Eg ser ei sol. Døden - tankar og undring

Eg ser ei sol ferdig.qxd:Eikemo 01-03-12 12:27 Side 1

Åshild Ulstrup

Eg ser ei solDøden – tankar og undring

Forord ved Asbjørn Aarnes

SamlagetOslo


Då lyrikaren Olav Nygard låg på sitt sistesa han til kona si, Rakel:

No ser eg deg ikkje.Ei stund etter: No høyrer eg deg ikkje.Så ser han mot taket og seier:Eg ser ei sol.Det er den som skal lysa deg heim, Olav! sa kona hans.Ja, svara diktaren. Og sa ikkje meir.


Innhald

Asbjørn Aarnes: Om liv og død – og døden sjølv 9

Der liv og død møtest 13

Det siste farvel 123

Døden i draum og undring 145

Etterord 195

Kjelder 198


Om liv og død – og døden sjølv

Eg skalv då eg las denne boka, for det er ei bok der me høyrer omdøden og møter døden sjølv. Det finst sjølvsagt andre bøker omdødssjuke og døyande personar, men maken til denne boka finstknapt, korkje på norsk eller på andre språk. For her møter me såutruleg mange menneske – bygdefolk og bymenneske, kjende ogukjende, i inderleg samtale om døden.

Åshild Ulstrup har verka eit langt liv som intervjuar og pro-gramskapar i NRK, og ho har ein rik og omfattande forfattarskap.Allereie som barn fann ho glede i samtalane med eldre, slik alder-domen i åra seinare har vore ei utømeleg kjelde til nytt engasjement.Samtalane om døden er formidla med undring og hjartevarme

Her møter me sivilingeniør Erik Tandberg, som dei fleste harsett på TV og høyrt i radio. Han er ein tolkar av løyndomen i uni-verset og kjenner ferdene til månen og til fjerre planetar. Han for-tel om det vesle punktet som har utvikla seg til det universet mekjenner. Dette er ein røyndom han skynar, men det er ei uløystgåte kven som har laga dette punktet og fastsett utviklinga. Hervert det ein viktig samtale med Åshild Ulstrup:

– Uansett hvor mye naturvitenskapen klarer å legge frem avhendelser etterpå, så kommer man til dette ene spørsmålet somnaturvitenskapen ennå ikke har kunnet gi noe svar på. For meger det Gud, sier han.

– Den Gud du finn gjennom kristendomen? spør Åshild Ulstrup.– Ja.– Ein Gud i himmelen?

9


– Jeg tror ikke på en fysisk himmel, men tror på en skaper-kraft og en åndelig eksistens.

– Der det er liv?– Ja, jeg tror det kan være liv i himmelen, men er ikke i stand

til å beskrive hva som er der, eller hvordan den åndelige himme-len fungerer. Hensikten med den vet jeg heller ikke. Det er ogsåen av de store uløste gåtene for meg.

I boka møter me òg kunstnarar og diktarar, som Arnulf Øver-land mot slutten av livet. Når døden nærmar seg, skriv han eitfarveldikt til kone og born, som er eit av dei tydelegaste dikta hanhar skrive:

Jeg går omkring og tar på en og annen ting

som mine hender er fortrolig med

en gammel snadde og en lysestake

og jeg har gjemt et blåmalt øsekar.

Det er de eldste tingene jeg har

de bringer stunder av mitt liv tilbake.

Jeg tar i stolen der jeg ofte satt

i drøm og grubleri til langt på natt.

Og plutselig fornemmer jeg at tiden

er det som var og som er lenge siden.

Nu er det kveld, jeg tar på tingene, jeg tar farvel.

Jeg ser på henne og på barna våre.

Det er vel mangt jeg ville si.

Jeg får det ikke til, jeg går forbi

og sakte stryker jeg dem over håret.

Øverlands dotter, Åsil, vart gripen av diktet. Faren hadde sagt solite om diktet og seg sjølv då han var frisk og aktiv, og tagnadengjorde henne trist. Men no, etter at han forlét livet, skynar homeir av han. Ho har lese alle dikta og foredraga hans og har komenærare både diktaren og faren.

10


Me møter dei viktigaste norske diktarane i boka: Olav Aukrust,Gunnar Reiss-Andersen, Einar Skjæraasen og Herman Wilden-vey. Det kjem fram sider ved diktarane biografiane ikkje kan gje.

Det er gripande å lesa om dei mange måtane å døy på. Nokredøyr med uro og undring, andre med sinnsro og tolmod. Det un-derlege er at få har tenkt at kroppen skal bli til jord for alltid ogmedvitet slokna. Hjå dei fleste lever ei von om eit liv etter døden,der dei skal møta att sine kjære.

Teksten sviv millom liv og død – og millom poesi og prosa.

Asbjørn Aarnes


Der liv og død møtest


Frå eg var lita, har gamle kvinner og menn vore ei kraftkjelde ogein inspirasjon for meg. Som journalist har eg levd og «døydd»med så mange. Nå er eg der sjølv – i denne spanande overgangenmellom vaksenliv og alderdom, mellom liv og død.

I denne boka har eg samla nokre av desse røystene som harfesta seg i meg gjennom livet fram til dagen i dag. Røyster som hargjeve meg mot til å sjå alderdomen – og også døden – i augo.

Oppegåande menn og kvinner som veit at dagane krympar,ser seg tilbake og spør kva livet vart.

Alle har me vårt eige liv, vår eiga historie – og også våre uliketankar om det som me ein gong skal møta: Døden.

Sjølv har eg alltid undra meg over kva som skal røra seg i megden dagen eg veit at alt er over. Er det livet eg har hatt og etter-komarane tankane mine krinsar kring – anger, tilgjeving og takk?Eller er eg så utanfor alt at eg berre er oppfylt av meg sjølv – ogstunda?

Eg har ikkje svaret, men det har dei som ligg på sitt siste og veitat døden nærmar seg.

Når eg dette året har samla meg om døden som tema, er detogså mange av våre kjende diktarar som har kome meg i minnet.For det er vel desse som, ved sida av prestane, framfor nokon hargjeve døden eit språk. Men korleis tok dei imot døden då det vartalvor? spør eg borna deira.

For fire år sidan miste eg mor, far og ektemann, nesten sam-stundes. Eg veit kva eit sorghjarta er. Men død, kven er du?

Då mor låg på dødsleiet, bad ho Vårherre om å skunda seg.For ho gledde seg slik til å få møta mor si, far sin og bror min, Tor,

15


igjen. Timen før ho lukka augo sine, førde ho handa mi til mun-nen sin som for å kyssa den. Så la ho den roleg tilbake mens heileandletet lyste opp i eit uventa strålande smil – mens ho såg megdjupt i augo for siste gong. Det var så tydeleg at ho hadde noko åfortelja, men var utan krefter til å få orda fram.

Å – kor gjerne eg skulle visst kva som gjorde henne så glad!

16


Sivert Sivertsen tek lange sprang i tida der han sit og fabulererframfor PC-en sin. Han er 91 år gamal og har mykje på hjarta somdet hastar å setja ord på – enten for lokalavisa eller for etterslekta.

Eg møter han i heimen hans på Stord. Året er 2001. Den tid-legare maskinsjefen blar i minna om sin einsame barndom, sittfrodige liv til sjøs, og tek gjerne ein krangel om dagen i dag.

– Ein må prøva å leva og bruka tankane sine. Når eg ikkje kanbruka dei til noko nyttig, må eg bruka dei til fabuleringar. Eg leverno. Og det er ikkje så lite trass i meg. Eg nektar å bli ein gamlingsom skal gøymast bort. Det skjerpar meg å få temperaturen oppog visa tida på min måte. Far min vart 98 år gamal. Då han fór sinveg, visste me ingen ting om han. Korleis hadde han hatt det? Kvahadde han tenkt? Kva hadde han drøymt om? Han levde eit langtliv, men snakka aldri om det. Så eg tenkjer at så lite skal det ikkjestå att etter meg.

I barndomsheimen til Sivert Sivertsen var der mange born.Då mor hans døydde, vart han som tiåring sendt til tanta og on-kelen som var barnlause.

– Eg fekk mat nok, men med kjærleiken var det skralt. Meddet same eg kom, vart eg sett til vaksen manns arbeid. Var detnoko eg ikkje makta, fekk eg høyra at det var vitet som mangla,ikkje kreftene. Ein gong eg ikkje hadde krefter nok til å ro mothard sjø, vart eg kalla «du din tosk». Det er slikt som set seg fast!

Eg hadde nett fylt elleve år. Då mor døydde, kom eg på kant med Vårherre.Dagen før ho døydde, vart eg kalla inn til henne. Ho snakka

med kvar einskild av oss borna og fortalde korleis det skulle gå oss

17


i livet. Til meg sa ho: «Det kjem til å bli noko stort av deg, Sivert.Du har gode evner, du!»

Men det har no ikkje blitt til noko enno. Kanskje det framleiser von, ha, ha! Det er vel likevel desse orda frå mor som har haldemeg oppe heile vegen, for elles så hadde eg gjeve opp for lengesidan. Det skulle bli betre! Draumen var vel alt eg hadde i livet.

Det var viktig å koma seg ut. Men så kom dei dårlege trettiåra.Det var uråd å få seg arbeid. Eg var heldig som hadde slik inte -resse for maskiner. Det hjelpte meg vidare. Maskinrommet til sjøsvart mitt yrkesliv til slutt. Men før eg kom så langt, var det mangevakenetter. Eg har teke utfordringar som syntest heilt meinings-lause – og kome frå det.

At eg er blitt så gamal, er ikkje ved hjelp av, men på trass av! Nåhar eg vore like lenge pensjonist som eg var yrkesaktiv.

– Men nå – korleis kjenner han seg? – Når eg ser meg sjølv utanfrå, ser eg ein som fer stabbande

med staven, krukjen, men som er privilegert på alle måtar. Eg erikkje redd for å bu åleine, for å stupa her i stova – eller døy.

– Korleis ser du på døden? – Den tenkjer eg på som ein søvn. Eg pustar ut, ein annan pus-

tar inn. Eg har fått del i eit liv som eg har hatt til låns. Men kor-leis det går vidare, veit me jo ikkje. Kroppen min går opp inaturen – i mold og makk, gras og blomar – i ein løvetann, kan-skje. Eg er ikkje så innbilsk at eg trur Vårherre står og passar påmeg – endå det kan ha sett slik ut fleire gonger. Det var nok hel-ler englane som var der.

– Du gifte deg seint! – Ute i øyane var det ikkje så mange å trena seg på. Eg vart

nokså tafatt når eg kom i lag med annan ungdom. Kjende megsom ein heimføding, så det vart ingen tidleg suksess med damer.Å gifta seg førde med seg ansvar. Det skulle mot til det, så eg vartgåande som frikar til eg var 32. Men så vart eg kjend med Marta.Me våga ekteskapet og heldt lag i 49 år.

18


– Kva er det finaste minnet?– Det finaste eg tenkjer tilbake på, er dei gamle konene som

når eg kom inn, gjekk bort og fann ei kaka, og eg fekk ta ned ismørkruset med peikefingeren og smørja utover. Det bildet sit såsterkt i meg. Eg kan gløyma kor eg la nøklane mine i går, mendesse bilda frå fine stunder i barndomen står like klårt. Eg hug-sar kva folk sa – og korleis dei såg ut når dei sa det.

Sjøen går rolegare nå. Eg har ikkje så lett for å bli irritert, ogser nok større på alt.

– Korleis ser du framover?– Det går fint. Barneborna mine ser ut til å bli gagns menneske.

Borna har klart seg bra. Då eine barnebarnet mitt tok doktor -graden i marin biologi i fjor, fekk eg vera til stades. Det var stort. Itakketalen sa han at han først og fremst ville takka bestefar somhadde gjeve han gneisten og interessa for sjøen. Det likte eg.

– Og bestefar var Sivert Sivertsen, du!– Ja, eg har alltid prøvd å gjera mitt beste, av og til kanskje

vore litt for dumsnill. Men eg tøyer meg gjerne litt for eit godtettermæle.

– Kva vil du skal bli ståande etter deg?– Det er det som ligg på bordet – skriftene som fortel om ein

gamal mann som kunne sitja og tumla med slike tankar. Alt eghar gjort tidlegare i livet, har ikkje sett noko merke etter seg, mendet eg har skrive som ligg i haugen der, kan det henda at nokonkjem til å bla i. Og kanskje smila litt til. Ein av bestefedrane minevar fødd i 1833, så det er eit langt tidsspenn eg har teke for meg.

Eg kan ha min tunge stunder ennå, men har vit nok til åsnakka med meg sjølv og ta meg eit glas vin. Det blir inga storsorg når eg er borte. Dertil har eg levd for lenge, men kanskje blireg hugsa med litt vemod av mine næraste. Eg ser for meg at detblir ein fin haustdag dei ber meg ut til den siste køyreturen. Pres-ten har vel spurt mine næraste om korleis eg har skikka meg itida frå den 2. februar 1910 og fram til dødsdagen. Gravfylgjet har

19


fått vita at det var ein sers beskjeden mann dei no hadde teke av-skil med, men ein mann som også har lagt bak seg ei fantastiskreise på livets berg-og-dal-bane. Denne reisa er eg djupt takksamfor – ikkje minst det eg har røynt i dei djupaste dalane.

Men mens eg går her og tuslar og ventar på avskilen, vil egprøva å halda fram med å hevda det eg synest er rett, og det eg sy-nest er gale. Det er mange som ser for seg at me skal koma tilhimmelen, der det er gullgater og palmar. Kva i all verda skal memed gull? Kva er det dei ventar seg? Skal me få mat og drikke ihimmelen – eller skal me berre syngja og veifta med palmegrei-ner i lange kvite kjortlar? Det kunne vera greitt i ein liten som-marferie, men det evige livet skal aldri ta ende!

Når eg ein dag skal pusta ut for siste gong, så kjem det nye livetter meg som opnar augo og drar inn pusten for første gong. Erikkje det det evige liv?

Sivert Sivertsen døydde ein vårdag i 2005, 95 år gamal.

20


– Som oftast ber eg kveldsbøn. Det synest eg er trygt og godt:«Komme ditt rike, skje din vilje!»

Året er 2004. Sara Dybing er 101 år gamal og bur på same sjukeheimen som ho i heile sitt yrkesliv var styrar på, Alders Hvilei Stavanger.

– Eg kunne ikkje den gongen tenkja meg korleis det var å veragamal. Og då eg var barn, tenkte eg at det måtte vera fint å få råover andre. Som styrar på sjukeheimen var eg aldri stygg motnokon. Men etter dagens målestokk var eg nok likevel streng. Såofte spør eg meg sjølv: Har du brukt livet ditt rett?

Det var dødsfall på heimen. Presten kom til dei som ville hahan, men dei likte òg at eg sat ved senga. Mange var redde fordøden, og det var eg òg … Unnskyld at eg får tårer nå!

Det var nok noko eg skulle ha ugjort! Men eg må la det liggja.Nå ber eg om å få sovna stille inn og koma roleg herifrå. Men egvonar at eg er klar til å fara, at eg er så trøytt og slapp at eg berreynskjer å få kvila for godt. Så trøytt er eg ikkje ennå, seier 101-åringen.

– På mange måtar er det blitt lettare å leva. Skal det vera eimeining med livet mitt, må det vera at eg fekk hjelpa så mange.

Sara Dybing vart 103 år gamal.

21


Diktarpresten Anders Hovden var son av ein fiskar, men var slikein gløgg liten gut at presten i bygda meinte han måtte få utdanaseg til lærar – og sleppa å bli med far sin på vinterfiske. Dermedstarta 16-åringen på Volda lærarskule.

Men same året døydde faren, slitaren som heldt liv i familienpå magre jordlappar og uvisst hav. Faren sin bortgang fekk An-ders Hovden til å skriva kanskje sitt første kjende dikt, som hanlas ved gravferda til far sin.

Handi hans far min var sliti og hardog skrukkut som gamalt hornho fekk si bragd på den magre gardi træling for kone og born ……

Tidt når eg vaknar, og båten driv av,eg tykkjer hans trugne handenn ror ved sida mot straum og kavog bergar meg båten i land.

Anders Hovden var fødd i 1860 i Ørsta på Sunnmøre og er vel fordei fleste av oss mest kjend for salmane sine. Hovden skreiv 250

salmar og dikt – og forteljingar. «Fagert er landet» vart skriven etterein skitur langs Krøderen ein vakker vinterkveld i 1907. I all hansdikting har naturen og folkelivet vore den sterkaste inspirasjonen.

Dei siste åra sine budde han hos dotter si, Arnhild Bache-Wiigpå Nordstrand i Oslo – der han døydde, 73 år gamal, i 1943.

22


Arnhild var den nest yngste av dei ti borna hans. Ho minnestein barndomsheim med liv og fest. Alle spelte på kvart sitt in-strument, og dei glade tonane spelte seg inn i blodet til dottera.Når kjentfolk kom innom – Arne Garborg, Olav Gullvåg, JohanBojer og mange andre – ville faren alltid at borna skulle vera tilstades i stova.

– Han meinte det vart så viktig for oss seinare i livet, seier dot-tera. Ho hugsar faren sin salme som berre står i Nynorsk salme-bok: «Gud Fader tak deg av flokken vår, den livlege barneskare.»

– Den song han med alle oss borna når me rodde utover Hovdevatnet sommarkveldane – så høgt at det gav attljom frååsane omkring, seier ho. Dottera ser han òg så for seg på dei dag-lege turane hans med hendene på ryggen. Og hugsar korleis haninnprenta dei at ingen måtte tru at dei var så mykje betre ennandre.

– Far likte ikkje sjølvsikre personar. Men det gjorde, trudde eg– at eg ikkje hadde så stor sjølvtillit – og gav far skulda for det. Detgjorde han vondt å høyra. Så like før han døydde, sa eg til han ateg ikkje hadde vore så snill som eg burde, seier Arnhild Bache-Wiig, som eg møtte som 90-åring. Men då hadde faren svarahenne at englar lever ikkje på denne sida av verda.

– Far trudde ikkje på helvete. «Helvete er her, det!» sa han.Mot slutten av livet sa han: «Eg hev rodd min vesle færingsbåtlangs med land og inn i vikane. Såg berre ut i havgapet stundom– og kjende gufsen. Kva lever att etter meg?» Han gav seg sjølvsvaret: «Nokre små dikt, kanskje – og nokre salmar for ei sjel.»

Den siste setninga far fekk sagt før han lukka augo sine, var såi eitt med synet hans på livet og på Altet, sa dottera: «Sjå – det ersol over fjelli!»

Guds himmel er klår,og livssoli gyller det evige årog natti er slokna, og dauden er daud,

23


og augo er blanke, og kinni er raud,og hjarto dei jublar som songfugl i lid,til æveleg tid!

Arnhild Bache-Wiig døydde 93 år gammal.

24


Documents

Eg ser ei sol. Døden - tankar og undring