşündürmekte ve Irak’ın

petrol rezervlerinin ABD’nin 100 yıllık ihtiyacını karşılayacak boyutta olduğu

hesaplanmaktadır.9 Iraklı yetkililer ise, Irak’taki tüm petrol kaynaklarının işletilmesi halinde,

rezervlerin 300 milyar varili bile aşabileceğini belirtmektedir. Iraklı yetkililerin yaptırdığı

araştırmada, Irak’ın, 5 yıl içinde, petrol rezervi 260 milyar varil olan dünyanın en büyük

petrol üreticisi Suudi Arabistan’ın konumunu sarsabileceği öngörülmektedir.10

Ancak, yeni rezervlerin keşfi ile teknolojilerin gelişimi ve kullanımı kesinleşmiş

rezervleri artırsa da, rezerv artış hızı petrol üretiminin artış hızının gerisinde kalmaktadır.11

2) PETROL ÜRETİMİ

Toplam petrol üretimi genel olarak artış trendinde olup 2001 yılında bir önceki yıla

göre %0,3 azalmış ve günlük 75 milyon varil düzeyinde gerçekleşmiştir.

Grafik 2ÜRETİM (2001)

Kuzey Amerika18%

Güney ve Orta Amerika

10%

Avrupa9%

Eski Sovyetler Birliği12%

Ortadoğu30%

Afrika10%

Uzakdoğu Asya11%

Kuzey Amerika

Güney ve OrtaAmerikaAvrupa

Eski SovyetlerBirliğiOrtadoğu

Afrika

8 http://www.tpao.gov.tr 9 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 07.01.2003 10 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 21.02.2003


1974 yılında dünya petrol

üretiminin %38’ine yakını Orta

Doğu bölgesinden karşılanmakta

iken 2001 yılına gelindiğinde bu

oran %30’a düşmüştür.

1973 yılında dünya petrol

üretiminin %53’ünü karşılayan

OPEC ülkelerinin payı ise 2001

yılına gelindiğinde %41’dir.

Orta Doğu ve OPEC ülkelerinin

dünya üretimindeki payları, eski

Sovyetler Birliği üretiminin

ağırlık kazandığı 1985 yılında

sırasıyla %19 ve % 30 ile 1965-

2001 aralığındaki en düşük değerlerini almıştır.

OPEC ülkeleri bugün üretimlerinin yaklaşık yüzde 18’ini kendi içlerinde

tüketmektedir. İran’da bu oran yüzde 30’a çıkmakta, İran petrol üretiminin ancak yüzde 70’i

ihraç edilmektedir. Petrol geliri artarak zenginleşen ülkelerde dahili tüketim de artmaktadır.

Bu ülkelerden kaçak olarak yurtdışına çıkarılan ham petrol de iç tüketim gibi

görünmektedir.12

Orta Doğu’dan sonra %18.3 ile dünya petrol üretiminde ikinci sırada yer alan Kuzey

Amerika içinde, Kanada ve Meksika’nın payı artarken, en büyük bileşen olan ABD’nin

üretimi 1985 yılından bu yana azalmaktadır. (Bkz. EK-III)

Rusya’nın üretiminde 2000 ve 2001 yılları boyunca günlük ortalama 878 bin varil artış

gerçekleşmiştir. Bu büyük artış, Rusya’nın eski Sovyetler dönemindeki enerji sektöründeki

ihtişamlı günlerini hatırlatmış, uyuyan devin uyandığı yorumlarını getirmiştir. Gerçekten de

11 http://www.bp.com, (2002), “BP Statistical Review of World Energy” 12 Adelman, M.A., (2002), “World oil production& prices 1947-2000”, Quarterly Review of Economics and Finance (The), 42, 169-191


Grafik:4OPEC / TOPLAM ÜRETİM

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

1965

1968

1971

1974

1977

1980

1983

1986

1989

1992

1995

1998

2001


Grafik:3ORTA DOĞU /TOPLAM ÜRETİM

0%5%

10%15%20%25%30%35%40%

1965

1968

1971

1974

1977

1980

1983

1986

1989

1992

1995

1998

2001

Sovyetler Birliği’nin 1987 yılında ulaştığı günlük 12,6 milyon varil petrol üretimi, şimdiye

kadar tüm ülkeler içerisinde ulaşılan en yüksek üretim düzeyidir. 2001 yılında dünya petrol

üretimi içinde Suudi Arabistan %11,8 ve ABD %9,8 pay almış, Rusya da %9,7 pay ile

bunları izlemiştir. Eski Sovyetler Birliği ülkeleri toplamına bakıldığında ise, Suudi

Arabistan’a eşdeğer miktarda üretim yapıldığı görülür. Öte yandan, yakın zamanda Rusya

hükümetinin yayınlamış olduğu bir enerji raporunda, Rusya’nın halihazırdaki rezervlerinin

2040 yılında biteceği belirtilmiştir.13 Enerji rezervlerinin bitmesi, Rusya ekonomisi ve ülkenin

stratejik önemi açısından büyük bir tehdit oluşturmaktadır. Ancak, bu projeksiyonlarda

Rusya’nın rezervlerinde beklenen artış ve verimsiz işleyen sistemin yeniden yapılandırılması

çalışmaları dikkate alınmamıştır. Ayrıca, Morse ve Richard14, Rusya’nın enerji ihracatını

artıracak asıl potansiyelin, rezervlerinden ziyade boru hatları ve limanları olacağına dikkati

çekmektedirler. Rusya’nın petrol ve enerji piyasalarında yerini alması kaçınılmaz görünürken,

OPEC’in petrol piyasasındaki konumunu sarsabileceği zannedilmemektedir.15 Tablo 9: Dünya Üretimi (2001)

Irak’ta 1972 yılında devletleştirilen petrol

sektörü, en yüksek üretim rakamlarına günlük

3,5 milyon varil ile 1979 yılında ulaşmıştır. İran

Savaşı ve ardından gelen uluslararası

yaptırımlar nedeniyle bir daha eski üretim

rakamları yakalanamamıştır. 1989 yılında 2,8

milyon varil olan günlük petrol üretimi, 1991

yılında Körfez Savaşı’nın başlamasından sonra

günde 279 bin varile kadar gerilemiştir.

Rezervleri bakımından ikinci sırada yer alan

Irak, bugün dünyanın toplam üretiminin ancak

yüzde üçünü yapmaktadır. Ülkenin petrol

üretiminin büyük bölümü 7 merkezden

sağlanıyor olup kuzeydeki en büyük merkez

günde 700 bin varil üretim kapasitesiyle

Kerkük; güneydeki en büyük merkez ise

Rumayla şehirleridir. Saddam sonrası Irak’taki

13 Telhami, S., vd., (2002) 14 Morse, E.L., Richard, J., (2002) “The Battle for Energy Dominance”, Foreign Affairs, 81 (2), sf. 16-31 15 Telhami, S., vd. (2002)

Sıra No Ülke Adı

bin varil/gün

milyon ton Pay

1 Suudi Arabistan 8.768 423 11,82 ABD 7.717 352 9,83 Rusya 7.056 348 9,74 İran 3.688 183 5,15 Meksika 3.560 177 4,96 Venezuella 3.418 176 4,97 Çin 3.308 165 4,68 Norveç 3.414 162 4,59 Kanada 2.763 129 3,6

10 İngiltere 2.503 118 3,311 Irak 2.414 118 3,312 BAE 2.422 113 3,213 Nijerja 2.148 105 2,914 Kuveyt 2.142 104 2,915 Endonezya 1.410 69 1,916 Libya 1.425 67 1,917 Brezilya 1.337 66 1,918 Cezayir 1.563 66 1,819 Umman 959 47 1,320 Arjantin 822 41 1,1 Liste Toplamı 54.068 2.605 84,5 Genel Toplam 74.493 3.585 100,0


petrol sektörüne ilişkin araştırma yapan Stratejik Araştırmalar Enstitüsü (Center For Strategic

and International Studies (CSIS)), savaş sonrasında Irak’ın günlük petrol üretiminin kısa

vadede 3,2 milyon, 2010 yılı itibariyle de 4 milyon varile çıkabileceğini düşünmektedir. 2010

yılı günlük petrol üretimi için 5,5-6 milyon varil gibi iyimser tahminler de bulunmaktadır.16

Cambridge Enerji Araştırma Derneği Başkanı Daniel Yergin’in, CNBC’ye yaptığı açıklamada

Irak’ta saptanmış 73 petrol havzasından yalnızca 15 tanesinin işletildiği, geri kalan yatakların

işletilmesi için 30 milyar dolarlık kaynak gerektiği belirtilmiştir. Yergin, ayrıca, 5-7 milyar

dolarlık yatırım ile Irak’ın petrol üretiminin 2010 yılında iki katına çıkacağını

savunmaktadır.17

OPEC ülkeleri ve Rusya dışındaki bölgelerde petrol üretimi, ihracat amaçlı değil, iç

tüketimi karşılama amaçlıdır. Orta Asya petrolleri henüz erken üretimi haricinde uluslar arası

pazarlara çıkmamıştır.18

3) PETROL TÜKETİMİ

1997-2001 yılları arasında, 1998 yılı dışında, tüketim üretimin üzerinde gerçekleşmiştir.

1997-2001 yılları arasında yüzde 3,9 oranında artan günlük ham petrol tüketimi, 2001 yılında

günlük 75 milyon varil düzeyinde gerçekleşmiştir. Üretimin bu beş sene içindeki artışı ise

yüzde 3,7’de kalmıştır.

Tablo 3: Dünya Toplam Petrol Tüketimi (1997-2001)

Bin varil/gün 1997 1998 1999 2000 2001 01/97 yüzde artış Tüketim 72.496 72.815 74.495 75.295 75.291 3,9 Üretim 71.848 73.280 71.832 74.482 74.493 3,7

Bugün 77 milyon varile ulaşan günlük petrol tüketiminin 2001 yılı itibariyle %26’sı

sadece ABD tarafından yapılmaktadır. Avrupa’nın toplam tüketimi ise genel toplamın

%22’sini oluşturmaktadır.

Küresel enerji talebi 1975-1990 yılları arasında dünya GSYİH’ndaki artışa paralel

olarak yıllık ortalama %2,3 oranında artmıştır. 1990 yılında, küresel tüketimin %18’i eski

Sovyetler Birliği’nden gelmekteydi. Ayrıca, eski Sovyetler Birliği’nin tüketimi Amerika’nın

tüketiminin %75’ine ulaşmakta ve küresel talebi doğrudan etkilemekteydi. 1991 yılında

Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından, bu bölgedeki ülkelerin kişi başına enerji tüketimi

16 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 22.01.2003 17 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 09.04.2003 18 Gürlesel, C.F., (2003), “Irak Harekatının Perde Arkası-Petrol”, Vizyon, İTO, Sayı:2, sf. 20-29


Avrupa düzeylerinin biraz üstüne kadar düşmüş ve bunun etkisiyle küresel enerji

tüketimindeki artış yıllık %1,44’e gerilemiştir. 1998 yılında BDT ülkelerinin enerji tüketimi

dip noktayı gördükten sonra temkinli bir artışa geçerken, enerji talebinin uzun vadede yıllık

ortalama artışının %2 oranında olması beklenmektedir. 2001 yılına gelindiğinde BDT

ülkelerinin küresel tüketimdeki payı %10’a, Rusya’nın payı ise %3,5’a düşmüştür. Böylece,

bölgenin küresel enerji talebini belirleyici etkisi azalmıştır. 19

Grafik 5TÜKETİM (2001)

Afrika3%

Eski Sovyetler Birliği

5%

Uzakdoğu Asya28%

Kuzey Amerika30%

Avrupa22%

Ortadoğu6%

Güney ve Orta Amerika

6%

Kuzey Amerika

Güney ve OrtaAmerikaAvrupa

Eski SovyetlerBirliğiOrtadoğu

Afrika

Uzakdoğu Asya

2002 yılına gelindiğinde dünya enerji tüketimini etkileyen ülke profili değişmiştir.

2002 yılında enerji tüketimi %20 artan Çin’in etkisiyle küresel enerji tüketimi %2,6 oranında

artmıştır. Aynı yıl, dünyanın diğer kesimlerinde devam eden ekonomik resesyon nedeniyle

Çin dışında kalan dünya enerji tüketiminin artışı %1’in altında kalmaktadır.20

Bugün ABD ve Japonya’dan (%7) sonra en yüksek ham petrol tüketimi Çin’de (%6,6)

gerçekleşmekte ve Çin’in yakın gelecekte Japonya’yı geçmesi beklenmektedir. Uzak Doğu

Asya ülkelerinin toplam petrol tüketimi, ABD’nin tüketimini geçmektedir.

ABD, Avrupa ve Japonya’nın petrol tüketiminde önemli bir artış beklenmezken,

IMF’nin 2003 yılı için %7,5 ve %6,3 büyüme öngördüğü Hindistan ve Çin gibi gelişmekte

olan Uzak Doğu Asya ülkelerinin, 10 yıl sonra yaklaşık 90 milyon varile ulaşması beklenen

dünya günlük petrol tüketiminden önemli bir pay alacakları görülmektedir.

19 http://www.bp.com/investor_centre/private_inv/ord_share/stock_market/energy_markets.asp 20 http://www.bp.com/centres/energy/2002inreview.asp


Tablo 4: Dünya Tüketimi (2001)

Petrol tüketimi ile GSYİH birbirine

paralel artmaktadır. OPEC analizlerine

göre, Çin’in reel GSYİH’si 2001 yılında

yüzde 7,3 ve 2002 yılında yüzde 8

büyümüştür. 2003 yılında ise Çin’in 7,2

büyümesi beklenmektedir. Yakında petrol

tüketiminde ikinci ülke olması beklenen

Çin’in, daha önce Mançurya’daki petrol

rezervleri sayesinde kendine yeterli

olduğuna, 1993 yılından bu yana ise net

ithalatçı konumuna geçtiğine dikkat

çekilmektedir. 21

Aynı şekilde, Washington merkezli

Stratejik Araştırmalar Enstitüsü (CSIS)

tarafından hazırlanan “Dünya Enerji

Raporu 2002” ile dünyanın 2030 yılına

kadarki enerji profili çıkarılmıştır. Bu

raporda, petrol talebinin gelecek 30 yıl

içinde yüzde 30 büyüyeceği ve toplam

talebin yüzde 62’sinin gelişmekte olan

ülkelerden geleceği belirtilmiştir. 2030 yılına kadar, gelişmekte olan ülkelerin toplam enerji

talebi içindeki payının yüzde 13’lük artışla yüzde 43’e çıkacağı savunulmuş ve bunun

nedenleri gelişmekte olan ülkelerdeki sanayileşme, büyük şehirlere ilginin artışı ve ticari

yakıtlara olan yatkınlığın artması olarak açıklanmıştır. 22

Türkiye’nin tek başına ham petrol tüketimi, günde 650 bin varilin üzerinde olup 2001 yılı

itibariyle dünya tüketiminin %0,9’una tekabül etmekte ve genel olarak artan bir seyir

izlemektedir. (Bkz. Sayfa 32)

21 http://www.aksam.com.tr, 25.03.2003 22 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 22.01.2003

Sıra No Ülke Adı

bin varil/gün

milyon ton Pay

1 ABD 19.633 896 25,52 Japonya 5.427 247 7,03 Çin 5.041 232 6,64 Almanya 2.804 132 3,75 Rusya 2.456 122 3,56 G. Kore 2.235 103 2,97 Hindistan 2.072 97 2,88 Fransa 2.032 96 2,79 İtalya 1.946 93 2,6

10 Kanada 1.941 88 2,511 Meksika 1.813 83 2,412 Brezilya 1.865 85 2,413 İngiltere 1.649 76 2,214 İspanya 1.508 73 2,115 Suudi Arabistan 1.347 63 1,816 İran 1.131 54 1,517 İndonezya 1.095 52 1,518 Hollanda 948 44 1,319 Avustralya 845 38 1,120 Singapore 726 37 1,121 Tayvan 776 38 1,122 Tayland 714 34 1,023 Belçika&Lüksemburg 672 32 0,924 Türkiye 662 30 0,9

Liste Toplamı 57.787 2.673 81,1 Genel Toplam 75.291 3.511 100,0


4) DÜNYA PETROL TİCARETİ

2001 yılı itibariyle, ham petrol ticaret hacmi 1.684 milyon ton/yıla (günde 33,8 milyon

varil) ulaşmıştır. Petrol ürünlerinin ticareti ise 9,9 milyon varil/gün (mbd)23 olarak

gerçekleşmiştir.

Tablo 5: Dünya Petrol ve Petrol Ürünleri Toplam Ticareti (1992-2001)

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Bin varil/gün 33.397 34.763 35.745 36.410 38.321 39.784 40.090 40.723 42.402 43.754

Yıllık artış 3,3 4,1 2,8 1,9 5,2 3,8 0,8 1,6 4,1 3,2

1992-2001 Yüzde Artış: 31,0

1992 yılında günlük

33,4 milyon varil olan

petrol ve petrol ürünlerinin

ticaret hacmi, yıllık

ortalama % 3,1 artarak on

sene içinde 43,8 milyon

varil/gün’e ulaşmıştır.

Ticaret hacmindeki artış,

1998 yılında, petrol

ithalatının artış dinamiğini

oluşturan Uzak Doğu Asya Ülkeleri’nin girdiği ekonomik bunalımdan dolayı, ancak %0,8

olarak gerçekleşmiştir.

i- Dünya Petrol İthalatı

Petrol ithal eden başlıca

ülkeler ABD, Japonya ve Çin’dir.

Bölge toplamı olarak Avrupa ve

Uzak Doğu ülkelerinin petrol

ithalatı yüksektir. 2001 yılı itibari

ile, ham petrol ithalatının %27’si

ABD, %26’sı Avrupa ve %12’si

Japonya tarafından yapılmaktadır.

23 mbd: million barrel per day (milyon varil/gün)




Grafik 6PETROL ve PETROL ÜRÜNLERİNİN

TOPLAM TİCARET HACMİ(Bin Varil/Gün)

01000020000300004000050000

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Grafik 7DÜNYA PETROL İTHALATININ

DAĞILIMI (2001)

ABD 27%

Avrupa26%

Japonya12%

Diğer35%

ABD AvrupaJaponyaDiğer

Petrol ithalatında ABD, Avrupa ve Japonya dışında kalan ülkelerin payı 1993 yılında %28

iken, 2001 yılına gelindiğinde %35,2 olmuştur. Bu artışın temel nedeni, Çin, Hindistan ve

diğer gelişmekte olan ülke-lerin yıllık %7 civarındaki büyüme oranlarına paralel olarak artan

petrol tüketimleridir.

2001 yılında günlük

5,2 milyon varil petrol

ithal eden Japonya’ya

karşılık, Çin’in günlük

petrol ithalatı 1,8 ve

diğer Uzak Doğu

ülkelerinin toplamı 8,6

milyon varil olmuştur.

Japonya’nın petrol ithalatı 1997 yılından bu yana %9 oranında azalmıştır. (Bkz. EK-V)

ii- Dünya Petrol İhracatı

2001 yılı itibariyle, 1.684 milyon ton/yıl’a (günde 33,8 milyon varil) ulaşan toplam

ham petrol ihracatının 839 milyonu (günde 16,8 milyon varil) ve 475 milyon ton/yıl (günde

9,9 milyon varil) olan petrol ürünleri ticaretinin 108 milyonu (günde 2,2 milyon varili) Orta

Doğu ülkeleri tarafından gerçekleştirilmiştir. Böylece dünya üzerindeki toplam ham petrol

ihracatının yarısı ve petrol ürünleri ihracatının dörtte birine yakını Orta Doğu ülkelerinden

gerçekleşmiştir.

BDT ülkelerinin günlük petrol ve

petrol ürünleri ihracatı 2001

yılında 406 bin varil (%9,5) artarak

4,7 mbd’ye çıkmıştır. Aynı yıl,

Rusya, ham petrol üretimini 24,8

milyon ton (günde 520 bin varil)

artırmış ve böylece, Sovyet

blokunun ham petrol ihracatı,

dünya talebinin %10’unu

karşılayarak, Orta Doğu bölgesinin toplam ihracatının beşte birine ulaşmıştır.

1995 yılından bu yana, Orta Doğu ülkelerinin petrol ve petrol ürünleri pazarındaki

payı %45,7’den %43,6’ya ve Kuzey Afrika’nın payı %7,4’ten %6,2’ye düşerken; eski

Grafik 8PETROL İTHALATINDA ABD-AVRUPA-JAPONYA

HARİCİNDEKİ ÜLKELERİN PAYI

0,00%

10,00%

20,00%

30,00%

40,00%

Pay 29,23 29,60 28,06 29,27 31,76 33,31 34,49 33,50 34,76 35,17 35,20

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Grafik 9DÜNYA PETROL İHRACATININ DAĞILIMI

(2001)Amerika

18%

BDT11%

Ortadoğu43%

Kuzey Afrika

6%

Diğer22%

AmerikaBDTOrtadoğuKuzey AfrikaDiğer



Sovyetler Birliği ülkelerinin payı %7,5’ten %10,7’ye çıkmıştır. Bağımsız Devletler

Topluluğu, Arap ülkelerin ve Kuzey Afrika ülkelerinin pazar payını kapmaktadır.

C- PETROL FİYATLARININ TARİHSEL SÜRECİ

II. Dünya Savaşı öncesi, hemen hemen tüm petrol üretim ve tüketimi ABD içerisinde olup

bitmekteydi. Bu yüzden, petrol fiyatları bugünkü gibi tartışma konusu değildi ve istikrarlıydı.

Ancak, özellikle 1970’lerden sonra önemli iniş-çıkışlar gösteren petrol fiyatları pekçok

araştırmaya konu olmuş ve dalgalanmaların sebepleri sorgulanmıştır. 24

Grafik 10PETROL FİYATLARI

0,005,00

10,0015,0020,0025,0030,0035,0040,00

1976

1978

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

Bre

nt $

Adelman’a25 göre, II. Dünya Savaşı’nın etkisiyle ve Sovyet tehdidine karşı 1948 yılında

ortaya konan Marshall Planı, İran Körfezi’nden Avrupa’ya satılan ham petrolün fiyatının

rekabet ortamında piyasa koşullarında oluşmasını öngörmekteydi. Bu arada, ABD petrol ithal

etmeye başlamıştır. Ancak 1971 yılına kadar petrol ithalatında kota uygulamıştır. İran

Körfezi petrolü için tek bir f.o.b. fiyat geçerli idi. Bir diğer deyişle, bütün ithalatçı ülkeler

nakliye masrafını üstlenmek durumundaydı. Dolayısıyla, nakliye masrafları daha düşük olan

Avrupa ve diğer alıcı ülkeler, petrolü ABD’den daha ucuza satın almaktaydı.

1950’li yıllar boyunca ilan edilen fiyatlar göstermelik olmaktan öteye gidememiş,

petrol fiyatları sürekli pazarlıklara konu olmuştur. 1947-1970 boyunca düşen fiyatlar aslında

petrol üreticilerinin hiçbirinin isteği doğrultusunda oluşmamaktaydı. Düşük fiyatlar, çok-

uluslu entegre şirketlerin karlarını düşürürken Avrupa’daki kömür fiyatlarını ve ABD’nin iç

pazarındaki petrol fiyatlarını da aşağı çekmekteydi. Ancak, rekabet ortamı üreticileri düşük

fiyattan satmaya zorlamaktaydı. Ayrıca, henüz, hükümetler rezervleri korumak için düşük

24 Bu çalışmada, petrol fiyat analizlerinde Batı Teksas ve Brent petrolleri ile OPEC sepet fiyatı baz alınmaktadır. 25 Adelman, M.A., (2002)


üretim politikasını benimsememişlerdi. Aksine, şirketler üzerinde diğer ülkelerden daha çok

üretmek için baskı yapmaktaydılar.

1959 yılına kadar çok-uluslu imalat şirketleri bildirilen fiyatları sabit tutup piyasa

fiyatlarında indirimler yapmışlardır. Rezervlerin bulunduğu ülkeler, vergiyi ilan edilen varil

fiyatı üzerinden aldıkları için bu dönemde indirimlere daha çok kayıtsız kalmışlardır. Ancak,

1959-60 döneminde pekçok şirketin ilan ettiği fiyatları da düşürmesi üzerine vergi gelirleri

düşen petrol ihracatçısı ülkeler (İran, Irak, Kuveyt, Suudi Arabistan ve Venezuella) tarafından

OPEC (Petrol İhracatçısı Ülkeler Teşkilatı- Organization of the Petroleum Exporting

Countries) kurulmuştur. Bugün, başlıca gelir kaynağı petrol kazançları olan 11 gelişmekte

olan ülkeden oluşan OPEC, üyelerinin izlediği petrol politikalarını koordine eden ve

birleştiren uluslar arası bir kuruluştur. (Bkz. Sayfa 40) 1960’lı yıllar boyunca piyasa fiyatları

düşmeye devam etmişse de OPEC ilan edilen fiyatların düşürülmemesinde başarılı olmuş,

böylece OPEC ülkeleri varil başına sabit bir geliri korumuşlardır.

1971-1973 döneminde, OPEC ülkeleri birkaç kez vergileri artırmış ve her seferinde

tüketim fiyatlara karşı esnek olmadığı için şirketler vergileri piyasa fiyatına yansıtmışlardır.

Böylece, vergiler, aynı zamanda petrol piyasasında taban fiyat işlevi görmüştür.

Adelman’ın makalesinde belirtildiği üzere, bu yıllarda keşif ve üretim maliyetleri

halen fiyatların altında kalmaktaydı. Hatta, bu fiyatlar, Kuzey Denizi, Meksika ve Alaska’da

keşiflere başlanmasını ve Suudi Arabistan’ın üretimini 1982 yılına kadar üç katına çıkarmak

için yatırımlar planlamasını sağlayacak düzeydeydi. Ancak, 1970’li yılların başlarında, Roma

Derneği (Club of Rome) gibi think tank (düşünce deposu) kuruluşları dünyadaki enerji

rezervlerinin tükenmekte olduğunu ve fiyatların beş katına (!) fırlayacağını söylemekte ve

enerji piyasaları kriz beklentisi ile çalkalanmaktaydı.

1973 yılının Ekim ayında, Arap ülkelerin Altı Gün Savaşı’nda kaybettikleri toprakları

İsrail’den geri almak amacıyla başlattıkları Yom Kippur Savaşı’ndan önce, OPEC ulusları,

daha sıkı bir işbirliği ve daha büyük bir vergi artırımını duyurmuştur. Aynı ay, savaşın

başlamasının ardından, Irak dışındaki tüm petrol üreticisi Arap ülkeler, ABD ve Hollanda’ya

ambargo ilan etmiş ve üretimlerini kısmışlardır. Yalnızca iki ay süren kesinti OECD

stoklarından rahatça karşılanmış ve ambargo başarısız olmuştur. Ancak, bu olay, tüketicilerin

herhangi bir üretim kısıtlamasına karşı stoklamaya gitmesine neden olmuş, gelecek için

tedirginlik yaratmış ve stoklama amaçlı talebi artırmıştır. Bunun sonucu olarak, 1973 yılının

Eylül ayında 2.90 dolar olan petrolün varil fiyatı, savaştan sonra Aralık ayında 11,65 dolara

çıkmıştır. Daha önce 1956 ve 1967 yıllarında da üretim kısılmış, ancak piyasa koşullarının

hemen tepki vermesiyle fiyat değişiklikleri yıllık istatistiklere bile yansımamıştır. 1974

yılında ise, OPEC ülkeleri vergi yoluyla fiyatları artırmaya devam etmişler, ayrıca artan atıl

kapasiteye rağmen üretimi kısmışlardır. Bu gelişmeler sırasında petrol kıtlığı ve üretimi,

giderek daha fazla tartışılır olmuştur. ABD Merkezi Haber Alma Teşkilatı CIA, rezervlerin

yeterli olmadığını, 1980 yılından sonra petrol üretiminin düşeceğini belirtmiştir. Böylece,

petrol fiyatları tüm dünyada hızla yükselmeye başlamış ve fiyatlar için 100 dolara (!) varan

tahminler yapılmıştır. 1975-1978 boyunca OPEC vergi artırma politikasına devam etmişse de,

önceki büyük artışların ardından gelen bu küçük çaplı fiyat artışları, tüm dünyada kendini

gösteren enflasyon tarafından süpürülmüştür.

1979-80 yıllarında, bu kez İran Devrimi nedeniyle üretim azalmış, Suudi Arabistan ve

diğer OPEC ülkelerinin İran üretiminin açığını kapatmayı reddetmesi ile OPEC, devam eden

fazla kapasiteye rağmen üretimi talebin altında bırakmış ve fiyatlar tekrar fırlamıştır. 1981

yılına kadar üretimde kısıtlamalar devam etmiştir. Böylece 1981 yılına gelindiğinde, petrol

fiyatları OPEC uluslarının net gelirini düşürecek kadar yükselmiştir.

OPEC devletleri, 1970’li yıllar boyunca piyasa koşullarının üzerinde kalan fiyatların,

kısıtlı rezervlerini daha hızlı tüketime açmalarının bedelini ancak karşıladığını savunmuşlar

ve kendilerinin daha yavaş bir tüketim oranını tercih edeceklerini belirtmişlerdir. Ancak, bu

fiyat artışları küresel bir resesyona yol açarak küresel büyümeyi ve dolayısıyla petrol

tüketimini yavaşlatmıştır. Ekonomik faaliyet ile petrol arasındaki bağıntının eğimi azalmıştır.

Petrol talebinin yüksek fiyatlara tepkisi, birim gelir başına petrol tüketimini düşürmek

şeklinde olmuştur. Bunun sonucu olarak, ABD’de 1974 yılında GSYİH’nın her doları başına

tüketilen petrolün günümüzde ancak yarısı tüketilmektedir. Yavaş yavaş değişen tüketim

kalıpları 1978 yılında kendisini iyice hissettirmiş, 1980 yılından sonra düşen fiyatlara rağmen

etkisini tamamen yitirmemiştir. 1973-1979 arasında küresel tüketimdeki azalmayı Avrupa ve

Japonya’da özellikle gazyağı üzerine konan tüketim vergileri perçinlemiştir. OPEC üyesi

ülkeler bu vergilerin üreticilerden tüketicilere gelir aktardığını savunmuş, bunların şiddetle

karşısında yer almıştır.26

1970’li yıllardaki petrol krizleri, tüketimi olduğu gibi, üretimi de etkilemiştir.

Üretimde kullanılan enerji kaynakları arasında petrolün payı düşmüştür. Özellikle elektrik

üretiminde kullanılan petrol, kömür ve nükleer enerjiyle ikame edilince, elektrik fiyatlarının

26 ibid

da petrol fiyatları ile birlikte yükselmesi önlenmiş ve enflasyon bir ölçüde dizginlenmiştir.27

Ayrıca, 1973 yılında %53 olan OPEC’in dünya petrol üretimindeki payı, yüksek fiyat

politikasından dolayı, 1985 yılına kadar sürekli azalmış ve %29’a düşmüştür.

Bu sırada, piyasa koşulları da büyük ölçüde değişmiştir. Orta Doğu ve Venezuella’da

büyük çaplı kamulaştırma hareketleri gerçekleşmiştir. Ham petrol alıcıları daha önce entegre

şirketler iken şirketler arasında işbölümü ve uzmanlaşma gerçekleşmiş, oluşan rekabetçi

ortamda vergilerin fiyatlara yansımasını beklemek imkanı kalmamıştır. Spot ve vadeli

işlemler için doğru bilgiye hızlı erişen petrol borsaları oluşmuştur.

OPEC, 1982-1985 yıllarında satış fiyatlarını doğrudan ayarlamaya ve petrol kotaları

koymaya başlamıştır. Suudi Arabistan, üretimi dizginleyen faktör olarak toplam OPEC

kısıntısını üstlenmeyi kabul etmiştir. Bunun karşılığında ise, herhangi bir petrol krizinde

başvurulacak “son merci” sıfatını kazanmıştır. Üstlendiği ağır sorumluluk nedeniyle, 1985

yılının ortalarında, diğer petrol üreticilerinin neredeyse tümü üretim kotalarının dışına

çıktığında, hemen hemen hiç petrol ihraç edemez duruma gelmiştir. 1986 yılının Ağustos

ayında yapılan yeni bir anlaşmanın ardından 10 sene boyunca petrol fiyatları nisbeten istikrar

kazanmıştır.

1996-1998 dönemine gelindiğinde, kış mevsiminin ılık geçmesinin ve Güneydoğu

Asya krizinin de etkisiyle petrol tüketiminin artışı yavaşlamış, üretim artışı tüketimin biraz

üzerinde kalmıştır. Arz talep dengesini sağlamak için gereken küçük çaplı bir üretim

kısıtlamasını OPEC ancak üç yılda gerçekleştirebilmiş, bu arada stoklar birikmiş ve petrol

fiyatları 1997 yılından 1999’a gelindiğinde yarıdan fazla düşmüştür.28

W. L. Kohl29 ise 1998 yılında OPEC’in kontrolü dışında gelişen ve talebi arzın altında

bırakan faktörleri:

- çok önemli bir pazar olan Güneydoğu Asya’daki ekonomik kriz ve bu ülkelerin dolar bazlı

borçlanmalarını zorlaştıran devalüasyonlar;

- Kuzey Amerika, Avrupa ve Japonya’da kış mevsiminin çok ılık geçmesi;

- Ağustos ayında ekonomik krizin sıçradığı Rusya’nın, finansal ihtiyaçlarını karşılayabilmek

için, petrol ihracatını 1998 yılının son üç ayında 600-800 bin varil artırması;

27 Kibritçioğlu, A., Kibritçioğlu, B., (1999) “Inflation Effect of Crude Oil Prices”, Hazine Müsteşarlığı Ekonomik Araştırmalar Genel Müdürlüğü Araştırma ve İnceleme Dizisi, 21 28 Adelman, M.A., (2002) 29 Kohl, W.L., (2002), “OPEC Behavior, 1998-2001”, Quarterly Review of Economics and Finance (The), 42, sf. 209-233

- kurların düzeyini koruyabilmek için Çin’in petrol ithalatını 1998 sonuna doğru kısması

olarak sıralamıştır.

OPEC üyeleri, 1997 yılının sonbaharında Asya’da başlayan bankacılık ve döviz kuru

krizinin talebi azaltıcı etkilerini öngöremeyerek, 1997 yılının Kasım ayında Cakarta’da üretim

tavanını güncellemiş, 25 mbd (milyon varil/gün)’den 27,5 mbd’ye çıkarma kararı almışlardır.

Oysa, önceki birkaç yıldır üretim kotalarını delmeyi alışkanlık edinmiş ülkeler nedeniyle 1996

yılında gerçekleşen OPEC üretimi zaten 28.3 mbd’ye ulaşmıştır. Daha sonra alınan üretim

kısıtlaması kararları yeterli ve etkin olmamış, Irak ise bu kararlara hiç katılmayarak üretimini

artırmıştır. 1998 yılında Suudi Arabistan petrolünün fiyatı varil başına 9-13 dolar arasında

değişmiştir.

Morse ve Richard30 ise, fiyatlarda görülen bu düşüşü, Riyad’ın, OPEC disiplinine

uymayan Venezuella'ya gösterdiği tepkiye ve petrol piyasasında hakimiyetini yeniden

sağlama savaşına bağlamaktadır. Suudi Arabistan, OPEC kotası olan 2,3 mbd'yi aşarak

üretimini önce 3 mbd'ye çıkaran ve ABD'nin bir numaralı tedarikçisi olma özelliğini elinden

alan Venezuella ile önce müzakereler yapmış, sonuç alamayınca 1998 yılında üretimini 1

mbd civarında artırarak petrol fiyatlarının fazlasıyla düşmesine sebep olmuştur. 1998 yılında

OPEC gelirleri, 1980 yılındaki zirveden sonra en düşük değerine inmiş; önceki seneye göre

54 milyar dolar azalarak 100 milyar dolar olmuştur. Ertesi yıl, özellikle Suudi Arabistan’ın

girişimleri ile ve OPEC dışındaki petrol üreticilerinden de destek sağlanarak sıkı bir üretim

kısma politikasına gidilmiştir.

Kohl31, 1998-2000 petrol fiyatları değişmelerini, daha önce ortaya çıkan politik veya

askeri nedenli krizlerin tersine, arz ile talebin dengede olmamasına bağlamıştır. OPEC’in

1997’de piyasayı yanlış değerlendirmesi ve ayrıca üretim kotalarında disiplinsiz davranışları

sonucu, fiyatlar düşmeye devam etmiştir.

1999 yılı Mart ayında Norveç ve Meksika’nın da desteklediği bir OPEC toplantısında

üretim kısıtlaması kararı alınmış, 1 varil petrolün fiyatı 18-20$ olarak hedeflenmiştir. 2001

yılı başlarında bu hedef revize edilerek 25-30 dolara çıkarılmıştır. Böylece, 1986-1996

boyunca (1991 yılı hariç) ortalama 17$ olan bir varil petrolün fiyatı yaklaşık % 50 artmış ve

25$ düzeyine çıkmıştır. ABD hükümeti Suudi Arabistan ile fiyatların düşürülmesi için

temaslarda bulunmuşsa da, Suudi Arabistan, dönemin Irak lideri Saddam Hüseyin’e karşı

korunmadıkları için hiçbir boyun borcu olmayan Arap ülkelerinden bir şey talep 30 Morse, E.L., vd. (2002) 31 Kohl, W.L., (2002)

edemeyeceklerini belirtmiştir.32 Bu arada, canlanan ekonomi ile birlikte talep daha hızlı

gelişmiş, fiyatlar 30 doların üzerine çıkmıştır. Ancak, bu dönemde OPEC ülkelerinin kotalara

uyumu artmış, 1999 yılının Eylül ayı itibariyle MEES’in (Orta Doğu Ekonomik Araştırması-

The Middle East Economic Survey) tahminlerine göre %94 olarak gerçekleşmiştir.

OPEC disiplinini artıran politik etkenler arasında; kartel kotalarını delmesiyle ünlü

Venezuella’nın yönetimine OPEC petrol politikasına katılımcı Chavez hükümetinin gelmesi,

Mart 1999’da Suudi Arabistan ile İran arasında petrol fiyatları istikrarı ve Irak konusunda

uzlaşmaya varılması, Nijerya ve Cezayir’deki hükümet değişiklikleri sayılabilir. OPEC

üyeleri arasında eşgüdümü destekleyen politik olaylar dışında Meksika ve Norveç’in OPEC

dışından işbirliği ve OPEC toplantılarının senede dört ve üstüne çıkması, kartel üyelerinin

piyasaya daha çabuk ve birlikte tepki vermesine imkan tanımıştır. 1998 yılında 10 dolara

kadar düşen fiyatların tüm üreticilerin çıkarlarını tehdit etmeye başlaması ve Suudi Arabistan

gibi ülkelerin artan finansal ihtiyaçlarını karşılayabilmeleri için kabul edebilir buldukları

minimum fiyat düzeyinin 21 doların üzerine çıkması, OPEC ülkelerini 1999 itibariyle pazar

payı stratejisini bırakarak, daha yoğun bir işbirliği ile fiyatları ve gelirleri yükseltme amacına

yöneltmiştir.33

Adelman34; elinde petrolden başka alternatif olmayan, siyasi konumu güvensiz, nakit

sıkıntısı içindeki OPEC hükümetlerinin, kısa dönemdeki yüksek fiyatlı sıcak kazançları

gelecekteki hasılat kayıplarına rağmen tercih edeceğini savunmaktadır. 1990-1991 Körfez

Krizi döneminde kısa bir zaman dışında hiçbir zaman petrol kıtlığı yaşanmamasına ve her

zaman talebin üzerinde bir üretim kapasitesi bulunmasına rağmen, fiyatların artmasını ve

1970’li yıllardan bu yana dalgalanmalar göstermesini; bilgiye verimli ulaşamayan ve üyeler

arasında eşgüdümün zor ve yavaş olmasından dolayı hedeflerin altında veya üstünde üretim

yapan bir kartelin -OPEC- denetiminde fiyatların oluşmasına bağlamıştır. Bu nedenlerle,

çeşitli dönemlerde OPEC’in davranışlarının fiyatları hedeflediğinden çok daha fazla

yükselttiğine ve gelirin düşmesine neden olduğu belirtilmekte, buna 1981 yılı örnek olarak

gösterilmektedir. Adelman, talebin fiyat esnekliğinin artan fiyatlara karşı daha çabuk işlemeye

başlamış olabileceği ihtimaline de değinmektedir.

Yüksek petrol fiyatlarının petrol talebindeki artışı yavaşlatacağı ve OPEC gelirlerini orta

ve uzun dönemde olumsuz etkileyeceği giderek daha sık tartışılmaktadır. Talep artışının

dinamizmi, gelişmekte olan ülkelerden geldiğinden, talep yüksek fiyatlara daha duyarlı 32 Adelman, M.A., (2002) 33 Kohl, W.L., (2002)

olacaktır.35 Son Irak Harekatı’ndan (Nisan 2003) önce Şubat ayında Batı Teksas petrol

fiyatının 35,63 $’a çıkması ve Merrill Linch’in fiyat tahminlerini 41 $’dan 46 $’a çıkarması

üzerine36, Businessweek ve CNBC-E, yüksek fiyatların Güneydoğu Asya ekonomisine ve

toplam petrol talebine yapacağı etkiye dikkat çekmişlerdir.37

Kohl’a göre, Asya kaynaklı talebin artışının yavaşlaması dışındaki bazı faktörler de

OPEC’in yüksek fiyat uygulamasının sınırlarını çizmeye devam etmektedir: OPEC üyelerinin

kotalara uyumu herhangi bir yaptırıma tabi olmayıp çıkar uyuşmasının devamına bağlıdır.

Dolayısıyla, yüksek fiyat politikasının sürekliliği OPEC ülkelerinin bireysel çıkarlarının

kartelden ayrılacağı ana kadar olabilecektir. Uluslar Arası Enerji Ajansı (International Energy

Agency (IEA)), talebin yüksek olduğu zamanlarda eşgüdümün daha kolay olduğunu ve

kotaların, birkaç OPEC ülkesinin üretim kapasitesi üzerinde belirlendiği zamanlarda, toplam

üretimin hedeflere daha yakın olduğunu gözlemlemiştir. Bu olgunun nedenleri, talep yeterince

yüksek olduğunda, kotaları aşmak için kapasite üstünde üretim yapmak veya kapasite

artırmak gerekmesi, bu dönemlerde zaten tatlı kazançlar edinilmesi ve kotaların rekabetçi

piyasa miktarına daha yakın saptanmasıdır. Yüksek fiyat-düşük üretim politikası uygulamaları

ise uzun ömürlü olamamaktadır. Irak, bu süreçte, OPEC ile en baştan itibaren işbirliği

yapmayarak üretimini kendisi belirlemiştir.

Rusya başta olmak üzere OPEC dışındaki üreticilerin, petrol fiyatları üzerinde

önümüzdeki dönemde daha etkili olması beklenmektedir. OPEC ile genelde işbirliği içine

giren Meksika, ABD ile ilişkilerine öncelikli hedef vermekte; Norveç de kendi çıkarlarıyla

örtüştüğü sürece OPEC’in yanında yer almaktadır.

OPEC’in yüksek fiyatlı petrol politikasının devamlılığının karşısına çıkan bu dinamikler

sonucunda, 2000 yılında ortalama 27,60 dolar olan ve 2000 yılının üçüncü çeyreğinde 33

dolara yaklaşan OPEC sepet fiyatı, 2001 yılında ortalama 23,12 dolara ve 2002 yılının

başında 19 doların altına düşmüştür.38 2001 yılı başlarında fiyatlar ilan edilen 22-28 $ bandına

geri çekilmiş, ancak bu kez de küresel ekonomik resesyon fiyatları aşağı doğru fazlasıyla

çekmiştir.39 2002 yılı başındaki dip noktasının ardından, Irak dışındaki OPEC üyesi ülkeler,

üretim kotalarını altı ay boyunca 1,5 mbd azaltma kararı almışlardır.40 Böylece, gerçekleşen

34 Adelman, M.A., (2002) 35 Kohl, W.L., (2002) 36 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 17.03.2003 37 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 18.03.2003 38 http://www.opec.org (Bkz. EK-VII ) 39 Kohl,W.L., (2002) 40 TCMB, (2002), “Ödemeler Dengesi Raporu”

üretim çoğu kez kotaların üzerine çıksa da, fiyatlar yaklaşık 7 dolar artarak 26 dolar düzeyine

çıkmıştır.41

2002 yılının Aralık ayında biraraya gelen OPEC ülkeleri, üretimi 2003 yılı Ocak ayından

itibaren artırma kararı almışlardır42. Şubat 2003’te kotalar tekrar yükseltilmiş, ancak fiyatlar

Mart ayına gelindiğinde bile 30 doların üzerinde kalmıştır. 38 dolara kadar çıkan fiyatlar,

1991 yılındaki Körfez Krizi’nden bu yana en yüksek düzeyine ulaşmıştır.43 Mart ortasında

Merrill Lynch, petrol fiyatlarının 2-3 aylık dönemde 27-33 dolar bandında hareket etmesini ve

daha uzun dönemde 46 dolara kadar yükselmesini beklemekteydi44.

2002 yılı Aralık ayından 2003 yılı Mart ayı sonlarına kadarki dönemde ham petrol

fiyatlarının yükselmesinin asıl nedeni Irak’a yönelik askeri operasyon öncesi belirsizlik

olmuştur. Bunun yanında, OECD ülkelerinde ham petrol stoklarının düşük düzeyde

seyretmesi ve Venezuella’da 2 Aralık 2002’de başlayan grevden dolayı üretimin düşmesi,

mevsimsel etkenlerden dolayı artan petrol ürünleri tüketimi, bakımları sona eren rafinerilerin

yeniden ham petrol taleplerini artırmaları da fiyatlar üzerinde yukarıya doğru baskı

oluşturmuştur.45

Öte yandan, New York Mal Borsası’nda (New York Mercantile Exchange) Irak

gerginliğinin kısa sürmesi ve Nisan ayından itibaren fiyatların gevşemesi beklendiği için Mart

ayında Batı Teksas petrolü için oluşan vadeli fiyatlar46 düşmeye başlamıştır. Irak direnişinin

beklenenin çok altında olması sonucu askeri operasyonun başarısı da daha büyük olmuştur.

Ham petrol fiyatları, Uluslar Arası Petrol Borsası’nda (International Petroleum Exchange)

oluşan vadeli fiyatlara göre47 ancak 2004 yılının Ocak ayında beklenen 26,62 düzeyinin

altına, 2003 yılının ikinci çeyreğinde inmiştir. Nisan ayının başlarından itibaren düşen petrol

fiyatları tekrar hedeflenen 24-28 dolar bandında dolaşmaya başlamış, beklentiler bu bandın da

altında 22 dolar düzeylerinde seyretmeye başlamıştır. Irak harekatı öncesinde ve sırasında,

OPEC ve özellikle Suudi Arabistan’ın olası bir arz krizine karşılık üretimini büyük oranda

artırması, fiyatların tekrar düşmesine neden olmuştur48. Irak petrol üretimi için yapılan

iyimser tahminler, Rusya’nın alternatif tedarikçi konumuna gelmesi ve OPEC dışı üreticilerin

41 http://www.opec.org (Bkz. EK-VII ) 42 TCMB, (2002), “Ödemeler Dengesi Raporu” 43 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 27.02.2003 44 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 17.03.2003 45 TCMB, (2002), “Ödemeler Dengesi Raporu” 46 http://www.opec.org/NewsInfo/mi/pdf/MI032003.pdf 47 TCMB, (2002), “Ödemeler Dengesi Raporu” 48 Economist (The), 26.04.2003

ağırlığının artması, fiyatlar üzerinde aşağı doğru baskı yapmaktadır. OPEC, bu gelişmelere

karşı üretimi kısma kararı almışsa da fiyatlardaki düşüşü engelleyememiştir.

Adelman49, dünya petrol fiyatlarının gelecekteki belirleyici unsurunu, OPEC dışı üreticiler

olarak görmektedir. Bunların üretimlerini, OPEC’in pazar payını %25’in altına düşürecek

şekilde artırmaları halinde, OPEC’in fiyatları yüksek tutmasının engellenebileceğini

düşünmektedir. OPEC’in petrol fiyatlarını yüksek tutması, OPEC dışı ülkelerin üretimlerini

artırmaları için gereken yatırımların daha hızlı kara dönüşmesini sağlayarak, bu ülkeleri petrol

piyasasında daha etkin olmaya teşvik etmektedir. Öte yandan, düşük maliyetli OPEC

ülkelerinin buna tepki olarak liberalleşmesi ve üretimdeki kısıtlamaları kaldırması, sonuçta

tekrar piyasa paylarını artırması olasıdır. Adelman’ın öne sürdüğü senaryoda yüksek piyasa

payı OPEC’in yeniden oluşumunu destekleyecek, fiyat istikrarı daha uzun vadede tekrar

kaybolup fiyatlar yükselecek, bu şekilde bir kısırdöngü oluşacaktır. Ancak, artan marjinal

maliyetlerden dolayı fiyatlar eninde sonunda yükselecektir.

Son dönemde, petrol fiyatlarının belirleyicisi, Adelman’ın düşündüğü gibi OPEC üyesi

olmayan üreticiler değil, başkenti OPEC’in kurulduğu şehir Bağdat olan asi üye Irak

olmuştur. 25-27 dolar seviyelerinde dolaşan OPEC sepet fiyatları, Irak’ta yeniden

yapılandırma süreci tamamlandığında dünya piyasalarında normal kabul edilen 22 $

düzeylerine ve altına düşebilecektir. Ancak, bölgede güvenliğin ve istikrarın sağlanması ve

gerekli yatırımların yapılması, petrol piyasasının istikrarı için ön koşul olarak ortaya

çıkmaktadır. Bu nedenle, petrol fiyatlarında kısa vadede dramatik düşüşler beklenmemektedir.

Bu süreci olabildiğince değerlendirmeye çalışan OPEC’in üretim kısıtlamalarına gitmesi,

petrol fiyatlarının çıkışlar göstermesine sebep olmaktadır. Irak üretiminin OPEC ülkeleri

üzerindeki olası tehdidi belirginleştiğinde, bu ülkelerin liberalleşmeye gitmesi halinde, petrol

fiyatları daha rekabetçi bir ortamda belirlenecektir. Hatta, Irak Harekatı’ndan sonra, 1995’ten

bu yana kartel disiplinini sağlamada önemli başarılar gösteren Suudi Petrol Bakanı ve Suudi

Aramco’nun yöneticisi Ali Naimi’nin, Dışişleri Bakanlığı’nın petrol ve doğalgaz piyasasını

özelleştirme çabalarının karşısında yer aldığı için mevkisini kaybedebileceği konuşulmuştur.50

49 Adelman, M.A., (2002) 50 Economist (The), 26.04.2003

Grafik 11BRENT HAM PETROL FİYATLARI

0,00

10,00

20,00

30,00

40,00

$/va

ril

20032002

2003 31,32 32,67 30,54 24,85 25,72 27,51

2002 19,48 20,22 23,73 25,66 25,33 24,13

Oca. Şub. Mar. Nis. May. Haz.

Kaynak: http://www.iea.org

Petrol fiyatlarının 2003 yılındaki değerleri, 2001 ve 2002 yıllarındaki değerlerin

üzerindedir. Vadeli piyasalar, 2003 yılı Mart ayında başlayan aylık ortalama petrol

fiyatlarındaki düşüşün devam etmesini beklemektedir. Ancak, Mayıs ayında 25 dolara düşmüş

olan petrol fiyatları, OPEC’in üretim kısıtlamaları nedeniyle, Haziran ayında tekrar 27 dolar

düzeyine çıkmıştır.51 2003 yılının ilk çeyreğinde ortalama 31,49 $ olan Brent petrolünün fiyatı

ikinci çeyrekte 26,03 dolara düşmüş, ancak 2002 yılının ikinci çeyreğinde ortalama 25,07 $

olan Brent fiyatının üzerinde kalmıştır. 2002 yılı ikinci çeyreğindeki ortalama fiyatı 26,30 $

olan Batı Teksas petrol fiyatları ise 2003 yılının ilk çeyreğinde ortalama 34,00 $ iken, ikinci

çeyreğinde 29,02 dolara düşmüştür.52

Petrol fiyatları üzerine söylenenlerden sonra belirtmek gerekir ki, bir ülke içindeki petrol

fiyatlarını değişik isimler altında alınan vergiler ve döviz kuru gibi faktörler de büyük oranda

etkilemektedir. Petrol fiyatlarının tüketime ve diğer ekonomik gelişmelere etkisi incelenirken,

devletin ve çeşitli ekonomik faktörlerin fiyatlara etkisinin gözardı edilmesi, sağlıklı sonuçlar

vermeyecektir.

51 http://www.opec.org 52 http://www.iea.org

D- TÜRKİYE VE PETROL

1) TÜRKİYE’NİN HAM PETROL TİCARETİ

Net petrol ithalatçısı durumundaki Türkiye’nin net petrol ithalatının değeri, genel

olarak, küresel petrol fiyatları ile birlikte artmış veya azalmıştır.

Grafik 12TÜRKİYE'NİN NET PETROL İTHALATI

(Milyon Dolar)

01.0002.0003.0004.0005.000

DIŞ TİC. AÇIĞI (Milyon $) 3.416 3.194 2.081 2.750 4.204 3.875 4.085

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Türkiye’nin ham petrol ithalatı 2000 ve 2002 yıllarında 4 milyar doların üzerine

çıkmış, petrol fiyatlarının 10 dolara kadar düştüğü 1998 yılında ise 2 milyar dolar düzeyinde

kalmıştır.

1998 yılından önce yok sayılacak düzeyindeki petrol ihracatı ise, 1999 yılında 5 milyon

doların biraz üzerine çıkmış, 2001 ve 2002 yıllarında 3 milyon dolar civarlarında

gerçekleşmiştir. Bu miktar, 2001 yılında Türkiye’nin toplam ithalatının ancak on binde 1’ine

gelmektedir.

i- Türkiye’nin Ham Petrol İthalatı

Türkiye’nin ham petrol ithalatının değerinin petrol fiyatları ile doğru orantılı olarak

değişmesine rağmen, ithalatın metrik ton olarak miktarı tersi bir seyir izlemiştir. Başka bir

deyişle; petrol fiyatları yükseldiğinde daha az, düştüğünde daha fazla ham petrol ithal edilmiş;

ancak petrol talebi fiyatlara karşı esnek olmadığı için ithalatın değeri fiyatlara bağlı olarak

artmış veya azalmıştır.

1999 ve 2000 yıllarında ham petrol ithalatında ton olarak görülen düşüşte petrol

fiyatlarının yükselmesinin yanında, 1999 yılındaki depremde TÜPRAŞ’ın zarar görmesi ve

üretim kapasitesinin düşmesi de etkili olmuştur. Keza, 1998-2000 yılları arasında TÜPRAŞ’ın

işlediği petrol miktarı 2.929.036 (metrik) ton (1000 kilo=2240 libre) azalmış, bu azalışın

Kaynak: DTM

2.297.374 metrik tonu TÜPRAŞ tarafından işlenen ithal ham petrole aittir.53 TÜPRAŞ’ın

1998-2000 yılları arasında ham petrol ithalatındaki azalma, toplam ham petrol ithalatındaki

azalmanın (2.428.466 metrik ton) %95’ine ulaşmaktadır.54

Grafik 13TÜRKİYE'NİN PETROL İTHALATI

(Milyon Dolar)

01.0002.0003.0004.0005.000

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

MİLYON $

Grafik 14TÜRKİYE'NİN PETROL İTHALATI (Ton)

20.00020.50021.00021.50022.00022.50023.00023.50024.000

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

TON

Kaynak: DTM

1996 yılında Türkiye’nin petrol ithalatının yüzde 41,1’ini Suudi Arabistan

karşılamakta iken, 1997 yılında bu oran %23,0’a ve 2003 Ocak-Nisan döneminde %16,0’a

düşmüştür. 1999 yılında İran ve Libya, Türkiye’nin petrol ithal ettiği en önemli iki ülke

konumuna gelmiştir. Türkiye’nin petrol ithalatında Rusya’nın payı, 1999 yılında bir sıçrama

göstererek petrol ithalatının %9,3’ünü oluşturmuştur. 2001 yılına gelindiğinde, Türkiye’nin

Rusya’dan gerçekleşen petrol ithalatı 776 milyon dolara ve bu ülkenin toplam petrol ithalatı

içindeki payı %20’ye kadar çıkmıştır. 2003 yılı Ocak-Nisan döneminde Rusya’dan yapılan

ham petrol ithalatı, Rusya petrollerinin görece ucuzlaması sonucu, toplam petrol ithalatının

%9’una düşmüştür.

53 PİGM, (2000), “2000 Yılı Petrol Faaliyetleri”, T.C. Petrol İşleri Genel Müdürlüğü Dergisi, Sayı:45, sf.39. 54 Dış Ticaret Müsteşarlığı.

Türkiye’nin petrol ithalatının yaklaşık %10’u Suriye’den yapılmaktadır. 1996-1999

yılları arasında Cezayir ve Mısır, 1998-2000 yılları arasında ise Kazakistan petrol ithalatı

yapılan bellibaşlı ülkeler arasında yer almıştır.

1996 ve 1997 yıllarında, Irak’tan 32 ve 76 milyon dolar değerinde petrol ithalatı

yapıldığı görülmektedir. Bu rakam, 1996 ve 1997 yıllarında toplam petrol ithalatının sırasıyla

%1 ve %2’sini oluşturmuştur. Irak Petrol Boru Hattı, BM ambargosundan dolayı, 2001 yılı

öncesindeki kadar yoğun kullanılmamaktadır.

Tablo 6: Türkiye’nin Petrol İthalatında Tedarikçilerin Payı (%)

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003*

RUSYA FEDERASYONU 12,7 15,6 15,3 17,3 17,8 21,0 17,4 26,7

MEKSİKA 20,7 16,9 16,1 20,5 16,7 19,8 18,4 19,7

LİBYA 41,1 23,0 21,5 15,8 18,0 15,6 16,5 16,0

İTALYA 2,8 2,3 2,9 9,3 7,8 20,0 16,4 9,8

SURİYE 8,1 10,8 9,1 9,3 10,7 10,7 10,5 7,2

IRAK 5,6 9,6 13,2 0,4 0,8 0,0 0,2 1,1

GÜRCİSTAN 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 2,0 0,9

SUUDİ ARABİSTAN 8,1 5,5 5,5 3,2 0,0 0,4 1,4 0,8

TUNUS 0,0 0,0 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3

İRAN 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

KAZAKİSTAN 0,0 0,0 3,1 6,3 4,0 0,0 0,0 0,0

MISIR 0,0 0,3 0,2 0,0 0,0 0,3 0,3 0,0

İNGİLTERE 0,0 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

CEZAYİR 0,9 2,4 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

DİĞER ALIMLAR 0,0 13,3 12,7 17,7 24,2 12,2 16,9 17,6

TOPLAM DEĞER (MİLYON $) 3.416 3.194 2.084 2.755 4.208 3.878 4.088 1.594* Ocak-Nisan değerleri.

Kaynak: DTM

Türkiye’nin petrol ithalatının ortalama yüzde 90’ı Tüpraş tarafından yapılmaktadır.

İran, Tüpraş’a ham petrol satan ülkeler arasında öne çıkmaktadır. Libya ve Suudi Arabistan,

İran’ı takip etmektedir.

Tablo 7: Türkiye’nin 2002-2003 Ocak-Nisan Döneminde Ham Petrol İthalatının Değeri ve Miktarı

2003 yılı Nisan ayında Türkiye’nin petrol ithalatının

2002 yılı Nisan ayına göre 84 milyon dolar artması ile

birlikte Ocak-Nisan dönemindeki artış 439 milyon

dolar (%38) olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde,

Libya’dan yapılan petrol ithalatı 152 (%56,2), İran’dan

yapılan petrol ithalatı 113 (%55,7) ve Suudi Arabistan’dan yapılan petrol ithalatı 76 (%42,5)

milyon dolar artmıştır. Rusya Federasyonu’ndan yapılan ithalat ise 48 milyon dolar (%23,5)

oranında azalmıştır. Türkiye’nin petrol ithalatındaki hareketler, yılın ilk aylarında daha

2003 MİKTAR (Bin Ton) MİLYON $ OCAK 2.185 446

ŞUBAT 1.705 380

MART 2.010 419

NİSAN 1.896 349

Kaynak: DTM

belirgindir. Rusya’dan yapılan petrol ithalatında ilk iki ayda önceki yılın aynı dönemine göre

gerçekleşen düşüş %75’lere ulaşmıştır.

2003 yılı Ocak-Nisan döneminde Rusya’dan ithal edilen petrolün fiyatı yaklaşık %40

oranında yükselirken, ithal edilen petrolün miktarı 626 bin ton değerinde azalmıştır. Böylece,

Rusya Federasyonu’ndan yapılan ithalatın değeri önceki yılın aynı dönemine göre %25’e

yakın azalmış ve Türkiye’nin toplam petrol ithalatı içinde Rusya’nın payı %18’den %10’a

düşmüştür.

Türkiye’nin petrol ithalatının Ocak-Şubat döneminde %45,8, Ocak-Mart döneminde

%39,8 ve Ocak-Nisan döneminde %38,0 artması; petrol fiyatlarının savaş tedirginliğiyle 38

dolara kadar yükselmesine bağlıdır. Ocak-Nisan döneminde miktar olarak petrol ithalatı

önemli bir değişme göstermemiş, 7,7 milyon ton (yaklaşık 56 milyon varil) düzeylerinde

gerçekleşmiştir. Petrol fiyatlarının Nisan ayında tekrar 24-27 dolar düzeylerine düşmesi,

petrol ithalatındaki artışı Nisan ayında yavaşlatıcı etki yapmışsa da petrol fiyatları önceki

senenin aynı dönemi ile karşılaştırıldığında yine de %6 oranında yüksekte kalmış, ayrıca ithal

edilen petrol miktarı önceki yılın aynı ayına göre % 25 oranında artmıştır.

ii- Türkiye’nin Ham Petrol İhracatı

Türkiye’nin ham petrol ihracatı, 2002 yılında 4 milyar doları geçen ham petrol

ithalatına karşılık, ancak 3,2 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Yok sayılacak düzeydeki

ihracat genellikle tek seferlik anlaşmalar sonucu gerçekleşmekte, süreklilik arz etmemektedir.

Türkiye’nin çok sınırlı düzeydeki ham petrol ihracatı, 1999 yılında, İtalya’ya 4,3

milyon dolar değerinde petrol ihraç edilmesi sonucu 5 milyon doların üzerine çıkmıştır.

Hollanda’ya 1998 yılında 2,6 ve 2000 yılında 4,7 milyon dolar düzeylerinde petrol ihraç

edilmiştir. 2001 ve 2002 yıllarında ABD’ye yıllık 3 milyon dolar civarında ihracat yapılmıştır.

ABD’nin enerji arzını çeşitlendirme politikasına dayanarak, Suudi Arabistan, Meksika,

Kanada gibi önemli ham petrol tedarikçilerinin yanında, ikincil olarak başvurduğu ülkeler

arasına Türkiye de katılmıştır. Boru hatlarına ağırlık verilmesi ve Türkiye’nin transit ülke

konumuna getirilmesi, Türkiye’nin ham petrol ihracatını artıracaktır.

2003 yılında henüz Şubat ayında ihracat rakamı 2,8 milyon dolara ulaşmıştır. Bu artış,

Irak Harekatı’ndan önce ABD’de Bush hükümetinin stoklama amacıyla petrol talebini

artırmasından kaynaklanmıştır. Ancak, Irak harekatından sonraki aylarda petrol ihracatı,

Türkiye’nin, Irak petrollerinin dünya pazarlarına açılmasında etkin rol olmasına bağlıdır. Irak

petrollerinin Türkiye üzerinden batıya taşınmasını sağlayan 965 km uzunluğundaki Kerkük-

Yumurtalık Boru Hattı, Türkiye’nin üstleneceği rolde stratejik öneme sahiptir. Türkiye’ye 350

milyon dolar gelir getiren boru hattının gelirlerinin, 2003 yılı Nisan ayı başındaki Irak

Harekatı sırasında, 160 milyon dolara düştüğü belirtilmiştir.55 Günde 1,1 milyon ton petrol

taşıma kapasitesi olan boru hattı ile, I. Körfez Krizi’nden önce 700 bin varil petrol

pompalanmakta iken56, 2001 yılında 230 bin 855, 2002 yılında ise 175 bin 667 varil petrol

taşınabilmiştir.57 Irak’ta 2003 Nisan başında gerçekleşen operasyonun ardından hat yoluyla

günde 400 bin varil ham petrol taşınabileceği hesaplanmaktadır.58 BOTAŞ’ın hazırladığı bir

raporda, ABD Enerji Bakanlığı’nın boru hatları üzerinde çalışma yaptığı ve 1948’den bu yana

kullanılmayan, Kerkük'ten başlayan ve Lübnan üzerinden İsrail'in Hayfa Limanı'na uzanan

Kerkük-Hayfa Boru Hattı’nın, Kerkük-Yumurtalık Boru Hattı yerine, kullanıma tekrar

açılması olasılığı üzerinde durdukları belirtilmiştir.59 Ancak, ABD Büyükelçisi Robert

Pearson, Enerji Bakanı Hilmi Güler'e Kerkük-Yumurtalık boru hattına alternatif hat

düşünülmediğini taahhüt etmiştir.60 Boru hattının önümüzdeki dönemde oynayacağı role

ilişkin tartışmalar devam ederken, 12.06.2003 tarihinde boru hattına bombayla sabotaj

yapılmış, boru hattında iki ayrı patlama gerçekleşmiştir.61

iii- Türkiye Ekonomisinin Petrole Bağımlılığı

Türkiye’nin toplam ithalatının yaklaşık %9’u ham petroldür. GSMH’nin %2’sinden biraz

fazlası, net petrol ithalatı için harcanmaktadır. Yerli üretim giderek azalmakta ve yurt içinde

tüketilen petrolün yaklaşık %90’ı ithal edilmektedir.

Tablo 8: Petrol İthalatının Toplam İthalat İçindeki Payı

YIL TOPLAM İTHALAT (MİLYON DOLAR)

PETROL İTHALATI (MİLYON DOLAR) PETROL İTHALATININ PAYI

1996 43.627 3.416 7,83

1997 48.559 3.194 6,58

1998 45.921 2.084 4,54

1999 40.671 2.755 6,77

2000 54.503 4.208 7,72

2001 41.399 3.878 9,37

2002 44.756 4.088 9,13 Kaynak: DTM

Türkiye’nin petrol ithalatının toplam ithalatı içindeki payı 1996-1998 boyunca

azalarak 1998 yılında yüzde 4,5’a düşmüş, daha sonra artarak 2001 yılında yüzde 9,4 ve 2002

55 http://www.nethaber.com.tr, 15.04.2003 56 http://www.ntvmsnbc.com, 27.06.2003 57 http://www.nethaber.com.tr, 14.04.2003 58 http://www.ntvmsnbc.com, 27.06.2003 59 http://www.nethaber.com.tr, 14.04.2003 60 http://www.ntvmsnbc.com, 13.05.2003 61 http://www.hurriyetim.com.tr, 13.06.2003

yılında yüzde 9,1 olarak gerçekleşmiştir. Bu trend, doğrudan petrol fiyatlarına bağlı olarak

açıklanabilir. 2003 yılı Ocak-Nisan döneminde geçen yılın aynı dönemine göre petrol ithalatı

%38,0 ve toplam ithalat %32,3 oranında artmış, petrol ithalatının toplam ithalat içindeki payı

%7,9’dan %8,3’e yükselmiştir.

Tablo 9: GSMH’den Net Petrol İthalatına Ayrılan Pay

PETROL İTHALATI

PETROL İHRACATI

NET PETROL İTHALATI GSMH PETROLE

AYRILAN PAY YIL ($) ($) (MİLYON $) (MİLYON $) (YÜZDE) 1996 3.415.917.157 0 3.416 183.969 1,86

1997 3.194.145.235 489.058 3.194 196.991 1,62

1998 2.083.860.763 2.596.432 2.081 212.014 0,98

1999 2.754.939.437 5.125.634 2.750 190.878 1,44

2000 4.208.259.899 4.650.189 4.204 200.157 2,10

2001 3.877.952.681 2.928.444 3.875 148.198 2,61

2002 4.087.774.602 3.216.989 4.085 179.898 2,27 Kaynak: DTM

Türkiye, Gayri Safi Milli Hasılası’nın, Batı Teksas petrol fiyatlarının 14 dolara

düştüğü 1998 yılında %0,98’ini, 30,5 dolara çıktığı 2001 yılında ise %2,61’ini petrol ithalatı

(net= ithalat-ihracat) için dışa aktarmıştır. Bu oran, ABD ve Japonya için %0,5 iken, petrole

bağımlı Güney Kore için %3,5 değerindedir.

Tablo 11: Tüketilen Petrol İçinde İthalatın Payı

YIL TOPLAM YERLİ ÜRETİM (TON)

İTHAL EDİLEN HAM PETROL (TON) TOPLAM HAM PETROL DIŞA

BAĞIMLILIK

1997 3.457 23.324 26.781 87,09%

1998 3.224 23.791 27.015 88,07%

1999 2.940 22.837 25.777 88,59%

2000 2.749 21.363 24.112 88,60%

2001 2.551 23.142 25.693 90,07% Kaynak: TPAO & DTM

İç pazarda tüketilen petrol içinde ithal edilen ham petrolün payı, 1997-2001 boyunca

genel olarak artmış ve 1997 yılında tüketilen petrolün yüzde 87’si ithal iken 2001 yılında bu

oran yüzde 90’a çıkmıştır. Petrol fiyatlarından bağımsız olarak, tüketilen petrol içinde yerli

üretim miktarının payı düşerken, ithalatın payı artmaktadır. Bunun nedeni, 1999 ve 2000

yıllarında artan petrol fiyatlarına tepki olarak ithal edilen miktarın azalmasına rağmen,

Türkiye’deki üretimin de 1997-2001 boyunca azalmış olmasıdır.

2) TÜRKİYE’DE PETROL ÜRETİMİ ve TÜKETİMİ 1980’li yıllardan önce akaryakıt ithalatçısı olan Türkiye, artık ham petrol ithal etmekte ve

petrolü kendi rafinerilerinde işlemektedir. Türkiye’deki ham petrol üretiminin yaklaşık %75’i

TPAO tarafından gerçekleştirilmekte ve üretimde ikinci sırayı Shell almaktadır. Ancak, 1997-

2001 yılları boyunca Türkiye’nin ham petrol üretimi azalmıştır.

Grafik 15TÜRKİYE'DE PETROL ÜRETİMİ

(Bin Ton)

0

500

1.000

1.500

2.000

2.500

3.000

3.500

4.000

1997 1998 1999 2000 2001

TPAO

ERSAN+Aladdin

MOBIL(Petrom)+DORCHESTER

SHELL(PERENCO)

TOPLAM YERLİÜRETİM

Kaynak: TPAO

Grafik 16 TÜRKİYE'NİN ENERJİ ÜRETİMİ İÇİNDE PETROLÜN

YERİ (2002)

LİNYİT43%

DİĞER40%

TAŞ KÖMÜRÜ5%

DOĞAL GAZ2%

PETROL10% PETROL

DOĞAL GAZ

LİNYİT

TAŞKÖMÜRÜDİĞER

Kaynak: TPAO

TPAO verilerine göre, 2001 yılında Türkiye’nin enerji üretiminde linyit (%43) ile diğer

(%40) kapsamındaki hidroelektrik ve odun büyük yer tutmaktadır. Türkiye’nin jeolojik

yapısının engebeli oluşu, petrol arama ve çıkarma maliyetlerini artırmaktadır. Bundan dolayı,

petrol üretiminin payı %10’da kalmaktadır. Doğalgaz üretimi de enerji üretiminin ancak

%2’sini oluşturmaktadır. Türkiye’de petrol yataklarının %99’u Güneydoğu Anadolu’da,

doğalgaz rezervleri de öncelikle Trakya yöresinde ve yine Güneydoğu Anadolu’da yer

almaktadır.

Türkiye’de ham petrolün işlenmesi ile petrol ürünleri üretimi, ağırlıklı olarak TÜPRAŞ’ın

(Türkiye Petrol Rafinerileri Anonim Şirketi) sahip olduğu rafinerilerde yapılmaktadır. Bunlar;

yılda 11,5 milyon ton kapasiteli İzmit, yılda 10 milyon ton kapasiteli İzmir Aliağa, yılda 5

milyon ton kapasiteli Kırıkkale Orta Anadolu ve yılda 1,1 milyon ton kapasiteli Batman

Rafinerileridir. Türkiye’de Petrol Kanunu hükümleri gereğince yabancı sermaye ile kurulan

tek rafineri; yılda 4,4 milyon ton kapasite ile çalışan ATAŞ(Anadolu Tasfiyehanesi A.Ş.)’tır.

1958 yılında Mersin’de kurulmuş olan ATAŞ’ın bugünkü ortakları MOREF (%51), Shell

(%27), BP-Türk (%17) ve Marmara Petrol (%5)’dür.

Türkiye’nin başlıca boru hatları ise yıllık 70,9 milyon ton kapasiteli Irak-Türkiye Ham

Petrol Boru Hattı, yıllık 3,5 milyon ton kapasiteli Batman-Dörtyol Boru Hattı ve yıllık 5

milyon ton kapasiteli Yumurtalık-Kırıkkale Boru Hattıdır. 62

Türkiye’nin ham petrol tüketimi 1965-2001 yılları arasında %568,7 ve 1990-2001 yılları

arasında %40,9 oranında artmıştır. 2001 yılında ham petrol tüketimi 30,4 milyon ton ve günde

662 bin varile ulaşmıştır. 2000 yılında ise tüketim günde 695 bin varile kadar çıkmıştır.

Grafik 17TÜRKİYE'NİN PETROL TÜKETİMİ

0

200

400

600

800

1965

1967

1969

1971

1973

1975

1977

1979

1981

1983

1985

1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

2001

Bin

Var

il/G

ün

Kaynak: TPAO

Grafik 18 TÜRKİYE'NİN ENERJİ TÜKETİMİ İÇİNDE PETROLÜN

YERİ (2002)

PETROL39%

LİNYİT14%

TAŞ KÖMÜRÜ11%

DOĞAL GAZ21%

DİĞER15%

PETROLDOĞAL GAZLİNYİTTAŞ KÖMÜRÜDİĞER

Kaynak: TPAO

Birincil enerji tüketiminin %39’unu petrol ve %21’ini doğalgaz oluşturmaktadır.63 Enerji

kaynaklarının çeşitlendirilmesi amacıyla Türk ekonomisine tanıtılan doğal gazın enerji

tüketimi içindeki payı giderek artmaktadır. Doğal gazın enerji tüketimi içindeki payı,

62 http://www.tpao.gov.tr 63 http://www.tpao.gov.tr

TPAO’nun 2010 yılında çıkacağını düşündüğü yüzde 18 düzeyini, Mavi Akım Projesi’nin de

etkisiyle, şimdiden aşmıştır. Bu arada, petrolün ve linyitin tüketimdeki payları ise

düşmektedir.

3) TÜRKİYE’NİN PETROL ARAMA FAALİYETLERİ64

Türkiye’nin ülke içindeki arama çalışmaları Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde

yoğunlaşmıştır. TPAO, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde PERENCO (Fransa) ve MADISON

(ABD), Trakya Bölgesi’nde AMITY OIL (Avustralya) ve Adana-Hatay Bölgesi’nde EL-

PASO (ABD) şirketleri ile ortak olarak arama çalışmalarını yürütmektedir. Denizlerdeki

arama faaliyetleri şimdiye kadar çok sınırlı kalmıştır. Mersin-İskenderun Körfezleri ile Doğu

ve Batı Karadeniz’de petrol aramaları yapılmaktadır. Özellikle Doğu Karadeniz’deki arama

çalışmaları ümit vermektedir. Bu yıl BP (British Petroleum) ile yapılacak ortak analizlerden

sonra, 2004 yılında Doğu Karadeniz’de sondaj çalışmalarının başlaması beklenmektedir.65

Ülkemizin petrol ve doğal gaz ihtiyacının daha iyi karşılanabilmesi için, petrol ve doğal

gazın arama ve üretimine yönelik TPAO çalışmaları, özellikle 1993 yılından sonra Orta Asya

Türk Cumhuriyetleri ve Kuzey Afrika ülkelerinde yaygınlaştırılarak sürdürülmüştür. TPAO,

aktif olarak Kazakistan, Azerbaycan ve Libya'da faaliyetlerini yürütmektedir. Türkmenistan,

Irak ve Suriye ile faaliyetlerde bulunmak üzere temaslar sürdürülmektedir.

Aşağıda Türkiye’nin yurtdışındaki arama faaliyetleri daha ayrıntılı olarak anlatılmaktadır:

i- Kazakistan TPAO’nun Kazakistan'daki faaliyetleri, Kazakistan Milli Petrol Şirketi (%51) ve

TPAO (%49) ortaklığında kurulan Kazaktürkmunay Ltd. (KTM) tarafından yürütülmektedir.

KTM, Batı Kazakistan'daki çalışmalarını sürdürmektedir. Aktau Bölgesi’nde günlük 2.500,

Aktübinsk Bölgesi’nde ise 1.500 varil üretim yapılmaktadır. Şirketin Şubat 2003 sonu

itibariyle birikimli petrol üretimi 1.064 bin ton, birikimli satışı 1.040 bin ton ve birikimli brüt

geliri 133,1 milyon $’dır. TPAO’ya, KTM’den bugüne kadar yatırım payı geri ödemesi olarak

59,8 Milyon ABD Doları transfer edilmiştir. Kazakistan’a 2000 yılından itibaren herhangi bir

transfer gerçekleşmemiş olup, birikimli transfer 272,9 Milyon $’dır. KTM Ltd.’in 2000

yılından itibaren yatırım ve işletme giderleri üretilen petrol gelirlerinden sağlanmaktadır.66

64 http://www.tpao.gov.tr 65 http://www.milliyet.com.tr, 30.05.2003 66 TPAO, (2003)

Ayrıca, değerlendirmeler sonucu Aktübinsk Bölgesi'nde yeralan Güney Karatübe’de

ticari keşif ilan edilmesi beklenmektedir.

ii- Azerbaycan Azerbaycan’da TPAO’nun ortak olduğu projeler ve TPAO’nun ortaklık payları

şöyledir:

• AÇG (Azeri-Çıralı-Güneşli) Projesi (%6,75)

• Şah Deniz Projesi (%9)

• Kürdaşı Projesi (%5)

• Alov Projesi (%10)

• Bakü-Tiflis-Ceyhan Ana İhraç Hampetrol Boru Hattı Projesi (%6,53)

a-) AÇG (Azeri-Çıralı-Güneşli) Projesi (Mega Proje)

Proje, Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) ile TPAO’nun da yer

aldığı bir konsorsiyum tarafından 1994 yılında başlatılmıştır. Projenin halihazırdaki ortakları

SOCAR (%10), BP (%34,14), LUKOIL (%10), UNOCAL (%10,28), STATOIL (%8,56),

EXXONMOBIL (%8), TPAO (%6,75), ITOCHU (%3,92), PENNZOIL (%5,63) ve DELTA-

HESS (%2,72) şirketleridir. TPAO, ortaklık anlaşmasında TPIC vasıtasıyla SOCAR'ın %5

hissesinin finansmanını da üstlenmiştir. SOCAR, faizi ile birlikte geri ödemeyi petrol üretimi

başladıktan sonra petrol satış gelirlerinden karşılamayı taahhüt etmiştir. İlk kuyu Çıralı

sahasında 1997 yılı sonunda açılmış ve üretime başlanmıştır. 2005 yılında tam saha üretime

geçilmesi beklenmektedir. Halen 11 kuyuda günde yaklaşık 120 bin varil seviyesinde üretim

yapılmaktadır. 2010 yılında tüm AÇG üretimi en yüksek seviye olan 1 milyon/varil/gün’ün

üzerine çıkacaktır.

2003 yılı Şubat ayı sonu itibariyle, TPAO’nun payına yaklaşık 17,7 milyon varil petrol

satışı ve birikimli brüt 412,1 milyon $ gelir düşmüştür. Projenin başlangıcından 2003 yılı

Şubat ayına kadar 564,8 milyon $ transfer gerçekleştirilmiştir.67

b-) Şah Deniz Projesi

Şah Deniz sahası, Güney Hazar’da, Bakü ile Azeri-Güneşli-Çıralı sahasının arasında

yer almaktadır. Proje, araştırma amacı ile BP-Statoil ve TPAO'nun bağlı ortaklığı TPOC Ltd.

Şirketi tarafından 1996 yılında başlatılmıştır. Projenin şu andaki ortakları ise BP (%25,5),

STATOIL (%25,5), SCA (SOCAR Commercial Affiliate %10), TOTALFINAELF (%10),

LUKAGİP (%10), OIEC (Oil Industries Engineering and Construction, İran-%10) ve TPOC

(%9) şirketleridir.

Sahada 2001 yılında keşfedilen doğal gaz için BOTAŞ ve SOCAR bir alım-satım

anlaşması imzalamıştır. Ayrıca, Türkiye ile Gürcistan arasında 12 Mart 2001 tarihinde

hükümetler arası anlaşma imzalanmıştır. Satış anlaşmasına göre 2004 yılında başlamak üzere

15 yıl boyunca 6.6 milyar m3 doğal gaz Türkiye’ye ulaştırılacaktır. Ancak, proje takviminde

yaşanan sorunlar nedeniyle, ilk gaz teslim tarihi 2006 yılına kaymıştır. Doğal gazın taşınması

için Bakü’den başlayarak Tiflis üzerinden Türkiye-Gürcistan sınırına ulaşacak olan doğal gaz

boru hattı ile ilgili inşa çalışmalarına başlanmıştır.

Türkiye’nin doğal gaz talebinin önemli bir kısmını karşılayabilecek büyüklükte olan

Şah Deniz Projesi kapsamında, 2003 yılı Şubat ayı itibariyle birikimli 69,3 milyon dolar

transfer gerçekleştirilmiştir.68

c-) Kürdaşı Projesi

Projenin %50'si SOCAR'a ait olup, kalan hisseler AGIP (%25), MITSUI (%15), REPSOL

(%5) ve TPOC (%5) arasında paylaşılmıştır. 1998 yılında başlayan ve Hazar Denizi’nde üç

ayrı yapının test edilmesini amaçlayan proje kapsamında açılan kuyularda ticari hidrokarbon

bulgusuna rastlanmamıştır. Projenin tasfiyesi için çalışmalara başlanmış ve ruhsatın %74’ü

terkedilmiştir.

Proje için 2003 yılı Şubat ayı itibariyle gerçekleşen transferler birikimli olarak 16,8

milyon $ düzeyindedir.69

67 ibid 68 ibid 69 ibid

d-) Alov Projesi

Projenin %40'ı SOCAR Oil Affiliate (SOA)'a ait olup diğer hisseler BP (%15), Statoil

(%15) ve TPOC (%10) arasında paylaşılmıştır. Geri kalan %20'lik hisse daha sonra

EXXONMOBIL (%15) ve AEC (%5) şirketlerine verilmiştir. ALOV (ABİK) Arama Projesi

Güney Hazar Denizi’nin orta kesimindeki Sharg, Alov ve Araz adlı 3 ayrı sahayı

kapsamaktadır. Projenin mükellefiyeti olan üç arama kuyusundan ilkinin 2004 yılı ilk

çeyreğinde kazılması öngörülmüştür. Ancak, Temmuz 2001’de İran ile Azerbaycan arasında

Hazar Denizi’nin paylaşımı ile ilgili çıkan sorunlardan dolayı deniz tabanı etüdü çalışmaları

aksamış, 23 Mart 2002’de biten Arama Dönemi Ocak 2005’e uzatılmıştır.

Proje için 2003 yılı Şubat ayı sonu itibariyle 22,4 milyon $ transfer gerçekleştirilmiştir.70

e-)Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ana İhraç Ham Petrol Boru Hattı Projesi

Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi ile Azerbaycan'da üretilen ham

petrolün boru hattı ile Gürcistan üzerinden Ceyhan'daki bir deniz terminaline, buradan da

tankerlerle dünya pazarlarına ulaştırılması amaçlanmaktadır.

Anahtar Teslim Anlaşması çerçevesinde müteahhit olarak görevlendirilen BOTAŞ, “Arazi

ve İnşaat” çalışmalarını 32 ay içerisinde bitirmekle yükümlü kılınmıştır. Tüm hattın

tamamlanması ve devreye alınması için hedeflenen tarih ise 2005 yılı başlarıdır.

15 Kasım 2000 tarihinde başlatılan temel mühendislik çalışmaları, 15 Mayıs 2001

tarihinde başarıyla tamamlanmıştır. Ardından, Türkiye Tarafı ikinci aşamasını temsil eden

detay mühendislik çalışmaları 19 Haziran 2001-28 Ağustos 2002 tarihleri arasında

gerçekleştirilmiştir. 20 Eylül 2002 tarihinde ise hattın yapım sözleşmeleri imzalanmıştır.

BOTAŞ, Anahtar Teslim Anlaşması ile son aşama olan arazi ve inşaat çalışmalarını 32 ay

içerisinde bitirmeyi taahhüt etmiştir.

Proje için 2003 yılı Şubat ayı itibariyle birikimli olarak 34,4 milyon $ transfer

gerçekleşmiştir.71

Projeye ortak olan şirketler ve payları zaman içerisinde değişmiş olup, hali hazırdaki en

büyük ortaklar olan BP Exploration (Caspian Sea) Ltd. %30,1 ve SOCAR %25,0 paya

sahiptir. TPAO’nun proje içindeki payı ise %6,53’tür.

70 ibid

Yılda 100 milyon dolar gelir getirecek olan projenin asıl önemi Türkiye’yi küresel

enerji nakliyesinde kilit bir konuma getirmesindedir. Ancak son zamanlarda BTC

Konsorsiyumu Türk Hükümetine çeşitli şikayetlerde bulunmaktadır. “Kamulaştırmaların ağır

gitmesi, inşaatların beklenen zamanda yapılamaması, yolsuzluklar, BOTAŞ’taki siyasi

değişim, BTC direktörlüğünün özerk ve insiyatifli bir yapı olarak çalışamaması” gibi sorunlar

gündeme getirilmektedir. Irak’taki gelişmeler BTC Projesini ayrıca tehdit etmektedir. Irak

üzerinden Akdeniz’e açılan, BTC Projesine karşı maliyet avantajı olan alternatiflerin ortaya

çıkması sözkonusudur. Ürdün, Filistin ve Hayfa üçgeni bu alternatifler içerisinde

tartışılmaktadır. Petrol Yasası gibi gerekli yasal düzenlemeler hızla çıkarılarak ve mevcut

yasalara işlerlik kazandırılarak BTC Projesi’nin arkasında durmak, Türkiye’nin enerji

piyasasındaki stratejik konumu açısından önem taşımaktadır. 72

iii- Libya

TPAO Libya’da Ghadames ve Sirte Havzalarında bulunan iki blokta faaliyetlerini

sürdürmektedir. 1999 yılı Ekim ayında TPAO adına TPOC, Libya Milli Petrol Şirketi NOC

ile ilk 5 yılı arama dönemi olan 25 yıllık bir anlaşma imzalamıştır. Her iki blok ile ilgili veri

toplama çalışmaları devam etmektedir. 2003 yılında iki potansiyel yapıda kuyu açılması

planlanmıştır.

iv- Türkmenistan

TPAO, Türkmenistan’da kara ve deniz alanlarında, 1993 yılından bu yana petrol ve

doğal gaz arama ve geliştirmesine yönelik çalışmalar gerçekleştirmiştir. Halen, çeşitli

geliştirme projeleri üzerinde bazı şirketlerle ortak çalışmalar sürdürülmektedir. Ancak, konu

ile ilgili imzalanan ticari bir anlaşma yapılmamıştır.

v- Irak

TPAO, Irak’ta petrol arama ve üretme amacıyla 1994 yılında Irak Petrol Bakanlığı ile

temaslara geçmiştir. Türkiye’nin Irak’ta dahil olduğu bellibaşlı projeler; Petrol Sahası

Geliştirme Projesi, Irak-Türkiye Doğal Gaz İhraç Projesi ve Blok-IV Arama Projesi’dir. Irak-

Türkiye Doğal Gaz İhraç Projesi’nin fizibilite çalışması için Irak Petrol Bakanlığı ve T.C.

Enerji ve Tabii Kaynakları Bakanlığı arasında 8 Mart 1996’da bir Mutabakat Zaptı

imzalanmıştır. Türk tarafı adına çalışmaları yürütmekle TPAO, BOTAŞ ve TEKFEN 71 ibid

görevlendirilmiştir. Projenin fiilen Birleşmiş Milletler ambargosunun kalkmasından sonra

başlaması öngörülmüştür. Ancak, son Irak Savaşı’ndan sonra, TPAO’nun Irak’ta önceki

görüşme ve anlaşmalardan doğan haklarının ve yükümlülüklerinin niteliği belirsizleşmiştir.

vi- Diğer Ülkeler

Suriye’de petrol ve doğal gaz arama-geliştirme ve üretimi ile ilgili girişim ve

müzakereler sürdürülmektedir.

4) TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARI

Türkiye’de petrol fiyatlarının oluşumunda ve artışında dünya petrol fiyatları ve döviz

kurları yanında hükümetin müdahalesi de büyük önem taşımaktadır. Türkiye’de hükümetler,

akaryakıt ürünlerinin çıkış fiyatlarının üzerinden Özel Tüketim Vergisi ve Katma Değer

Vergisi almaktadır. Daha önce ülke içinde petrol fiyatlarındaki dalgalanmaları azaltan ve bir

yandan da gelir sağlayan Akaryakıt Fiyat İstikrar Fonu, fonların kaldırılması ile birlikte

işlevini maktu bir vergi olan Özel Tüketim Vergisi’ne devretmiş; Akaryakıt Tüketim Vergisi

de bu verginin kapsamına alınmıştır. Hazine Müsteşarlığı tahminlerine göre, 1998 yılında

kamunun petrol gelirlerinin %72’sini ATV, %21’ini ise KDV oluşturmuştur. Akaryakıt

ürünleri ile ilgili toplam vergi ve fon gelirlerinin %44’ü motorin, %24’ü normal benzin ve

%15’i süper benzinden kaynaklanmıştır. Bugün, ürün pompa satış fiyatlarının %70-75 kadarı

ÖTV ve KDV olarak devlete kalırken, yaklaşık %22’si rafineri fiyatı olmakta ve %8’i dağıtım

payı olarak bayilere ve ana dağıtım şirketlerine kalmaktadır. Örneğin, TÜPRAŞ’tan işlenerek

çıkmış kurşunsuz benzinin litresi 323 bin TL iken, buna 1.074 bin TL ÖTV, 277 bin TL

KDV, 132 bin TL benzin istasyonları için ve 11 bin TL deniz ve kara nakliyesi yapan özel

şirketler için eklenmektedir. Böylece, kurşunsuz benzinin pompa satış fiyatı 1.817 bin TL

olmaktadır. Ancak, vergi miktarı dünya petrol fiyatlarındaki gelişmelere göre Bakanlar

Kurulu tarafından genellikle haftada bir revize edilmekte ve bu dağılımdaki oranlar sabit

kalmamaktadır.73 Ürün pompa satış gelirlerinden dağıtım şirketlerine düşen pay azalmaktadır.

2002 yılı Kasım ayı itibariyle % 8,88 olan dağıtım payı 2003 yılı Haziran ayı itibariyle %7,24

olarak gerçekleşmiş ve bunun 3,98 puanını bayi, 3,26 puanını ana dağıtım şirketlerinin hissesi

oluşturmuştur. Devletin vergi payı ise artarak 2002 yılında yaklaşık %68 olan değerinden

2003 yılında %75’lere çıkmıştır. 1998 yılında brüt kar payı %8,5 düzeylerinde olan bayiler,

paylarının eski düzeye çıkartılmasını istemiş ve mevcut durumdan şikayetçi olduklarını 72 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 15.04. 2003 73 Hazine Müsteşarlığı, KİT Genel Müdürlüğü

belirtmişlerdir.74 Bunun üzerine, bayi kar paylarının artırılması yönünde karar alınmıştır.

Döviz kurlarındaki düşüş benzinin satış fiyatına yansıtılmayarak 19 bin lira fark vergiye

eklenmiştir. Böylece satış fiyatı içindeki verginin oranı yüzde 73.39'dan yüzde 74.44'e

çıkarken, bayi kar paylarının artırılması için gereken 280 trilyon TL ek kaynağın 50-60 trilyon

TL’si bulunmuştur.75

Kibritçioğlu’nun76 hesaplamalarına göre; 1990 yılı cari üretici fiyatlarını baz alan girdi-

çıktı tablosu itibariyle, yerli ham petrol çıkarımı ve doğal gaz üretimi, tüm sektörlerin toplam

maliyetlerinin %0,2’sini oluşturmaktadır. Yabancı ham petrol çıkarımı ve doğal gaz üretimi,

toplam maliyetlerin %1,6’sını; yerli petrol arıtımı, %3,4’ünü (21 trilyon TL) ve yabancı petrol

arıtımı ise %0,2’sini oluşturmaktadır. Buna göre, sektör maliyetlerinde yerli petrol ürünlerinin

payı ön plana çıkmaktadır. Yerli petrol arıtımı yapan rafineri ve tasfiyehanelerin

maliyetlerinin %65,3’ü ise yabancı ham petrol çıkarımı ve doğal gaz üretimi olmaktadır.

İmalat sanayiinin (petrol arıtımı hariç) maliyetlerinin %2,6’sı yerli petrol ürünleri, %0,1’i

yabancı petrol ürünleri ve %2,8’i elektrik olmaktadır.

1986-1997 döneminde ham petrol fiyatları nominal dolar kurları ile 225 ve TL cinsinden

285 kat yükselmiş, akaryakıt ürünlerindeki fiyat artışı ise 589 kata ulaşmıştır. Akaryakıt

ürünlerinin fiyatındaki artışlar, bu dönemde 347 kat artan genel fiyat düzeyinin de çok

üzerinde kalmıştır. Bu farklılığın temelinde, hükümetlerin akaryakıt ürünlerinden elde ettikleri

vergi gelirinin 1986 yılından itibaren önem kazanması yatmaktadır.

74 http://www.milliyet.com.tr, 10.06.2003 75 http://www.milliyet.com.tr, 25.06.2003 76 Kibritçioğlu, A., vd., (1999)

E- BÜYÜK ÜRETİCİLER VE STRATEJİK İLİŞKİLER

1) OPEC

14 Eylül 1960 tarihinde Bağdat’ta İran, Irak, Kuveyt, Suudi Arabistan ve Venezuella

tarafından kurulan OPEC (Organization of the Petroleum Exporting Countries), başlıca gelir

kaynağı petrol kazançları olan 11 gelişmekte olan ülkeden oluşan ve üyelerinin izlediği petrol

politikalarını koordine eden ve birleştiren uluslar arası bir kuruluştur. Üyeler, petrol üretimi

üzerindeki egemenliklerini tamamen korumaya devam ederler ve üretim miktarının ve bunun

üyelere dağılımının belirlenmesinde tüm ülkeler birer oya sahiptir. Üyelik, net petrol

ihracatçısı olan ve kuruluşun hedeflerini benimseyen tüm ülkelere açıktır. Halen üyeleri

Cezayir, Endonezya, İran, Irak, Kuveyt, Libya, Nijerya, Katar, Suudi Arabistan, Birleşik Arap

Emirlikleri ve Venezuella’dır.

OPEC, amacını, petrol üreticisi konumundaki üyelerinin düzenli bir petrol geliri elde

etmeleri, tüketici ülkeler için verimli, ekonomik ve düzenli bir petrol arzı bulunması ve

petrole yatırım yapan sanayilerin adil bir getiri kazanmaları olarak belirtmektedir. Bunun için,

zarar verici ve gereksiz fiyat dalgalanmalarını önleyerek uluslar arası petrol piyasalarında

fiyat istikrarını sağlamaya çalışmaktadır.

Olağanüstü toplantılar dışında Mart ve Eylül aylarında olmak üzere senede iki kez

toplanan Kongre’de, OPEC genel stratejisi ve uygulanacak planlar belirlenir. Kongre,

genellikle üye ülkelerin Petrol, Maden ve Enerji Bakanları’ndan oluşan Temsilciler Kurulu

tarafından toplanır. Yönetim Kurulu’nun (YK) seçimi, Teşkilat ile ilgili konularda YK’nın

sunduğu rapor ve önergelerin incelenmesi, üyelik ile ilgili kararların alınması, YK tarafından

sunulan bütçenin incelenip onaylanması da Kongre’de gerçekleşir. YK, Teşkilat’ın idaresini

sağlamakla yükümlüdür. Ayrıca Kongre’de ortaya konan önergeleri uygular, Kongre’de

Temsilciler Kurulu’nun onayına yıllık bütçeyi sunar, Genel Sekreterlik tarafından sunulan

raporları karara bağlar, Teşkilatı ilgilendiren rapor ve önergeleri Kongre’de sunar. Binası

1961 yılında İsviçre’de kurulup 1965 yılında Avusturya’ya taşınan OPEC Sekreteryası, genel

merkez olarak görev yapar ve Teşkilat’ın yasalara uygun bir şekilde ve YK’nın idaresinde

yönetimini sağlar. Uluslar arası petrol piyasalarında istikrarın sağlanmasına katkıda bulunmak

amacıyla Sekreterlik bünyesinde özel bir yapı olarak Ekonomik Komisyon oluşturulmuştur.

Bunların dışında, Bakanlık Takip Komitesi piyasanın durumunu düzenli olarak izleyerek

Kongre’ye önerge getiren bir birimdir. Bakanlık Takip Alt Komitesi ise üye ülkelerin petrol

üretimlerini ve ihracatlarını izler.

OPEC, resmi olarak petrol piyasasını kontrol etme yetkisinde olmayıp, gücünü pazar

payından almaktadır. Dünya üzerindeki petrol rezervlerinin yüzde 78’ine (811,526 milyon

varil) sahip olan OPEC ülkeleri tarafından, tüm petrol üretiminin %41’i ve doğalgaz

üretiminin %15’i gerçekleştirilmekte, petrol ihracatının %55’i bu ülkelerden yapılmaktadır.

Ayrıca, önümüzdeki 25 sene içinde petrol talebinde beklenen artışın büyük kısmının yine

OPEC üyeleri tarafından karşılanması beklenmekte ve OPEC’in üretimdeki payının yüzde 40

düzeyinden yüzde 50’lere çıkacağı sanılmaktadır.77 Diğer bir projeksiyonda, OPEC’in dünya

toplam petrol arzı içindeki payı 2000 yılında %29,8 olarak hesaplanmış ve bu oranın 2010

yılında %44,1 ve 2020 yılında %61,8 değerine kadar yükseleceği tahmin edilmiştir.78 Ancak,

OPEC dışı üreticilerin stratejik önemi, ABD ve diğer büyük petrol tüketicilerinin petrol arzını

çeşitlendirme ve Orta Doğu petrolüne bağımlılığı azaltma politikalarına bağlı olarak

artmaktadır. Bu ülkeler, zaman zaman OPEC ve OECD ülkelerinin pazar payını

kapmaktadırlar. Ancak, genel bekleyiş petrol arzında OECD ülkelerinin payının uzun vadede

azalması ve OPEC ülkelerinin payının artması yönündedir. Ayrıca, Rusya, Meksika, Kanada

gibi OPEC dışı ülkelerden yapılan petrol ithalatının arz güvenliği kapsamında artması

beklenmektedir.

OPEC’in stratejik önemini artıran diğer bir etken ise, OPEC dışındaki petrol

üreticilerinde bulunmayan ve üretimi bir kararla artırabilmesini sağlayan, özellikle Suudi

Arabistan’ın sahip olduğu yedek üretim kapasitesidir. OPEC ülkelerinin üretimlerinin düzeyi,

dünya toplam arzını doğrudan etkileyecektir. Buna rağmen, bütün üyelerin kotalara tam

olarak bağlı kalması halinde bile, OPEC üretiminin petrol fiyatlarının ve piyasasının tek

belirleyicisi olmayacağını hatırlatmak gerekir. OPEC, amaçlarına daha yakın sonuçlar almak

için sık sık Meksika ve Norveç gibi OPEC üyesi olmayan petrol üreticileri ile anlaşmaya

gitmektedir.

OPEC üretim kararlarının dünya petrol fiyatlarına etkisi, petrol ürünlerinin

fiyatlarındaki değişmelerle ayrı değerlendirilmelidir. Çoğu ülkede tüketicilerin cebinden çıkan

paranın büyük kısmını vergiler oluşturmakta, benzine ödenen para ham petrol fiyatının 3-4

misline kadar ulaşmaktadır. Türkiye’de de petrol ürünlerinin pompa satış fiyatının %70’i aşan

77 http://www.opec.org 78 Gürlesel, C.F., (2003)

kısmı ÖTV ve KDV olarak devlete kalmaktadır. Bu gibi durumlarda, dünya petrol

fiyatlarındaki değişikliklerin tüketici fiyatları üzerindeki etkisi ikincil planda kalmaktadır.

OPEC (2001)’e göre, özellikle G7 ülkeleri (ABD, Kanada, Japonya, Fransa, Almanya, İtalya

ve İngiltere) 1996-2000 yılları arasında petrol vergilerinden toplam 1,3 trilyon dolar

kazanırken, OPEC ülkelerinin bu beş sene boyunca petrol geliri 850 milyar düzeyinde

kalmıştır. Ayrıca, G7 ülkelerinin kazancı net kar iken, OPEC kazancından araştırma, üretim

ve nakliye masrafları düşülmemiştir.79

OPEC’e göre, yüksek vergiler petrol üreticisi ülkelerin gelirlerini aşağı çekmekte ve

yeni petrol sahalarının aranması ve çıkarılması için gerekli yatırımlara fon ayrılamamaktadır.

Böylece, uzun vadede istikrarlı ve uygun fiyatlı petrol arzı sağlanması tehlikeye düşmektedir.

OPEC’in bu açıklamalarına karşın, petrol ihracatçısı ülkelerin asıl amaçlarının uzun vadede

istikrarlı petrol arzı sağlamak ve fiyat dalgalanmalarını önlemekten ziyade, ekonomik ve

siyasal sıkıntı içinde bulunmalarından dolayı, petrol gelirlerini olabildiğince artırarak kısa

dönemdeki finansman ihtiyaçlarını karşılamak olduğunu savunan araştırmacılar da

bulunmaktadır.80 Ayrıca, bu vergiler yaygın olarak kullanılmaktadır ve tüketici ülkelerin mali

yapıları içinde yer edinmiştir. Bu olgunun kısa ve orta vadede değişmesi beklenmemektedir.

Petrol tüketim vergilerinin fiyatları yükseltmesi, OPEC ülkeleri aleyhine sonuçlar

doğurmaktadır. Bu olumsuz sonuçlar arasında yüksek tüketici fiyatlarının küresel talep artışını

yavaşlatması sayılabilir. Öte yandan, yüksek vergilerin yaygın olduğu Avrupa’da ekonomiler

genellikle olgunlaşmış olduğundan talep artışı zaten sınırlı düzeydedir. Talep artışının asıl

kaynağı ise, Uzak Doğu Asya ülkeleri olarak ortaya çıkmaktadır. Ayrıca, toplanan vergilerin

transferler ve kamu harcamaları yoluyla ekonomiye dönmesi, böylece üretimi ve petrol

talebini artırıcı etkiler yapması da olasıdır. Ancak, bu etkiler fazlasıyla dolaylı kalmakta,

yüksek fiyatların genel etkisi petrol talebinin artış hızını yavaşlatma yönünde olmaktadır.

Petrol üzerine konan tüketim vergilerinin kendi gelirini düşürdüğünü savunan OPEC,

ayrıca, petrol ihracatçısı ülkelerin petrol dışındaki çoğu ürünün ithalatçısı olduklarına ve

gelirlerinin azalması durumunda ithalatlarının düşeceğine, dolayısıyla diğer pekçok ülkenin

ihracat gelirinin düşeceğine ve spiral etkisiyle tüm dünya ekonomisinin OPEC ülkeleri ile

birlikte, aynı ölçüde olmasa da, zarar göreceğine dikkat çekmektedir. OPEC, bu teziyle yine

tüketim vergilerinin karşısında durmaktadır. Ancak, bu sonuca ulaşmadan önce, OPEC

79 OPEC, (2001), “Who gets what from imported oil?”, PR & Information Department, Viyana, Avusturya 80 Adelman, M.A., (2002)

ülkelerinin ithalatının niteliği, gelir esnekliği ve OPEC ülkelerinin talebinin küresel talep

içindeki yeri incelenmelidir.

OPEC, artan petrol talebini karşılamada daha sonra sorun yaşamamak için, yeni

rezervler aramayı öncelikli hedefleri arasında saymaya başlamıştır. Her yeni kuyunun

marjinal maliyeti, teknolojik gelişmeler maliyetleri aşağı çekmediği sürece, yukarı doğru

çıkacaktır. Dolayısıyla, yeni rezervlerin ortaya çıkarılması için, fiyatın artan maliyetleri

kapatacak ölçüde yüksek olması gerekmektedir. Petrol kaynaklarının sürekliliği üzerindeki

teorik tartışmalar da, fiyatlar yeterince yüksek olduğu sürece kaynakların var olacağı, ancak

bir gün fiyatların tüketicilerin kabul edemeyeceği kadar yükseleceği ve maliyetlerini ancak

karşılayan üreticilerin bu fiyatta talep bulamayarak üretimi bırakacağı şeklindedir.81

OPEC’in rezervlerini artırma iradesinin başka bir nedeni, fiyatlar arama ve çıkarma

maliyetlerini karşılayacak düzeyde yüksek olmasa bile, olası gelişmeler karşısında

rezervlerdeki payını koruma isteğidir. Rusya ve Türk Cumhuriyetleri’nde bulunması beklenen

yeni rezervler, Irak Harekatı’nın ardından Irak’ın üretimde ön plana çıkacağı yönündeki

beklentilerle zaten yıpranmış olan OPEC’in stratejik konumunu tehdit etmektedir.

Öte yandan, Asya, Batı Avrupa ve Kuzey Amerika’nın Orta Doğu petrolüne

bağımlılığı artmaktadır. Bugün petrol talebindeki payı giderek artan Asya ülkelerinin petrol

tüketiminin tamamına yakını, özellikle sanayi alanında petrolü yoğun olarak kullanan Batı

Avrupa petrol talebinin %24’ü ve dünyanın en büyük petrol tüketicisi olan Kuzey Amerika

Bölgesi’nin tüketiminin %14’ü Orta Doğu OPEC ülkelerinden karşılanmaktadır. Ancak,

ABD’nin petrol ithalatı içerisinde Amerika, Afrika ve Orta Asya ülkelerinin payı artarken,

ABD Orta Doğu’da enerji yatırımlarına gitmektedir.82

i- Suudi Arabistan

Petrol rezervleri yönünden en zengin ülke olan Suudi Arabistan’ın ekonomisinin en

büyük sorunu GSMH`nin % 120`sine ulaşan iç borçtur. Yüksek petrol gelirlerine rağmen,

1981 yılında 29.000 dolara yaklaşan milli geliri, 2000 yılında 6.700 dolara düşmüştür.

Ülkenin ekonomisi tamamiyle petrole bağımlı bulunmaktadır. Petrol fiyatlarındaki 1 dolarlık

81 Adelman, M.A., (2002) 82 Gürlesel, C.F., (2003)

artış, Suudi Arabistan`ın ihracat gelirlerini yıllık 2.9 milyar dolar artırmaktadır. İhracatın %

95ìni, bütçe gelirlerinin % 80ìni ve GSMH`nin % 40`ını petrol sektörü oluşturmaktadır. 83

Tablo 14: Suudi Arabistan Bütçesinde Petrol Gelirlerinin Payı

MİLYAR DOLAR 2001 (KESİN) 2002 (TAHMİN) 2001 YÜZDE PAY

TOPLAM BÜTÇE GELİRİ 61,3 41,9 100,0

PETROL GELİRLERİ 49,3 30,1 80,4

PETROL DIŞI BÜTÇE GELİRLERİ 12,0 11,7 19,6 Kaynak: T.C. Cidde Başkonsolosluğu Ticaret Ataşeliği

T.C. Cidde Başkonsolosluğu Ticaret Ataşeliği84, Suudi Arabistan’ın, ekonominin

petrole bağımlılığını azaltmak için VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda petrol dışı GSMH`nın

yıllık % 4 oranında büyümesini ve petrol dışı sektörlerin GSMH içindeki payının % 60’lardan

2005 yılında % 71,6`ya yükseltilmesini öngördüğünü belirtmektedir.

Suudi Arabistan Petrol Bakanı Naimi, Ekim 1999’da yaptığı bir açıklamada Suudi

Arabistan petrol politikasına temel teşkil eden 4 ana unsuru “dünyanın en geniş petrol

rezervleri ve en düşük üretim maliyetleri, kapsamlı yedek üretim kapasitesi, petrole dayalı

milli ekonomi, istikrarlı politik ve ekonomik sistem” olarak belirtmiştir.

Suudi Arabistan, kesinleşmiş 261 milyar varil petrol rezervi ile dünya petrol rezervlerinin

% 25ìne sahip bulunmaktadır. Topraklarında 77 tane petrol sahası bulunmasına rağmen,

bunların sadece 8ì petrol rezervlerinin yarısını sağlamaktadır. Ayrıca, dünyada yeni rezerv

keşif maliyeti varil başına ortalama 4 $ ve petrol üretim maliyeti 5 $ iken, Suudi Arabistan’da

yeni rezerv keşif maliyeti 10 cent’e ve üretim maliyeti 1,5 dolara düşmektedir.

Devlet eliyle işletilen Suudi Aramco’nun (Suudi Arabistan Petrol Şirketi) petrol üretimi,

en büyük özel petrol şirketi olan Exxon’un üretiminin iki katını aşmakta, BP’nin üretiminin

ise üç katına yaklaşmaktadır.85 1999 yılında 10,5 milyon varile ulaşan günlük petrol üretimi,

2002 Ocak itibariyle 9,3 milyon varile düşmüştür. Buna karşılık, ARAMCO, petrol ve doğal

gaz üretimini arttırmak amacıyla 2000-2004 yılları arasında her yıl 15 milyar dolarlık yatırım

yapılacağını açıklamıştır.86

Ancak, ülke içinde rafine edilebilen ham petrol günde 1,8 milyon varil ile sınırlı

kalmaktadır. Rafinerizasyon kapasitesinin artırılması için yatırımlar yapılmaktadır. 9,3 milyon

varil/gün`lük üretimin 1,3 milyonu iç tüketime, kalan 8 milyonu ise ihracata tahsis

83 T.C. Cidde Başkonsolosluğu Ticaret Ataşeliği, (2002), “Suudi Arabistan Ekonomisi ve Dış Ticareti 2001-2002” 84 ibid 85 http://www.bp.com 86 T.C. Cidde Başkonsolosluğu Ticaret Ataşeliği, (2002)

edilmektedir. İlk kez 1939 yılında petrol ihraç eden Suudi Arabistan; bugün ABD, Avrupa

Birliği ve Japonya`nın en büyük ham petrol tedarikçisi konumundadır. Ancak, son yıllarda

Venezuella, Kanada ve Meksika gibi üreticiler Suudi Arabistan`ın ABD pazarındaki

konumunu sarsmaktadır. Asya kıtası ise Suudi Arabistan ham petrol ihracatının yarısını

almaktadır.

Suudi Arabistan`ın ham petrol ihracatının önemli kısmı Abqaiq işleme merkezi kanalıyla

yapılmaktadır. Suudi Arabistan`ın petrol ihracat terminalleri Ras Tanura, Juaymah ve

Yanbu`dur. Avrupa pazarına ve Kızıl Deniz`deki ihraç terminallerine açılan Abqaiq-Yanbu

arasındaki “Doğu-Batı Ham Petrol Boru Hattı” Suudi Arabistan’ın başlıca boru hattı olup,

Lübnanà açılan TAPLINE (Trans Arabian Boru Hattı) kullanılmamakta ve Irak-Suudi boru

hattı I. Körfez Krizi’nin ardından kapatılmış bulunmaktadır87.

Petrol rezervleri, pazar payı ve yedek üretim kapasitesi, Suudi Arabistan için uzun

dönemde stratejik önem taşımakta, başta dünya ham petrol tüketiminin %26’sının sahibi

ABD’yi enerji güvenliği konusunda kendisine bağlamaktadır. Yedek üretim kapasitesi, Suudi

Arabistan’ı OPEC lideri ve herhangi bir krizde “son müracaat merci” (last resort) konumuna

getirmektedir. Ülkenin, dünya petrol piyasasının Merkez Bankası rolünü üstlendiğini

söylemek yanlış olmayacaktır. Makalesinde dünya enerji hakimiyeti mücadelesini konu alan

Morse88’a göre, Suudi Arabistan, stratejik gücünü, gelirlerini en çoklaştırmak ve kendi

liderliğine ve amaçlarına meydan okuyacakları caydırmak için kullanmaktadır. Bunun

yanısıra, ülke, uluslar arası ekonomide petrolün rolünün mümkün olduğunca uzun sürmesini

de hedeflemekte ve petrol fiyatlarını bir yandan gelirini en çoklaştıracak şekilde mümkün

olduğunca yüksek tutmaya çalışmakta, bir yandan da fiyatlarının dünyada alternatif enerji

kaynaklarının araştırılmasına yol açacak kadar yükselmesini engellemeye çalışmaktadır. Bu

amacı gerçekleştirme çabası, ülkenin OPEC üyesi olan ve olmayan üretici ülkelerle ilişkilerini

ayarlamasını ve yeterince yedek kapasite bulundurmasını gerektirmektedir ki, bu Suudi

Arabistan gibi yüksek rezervlere sahip düşük maliyetli bir petrol üreticisi için zor

olmamaktadır. Krallık, yedek kapasitelerini kendi pazar payına göz diken ülkelerin ihracat

gelirlerini azaltmak ve hakimiyetini yeniden tesis etmek için kullanmıştır. 1985 yılında petrol

fiyatları zaten düşükken, fiyat savaşı başlatmış, petrol fiyatları birkaç ay içinde yarı yarıya

düşmüş, Suudi Arabistan önceki dört yılda -özellikle OPEC üyesi olmayan ülkelere-

kaptırdığı pazar payını geri alarak, diğer üreticilere kendisi ile eşgüdüme gitmeden ve kendi

87 ibid 88 Morse E.L., vd., (2002)

kazanımlarını en çoklaştıracak miktarı üretmesine izin vermeden piyasada oyuncu

olamayacakları mesajını vermiştir. Yine, 1996-1997 yıllarında Venezuella'nın OPEC kotası

olan 2,3 mbd'yi (milyon varil/gün) aşarak üretimini 3 mbd'ye çıkarması ve Suudi Arabistan'ın

ABD'nin bir numaralı tedarikçisi olma özelliğini elinden alması üzerine Riyad, önce Karakas

ile müzakereler yaparak sorunu çözmeyi denemiş, sonuç alamayınca 1998 yılında üretimini 1

mbd civarında artırarak petrol fiyatlarının fazlasıyla düşmesine sebep olmuştur. Bu, ülkenin

petrol gelirlerini o sene için azaltmış olsa da, OPEC liderliğini sağlamlaştırmış ve OPEC

üyesi olmayan ülkelere de göz dağı vermiştir.89

ABD'nin 10 mbd ithalatının 1,7 mbd'sini tedarik eden Suudi Arabistan, ABD’ye coğrafi

olarak daha yakındaki petrol üreticilerine ABD ithalatındaki payını kaptırmamak için, nakliye

masraf farklarını üstlenmek durumunda kalmakta, bu fark nedeniyle ABD’ye varil başına

örtülü olarak 1$ indirim yapmaktadır. Böylece, ABD’ye yılda 620 milyar $ kaynak

aktarılmaktadır. ABD’nin Suudi Arabistan için önemi ise; ekonomik sorunları olan Suudi

Arabistan’a finansal kaynak sağlaması ve büyük bir alıcı olmasının yanında (ABD, dünya

petrol tüketimi artışının 1/3'ünden fazlasını sağlamaktadır.), Suud ailesinin hakimiyetini

korumasından, Krallığın petrol kuyularını ve toprak bütünlüğünü savunmasına yardım

etmesinden gelmektedir. İçinde radikal İslamcı görüşleri de barındıran, yerel ve bölgesel

olarak siyasi karmaşaya açık bu stratejik bölgenin yönetiminin ABD çıkarlarına da uygun

düşen tek bir grubun hakimiyetinde olması, ABD politikası açısından da önem taşımaktadır.

Ayrıca, Suudi Arabistan'ın fiyat istikrarında oynadığı rol de ABD’yi yakından

ilgilendirmektedir.

Ancak, 11 Eylül olayından sonra yakalanan teröristlerin çoğunluğunun Suudi uyruklu

olması, Clinton yönetiminin önemli OPEC ülkelerine üretimi artırmaları için baskı yapması

ve bu baskılara olumsuz cevaplar verilmesi, Arap-İsrail barış sürecinde ABD'nin daha önce

oynadığı aktif rolden vazgeçmesi; ABD ile Suudi Arabistan arasında süregelen ilişkileri

germiştir.90 Ayrıca, ABD ve Avrupa’nın, arz güvenliği kapsamında, petrol tedarikçilerini

çeşitlendirme ve Ortadoğu OPEC ülkelerine bağımlılıklarını azaltma stratejileri, Suudi

Arabistan’ın konumuna alternatif ülkeler çıkarılması çabasını ortaya çıkarmıştır.

Son Irak Harekatı’nın ardından, Irak’taki petrol rezervleri ve üretimi konusunda otoriteler

tarafından yapılan iyimser tahminler, Suudi Arabistan’ın konumunun sarsılabileceğini

gündeme getirmektedir. Ayrıca, hedefi gelir istikrarı olan ve Suudi Arabistan’ı da geçerek en

89 ibid 90 Morse E.L., vd., (2002)

büyük günlük üretim kapasitesine ulaşan Rusya, gerek ABD ile ilişkilerinde gerekse tüm

petrol piyasasındaki işlevinde Suudi Arabistan için risk oluşturmaktadır.

ii- Irak

Irak, 113 milyar varillik petrol rezervi ile dünyada ikinci büyük petrol rezervine

sahiptir. Irak’ta saptanmış 73 petrol havzası bulunmakta ve bunların ancak 15’i

işletilmektedir. Petrol rezerv araştırmaları İran - Irak Savaşı’ndan ve Körfez Savaşı’ndan

dolayı devam etmemiştir. Ülkedeki petrol rezervlerinin 220 milyar varilin çok daha üzerine

çıkabileceği ve ABD’nin 100 yıllık petrol ihtiyacını karşılayacak düzeyde olduğu

hesaplanmaktadır.91 Iraklı yetkililer tarafından yapılan bir araştırmada ise, Irak’taki tüm petrol

kaynaklarının işletilmesi halinde, rezervlerin 300 milyar varile bile çıkabileceği

belirtilmektedir. Bu tahminlerin gerçekleşmesi halinde, Irak 5 yıl içinde petrol rezervi 260

milyar varil olan Suudi Arabistan’ın konumunu sarsabilecektir.92

Ülkenin petrol üretiminin büyük bölümü 7 merkezden sağlanmaktadır. Kuzeydeki en

büyük merkez günde 700 bin varil üretim kapasitesiyle Kerkük; güneydeki ise Rumayla

şehirleridir. 1972 yılında devletleştirilen petrol sektörü, en yüksek üretim rakamlarına günlük

3,5 milyon varil ile 1979 yılında ulaşmıştır. İran Savaşı ve ardından gelen uluslar arası

yaptırımlar nedeniyle bir daha eski üretim rakamları yakalanamamıştır.93 1989 yılında 2,8

mbd olan petrol üretimi, 1991 yılında Körfez Savaşı’nın başlamasından sonra günde 279 bin

varile kadar gerilemiştir.94 3 mbd’yi aşan petrol üretimi kapasitesine rağmen, savaş sonrasında

BM programları çerçevesinde, günlük 1,7-2,4 milyon varil arasında değişen üretime izin

verilmiştir. Rezervleri bakımından ikinci sırada yer alan Irak’ın petrol üretimi 2001 yılında

2,4 mbd olarak gerçekleşmiş ve bu üretim, dünya toplamının ancak yüzde üçünü

oluşturmuştur. 2002 yılı üretimi de 2 mbd düzeyindedir ve bunun 1,5 mbd’si ihraç edilmiştir.

Irak, görünüşte bir OPEC üyesi olmasına rağmen, üretim düzeyini OPEC üretim

kotalarından bağımsız olarak belirlemektedir. Irak’ta iktidarda bulunan Baas Partisi,

OPEC’ten ayrı hareket etmiştir. Ancak, zaman zaman petrolü bir güç unsuru olarak

kullanmaya çalışmış ve OPEC’i işbirliğine çağırmıştır. Son olarak, ABD’nin Irak

Harekatı’nın başlamasından birkaç gün önce, 1 Nisan 2003 tarihinde, İsrail’in işgal ettiği

Filistin topraklarından geri çekilmesini sağlamak için, OPEC üyesi ülkeleri ABD ve İsrail’e

karşı petrol ambargosu uygulamaya çağırmıştır. Irak’ın ambargo önerisine İran da katılmıştır. 88 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 07.01.2003 92 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 21.02.2003 93 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 22.01.2003

Irak, bu girişim ile diğer Müslüman Orta Doğu ülkelerinin desteğini almak ve ABD’ye

gözdağı vermek istemiş, ancak başarılı olamamıştır. OPEC, “İsrail-Filistin sorununda petrolün

silah olarak kullanılmasının düşünülemeyeceğini” açıklamıştır.95

2003 yılı Nisan sonu itibariyle, Irak'ın Kerkük bölgesindeki petrol yataklarında savaş

sonrası petrol üretimine yeniden başlanmıştır. Kerkük kenti yakınlarında bulunan Jambur

kuyularından çıkarılan petrol, ülkenin kuzeyindeki enerji santrallerinin yakıtının sağlanması

ve ülke içi ihtiyaçların karşılanması amacıyla kullanılacaktır. “Yeniden İnşa ve İnsani Yardım

Ofisi”nin (ORHA) Amerikalı yetkililerinin yaptığı açıklamaya göre, bölgede ilk aşamada

günlük 60 bin varil üretim yapılmaya başlanmıştır. Güneydeki kuyularda da 27 Nisan

tarihinde günde 175 bin varil petrol üretimi başlatılmıştır. ORHA yetkilisi Clarke Turner,

günde 235 bin varil üretimin, ülke ihtiyaçlarının karşılanması için yeterli olacağını ve

petrolden elde edilecek gelirin öncelikle ülkenin yeniden imarı için kullanılacağını

belirtmiştir.96 2003 yılı Mayıs ayı sonu itibariyle Irak’ın ham petrol üretimi 0,8 mbd’ye

çıkmıştır.97 Stratejik Araştırmalar Enstitüsü (Center For Strategic and International Studies

(CSIS)), Irak’taki petrol sektörünün yeniden yapılandırılmasında en büyük engelin savaşlar

nedeniyle tecrübeli mühendis ve işçilerin büyük bölümünün kaybedilmesi, yatırımların

durması ve sektörün teknoloji ve know-how açısından çok geri kalması olduğunu belirtmiştir.

1998 ve 2000 yıllarında Irak petrol sektörü hakkında inceleme yapan Hollandalı Saybolt

International, sektörün teknolojisini “acınacak durumda” diye nitelendirmiştir.98

Petrol ekonomisti Daniel Yergin, 5-7 milyar dolarlık bir yatırımla 2010 yılına kadar

Irak’taki petrol üretiminin iki katına çıkabileceğini ve işletilmeyen 58 petrol havzasının

üretime geçebilmesi için yaklaşık 30 milyar dolar kaynak ayrılması gerektiğini belirtmiştir.99

Saddam sonrası Irak’taki petrol sektörüne ilişkin araştırma yapan CSIS ise, savaş sonrasında

Irak’ın petrol üretiminin kısa vadede 3,2 mbd, 2010 yılı itibariyle de 4 mbd’ye çıkabileceğini

düşünmektedir. 2010 yılı petrol üretimi için 5,5-6 mbd’ye ulaşan iyimser tahminler de

bulunmaktadır.100 2001 yılı üretim rakamları, Irak’ın yukarıdaki tahmini üretim rakamlarının

üstünde olan ülkeler; Suudi Arabistan (8,8 mbd), ABD (7,7 mbd) ve Rusya’dır (7,1 mbd).

94 http://www.bp.com, (2002) 95 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 02.04.2003 96 http://www.sabah.com.tr, 28.04.2003 97 http://www.opec.org 98 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 22.01.2003 99 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 09.04.2003 100 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 22.01.2003

Son Irak Harekatı ile, Irak petrollerini işletme hakkının kime ait olacağı tartışma

konusu olmuştur. Önümüzdeki kısa dönemde bu hakkın ABD, BM veya Irak milli petrol

şirketlerine mi ait olacağı halen netlik kazanmamıştır. Saddam yönetimi ile Batı Kurna

havzası için 1997 yılında bir anlaşma imzalamış olan Rus Lukoil gibi firmalar daha önce elde

ettikleri hakları korumaya çalışırken, ABD ve İngiltere öncülüğünde petrol sektörünün

özelleştirilmesi gündeme gelmiştir. 8 Nisan 2003 tarihinde Bush ve Blair ortak bir açıklama

ile Irak petrolünün yine Irak halkının egemenliğinde kalacağını ve yine sadece Irak halkının

yararı için kullanılacağını vaat etmişlerdir. Ancak, “Irak halkının yararı” deyimi çeşitli

yorumlara açık bulunmaktadır. Büyük petrol firmaları Irak’taki gelişmeleri yakından

izlemekte ve istikrarlı bir ortamın oluşması ile yeni oluşumda yer almayı planlamaktadırlar.101

Altyapının düzenlenmesi ile Irak’ın Türkiye üzerinden gerçekleştirdiği 0,9 mbd düzeyindeki

petrol ihracatının ise 1,7 mbd’ye çıkabileceği belirtilmiştir. ABD’nin Rice Üniversitesi ve

bağımsız düşünce grubu Dış İlişkiler Konseyi (Council on Foreign Relations) tarafından

ortak olarak hazırlanan raporda, Kuzey Irak’taki Kerkük petrollerinin büyük çoğunluğunun

Ceyhan Boru Hattı ile Türkiye üzerinden ihraç edilebileceğine değinilmiştir.102

CSIS tarafından yapılan ve Robert Ebel tarafından yürütülen araştırmada, Irak’ın orta

ve uzun vadede OPEC içinde kalıp kalmama konusunda bir karar vermek zorunda kalacağı

iddia edilmektedir. Robert Ebel, OPEC’in üretim limitinin, Irak’ın petrol sektörünün

gelişimine engel olacağını düşünmektedir.103

2) OPEC DIŞI ÜLKELER

i- BDT ve Rusya

Rusya, dünya petrol pazarında stratejik bir konuma sahiptir. 2002 yılında günlük

ortalama 7,3 milyon varil üretim ve 4,8 milyon varil ihracat yapan Rusya’da, petrol

fiyatlarındaki artışa paralel olarak son üç yıldır hızlı bir ekonomik iyileşme gözlenmektedir.

104

Halen dünyadaki petrol rezervlerinin %6,2’si Bağımsız Devletler Topluluğu’na dahil

ülkelerde bulunmakta ve bu bölgede yeni keşifler beklenmektedir. Yeni rezerv beklentileri,

Rusya’nın doğu sahilindeki Sakalin Adası’nda, Kuzey Denizi’nde ve Hazar Denizi’nin Rusya

101 Economist (The), 12.04.2003 102 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 21.02.2003 103 http://www.ntvmsnbc.com.tr, 22.01.2003 104 Gürlesel, C.F., (2003)

kesiminde yoğunlaşmaktadır. Ayrıca, Kazakistan’ın Kaşagan yöresinde 22 milyar varillik

petrol kapasitesi tahmin edilmektedir. Sovyetler Birliği’nden ayrılan diğer ülkelerde de Hazar

Denizi tabanında yapılacak araştırmalar sonucu büyük rezervlere ulaşılacağı sanılmaktadır.105

Rusya 2002 yılında günde 9,35 milyon varil petrol üretimi ile dünyanın en büyük

günlük üretim kapasitesine ulaşmıştır.106 Petrol üretimi 2000, 2001 ve 2002 yıllarında toplam

15,9 mbd artmıştır. Zamanında dünyanın en önemli petrol üreticisi ülke olan Rusya’nın

stratejik öneminin tekrar artacağı sanılmaktadır. Sovyetler Birliği döneminde 1987 yılında

petrol üretimi 12,7 mbd’ye çıkmış, bu rakama halen Suudi Arabistan dahil, hiçbir ülke

tarafından ulaşıl(a)mamıştır. Rusya’nın dünya petrol üretimi içindeki payı, 2001 yılında,

Suudi Arabistan (%11,8) ve ABD’den (%9,8) sonra %9,7 ile üçüncü sırada yer almış ve eski

Sovyetler Birliği ülkelerinin toplam petrol üretimi, Suudi Arabistan’ın üretimine ulaşmıştır.107

Öte yandan, yakın zamanda Rusya hükümetinin yayınlamış olduğu bir enerji

raporunda, Rusya’nın halihazırdaki rezervlerinin 2040 yılında biteceği belirtilmiştir.108 Ancak,

bu projeksiyonlarda Rusya’nın rezervlerinde beklenen artış ve verimsiz işleyen sistemin

yeniden yapılandırılması çalışmaları dikkate alınmamıştır. Ayrıca, Morse ve Richard109,

Rusya’nın enerji ihracatını artıracak asıl potansiyelin, rezervlerinden ziyade boru hatları ve

limanları olacağına dikkati çekmektedirler.

Eski Sovyetler Birliği, 1990’lı yılların başında enerji piyasasında tedarikçi sıfatının

yanında alıcı sıfatı ile de yer almaktaydı. Amerika’nın enerji tüketiminin %75’ine denk gelen

ve küresel tüketimin %18’ini oluşturan tüketimi, küresel talep üzerinde doğrudan etkiliydi.

1990’lı yıllarda, eski Sovyetler Birliği’nde kişi başına enerji tüketiminin düşmesinin de

etkisiyle, küresel enerji tüketimindeki artış GSYİH’nın %2,3’ünden %1,44’üne

gerilemiştir.110 BDT ülkelerinin enerji tüketimineki düşüş, 1998 yılında sona ererek yerini

temkinli bir artışa bırakmıştır. Ancak, 2001 yılına gelindiğinde BDT ülkelerinin küresel

tüketimdeki payı %10’a, Rusya’nın payı ise %3,5’a düşmüş ve bölgenin küresel talebi

belirleyici etkisi kalmamıştır.

Öte yandan, Rusya, OPEC ülkelerinin dışında, küresel petrol arzını etkileyen ve üretim

seviyesi ile küresel fiyatlara yön verebilen ülke durumuna gelmiştir. Rusya, Norveç ve

Meksika, OPEC üyesi olmayan üç önemli petrol üreticisi durumundadır. Ancak, Norveç ve 105 Telhami, S., vd, (2002) 106 Gürlesel, C.F., (2003) 107 http://www.bp.com, (2002), “BP Statistical Review of World Energy” 108 Telhami, S., vd. (2002) 109 Morse, E.L., vd., (2002)

Meksika, tek pazara bağlı ihracat yaptıkları için küresel fiyatları etkileyemezken, Rusya

fiyatlar üzerinde söz sahibi olmuştur.

Rusya’nın bu konumu OPEC kartelinin etkisini azaltmayı öngören ABD politikaları

ile uyumludur. ABD’nin hedefi küresel arzın sürekliliği ile fiyat istikrarı iken, Rusya’nın

hedefi gelir istikrarıdır. Her iki ülkenin önceliklerinin uyum sağlaması halinde Rusya,

ABD’nin küresel enerji politikalarına orta vadede muhalif olmayacaktır. Irak’ta Rusya’nın

Lukoil firması aracılığıyla sahip olduğu mevcut haklarının korunması halinde, Orta Asya ham

ve işlenmiş petrolünün Kazakistan, Azerbaycan ve Rusya üzerinden uluslar arası pazarlara

açılması, ABD ile Rusya arasındaki karşılıklı menfaatleri besleyebilecektir.111 Rusya petrol

sektörünün liberal yapısı da petrol sektörü devletleştirilmiş OPEC ülkelerine karşı Rusya’ya

avantaj sağlamaktadır.

ii- ABD Petrol Stratejisi

II. Dünya Savaşı’ndan sonra İran Körfezi’nden petrol ithal etmeye başlayan ABD,

1971 yılında petrol ithalatı üzerindeki kota uygulamasını kaldırmıştır. Dünya petrol

tüketiminin %25,5’i ve petrol ithalatının %27’si ABD’ye aittir. ABD, petrol piyasasının en

önemli alıcısı olarak öne çıkmaktadır. Ayrıca, Suudi Arabistan’dan sonra en yüksek üretim de

ABD’de gerçekleştirilmektedir. ABD’de petrol üretilen önemli bölgeler Teksas, Louisiana,

California, Alaska, Oklahoma ve Kansas’ta yer almaktadır.112

En büyük petrol alıcısı ABD ile en büyük petrol tedarikçisi Suudi Arabistan arasında

petrole dayanan bir işbirliği oluşmuştur. Dünya petrol tüketimi artışının 1/3'ünden fazlasını

sağlayan ABD'nin petrol ithalatının %17’sini Suudi Arabistan tedarik etmektedir. Suudi

Arabistan, ABD’ye coğrafi olarak daha yakındaki petrol üreticilerine ABD ithalatındaki

payını kaptırmamak için, nakliye masraf farklarını üstlenmekte, bu fark nedeniyle ABD’ye

varil başına örtülü olarak 1$ indirim yapmaktadır. Böylece, ABD’ye yılda 620 milyar $

kaynak aktarılmaktadır. Ayrıca, Suudi Arabistan’ın OPEC liderliği rolü ile petrol fiyatlarının

istikrarına etkisi, ABD’yi yakından ilgilendirmektedir. Suudi Arabistan’ı diğer petrol

üreticilerinden ayıran ve kriz anında can simidi görevi yapan yedek üretim kapasitesi,

ABD’nin petrol güvenliği stratejisinin temel unsurlarından birini oluşturmaktadır. Bunun

karşılığında; ABD, Suudi Arabistan’a zaman zaman finansal kaynak sağlamakta, Suud

110 http://www.bp.com 111 Gürlesel, C.F., (2003) 112 http://www.encyclopedia.com

ailesinin hakimiyetini korumakta, Krallığın petrol kuyularını ve toprak bütünlüğünü

savunmasına yardım etmektedir.113

Öte yandan, 11 Eylül olayı, Clinton yönetimi ile OPEC arasında üretim miktarı üzerine

çıkan anlaşmazlıklar ve Arap-İsrail ilişkileri, ABD ile Suudi Arabistan arasındaki işbirliğini

zedelemiştir. ABD, yeni bir enerji stratejisine yönelmiş ve Suudi petrolüne bağımlılığını

azaltma çabası içine girmiştir.

Ancak, bu stratejinin 11 Eylül olayından daha önce oluşmaya başladığı anlaşılmaktadır.

Meksika, Kanada ve Venezuella’nın ABD’nin petrol ithalatındaki önemi son yıllarda artmış,

ABD bu arada Türkiye gibi çeşitli ülkelerden de düşük düzeylerde petrol ithal etmiştir. 2001

yılı Mayıs ayında ABD Ulusal Enerji Politikaları Geliştirme Grubu (NEPD) tarafından

hazırlanan Ulusal Enerji Stratejisi Belgesi’nin çizdiği strateji, 10 sene içerisinde küresel

talebin tekrar canlandırılmasını amaçlamaktadır. Küresel ekonomik büyümenin anahtarı petrol

ve enerji piyasalarında gösterilmiş ve aşağıdaki maddeler temel unsurlar arasında

sayılmıştır114:

• Küresel enerji kaynakları arzında yer alan bölge ve ülke sayısı arttırılmalı ve

çeşitlendirilmeli, orta-uzun vadede daha istikrarlı ve güvenli bir küresel enerji

piyasası oluşturulmalıdır.

• Enerji kaynaklarında dışa bağımlılık dengesi korunmalı, arz kaynakları

çeşitlendirilmelidir.

Görülen odur ki, Irak harekatı Amerika’nın yeni petrol stratejisiyle de paralellik

göstermektedir. ABD’nin Irak petrolü üzerinde bundan sonra sahip olacağı haklar halen

uluslar arası arenada tartışılmaktadır.

Bir diğer görüş ise115, Suudi Arabistan’ın ABD için öneminin mutlaka süreceği ve bunun

bir nedeninin yine ABD stratejileri olduğu yönündedir. ABD stratejisinin bir ayağı petrol

fiyatlarının ve arzının istikrarını sağlamak ise, diğer ayağı da tehlikeli bulunan bir devletin

dünya petrol arzının önemli bir kısmını kontrol ederek servet ve güç kazanmasını önlemektir.

Başkan Truman döneminde, 1949 yılında, Sovyet güçlerinin Körfez’i denetimi altına alması

korkusu, 1950’li yıllarda Eisenhower döneminde, kapsamı genişleyerek devam etmiştir. Artık

ABD’nin listesinde sadece dış kuvvetler değil, Mısır Başkanı Nasır başta olmak üzere,

113 Morse, E.L., vd., (2002) 114 Gürlesel, C.F., (2003) 115 Telhami, S., vd. (2003)

bölgedeki saldırgan tutumlar sergileyen rejimler de yer almaktaydı. Çoğu zaman, “saldırgan”

deyimiyle tehditkar, kontrolü zor veya potansiyel tehlike kavramları birbirinin yerine

kullanılmıştır. Son Irak harekatı da bu stratejinin şimdilik son halkası olmuştur. Suudi

Arabistan, ABD’nin kontrolü dışında herhangi bir güce bırakamayağı kadar önemli bir ülke

olduğu için, ABD stratejileri içinde yer almaya devam edecektir.

DEĞERLENDİRME

Bir takım hidrakarbonların bileşimi, koyu renkli, yapışkan ve yanıcı sıvı olarak

tanımlanan petrol, Daniel Yergin’in deyimiyle, “para ve güç çatışmasının epik öyküsü”nü

şekillendirmiştir. Özellikle 1970’lerden sonra petrol fiyatlarında dalgalanmalar görülmeye

başlanmasıyla birlikte, petrol piyasasındaki gelişmeler ve beklentiler, ulusal ve uluslar arası

stratejileri belirleyici nitelik kazanmıştır. Petrol fiyatlarının istikrarını kaybetmesi, 1970’li

yıllardan itibaren OPEC kartelinin etkinliğinin artmasına bağlanmaktadır.

Kartel, bugün, petrol rezervlerinin %78’ini kontrolü altında bulundurmakta, toplam

petrol üretiminin %41’ini ve petrol ihracatının %55’ini gerçekleştirmektedir. Kartel üyeleri

ağırlıklı olarak Orta Doğu ülkeleridir. Orta Doğu ülkeleri petrol rezervlerinin %65’ine ve

üretimin %30’una sahiptir. OPEC dışı üreticilerin önemi artmasına rağmen, OPEC’in

üretimdeki payının 25 sene içerisinde %50 düzeylerine çıkması beklenmektedir.

Asya, Batı Avrupa ve Kuzey Amerika’nın Orta Doğu petrolüne bağımlılığı

artmaktadır. Asya ülkelerinin petrol tüketimi ve toplam petrol talebindeki payı, hızlı büyüme

oranlarına paralel olarak artmakta ve petrol tüketiminin tamamına yakını Orta Doğu OPEC

ülkelerinden karşılanmaktadır. Batı Avrupa’nın büyük ölçüde sanayi kaynaklı olan petrol

talebinin %24’ü ve dünyanın en büyük petrol tüketicisi olan Kuzey Amerika Bölgesi’nin

tüketiminin %14’ü de Orta Doğu OPEC ülkeleri tarafından tedarik edilmektedir. Ancak,

ABD’nin Amerika, Afrika ve Orta Asya ülkelerinden petrol ithalatı artmaktadır.

OPEC’in en büyük oyuncusu olan Suudi Arabistan, dünyadaki en düşük yeni rezerv

keşif maliyetine ve petrol üretim maliyetine sahiptir. Dünyadaki toplam petrol rezervlerinin

dörtte biri Suudi Arabistan’da bulunmaktadır. 1980 yılında tamamı kamulaştırılan Suudi

Aramco’nun petrol üretimi, en büyük özel petrol şirketi olan Exxon’un üretiminin iki katını

aşmakta, BP’nin üretiminin ise üç katına yaklaşmaktadır. Suudi Arabistan’da üretilen petrolün

yaklaşık %85’i ihraç edilmekte, kalanı ise iç pazarda tüketilmektedir. Suudi Arabistan’ın

stratejik öneminin asıl kaynağı, ona istediği zaman üretimi artırma ve dolayısıyla fiyatları

yönlendirme yeteneğini veren ve petrol krizlerinde başvurulacak adresin Suudi Arabistan

olmasını sağlayan, yedek üretim kapasitesidir. Bu kapasite sayesinde, gerektiğinde fiyat

savaşları yoluyla OPEC disiplinini sağlamış ve OPEC liderliğini korumuştur. Suudi

Arabistan’ın en önemli müşterisi olan ABD’nin enerji güvenliği stratejisinde, Suudi

Arabistan’ın yedek üretim kapasitesi önemli yer tutmaktadır. Dünya ham petrol tüketiminin

%26’sını gerçekleştiren ABD’nin ithal ettiği ham petrolün %17’si Suudi Arabistan tarafından

tedarik edilmektedir. Siyasi ve ekonomik kargaşanın yoğun olduğu bir bölgede yer alan Suudi

Arabistan’ın istikrarlı ve uyumlu bir şekilde yönetilmesi, ABD için önemlidir. Suudi

Arabistan, aynı zamanda, Avrupa Birliği ülkelerinin ve Japonya’nın da en önemli

tedarikçisidir ve ihracatının yarısı Asya ülkeleri tarafından satın alınmaktadır.

Ancak, 11 Eylül olayından sonra, ABD, petrol arzını çeşitlendirme ve Suudi

Arabistan’a bağımlılığını azaltma çabalarına hız vermiştir. ABD’nin OPEC dışı üreticilerden

ithalatı artmış, Orta Doğu’daki yatırımları hızlanmıştır. 2003 yılının Nisan ayındaki Irak

Harekatı ile ikinci büyük petrol rezervine sahip olan Irak, henüz belirsiz bir süre için ABD

kontrolüne geçmiş, böylece ABD ile Suudi Arabistan arasındaki ilişkilerin stratejik önemi,

bitmediyse de, sarsılmıştır. Gerekli yatırımların yapılması halinde, 2010 yılı itibariyle,

Irak’taki petrol üretiminin 4-6 mbd’ye çıkabileceği düşünülmektedir. Halen Suudi

Arabistan’ın üretimi 9 mbd civarındadır. Irak petrollerini işletme hakkının kime ait olacağı

tartışma konusu olsa da, ABD ve İngiliz şirketlerinin etkinliğinin artması beklenmektedir.

Türkiye üzerinden gerçekleşen 0,9 mbd düzeyindeki Irak petrolünün ihracatının da, altyapının

düzenlenmesi ile 1,7 mbd’ye çıkabileceği belirtilmektedir. Ancak, siyasi istikrar ve güven

ortamının sağlanması, 1990’lı yıllar boyunca çok bakımsız bırakılan üretim tesislerinin

yeniden yapılandırılması, gerekli yatırımların yapılması ve bunların meyvelerinin toplanmaya

başlanması; çok kısa vadede gerçekleşmeyecektir. Uzun vadeli planların ise beklenmedik

olaylar karşısında değişebileceği unutulmamalıdır.

Suudi Arabistan’ın yerini alma iddiası olmasa da, petrol piyasasının diğer bir parlayan

yıldızı Rusya olarak ortaya çıkmaktadır. 1980’li yıllarda Sovyetler Birliği’nin petrol üretimi

Suudi Arabistan’ın bugünkü üretimini bile aşmaktaydı. O yıllarda, Sovyetler Birliği, petrol

arzında söz sahibi olduğu gibi, petrol talebini de doğrudan etkilemekteydi. 1990’lı yılların

başlarında ülkede siyasi çözülmeler başlamış, yatırımlar durmuş, milli gelir düşmüş ve Rusya

petrol piyasasındaki etkinliğini yitirmiştir. Ekonomik sıkıntı 1998-1999 yıllarında bir krize

dönüşmüş ve Rusya bu ekonomik bunalımdan petrol üretimi ve ihracatını artırmasının ve bu

arada petrol fiyatlarının da yükselmesinin etkisiyle kurtulmuştur. 2000 ve 2001 yıllarında

Rusya’nın petrol üretimi görülmemiş bir şekilde artmış ve BDT ülkelerinin toplam üretimi

Suudi Arabistan’ın üretimine eşdeğer düzeyde gerçekleşmiştir. Ayrıca, Hazar Denizi

tabanında ve BDT’nin diğer çeşitli bölgelerinde ümit verici rezerv arayışları devam

etmektedir. Türkiye de özellikle Kazakistan ve Azerbaycan’da petrol arama çalışmalarını

sürdürmektedir. Ancak, dünya petrol rezervlerinin %6,2’sini elinde bulunduran Rusya’nın,

rezerv konusunda iddialı olduğu söylenemez. Rusya’nın asıl iddiası boru hatlarına, doğalgaz

yataklarına ve yüksek üretim kapasitesine dayanmaktadır. Orta Doğu’daki kamulaştırılmış

petrol endüstrisine karşılık, Rusya’da petrol piyasasının liberal bir yapıda işlemesi ise

yatırımların Rusya’ya yönelmesini sağlamaktadır. Rusya’nın en büyük petrol şirketi olan

Lukoil firmasının Irak petrollerinin işletiminde eski dönemden kalma hakları bulunmaktadır.

Bu kazanılmış hakların yeni süreçte hukuki durumunun nasıl olacağı henüz tartışılmaktadır.

Bu konuda anlaşma sağlanması halinde, ABD’nin de Rusya ile petrol konusunda işbirliğine

girmekten arz güvenliği ve çeşitliliği doğrultusunda kazançlı çıkacağı savunulmaktadır.

Petrol arz cephesindeki bu gelişmelere karşılık, talep piyasasında da değişiklikler

görülmektedir. Petrol tüketiminin %26’sına ve petrol tüketim artışının üçte birine sahip olan

ABD, en büyük alıcı olma özelliğini sürdürürken, Çin ve diğer Uzak Doğu ülkeleri hızla

büyüyen ekonomilerini besleyebilmek için petrol talebini artırmaktadırlar. Buna karşılık,

Avrupa ve Japonya’nın olgunlaşan ekonomilerinin petrol tüketimindeki payları düşmektedir.

ABD ve Japonya’dan sonra en yüksek petrol tüketimi Çin’de gerçekleşmekte ve Çin’in petrol

tüketiminin Japonya’yı yakalamak üzere olduğu görülmektedir. Bu nedenle, petrol arzındaki

gelişmeler ve Orta Doğu Bölgesi’nde ABD ve İngiltere’nin yeniden yapılandırma girişimleri,

Uzak Doğu Kaplanları’nı doğrudan ilgilendirmektedir. Ancak, aynı tarihlerde SARS hastalığı

ile ilgilenmek zorunda kaldıkları için, Uzak Doğu Asya ülkeleri bu gelişmelere uzak

kalmıştır.

Türkiye, kendisi petrol piyasasında önemli bir oyuncu olmamakla birlikte, büyük

petrol ihracatçılarına komşudur. Irak’ın ve Rusya’nın petrol arzındaki paylarının artması

halinde, jeopolitik konumu daha da önem kazanacaktır. Kerkük-Yumurtalık ile Bakü-Ceyhan

Boru Hatları, Türkiye’nin transit ülke olarak stratejik değerinin artmasını sağlayacaktır. Boru

hatları konusunda uluslar arası arenada Türkiye’yi dışarıda bırakan alternatif planlara da yer

verilmektedir. Bu konudaki gelişmeler yakından izlenmelidir.

Türkiye sınırları içerisindeki petrol aramaları ise coğrafi yapının arama ve çıkarma

maliyetlerini yukarı çekmesinden dolayı çok sınırlı kalmaktadır. Şimdiye dek, Mersin ve

çevresinde sınırlı kalan deniz arama çalışmaları, son günlerde Karadeniz’de yoğunlaşmakta ve

bu çalışmalar ümit verici bulunmaktadır. Öte yandan, TPAO, yurt dışında ortaklıklar yoluyla

arama çalışmalarını sürdürmektedir.

Türkiye’nin petrol ihracatı yok denecek düzeyde ve düzensizdir. Ham petrol ithalatı

ise genel olarak dünya petrol fiyatları yükseldiğinde miktar olarak düşmüş ancak dolar değeri

olarak yükselmiştir. Ayrıca, 1999 yılındaki depremde İzmit TÜPRAŞ rafinerisinin zarar

görmesiyle petrol ürünleri üretimi düşmüş, buna paralel olarak ham petrol talebi azalmıştır.

Türkiye’nin toplam ithalatının yaklaşık %9’u ham petroldür. Bir ülkenin ekonomisinin

petrole bağımlılığını ölçmekte bir kıstas olan bu oran, genel olarak artmaktadır. Petrol

fiyatlarının 10 dolar düzeylerine düştüğü 1998 yılında, ham petrol ithalatının toplam ithalat

içindeki payı %4,5’a kadar düşmüştür. Ülke ekonomisinin petrole bağımlılığının bir diğer

göstergesi, GSMH’den net petrol ithalatına ayrılan pay olarak kabul edilmektedir. Türkiye,

milli gelirinin %2’sinden biraz fazlasını net petrol ithalatı için harcamakta iken, ABD ve

Japonya %0,5’ini, petrole bağımlı ekonomiye örnek olarak gösterilen Güney Kore ise

%3,5’ini harcamaktadır. Ayrıca, yerli petrol üretimi giderek azalmakta ve yurt içinde tüketilen

petrolün yaklaşık %90’ı ithal edilmektedir. Bu göstergeler, Türkiye ekonomisinin petrole

bağımlılığının ortalamanın üzerinde ve artmakta olduğunu işaret etmektedir.

Türkiye’nin enerji üretiminde linyit (%46), hidroelektrik ve odun öne çıkarken, petrol

üretiminin payı %10’da ve doğalgaz üretiminin payı %1’de kalmaktadır. Petrol üretiminin son

yıllardaki azalışı düşündürücü olsa da, 1980’lerden önce akaryakıt ithalatçısı konumundaki

Türkiye’nin ham petrol ithalatçısı konumuna geçmesi ve rafinerilerinde ham petrolü işlemeye

başlaması önemli bir gelişme sayılmalıdır. Akaryakıt ürünlerinin çıkış fiyatlarının üzerinden

maktu bir vergi olan Özel Tüketim Vergisi ile Katma Değer Vergisi alınmaktadır. Bu pay,

ürün pompa satış fiyatlarının %70-75’ine denk gelmekte ve nihai fiyatların yaklaşık %8’i

dağıtım payı olarak bayilere ve ana dağıtım şirketlerine kalmaktadır. 1986 yılından itibaren,

akaryakıt ürünlerinden alınan vergiler artmış, bu nedenle 1986-1997 yılları arasında akaryakıt

ürünlerinin fiyat artışı, ham petrol fiyatlarındaki artışın iki katını aşmış, enflasyon artışının ise

iki katına yaklaşmıştır. Ancak, yüksek vergi oranları Türkiye’ye özgü olmayıp, özellikle

Avrupa’da yaygın olarak kullanılmaktadır.

Petrol tüketimi ise 1990’lı yıllar boyunca yaklaşık %40 oranında artmıştır. Böylece,

Türkiye, 2001 yılında en çok petrol tüketen ülkeler arasında 24. ülke olmuştur. Bugün,

Türkiye’nin enerji tüketiminin %39’unu petrol ve %19’unu doğalgaz oluşturmaktadır.

Dünyada ve Türkiye’de alternatif enerji kaynakları üzerinde araştırmalar devam etmekte,

çevre dostu ve ekonomik kaynakların kullanımının artması beklenmektedir. Buna rağmen,

petrol, dünya politikasının belirlenmesinde ve ülkelerin coğrafi, siyasi ve ekonomik

geleceğinin şekillenmesinde etkili olmaya devam etmektedir.

EK-I

BİRİMLERİN DÖNÜŞTÜRÜLMESİ

Birimlerin yaklaşık dönüşüm katsayıları

Birime

ton ABD ton/

(metrik) kilolitre varil galonu yıl

Birimden Katsayı

Ton (metrik) 1 1,165 7,33 307,86 –

Kilolitre 0,8581 1 6,2898 264,17 –

Varil 0,1364 0,159 1 42 –

ABD galonu 0,0032 0,0038 0,0238 1 –

Varil/gün – – – – 49,8

Kaynak: “BP Statistical Review of World Energy”, Haziran 2002

EK-II

HAM PETROL REZERVLERİ

1981 1991 2000 2001 Milyar varil Milyar varil Milyar varil Milyar varil Milyar ton Pay (%) ABD 36,5 33,7 30,1 30,4 3,7 2,9 Kanada 8,5 8,0 6,4 6,6 0,8 0,6 Meksika 57,0 51,3 28,3 26,9 3,8 2,6 K. Amerika Toplamı 102,0 93,0 64,8 63,9 8,4 6,1 Brezilya 1,3 2,8 8,1 8,5 1,2 0,8 Venezuella 20,3 59,1 76,9 77,7 11,2 7,4Diğer G. & O. Amerika 6,4 6,6 9,6 9,8 1,3 1,0 G. & Orta Amerika Toplamı 28,0 68,5 94,5 96,0 13,7 9,1 Norveç 7,6 7,6 9,4 9,4 1,3 0,9Diğer Avrupa 20,3 8,8 9,7 9,2 1,3 1,0 Avrupa Toplamı 27,9 16,4 19,1 18,6 2,6 1,9 Azerbaycan n/a n/a 6,9 7,0 1,0 0,7 Kazakistan n/a n/a 8,0 8,0 1,1 0,8 Rusya n/a n/a 48,6 48,6 6,7 4,6Diğer BDT n/a n/a 1,8 1,8 0,3 0,3BDT Toplamı 63,0 57,0 65,3 65,4 9,0 6,2

İran 57,0 92,9 89,7 89,7 12,3 8,5 Irak 29,7 100,0 112,5 112,5 15,2 10,7 Kuveyt 67,7 96,5 96,5 96,5 13,3 9,2 Katar 3,4 3,7 13,2 15,2 2,0 1,4 Suudi Arabistan 167,9 260,3 261,7 261,8 36,0 24,9 Birleşik Arap Emirlikleri 32,2 98,1 97,8 97,8 13,0 9,3Diğer Orta Doğu 4,7 10,1 12,2 12,1 1,5 1,1Orta Doğu Toplamı 362,6 661,6 683,5 685,6 93,4 65,3 Cezayir 8,1 9,2 9,2 9,2 1,2 0,9 Libya 22,6 22,8 29,5 29,5 3,8 2,8 Nijerya 16,5 17,9 22,5 24,0 3,2 2,3Diğer Afrika 9,1 10,5 13,6 13,9 1,8 1,2 Afrika Toplamı 56,2 60,5 74,9 76,7 10,2 7,3 Çin 19,9 24,0 24,0 24,0 3,3 2,3Diğer Uzakdoğu Asya 19,1 20,1 20,1 19,7 2,6 1,9 Uzakdoğu Asya Toplamı 39,0 44,1 44,0 43,8 5,9 4,2 DÜNYA TOPLAMI 679 1001 1046 1050 143 100 OECD# 129 110 85 85 11 8 OPEC 435 767 814 819 112 78 OPEC DIŞI‡ 181 177 167 166 22 16† 0.05’ten az. %0.05’ten az ‡ Eski Sovyetler Birliği ülkeleri hariç #1981 Orta Avrupa üyeleri hariç n/a veri yok


EK-III

HAM PETROL ÜRETİMİ

Bin varil/gün 1975 1985 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2001 % değişme

2001 payı

ABD 10.008 10.580 8.322 8.295 8.269 8.011 7.731 7.733 7.717 -0,3 9,8

Kanada 1.735 1.812 2.402 2.480 2.588 2.672 2.604 2.721 2.763 1,7 3,6

Meksika 806 2.912 3.065 3.277 3.410 3.499 3.343 3.450 3.560 3,1 4,9

K. Amerika Toplamı 12.549 15.304 13.789 14.052 14.267 14.182 13.678 13.904 14.040 1,0 18,3

Arjantin 406 491 758 823 877 889 843 811 822 1,1 1,1

Brezilya 178 560 718 807 868 1.003 1.133 1.268 1.337 5,0 1,9

Venezuella 2.422 1.744 2.959 3.137 3.321 3.512 3.249 3.321 3.418 2,7 4,9

Diğer G. & Orta Amerika 692 925 1.347 1.388 1.426 1.534 1.605 1.493 1.424 -4,6 2,0

G. & Orta Amerika Toplamı 3.698 3.720 5.782 6.155 6.492 6.938 6.830 6.894 7.001 1,3 9,9

Norveç 189 787 2.889 3.234 3.279 3.136 3.132 3.347 3.414 1,0 4,5

İngiltere 34 2.675 2.749 2.735 2.713 2.805 2.903 2.667 2.503 -6,6 3,3

Diğer Avrupa 853 899 873 861 871 848 869 914 892 -2,4 1,3

Avrupa Toplamı 1.077 4.361 6.511 6.831 6.863 6.788 6.905 6.927 6.808 -2,4 9,0

Azerbaycan n/a 274 185 183 185 230 278 281 300 6,6 0,4

Kazakistan n/a 466 434 474 536 537 631 744 828 12,4 1,1

Rusya n/a 10.904 6.288 6.114 6.227 6.169 6.178 6.536 7.056 7,7 9,7

Diğer BDT n/a 397 390 401 429 455 465 452 468 3,5 0,6

BDT Toplamı 9.916 12.040 7.297 7.171 7.377 7.391 7.551 8.013 8.652 7,8 11,8

İran 5.387 2.218 3.695 3.709 3.726 3.803 3.552 3.772 3.688 -2,6 5,1

Irak 2.271 1.413 575 625 1.201 2.162 2.581 2.624 2.414 -8,4 3,3

Kuveyt 2.132 1.127 2.135 2.126 2.139 2.199 2.038 2.169 2.142 -1,7 2,9

Umman 341 502 868 897 909 905 911 961 959 -0,5 1,3

Katar 437 315 461 568 694 747 724 796 783 -2,3 1,0

Suudi Arabistan 7.216 3.601 8.890 9.036 9.213 9.219 8.549 9.115 8.768 -4,2 11,8

Birleşik Arap Emirlikleri 1.696 1.260 2.410 2.495 2.490 2.556 2.299 2.491 2.422 -3,2 3,2

Diğer Ortadoğu 254 209 1.006 998 1.007 1.012 1.028 1.042 1.058 1,5 1,5

Ortadoğu Toplamı 19.733 10.645 20.040 20.454 21.378 22.603 21.681 22.970 22.233 -3,6 30,0

Cezayir 1.003 1.151 1.327 1.386 1.421 1.461 1.515 1.579 1.563 -1,6 1,8

Angola 158 232 633 716 741 731 745 736 731 -1,0 1,0

Mısır 228 882 924 894 873 857 827 781 758 -3,8 1,0

Libya 1.514 1.025 1.439 1.452 1.489 1.480 1.425 1.475 1.425 -3,7 1,9

Nijerya 1.785 1.499 1.998 2.138 2.303 2.163 2.028 2.103 2.148 1,9 2,9

Diğer Afrika 359 643 792 849 927 949 1.034 1.121 1.190 6,2 1,7

Afrika Toplamı 5.047 5.433 7.112 7.435 7.753 7.640 7.574 7.795 7.814 -0,1 10,3

Çin 1.545 2.505 2.989 3.170 3.211 3.212 3.213 3.252 3.308 1,4 4,6

Hindistan 171 627 794 782 800 800 788 778 782 n/a 1,0

İndonezya 1.306 1.342 1.578 1.580 1.557 1.520 1.408 1.456 1.410 -4,1 1,9

Malezya 98 455 724 736 764 815 791 791 788 -1,1 1,0

Diğer Uzakdoğu Asya 685 986 1.236 1.302 1.386 1.391 1.412 1.702 1.656 -2,7 2,2

Uzakdoğu Asya Toplamı 3.805 5.914 7.320 7.570 7.718 7.739 7.612 7.980 7.943 -0,9 10,6

DÜNYA TOPLAMI 55.824 57.417 67.851 69.668 71.848 73.280 71.832 74.482 74.493 -0,3 100,0

OECD# 13.669 20.009 20.726 21.350 21.675 21.487 21.039 21.523 21.462 -0,5 28,1

OPEC 27.168 16.695 27.466 28.252 29.553 30.821 29.368 30.901 30.181 -2,7 40,7

OPEC DIŞI‡ 18.741 28.682 33.088 34.245 34.918 35.068 34.913 35.569 35.660 n/a 47,4Kaynak: “BP Statistical Review of World Energy”, Haziran 2002

EK-IV

HAM PETROL TÜKETİMİ

Bin varil/gün 1975 1985 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2001 % değişim 2001 payı

ABD 16.334 15.726 17.725 18.309 18.621 18.917 19.519 19.701 19.633 -0,2 25,5 Kanada 1.697 1.569 1.776 1.818 1.888 1.913 1.926 1.937 1.941 -0,1 2,5 Meksika 676 1.239 1.561 1.608 1.682 1.763 1.765 1.835 1.813 -1,7 2,4 K. Amerika Toplamı 18.707 18.535 21.061 21.736 22.191 22.593 23.210 23.473 23.386 -0,3 30,4 Brezilya 940 1.116 1.498 1.601 1.729 1.800 1.879 1.867 1.865 -0,4 2,4 Diğer G. & Orta Amerika 1.829 2.016 2.663 2.726 2.839 2.908 2.866 2.865 2.829 -1,3 3,7 G. & Orta Amerika Toplamı 2.768 3.131 4.162 4.327 4.568 4.709 4.745 4.732 4.693 -1,1 6,2Belçika & Lüksemburg 530 431 546 606 629 656 670 702 672 -4,6 0,9Fransa 2.234 1.792 1.893 1.930 1.948 2.016 2.044 2.007 2.032 0,9 2,7Almanya 2.930 2.670 2.882 2.921 2.913 2.915 2.824 2.763 2.804 1,4 3,7İtalya 1.872 1.732 1.987 1.956 1.969 1.974 1.980 1.956 1.946 -0,8 2,6Hollanda 707 635 828 810 856 854 880 899 948 5,3 1,3İspanya 840 927 1.177 1.221 1.290 1.381 1.423 1.452 1.508 3,9 2,1Türkiye 267 345 610 635 646 640 638 695 662 -3,9 0,9İngiltere 1.860 1.630 1.757 1.798 1.752 1.745 1.727 1.684 1.649 -2,3 2,2Diğer Avrupa 3.755 3.711 3.616 3.754 3.837 3.914 3.876 3.820 3.874 1,4 5,2Avrupa Toplamı 14.996 13.871 15.295 15.633 15.839 16.092 16.063 15.975 16.093 0,6 21,7Rusya n/a 4.910 2.934 2.606 2.593 2.484 2.534 2.474 2.456 -1,0 3,5Diğer BDT n/a 3.454 1.424 1.172 1.158 1.143 1.023 937 950 1,4 1,4BDT Ülkeleri Toplamı 7.066 8.364 4.357 3.779 3.751 3.626 3.556 3.412 3.407 -0,4 4,8İran 571 893 1.204 1.248 1.221 1.160 1.192 1.158 1.131 -3,4 1,5Suudi Arabistan 353 985 1.123 1.163 1.199 1.267 1.306 1.333 1.347 0,5 1,8Diğer Ortadoğu 498 1.100 1.702 1.700 1.742 1.734 1.784 1.816 1.827 0,6 2,5Ortadoğu Toplamı 1.421 2.978 4.028 4.110 4.161 4.161 4.283 4.307 4.306 -0,6 5,9Mısır 164 417 474 501 531 559 573 564 551 -3,5 0,7G. Afrika 248 300 427 437 445 451 462 475 488 2,1 0,7Diğer Afrika 537 993 1.297 1.302 1.331 1.374 1.403 1.416 1.451 2,5 2,0Afrika Toplamı 949 1.710 2.198 2.240 2.307 2.385 2.439 2.455 2.490 0,8 3,3Avustralya 597 590 781 794 823 825 843 837 845 1,0 1,1Çin 1.353 1.809 3.390 3.672 3.935 4.047 4.416 4.985 5.041 0,8 6,6 Hindistan 476 895 1.533 1.663 1.753 1.835 2.016 2.067 2.072 -0,4 2,8 İndonezya 232 459 820 888 963 914 980 1.053 1.095 3,7 1,5 Japonya 4.840 4.435 5.784 5.812 5.761 5.525 5.618 5.576 5.427 -3,2 7,0 Singapur 141 232 617 586 630 651 619 654 726 10,2 1,1 G. Kore 278 537 2.009 2.144 2.373 2.030 2.178 2.229 2.235 -0,1 2,9 Tayvan 214 348 713 717 741 766 820 816 776 -5,2 1,1 Tayland 169 233 717 776 785 736 734 725 714 -2,8 1,0 Diğer Uzakdoğu Asya 549 765 1.388 1.459 1.530 1.531 1.599 1.651 1.640 -0,7 2,2 Uzakdoğu Asya Toplamı 9.041 10.454 18.094 18.868 19.680 19.250 20.200 20.941 20.916 -0,5 27,7 DÜNYA TOPLAMI 54.947 59.042 69.195 70.692 72.496 72.815 74.495 75.295 75.291 -0,2 100,0

AB 15 12.691 11.336 12.816 13.049 13.186 13.417 13.457 13.350 13.469 0,7 18,2OECD 38.731 37.216 44.383 45.556 46.409 46.508 47.412 47.589 47.471 -0,4 62,4

Eski Sovyetler Birliği Ülk. 7.066 8.364 4.357 3.779 3.751 3.626 3.556 3.412 3.407 -0,4 4,8Kaynak: “BP Statistical Review of World Energy”, Haziran 2002

EK-V

HAM PETROL TİCARETİ

Bin varil/gün 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2001 %

değişme 2001 payı

İthalat ABD 8831 9400 9907 10382 10550 11092 11618 4,7 26,5 Avrupa 10436 10472 10421 11017 10670 11070 11531 4,2 26,4 Japonya 5581 5685 5735 5259 5346 5329 5202 -2,4 11,9 Diğer 11562 12764 13721 13432 14157 14911 15403 3,3 35,2 DÜNYA TOPLAMI 36410 38321 39784 40090 40723 42402 43754 3,2 100,0 İhracat ABD 949 978 976 1011 956 890 910 2,2 2,1 Kanada 1402 1484 1492 1603 1520 1703 1804 5,9 4,1 Meksika 1422 1656 1767 1770 1739 1814 1882 3,7 4,3 G. & Orta Amerika 2797 3011 3219 3240 3145 3079 3143 2,1 7,2 Avrupa 1472 1540 1463 1344 1851 1967 1947 -1,0 4,5 Eski Sovyetler Birliği Ülk. 2731 3239 3413 3569 4019 4273 4679 9,5 10,7 Ortadoğu 16651 17170 18184 18702 18341 18944 19098 0,8 43,6 K. Afrika 2696 2756 2743 2712 2726 2732 2724 -0,3 6,2 B. Afrika 2723 2916 3102 3094 2985 3293 3182 -3,4 7,3 Uzakdoğu Asya† 2576 2790 2735 2490 2650 2767 2879 4,0 6,6 Diğer* 991 781 690 555 791 940 1506 60,2 3,4 DÜNYA TOPLAMI 36410 38321 39784 40090 40723 42402 43754 3,2 100,0 * Kesinleşmemiş ülkeler dahildir.

- Yazıda sıkça bahsedilen ülkelere ait veriler renkli gösterilmiştir.


EK-VI

HAM PETROL FİYATLARI (1972-2001)

West Texas

Brent Intermediate

ABD $/varil $/bbl† $/bbl‡

1972 – –

1973 – –

1974 – –

1975 – –

1976 12,80 12,231977 13,92 14,221978 14,02 14,551979 31,61 25,081980 36,83 37,961981 35,93 36,081982 32,97 33,651983 29,55 30,301984 28,66 29,391985 27,51 27,991986 14,38 15,041987 18,42 19,191988 14,96 15,971989 18,20 19,681990* 23,81 24,501991* 20,05 21,541992 19,37 20,571993 17,07 18,451994 15,98 17,211995 17,18 18,421996 20,80 22,161997 19,30 20,611998 13,11 14,391999 18,25 19,312000 28,98 30,372001 24,77 25,93

* I. Körfez Krizi.


EK-VII

HAM PETROL FİYATLARI ($/VARİL) (2002-2003)

Sahara Bonny Arab T.J. Blend Minas Light Light Dubai Light Isthmus Sepet Brent WTI

1Q 02 20.65 20.13 21.12 20.41 20.05 17.05 19.40 19.83 21.02 21.43

2Q 02 24.63 25.38 25.02 24.92 24.40 22.82 24.39 24.51 25.09 26.29

3Q 02 26.85 26.18 27.02 25.89 25.46 25.05 26.15 26.09 26.83 28.16

4Q 02 27.31 30.35 27.30 25.95 25.30 25.30 26.36 26.83 27.04 28.47

Ocak 03 31.29 32.32 30.78 29.10 28.02 30.14 30.74 30.34 31.31 33.08

Şubat 03 32.43 31.89 32.33 31.11 29.94 31.21 31.90 31.54 32.54 35.63

Mart 03 31.21 30.70 30.83 28.98 27.76 29.04 29.96 29.78 30.98 33.88

1Q 03 31.64 31.63 31.31 29.73 28.57 30.13 30.86 30.55 31.61 34.20

Ortalama 31.32 31.45 30.99 29.42 28.24 29.78 30.52 30.25 31.29 33.85

2002 2001 24.91 25.60 25.15 24.32 23.83 22.61 24.12 24.36 25.03 26.13

2001 24.74 24.11 24.50 23.06 22.83 20.35 22.22 23.12 24.46 26.00

2000 28.77 28.74 28.49 26.81 26.25 26.31 27.80 27.60 28.44 30.37

*Sepet fiyatının bileşimindeki petroller: Saharan Blend, Minas, Bonny Light, Arab Light, Dubai, T.J. Light and Isthmus. Brent ve WTI karşılaştırma amacıyla konmuştur.

Kaynak: OPEC

EK-VIII

TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İTHALATI (1996-2002)

(MİLYON DOLAR) 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 SUUDİ ARABİSTAN 1.404 733 448 437 757 603 673 İRAN 708 541 336 565 702 770 753 LİBYA 435 497 318 477 749 813 712 SURİYE 278 345 190 257 451 415 429 CEZAYİR 276 177 116 89 0 17 59 MISIR 190 308 274 11 34 0 8 RUSYA FEDERASYONU 94 72 60 257 328 776 672 IRAK 32 76 0 0 0 0 0 İTALYA 0 0 0 0 0 0 82 İNGİLTERE 0 11 0 0 0 0 0 GÜRCİSTAN 0 0 3 0 0 0 0 KAZAKİSTAN 0 0 64 174 169 0 0 TUNUS 0 8 3 0 0 12 11 MEKSİKA 0 0 7 0 0 0 0 KESİNLEŞMEMİŞ ÜLK 0 426 264 487 1.017 473 689 TOPLAM 3.416 3.194 2.084 2.755 4.208 3.878 4.088

Kaynak: DTM

EK-IX

TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İTHALATI- MİKTAR VE DEĞER

(2002-2003 Ocak-Nisan)

2002

OCAK ŞUBAT MART NİSAN

BİN TON MİLYON $ BİN TON MİLYON $ BİN TON MİLYON $ BİN TON MİLYON $İTALYA 105 16 22 3RUSYA FEDERASYONU 615 84 220 30 417 68 142 23GÜRCİSTAN CEZAYİR TUNUS 22 4LİBYA 404 59 560 85 424 75 281 54MISIR 50 8SURİYE 292 38 316 44 161 24 161 28İRAN 267 36 326 44 453 67 316 54SUUDİ ARABİSTAN 302 44 258 37 300 47 290 52DİĞER ALIMLAR 247 31 212 27 201 28 285 46TOPLAM 2.126 292 1.942 275 2.061 324 1.519 265

2002

OCAK ŞUBAT MART NİSAN

BİN TON MİLYON $ BİN TON MİLYON $ BİN TON MİLYON $ BİN TON MİLYON $ İTALYA 30 7 31 6RUSYA FEDERASYONU 132 29 290 70 346 58GÜRCİSTAN 29 5CEZAYİR 58 13TUNUS LİBYA 425 96 700 173 291 67 434 89MISIR 74 17SURİYE 235 51 168 39 157 25İRAN 599 106 259 49 591 105 305 54SUUDİ ARABİSTAN 264 56 188 44 286 61 511 95DİĞER ALIMLAR 530 108 454 90 384 78 25 5TOPLAM 2.185 446 1.705 380 2.010 419 1.896 349

Kaynak: DTM

EK-X

TÜRKİYE’DE ENERJİ ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ

ÜRETİM Linyit Asfaltit Doğalgaz Petrol Hidrolik Rüzgar-Jeotermal Odun Hay. ve Güneş Toplam

(Bin Ton) (Bin Ton) (Milyon m3) (Bin Ton) (GWh) Elektrik Isı (Bin Ton) Bitki.Art. (Bin TEP) (Bin TEP)

(Bin Ton)

Yıl Taşkömürü (Bin Ton)

(Gwh) (Bin TEP)

1990 2745 44407 276 212 3717 23148 80 364 17870 8030 28 25478

1991 2762 43207 139 203 4451 22683 81 365 17970 7918 41 25501

1992 2830 48388 213 198 4281 26568 70 388 18070 7772 60 26794

1993 2789 45685 86 200 3892 33951 78 400 18171 7377 88 26441

1994 2839 51553 0 200 3687 30586 79 415 18272 7074 129 26511

1995 2248 52758 67 182 3516 35541 86 437 18374 6765 143 26719

1996 2441 53888 34 206 3500 40475 84 471 18374 6666 159 27386

1997 2513 57387 29 253 3457 39816 83 531 18374 6575 179 28209

1998 2156 65204 23 565 3224 42229 91 582 18374 6396 210 29324

1999 1990 65019 29 731 2940 34678 102 618 17642 6184 236 27659

2000 2259 60854 22 639 2749 30879 109 618 13938 5981 262 26825

2001 2357 63445 31 312 2551 24010 152 618 16263 5790 287 26266

TÜKETİM Linyit Asfaltit Doğalgaz Petrol Hidrolik Rüzgar-Jeotermal Odun Hayvan ve Güneş Toplam(*)

(Bin Ton) (Bin Ton) (Milyon m3) (Bin Ton) (GWh) Elektrik Isı (Bin Ton) Bitki.Art. (Bin TEP) (Bin TEP)

(Bin Ton)

Yıl T.kömürü (Bin Ton)

(Gwh) (Bin TEP)

1990 8191 45891 287 3418 22700 23148 80 364 17870 8030 28 52987

1991 8824 48851 139 4205 22113 22683 81 365 17970 7918 41 54278

1992 8841 50659 197 4612 23660 26568 70 388 18070 7772 60 56684

1993 8844 46086 102 5088 27074 33951 78 400 18171 7377 88 60265

1994 8192 51178 0 5408 25859 30586 79 415 18272 7074 129 59127

1995 8548 52405 66 6937 27918 35541 86 437 18374 6765 143 63679

1996 10892 54961 34 8114 29604 40475 84 471 18374 6666 159 69862

1997 12537 59474 29 10072 29176 39816 83 531 18374 6575 179 73779

1998 13146 64504 23 10648 29022 42229 91 582 18374 6396 210 74709

1999 11362 64049 29 12902 28862 34678 102 618 17642 6184 236 74275

2000 15393 64394 22 15086 31072 30879 109 618 16938 5981 262 81221

2001 11039 64883 31 16339 29661 24010 152 618 16263 5790 287 77044

* TEP: Ton Eşdeğer Petrol

Kaynak: T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı

EK-XI

TÜRKİYE’DE PETROL ARAMA VE İŞLETME SAHALARI

Kaynak: T.C. Petrol İşleri Genel Müdürlüğü

KAYNAKLAR Adelman, M.A. (2002), “World oil production& prices 1947-2000”, Quarterly Review of

Economics and Finance, (The), 42, 169-191.

Dış Ticaret Müsteşarlığı.

Economist (The).

Gürlesel, C.F., (2003), “Irak Harekatının Perde Arkası: Petrol Herşeyin Merkezi”, Vizyon,

İTO, Sayı:2, sf. 20-29.

Hazine Müsteşarlığı, KİT Genel Müdürlüğü.

http://www.aksam.com.tr.

http://www.bp.com/centres/energy/2002inreview.asp

http://www.bp.com/investor_centre/private_inv/ord_share/stock_market/energy_market

s.asp.

http://www.bp.com, (2002), “BP Statistical Review of World Energy”.

http://www.encyclopedia.com.

http://www.hurriyetim.com.tr.

http://www.iea.org

http://www.milliyet.com.tr.

http://www.nethaber.com.tr.

http://www.ntvmsnbc.com.tr.

http://www.opec.org.

http://www.opec.org/NewsInfo/mi/pdf/MI032003.pdf.

http://www.pmo.org.tr.

http://www.tpao.gov.tr.

Kibritçioğlu, A., Kibritçioğlu, B., (1999), “Inflation Effect of Crude Oil Prices”, Hazine

Müsteşarlığı Ekonomik Araştırmalar Genel Müdürlüğü Araştırma ve İnceleme Dizisi, 21.

Kohl, W.L., (2002), “OPEC Behavior, 1998-2001”, Quarterly Review of Economics and

Finance, (The), 42, sf. 209-233.

Morse, E.L., Richard, J., (2002), “The Battle for Energy Dominance”, Foreign Affairs, 81

(2), sf. 16-31.

OPEC, (2001), “Who gets what from imported oil?”, PR & Information Department, Viyana,

Avusturya.

PİGM, (2000), “2000 Yılı Petrol Faaliyetleri”, T.C. Petrol İşleri Genel Müdürlüğü Dergisi,

Sayı:45, sf. 53.

T.C. Cidde Başkonsolosluğu Ticaret Ataşeliği, (2002), “Suudi Arabistan Ekonomisi ve Dış

Ticareti 2001-2002”.

TCMB, (2002). “Ödemeler Dengesi Raporu”

Telhami, S., Hill, F., Al-Othman, A.A., Tahmassebi, H.C., (2002), “Does Saudi Arabia

Still Matter?”, Foreign Affairs, 81 (6), sf. 167-178.

TPAO, (2003), “2001 Yılı Bilanço ve Netice Hesaplarına Ait TBMM KİT Alt Komisyonu

Toplantısı Sunumu”.

Documents

Dunyada Ve Turkiyede Petrol