Çeşitli Yönleriyle

K R5 LA (Edebiyat)

II.~ Cilt

EDITÖR Doç. Dr. Alim YILDIZ

T.C. BAŞBAKANLIK ~ KÜLTÜR ve TURizM TANITMA FONU ;ı,» BAKANUGI

SIVAS- 2010

AZaRBAYCAN TÜRK aDaBİYYA TINDA MaQTaL MÖVZUSU vaRACİNİN ŞEİRLaRİNDa

. KaRBaLA FA CiaSİNİN BaD ii TaSVİRİ

Siracaddin Hacı

. I. Karbala Faciasi İla Bağli Mövzularin Tarixi Qaynaği Karbala faciasi ila bağlı yazılmış badii asarlar İslam tarixinin an qanlı

olaylarından biri olan Karbala hadisalari ila birbaşa bağlıdır. Uca Allahın (c.c) seçdiyi sonuncu peyğambar Hz. Mahammad .(sas) hicri tarixi ila doqquzuncu, miladi tarixi ila 632-ci ilda vafat etdi. Onun vafatından sonra müsalman toplumunda müayyan narazılıqlar özünü göstarmaya başladı. Bir yandan İslam dinini, bu dinin dayarlarini, İslam madaniyyatinin formalaşdırdığı ümmati, İslam dövlatini qabul etmayan, bu ümmatin va dövlatin ortadan qaldınlmasına çalışan xarici düşmanlar baş qaldırdılar. Onlar İslam ümmatini va dövlatini öz manafelarina böyük tahlüka hesab etdiklarindan bütün siyasi, iqtisadi, harbi, ideoloji imkanlarını safarbar edarak Hz. Malıammadin (sas) vahy madaniyyati ila yoğurduğu ümmati va dövlati yox etmak harakatına başladılar.

Başqa yöndan isa İslam ümmatinin içinda bir sıra narazılıqlar ortaya çıxdı. Bu narazılıqlann çeşidli sabahiari olsa da, an önamli sabab Hz. Malıammadin (sas) vafatından sonra İslam dövlatinda kimin xalifa olması ila bağlı idi. İslam ümınatinin formalaşması, inkiŞafı va güclanmasinda önamli xidmatlari olan bir sıra salıabalar hesab edirdilar ki, xalifa olmağa an Iayiqli namizad Hz. 8lidir (ra). Onlara göra, Hz. elinin (ra) ahli-beytdan olması, İslam tarixindaki önamli xidmatlari onun xalifa olmasına haqq verir. Ancaq bu fikirlar o dönamda İslam ümmatini parçalayacaq güc va imkancia deyildi. Çünki o dönamda İslam ümmatinin önünda olan insanlar Hz. Malıammadin (sas) tarhiyasi ila böyümüş, tarixin ağır sınaqlarından çıxmış, bu mübarizada iman, aqida qardaşı olmuş,

ortaq hadaf va taleyi paylaşmış, uca Allah (c.c) va ümmat qarşısında öz masuliyyatini dark etmiş ardamli insanlar idi.

Hz. Malıammadin (sas) vafatından sonra ilk xalifa Hz. ebu Bakr (ra) oldu. Onun xalifaliyi I 1/632 - 13/634-cü iladak dava111 etdi. Hz. 8bu Bakrin (ra) ölümündan sonra onun vasiyyatina uyğun olaraq Hz. Ömar (ra) - Ömar bin

232 • Siraceddin Haci

Xattab 13/634-cü ilda xalifa oldu. Hz. Örnarİn (ra) xalifaliyi on il davam etdi. O,

24/644-cü ilda öldürüldü. Ondan sonra Bani Umeyya qabilasindan olan Osman

bin Affan (ra) xalifa seçildi. Hz. Osmanın (ra) xalifa seçilmasi indiyadak İslam

ümmati içarisinda daha çox gizli şakilda özünü göstaran narazılıqlan artırdı va üza çıxardı. Bu ziddiyyatlar naticasinda xalifa Hz. Osman (ra) 35/656-cı ilda qatl

edildi. Hz. Osmanın (ra) qatlind:m sonra İslam toplumu arasındakı ziddiyyatlar

daha da güclandi. Bela bir şaraitda Hz. eli bin ebu Talib (ra) 35/656-cı ilda

dördüncü xalifa seçildi. Suriya valisi Müaviya bin ebu Suryanın qayınatası Hz.

Osmanın (ra) qatlinda Hz. elinin (ra) ali olduğunu iddia edarak onu xalifa kimi tanımaqdan imtina etdi. Hz. eli (ra) onu xalifaya tabe etdirmak üçün böyük

qoşunla Suriyaya doğru harakat etdi. 37/657-ci ilda Hz. elinin (ra) qoşunu ila

Müaviyanin tarafdarları arasında Siffin döyüşü oldu. Müaviya bu döyüşda

mağlub olacağını görüb, hiylaya al atdı. Onun tarafdarları nizaya Quran ayalarİ

olan varaqlari taxaraq Hz. elini (ra) döyüşü dayandırmağa macbur etdilar. Hz. eli (ra) banşa razı olduğunu bildirdi. Onun bu addımı tarafdarları arasında

narazılığa yol açdı. Sonrakı dönarncia "xaricilar" adlandırılan bir qrup Hz. elinin

(ra) barışıq üçün atdığı addımı doğru saymayaraq ondan ayrıldı. 40/661 -ci il da

Hz. eti (ra) "xaricilar" qrupuna daxil olan bir şaxsin ali ila öldürüldü. Onun

ölümündan sonra böyük oğlu Hz. Hasan (ra) bir müddat İraqda vali oldu, ancaq

onun hakimiyyati çox çakmadi. Hz. Hasani (ra) 49/669-cu ilda Makkada

zaharlayarak öldürdülar. Hz. elinin (ra) öldürülmasindan sonra Müaviya bin ebu Suryanın ( 40/66 I-

60/68 I) hakimiyyati dövründa İslam ümmati arasındakı ziddiyyatlar daha da

darinlaşdi. Müaviya bin ebu Suryanın sağ olarkan öz yerina oğlu Yezidi valiahd tayin etmasi müsalmanların qazabina sabah oldu. Müaviyanin ölümündan sonra

oğlu Yezid hakimiyyat taxtına sahib oldu. Hz. elinin (ra) kiçik oğlu Hz. Hüseyn

(ra) onun hakimiyyatini qabul etmadi. Kufa şaharinin ahalisinin çoxu Hz.

Hüseyna (ra) maktub yazaraq onun tarafdan olduğunu bildirdi. Hz. Hüseyn (ra)

arnisi oğlu Müslim bin eqili Kufa şaharİna göndardi. Bu masalani öyranan Y ezid Basra şaharinin valisi Übeydullah bin Ziyadı Ku fa şaharİna vali tayin etdi. Yeni

vali Kufa ahalisini qorxu, zülın va hiyla ila öz tarafina çakdi. O, Hz. Hüseynin (ra) arnisi oğlu Müslim bin eqili 60/680-ci ilda öldürtdü. Bu hadisadan xabarsiz

olan Hz. Hüseyn (ra) kiçik dasta ila Kufa şaharİna doğru harakat edirdi. O, yolda arnisi oğlunun öldürülmasi xabarini eşitdi. Tarafdarlan ona Kufaya getmamayi

Çeşitli Yönleriyle Kerbela o 233

m;-ısl;-ıh;-ıt gördül;-ır. Ancaq o, q;-ırarını d;-ıyişm;-ıdi. Hz. Hüseyn (ra) yetmiş iki n;-ıf;-ırlik kiçik bir d;-ısta il;-ı Kuf;-ıy;-ı doğru h;-ır;-ık;-ıt etdi. Kuf;-ı valisi İbn Ziyad onun h;-ır;-ık;-ıtinin qarşısını almaq üçün Öm;-ır bin S;-ıdin başçılığı il;-ı dörd min n;-ıf;-ırlik qoşun gönd;-ırdi. Öm;-ır bin S;-ıd Kuf;-ı ş;-ıh;-ırin;-ı yaxın olan K;-ırb;-ıla düzünd;-ı Hz. Hüseynl;-ı (ra) görüşür, ona İbn Ziyadı vali kimi tanımağı t;-ıklif edir. Ancaq Hz. Hüseyn (ra) bu t;-ıklifi r;-ıdd edir, Şama, ya da Makby;-ı getm;-ık ist;-ıdiyini bildirir. Öm;-ır bin S;-ıd bu x;-ıb;-ıri İbn Ziyada çatdırır v;-ı ondan Hz. Hüseyni (ra) q;-ıtl;-ı yetirm;-ık ;-ımri alır. Hicri tarixi il ;-ı 61-ci ilin m;-ıh;-ırmm ayının 1 O-da ( miladi tarixi ila 680-ci ilin sentyabr ayının 1 O-da) Hz. Hüseyn (ra) v;-ı t;-ır;-ıfdarları K;-ırb;-ıla

düzünd;-ı ş;-ıhid olurlar.

II. Maqtal Mövzusunun Özalliklarİ islama bağlı Ş;-ırq ;-ıd;-ıbiyyatında uca Allah (c.c), din yolunda ş;-ıhid olan

böyük insanların, Hz. M;-ıh;-ımm;-ıdin (sas) ail;-ı üzvl;-ırinin, Onun n;-ıv;-ısi v;-ı şi;-ıl;-ırin

üçüncü imaını Hz. Hüseynin (ra) K;-ırb;-ılada ş;-ıhid olması il;-ı bağlı yazılmış

;-ıs;-ırl;-ır;-ı "maqt;-ıl" deyilir. İlk m;-ırh;-ıl;-ıda m;-ıqt;-ıll:ır kiçik m;-ırsiy;-ıl;-ır ş;-ıklind;-ı

yazılmışdır . .Sonralar bu mövzuda yazılmış ;-ıs;-ırl;-ırin h;-ıcmi artmışdır. M;-ıqt;-ıll;-ır

h;-ım n;-ızm, h;-ım d;-ı n;-ısrl;-ı yazılmışdır. N;-ızml;-ı yazılan m;-ıqt;-ıll;-ır, :ısas;-ın, q;-ısid;-ı,

q;-ız;-ıl, m;-ısn;-ıvi, t;-ırkibb;-ınd, t;-ırcib;-ınd ş;-ıklind;-ı yazılmışdır. Bir sıra m;-ıqt;-ıll;-ır

n;-ısrl;-ı n;-ızmin növb~l;-ışm;-ısi ş;-ıklind;-ı q;-ıl;-ım;-ı alınmışdır. Bu növ m;-ıqt;-ıll;-ır

sonrakı dön;-ıml:ırd;-ı ortaya çıxmışdır. Onların h;-ıcmi böyük olur. Bu m;-ıqt;-ıll;-ır,

;-ısas;-ın, giriş, on bab v;-ı xatimd;-ın ibar;-ıt olur. iri h;-ıcmli m;-ıqt;-ıll;-ırin on bab olmasının s;-ıb:ıbi bu ;-ıs;-ırl;-ırin m;-ıh;-ırr:ım ayının ilk on gününd;-ı oxunması il;-ı

bağlıdır.

Şi;-ıliyin r;-ısmi dövl;-ıt ideologiyasına çevrilm;-ısi m;-ıqt;-ıl mövzusunun inkişafını gücl;-ındirmişdir, bu mövzuda yazılan ;-ıs;-ırl:ır r;-ığb;-ıtl;-ı qarşılanmış v;-ı

hakimiyy;-ıtin d;-ıst;-ıyi il;-ı xalq arasında yayılmışdır. M;-ıqt;-ıll;-ırd;-ı uca Allah (c.c), din, peyğ;-ımb;-ır sevgisi, ş;-ıhidlik anlayışı geniş

yer tutur. M;-ıqt:ıll;-ırd;-ı ;-ıhli-beyt;-ı böyük sevgi var, K;-ırb;-ıla ş;-ıhidl:ıri bu ;-ıs;-ırl;-ırin

başlıca mövzusudur. M;-ıqt;-ıll;-ırd;-ı Hz. Hüseyn;-ı (ra) ayrıca yer verilmişdir, o, "ş;-ıhidl:ırin sultanı" adlandırılinışdır.

İlk m;-ıqt;-ıll;-ır birbaşa K;-ırb;-ıla faci;-ısi il;-ı bağlıdır. Ancaq sonrakı dön;-ıml;-ırd:ı m:ıqt;-ıl mövzusu şi;-ıliyin ;-ın ön;-ımli t;-ıbliğ vasit;-ıl;-ırind;-ın birin;-ı çevrildiyİndan bu m;-ızh;-ıbin prinsipl;-ıri, bu m;-ızh;-ıb;-ı bağlı dövl;-ıt v;-ı hakimiyy;-ıtin siyasi m:ıqsadl;-ıri onun quruluş v;-ı m;-ızmununa t;-ısir göst;-ırmişdir.

234 • Siraceddin Haci

Maqtallar maharram ayında taziya maclislarinda oxunduğundan bu mövzulu asarlarin dili çox tasirlidir. Bela asarlar insanlan hayacanlandınr,

ağladır, onların ruhuna tasir edir. Demak olar ki, uzun asrlar müsalman toplumunun bir hissasinin din anlayışını maqtal mövzusunda yazılmış asarlar

formalaşdırrnışdır.

Qissa, nağıl, şeir, ağiaşma ilahiyyat elminin yerini tutmuşdur. Naticada, bir sıra müsbat tasirla yanaşı, cahalatin da qapısı açılmışdır, dinla alaqasi olmayan rituallar, anlayışlar, adat-ananalar ortaya çıxmışdır.

III. Maqtal Mövzusunun Ortaya Çixmasi Hz. Malıammadin (sas) sevimli, "cannat çiçayi" adlandırdığı navasi Hz.

Hüseynin (ra) Karbala düzünda faciali şakilda öldürülmasi bütün İslam dünyasında kaskin etiraziara yol açdı. Bu qanlı hadisa İslam dinina bağlı olan adabiyyatda yeni bir mövzunun ortaya çıxmasına sabab oldu. erab, fars va türk diliarinda Karbala faciasi ila bağlı asarlar yazıldı. İslam tarixinin "Karbala vaqiasi", "Karbala faciasi", "Karbala müsibati" adlandırdığı bu hadisa adabiyyatda an çox müraciat edilan mövzulardan biri oldu. Bu mövzuda yazılan asarlar "maqtal", ya da "maqtali-Hüseyn" adlandırıldı. Bir sıra alimlar maqtali adabiyyatda ayrıca bir janr hesab edirlar.1

Ancaq tanınmış matnşünas alim, professor Möhsün Nağısoylu bu fikrin doğru olmadığını bildirir: " ... Yeri galmişkan qeyd edak ki, Azarbaycan adabiyyatşünaslığında yalnız son zamanlar az-çox işianınaya başlayan "maqtal" termini bazan yanlış olaraq janr növü kimi taqdim edilir. Fikrimizca, "maqtal"

sözü bir termin kimi janr yox, mövzu anlamını daşıyır, çünki bütün maqtal kitabları, asasan, Karbala faciasi mövzusundadır, janr baxımından isa onlar farqlanirlar. Masalan, Füzulinin "Hadiqatüs-süada"sı ila Qumrinin "Kanzül­

masaib" kitabı maqtal nümunalari olsalar da, janr baxımından farqlanirlar. Birincisi povest, ya da roman janrına aid edilir, o birisi isa müxtalif janrlarda yazılmış şeirlardan ibaratdir".2

1 ô.Babaşahoğlu, «Maqtal janrında katarsis marhal asi», «Çıraq» jumalı, Bakı, I 999, .N'2 3, sah.6-13;A.Mizayev, «Füzulinin «Hadiqatüs-süada» asariorta asrlar tarcüma abidas i kimi», Bakı, 2001, sa h. 22-28.

2 M. Nağısoylu, «A. Bakıxanovun «Riyazül-Qüds» asari klassik tarcüma nümunasi kimi», Bakı, 2006, sa h. 9.

Çeşitli Yönleriyle Kerbela • 235

Bizca, alimin bu tasbiti doğrudur, maqtal birbaşa Karbala faciasi ila bağlı mövzuda yazılmış asardir va maqtal mövzusu müxtalif janrlarda özünü göstara bil ar.

"Maqtal" arabcadir, "qatl" sözü ila eyni kökdan töramişdir, "qatl yeri" demakdir. 8dabiyyatda isa "maqtal" bir termindir; İslamın böyük şahidlari,

ayrıca olaraq Hz. Hüseynin (ra) şahid olması ila bağlı yazılmış asarlarİn adıdır. Böyük şair Malıarnroad Füzuli "Hadiqatüs-süada" asarinin dibaçasinda kitabını "maqtali-türki" adlandırmışdır: "... Ey parvardeyi-xani-nemati-feyzi-Şahi­

Karbala, Füzuliyi-mübtala, nola, gar bir tarzi-mücaddada müxtare olsan va himmat dutub bir maqtali-türki inşa qılasan ki, füsdhayi-türkizdban istimaindan tamattö bulalar va idraki-mazmuninda arabdan va acarndan müstağni olalar".3

İranda Buveyhilarin hakimiyyata galmasi ila (320/935-447/1055) Karbala faciasi dövlat saviyyasinda qeyd olunınağa başlandı. Buveyhi hökmdannın farmanı ila 963-cü il ma harram ayının 1 O-u ilk da fa matarn günü elan olundu. Buveyhilar şialiyi rasmi dövlat ideologiyası kimi qabul etdiklarina göra, Karbala faciasina çox önam verdilar va bu hadisadan dövlatin, hakimiyyatin dayaqlarını güclandirınak üçün istifada etdilar. Onlar insanları hakimiyyat atrafında

birlaşdirmak üçün Karbala faciasini geniş tabliğ etdilar, söz sanatkarlarını bu mövzuda asarlar yazmağa yönaltdilar.

Şialiyi rasınİ dini ideologiya kimi qabul edan Safavilarİn hakimiyyati dövründa da (905/1499-116411750) bu siyasat davam etdirildi, ölkanin har. yerinda Karbala faciasi ila bağlı taziya maclislari keçirildi. "Mahz ela bu zamanlardan harnin maclislarda oxumaq üçün hökmdarların sifarişi ila bu hadisani aks etdiran irihacmil asarlar yazılınağa başlanmış va başqa dillarda harnin mövzuda olan asarlar hökfudarlann tapşırığı ila tarcüma olunmuşdur. Bu isa öz-özlüyünda çoxlu sayda maqtallarin meydana galmasina ravac vermakla barabar, dövrün yüksak saviyyali elm, irfan sahibiarinin diqqatini bir daha bu ümummüsalman faciasina - Karbala vaqiasina yönaltmiş, harnin müalliflar

hadisanin mahiyyatina nüfuz edarak olıu daha t:ıfsilatı ila açıb göstarmayi qarşılarına maqsad qoymuşlar ... ". 4

3 Malıarnroad Füzuli, «Hadiqatüs-süada», asarlarİ altı cildda, IV cild, Bakı, 2005, salı. 30.

4 A. Mizayev, «Füzulinin «Hadiqatüs-süada» asari orta asrlar tarcüma abidasİ kimi», Bakı, 2001, sa h. 23.

236 • Siraceddin Hacİ

İslam m;:ıd:miyy;:ıtind;:ı m::ıqt;:ıl mövzusunun tarixi, inkişafı, onun xüsusiyy;:ıtl;:ıri il;:ı bağlı elmi faktlarla z;:ıngin, d;:ıy;:ırli araşdırmam türk aliml::ıri

professor 8bdülqadir Qaraxan v;:ı doktor Şeyma Güngör yazmışlar.5 Onların araşdırmalarında türk, fars v;:ı ;:ır;:ıb ;:ıd;:ıbiyyatında m;:ıqt;:ıl mövzusu geniş t;:ıdqiq edilmişdir.

IV. 8rab 8dabiyyatinda Maqtal 8r;:ıb ;:ıd;:ıbiyyatında ilk m;:ıqt;:ıl öm;:ıyi 8bu Mixn;:ıf bin Y;:ıhyanın (ölüm

tarixi.- 157/774) "Kitabi-m;:ıqt;:ıli-Hüseyn" adlı ;:ıs;:ıri sayılır. Ancaq bu ;:ıs;:ır bu gün ;:ı1d;:ı yoxdur. 8bu-F::ır;:ıc İsfahaninin (284/897-356/967) "Maqatilüt-talibin" ("T;:ıl;:ıb ed;:ınl::ırin m;:ıqt;:ıll;:ıri") adlı ;:ıs;:ıri 313/925-ci ild;:ı yazılmışdır. 8bu İshaq İsf::ırayinin (ölüm tarixi - 41811027) "Nurül-eyn fı m;:ışh;:ıdil-Hüseyn"

("Hüseynin m;:ışh;:ıdi (ş;:ıhad;:ıti, ölüm s;:ıhn;:ısi) haqqında göz nuru") adlı ;:ıs;:ıri d;:ı

;:ır;:ıb dilind;:ı yazılmış m::ıqt;:ıll;:ır sırasında ön;:ımli yer tutur. M::ıqt;:ıl mövzusunda yazılmış başqa bir ;:ıs;:ır 8bu Abdullah bin M;:ıh;:ımm;:ıd;:ı aiddir. Onun ;:ıs;:ıri bel;:ı

adlanır, "Qürr;:ıtül-ayn fı ;:ıhzi sar;:ıl-Hüseyn". Seyyid R::ıziy;:ıddin 8bdülqasim 8li bin Musa bin C;:ıf;:ır bin M;:ıh;:ımm;:ıd Tavusinin "M::ısr;:ıi-Tavusi" - "Kitabi ;:ıl­

m::ılhuf fı q;:ıtli ;:ıt-tufuf' ;:ıs;:ıri ;:ır;:ıb dilind;:ı yazılmış m;:ıqt;:ıll;:ır sırasında dini­m::ınq;:ıb;:ıvi r;:ıvay;:ıtl;:ır;:ı yer ayırması il;:ı seçilir.

XII-XVIII yüzillikd;:ı ;:ır;:ıb dilind;:ı bir sıra m;:ıqt;:ıll;:ır yazılmışdır, ancaq bu m::ıqt::ıll::ırin mü;:ıllifl::ıri ;:ır;:ıb olmayan müs::ılmanlardır. 6

V. Fars 8dabiyyatinda Maqtal M;:ıqt;:ıl mövzusunda ;:ıs;:ırl;:ır ;:ır;:ıb ;:ıd;:ıbiyyatında yazılınağa başlasa da, fars

v;:ı türk ;:ıd;:ıbiyyatında özünün ;:ın yüks::ık inkişaf m;:ırh;:ıl;:ısin;:ı çatmışdır. Bu, Buveyhil;:ır v;:ı S;:ıf;:ıvil;:ırin hakimiyy;:ıti dövründ;:ı şi;:ı m;:ızh;:ıbinin hakim dini ideologiyaya çevrilm;:ısi il;:ı bağlı idi. Fars ;:ıd;:ıbiyyatında K::ırb;:ıla faci;:ısi il;:ı bağlı

yazılmış ilk böyük ;:ıs;:ır Hüseyn Vaiz ·Kaşifıy;:ı (ölüm tarixi - 910/1505) m::ıxsusdur. O, m::ıqt;:ıl mövzusunda "Rövz;:ıtüş-şüh;:ıda" adlı ;:ıs;:ır yazmışdır. 7 Bu, fars ;:ıd;:ıbiyyatında m;:ıqt;:ıl mövzusunda yazılmış ;:ın d;:ıy;:ırli ;:ıs;:ır sayılır. 8s;:ır

5 A.Karahan, Anadolu türk edebiyatında «Makteli-Hüseynlem. Edebiyat fakültesi türkoloji disiplini, İstanbul, 1938-1939; Ş.Güngör, Fuzuli. Hadikatüs-süeda. Giriş bölümü, Ankara, 1987.

6 Ş.Güngör , göst::ıril::ın ::ıs::ır, s::ıh. 56. 7 A.Karahan, göst::ıril::ın ;:ıs;:ır, s;:ıh. 92.

Çeşitli Yönleriyle Kerbela • 237

m::ızmun dariniiyi v;:ı fonna yeniliyi il::ı seçilir. "Rövz::ıtüş-şüh::ıda" ::ıs::ıri ondan sonra yazılmış m::ıqt::ıll::ırin m::ızmun v;:ı formasma ciddi t::ısir göst::ırmişdir.

" ... Qeyd ed::ık ki, ::ıvv::ıll::ır İranda m;:ıh;:ırr;:ım ayında Hz. Hüseynin (ra) q;:ıtl;:ı

yetirilm::ısi il::ı bağlı taşkil edilan t::ıziya m::ıclisl::ırind::ı, ::ısas::ın, marsiy::ı.l::ır

oxunardı v;:ı · harnin m::ırsiy::ıl::ıri oxuyanlara "marsiy~xan" deyilmişdir. Sonralar is;:ı bu t::ıziy::ı m;:ıclisl;:ırinda, xüsusil::ı, m::ıh::ırr::ım ayının ilk on gününda oxunan kiçik h::ıcmli m::ırsiy::ıl::ıri irih;:ıcmli "rövz::ıl::ır" ;:ıv;:ız etdiyi üçün (::ılb::ıtt::ı, burada ;:ısas yeri Kaşifınin "Rövzatüş-şüh::ıda" ;:ıs;:ıri tuturdu) harnin ::ıs::ırd::ın parçalar oxuyanlara "rövz::ıxan" deyilmişdir. Bizca, "m;:ırsiyaxan" sözünü "rövz::ıxan"

sözünün ;:ıv;:ız etm::ısi birbaşa Kaşifınin asarinin adı il::ı bağlıdır". 8

Fars ::ıd::ıbiy-yatında m::ıqt::ıl mövzusunda yazılmış "Mühriq::ıl-qülub",

"Müheyyic::ıl-::ıhzan", "Tufan::ıl-büqa", "8srarül-şüh::ıda" kimi müst::ıqil ::ıs::ırlar,

el;:ıc;:ı d::ı Möhtaş;:ım Kaşani, Hakim Kaani, Sarbaz Q::ızvini kimi şairl::ırin yazdığı çoxsaylı m;:ırsiyalar d;:ı var.9

VI. Türk adabiyyatinda Maqtal Türk· ::ıd::ıbiyyatında m::ıqt::ıl mövzusunun ::ın göz::ıl örnaklari yazılmışdır.

Türk ::ıdiblari m;:ıqt::ıl mövzusunda yazılmış ;:ıs;:ırl;:ıri il;:ı ham Karbala faci::ısinin tarixini, baş verm;:ı s::ıb::ıbl::ırini, ş::ıhidlik anlayışını, h::ım d;:ı Hz. M::ıhamm::ıd (sas) v;:ı ahli-beyt sevgisini ifad;:ı etmişl::ır. Türk ::ıd::ıbiyyatında an qadim m::ıqt::ıl örn::ıyi Q::ıst::ımonulu Şazinin 763/1362-ci ild;:ı yazdığı "Dastani-maqtali Hüseyn" ::ısaridir. 10 Süleymaniyy;:ı kitabxanasında 8hm::ıdi adlı mü::ıllifın farsca yazılmış "M;:ıqt::ıli-Hüseyn" adlı bir ::ıs;:ı~ var. Bu ;:ıs::ırin XIV yüzillikd::ı yaşamış 8hmadiy;:ı aid olduğu gürnan edilir.11 Türk ;:ıd;:ıbiyyatında m::ıqt;:ıl mövzusunun ön::ımli örn::ıkl::ıri bunlardır: Y ::ıhya ibn B::ıxşi "M::ıqt;:ıli-Hüseyn" (9051.1499)12

, Lamii (ölüm tarixi - 938/1 532) "Kitabi-Ali-R::ısul"13, Hacı Nuraddin 8f::ındi "M::ıqt::ıli­Hüseyn" (940/1530-31 )14

•

8 A.Mizayev, göstarilan ;:ıs::ır, salı. 26. 9 A.Mizayev, göstarilan asar, salı. 26. 10 A.Karahan, göstarilan asar, salı. I 7-18. 11 Alımedi divanından seçmeler (hazırlayan, dr. Y. Akdoğan), Ankara, 1988. 12 A. Karahan, göstarilan asar, s::ıh. 19-20. 13 A. Karahan, göst::ıril::ın ::ıs::ır, salı; 21. 14 A. Karahan, göstaril::ın asar, s::ıh. 23-25.

238 • Siraceddin Haci

Türkca yazılmış maqtallar arasında tarcüma asarlarİ da var. Tarcüma asarlarİ sırasında Hüseyn Vaiz Kaşifinin "Rövzatüş-şühada" asarinin tarcümalari aynca yer tutur. Bunlara misal olaraq Galibolulu Caminin "Saadatnama", Aşıq bin Bii N attainin tarcümasini göstarmak olar.15

Türk adabiyyatında müallifi biJinmayan maqtallar da var.16 Türkca olan

maqtal kitablannın çoxu nazmla yazılmışdır.

VII. Azarbaycan Türk 8dabiyyatinda Maqtal Azarbaycan türkcasİnda yazılan ilk maqtal nümunalari XVI yüzilliya aiddir

va tarçüma nümunalaridir. Bu maqtal nümunalari Hüseyn Vaiz Kaşifinin

"Rövzatüş-şühada"sının Azarbaycan türkcasina tarcümasindan ibaratdir:

a) Malıarnroad Hüseyn bin Katib Nişatinin "Şühadanama" tarcümasi. Nişati 945/1539-cu ilda Hüseyn Vaiz Kaşifinin "Rövzatüş-Şühada" asarini Azarbaycan türkcasina tarcüma etmişdir.17 Nişati tarcüma zamanı orijinalm

mazmun va formasma sadiq qalmışdır. Bu asar giriş, on bab va xatimadan ibaratdir. asar xalq dilina uyğun bir biçimda tarcüma edilmişdir.

b} Malıarnroad Füzulinin "Hadiqatüs-süada" asa ri. Bu, şairin hacınca an böyük asaridir. Türk dilinda yazılmış maqtallar sırasında an gözal asar "Hadiqatüs-süada" sayılır. Şair bu asari "imam Hüseyn maqtalnamasi" adlandırmışdır: "... Haza maqtalnameyi-imam Hüseyn-al-müsamma bihi Hadiqatüs-süada radiyallahü anhüm".18 Malıarnroad Füzulinin bu asarinin orijinal, yoxsa tarcüma olması ila bağlı ciddi mübahisalar olmuşdur.19 Bizca,

15 Ş. Güngör, göstarilan asar, salı. 28-29. 16 Ş. Güngör, göstarilan asar, salı. 29. . 17 M. Nağısoylu, XVI asr Azarbaycan tarcüma abidasİ «Şühadanama», Bakı, 2003. 18 Füzuli.Hadikatüs-süeda (hazırlayan, dr. Şeyma Güngör), Ankara, 1987, sah. 9. 19 Bu mübahisalar üçün bax: Araslı H., Böyük Azarbaycan şairi Füzuli, Bakı, 1958; Babaşahoğlu 8., Maqtal jannnda katarsis marhalasi, «Çıraq» jumalı, N!! 3, 1999; 8liyev S., Füzuli vazninin yanlış tasviri, Füzuli (nazari-badii düşüncalari)

kitabından, Bakı, I 996, s. 202-2 I 8; 8fandiyev H., Füzuli Azarbaycan klassik badii nasrinin hanisi kimi - Azarbaycan badii nasr tarixindan, Bakı, 1963; Mammadaliyev V., Füzuli haqqında düşüncalar, «Şahriyam qazeti, 24 mart, N!! 12, 1995; Maharmmov T., 8mir Xosrov Dahiavinin «Macnun va Leyli» poeması, Bakı, 1970; Mirzayev A., Füzuli yaradıcılığında «Yusif va Züleyxa», «ôdabiyyat>>

Çeşitli Yönleriyle Kerbela • 239

M;-ıh;-ımm;-ıd Füzuli özü bu mübahis;-ıl;-ır;-ı cavab vermişdir. Şair bu ;-ıs;-ırin orijinal

;-ıs;-ır olmadığını, s;-ırb;-ıst, yaradıcı t;-ırcüm;-ı olduğunu, Hüseyn Vaiz Kaşifınin ;-ıs;-ırini "iqtida qıldığını" açıq yazmışdır: " ... m;-ın xaksam niyy;-ıt oldur ki, ;-ısli­

t;-ılifd;-ı "Rövz;-ıtüş-şüh;-ıda"y;-ı iqtida qılub sayir kütübd;-ı olan nükati-q;-ırib;-ıl;-ıri

mümkün olduqc;-ı ana ;-ılav;-ı qılam v;-ı "H;-ıdiq;-ıtüs-sü;-ıda" il;-ı mövsüm edüb on bab

v;-ı bir xatimada surati-talifina itmam veram ... ". 2° Füzuli "Rövzatüş-şüada" asarinin mazmununa toxunmayıb, asarin quruluşunu, fasill;-ırin sayım, adlarını

olduğu kimi saxlayı~.

Mahammad · Füzulinin bu asara, Karbala mövzusuna müraciat etmasinin

başlıca sahabi türklarİn bu hadisadan "feyz alması", barabtlanmasi, bu facianin

gerçak sahabini bilmasidir. O istayirdi ki, bu mövzu türklarİn uca Allah (c. c),

.peyğambar, ahli-beyt sevgisini artırsın, iman va axlaqını gözallaşdirsin. Şair

yazır: " ... emma camii müddatda, macalis va mahafılda taqrir olunan vaqayei­

Karbala va keyfıyyati-ahvali-şühada farsi va tazi ibaratinda bayan olmağın

aşrafı-arab va akabiri-acam tamattö bulub, aizeyyi-atrak ki, cüzvi-azami-tarkibi­

alam va sinfı-akbari-növi-bani Adamdir, satri-zayidi-sahayifı-kütub kibi süfufı­macalisdan xaric qalub istifayi-idraki-haqayiqi-ahvaldan mahrum qalurlardi ... ".21

Mahammad Fuzulinin asari dibaça, on bab va xatimadan ibaratdir. Şair

asarin dibaçasinda qam, kadar, eşq, şahidlik kimi anlayışlarla bağlı· görüşlarini

. açıqlamışdır. Birinci babda Hz. Adam (sas), Hz. Nuh (sas), Hz. İbrahim (sas),

Hz. Yaqub (sas), Hz. Musa (sas), Hz. İsa (sas), Hz. 8yyub (sas), Hz. Zakariyya

qazeti, 22 m ay, .N'!! 21, 1 992; Mirzayev A., «Füzulinin «H;-ıdiqatüs-süada»

as;-ırindaki m;-ınzum parçalar haqqında», «Dil v;-ı adabiyyat», nazari, elmi, metodik jumal, .N'!! 2 (20), Bakı, 1998; Nağıyev M., «Hadiq;-ıtüs-süada» tarcümadirmi? «Elm va hayat» jumalı, .N'!! 4, 199 I; N ağısoylu M., «Orta asrlarda Azarbaycanda tarcüma sanati», Bakı, 2000; S;-ıfarli a. «Mahammad Füzuli», Safarli a., Yusifov X. Qadim va orta asrlar Azarbaycan ad;-ıbiyyatı. Bakı, 1982, s. 22 I -287; S;-ıf;-ırli 8., «Hadiqatüs-süada» tarcümadirmi? Azarbaycan Elml;-ır Akademiyasının Xabarlari, Mahammad Füzulinin anadan olmasının 500 illiyİna hasr olunmuş xüsusi buraxılış, Bakı, 1996, s. 50-60; Hacı S., Mahammad Füzulinin «Hadiqatüs-süada» as;-ıri

haqqında., «Qobustan» jumalı, xüsusi buraxılış, Füzuli - 500, 1995, s. 88-94; Karahan A., Füzuli - Mühiti, hayatı ve şahsiyeti, Ankara, 1989; Mazıoğlu H., Füzuli - Hafız, Ankara, 1956.

2° Füzuli, asar! ari, 6 cildda, VI cil d, (tartib edan, H. Mammadzada ), Bakı, I 996, s. 16.

21 Füzuli, asarl;-ıri, 6 cil dda, VI cil d, (tartib edan, H. Mammadzada ), Bakı, I 996, s. 14- ı 5.

240 • Siraceddin Haci

(sas), Hz. Yahya (sas) ila bağlı fikirlar şarh olunmuşdur. İkinci babda Hz.

Mahammadin (sas) Qureyş qabilasindan çakdiyi balalan göstarmiş, sahabalardan

Hz. Ubeyda (ra), Hz. Hamza (ra), Hz. Cafarin (ra) şahadati ila bağlı masalalara

yer vermişdir. Üçüncü va dördüncü bab Fatimeyi-Zahranın vafatı ila bağlıdır. Beşinci bab Hz. 8linin (ra) vafatına aiddir. Altıncı babda Hz. Hasanin (ra) halı

bayan edilir. Yeddinci babda Hz. Hüseynin (ra) Madinadan Makkaya galmasi

tasvir olunur. Sakkizinci babda Müslimi-8qilin şahid olmasına yer verilmişdir.

Doqquzuncu babda Hz. Hüseynin (ra) Makkadan Karbalaya galmasi tasvir

oliı!mr. Onuncu bab iki fasla aynlır: "Şahadati-Hürr va bazi şühada", "Hazrat

Hüseyn '{a ahli-beyt şahadatini bildirir". 8sarin xatimasinda bu masalalara yer

verilir: müxaddarati-ahli-beytirı Şama getmasi, marsiyeyi-hazrat-İmam Hüseyn

aleyhissalam, izhari-tavallüdi-aimma va qeyrihi radiyallahu anhum, münacat.

c) Abbasqulu ağa Bakıxanovun "Riyazül-qüds" asari

Abbasqulu ağa Bakıxanov ( 1794- I 84 7) XIX yüzili ik da yaşamışdır. Onun

lirik, epik asarlari var. A.Bakıxanov ham da elmi asarlar müallifıdir. Onun elmi

asarlarİ sırasında "Qanuni-Qüdsi", "8srarül-Malaküt", "Tahzibül-axlaq",

"Eynül-mizan", "Gülüstani-İram" önamli yer tutur.

Abbasqulu ağa Bakıxanovun önamli asartarindan biri da "Riyazül­

qüds"dür. Bu asar dini mazmunlu olduğuna, Karbala faciasini tasvir etdiyina

göra, başqa bu mazmunlu asarlar kimi uzun müddat öyranilmamişdir. Ancaq son zamanlar professor Möhsün N ağısoylu bu asari geniş tadqiq etınişdir?2

"Riyazül-qüds" asari ila bağlı Firidun bay Köçarli, 23 Mahammadali

Tarbiyat, 24 ingilis alimi Ç. Stori, 25 F. Qasımzad;:ı, 26 M, Sultanov, 27 H.

22 M. Nağısoylu, A. Bakıxanovun «Riyazül-qüds» asari klassİk tarcüma nüsunasi kimi, Bakı, 2006.

23 F. Köçarli, Azarbaycan adabiyyatı, I-II cildlar (tartib edan, R. Qanb;:ırqızı), Bakı, 1978.

24 M. Tarbiyat, Danişmandani-Azarbaycan, Bakı, 1987. 25 Ç. Stori, Persidskaya literatura (Fars adabiyyatı), c. I-III, Moskva, 1972. 26 F. Qasımzada, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Qüdsi, Bakı, 1956. 27 A. Bakıxanov, Seçilmiş asarlarİ (tartibçi va fars dilindan tarcümaçi M. Sultanov),

Bakı, 1984.

Çeşitli Yönleriyle Kerbela • 241

8fandiyev, 28 doktor Cavad Heyat, 29 elaca da Türkiyada çap olunmuş bir sıra qaynaqlar malumatvermiş lar. 30

Professor Möhsün Nağısoylunun araşdırmalanna göra "Riyazül-qüds" asarinin halalik . el m alamina ancaq bir nüsxasi ballidir. Bu nüsxasi da Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasının Mahammad Füzuli adına 8lyazmalar İnstitutunda olan D- I 40/7472 şifrli alyazmadır. 8lyazma 1258/1842-ci ilda, asar yazılandan 22 il sonra - A. Bakıxanovun sağlığında köçürülmüşdür. 31

A. Bakıxanovun "Riyazül-qüds" asari tarcüma asaridir. O, Mahammad Sağır bin Mahammad Tağı Maclisinin (103711627-I 1 I l!I699) farsca yazdığı

· "Calaül-üyun" ("Gözlarin parlaqlığı") asarindan başlıca qaynaq kimi istifada etmişdir. Ancaq o, bu asari yazarkan başqa qaynaqlardan da istifada etmişdir. Misal olaraq Mahammad Füzulinin "Hadiqatüs-süada", 8bu 8li Mahammad Fattal Naysaburi al-Farsinin "Rövzatül-vaizin" asari göstarila bilar.

A. Bakıxanov "Riyazül-qüds" asarina klassik ananaya uyğun olaraq dibaça yazmışdır. O, dibaçanin avvalinda uca Allahın (c.c) varlıq va birliyini tarannüm etmiş, Hz. Malıamınada (sas) nat yazmışdır.

Şair dibaçada bu dünyanın keçici va faniliyini, insanlar üçün "imtahan samnanzili" olduğunu bildirmiş, uca Allahın (c.c) sevdiyi bandalarina imtahan üçün bala verdiyini ifada etmişdir. Şaira göra, an dahşatli bala Karbala faciasidir.

A. Bakıxanov asarin dibaçasinda har il Karbala şahidlarinin anma marasiminin keçirildiyini, bu marasimlarda an çox oxunan maqtalin Mahammad Füzulinin "Haqidatüs-süada" asari olduğunu bildirmişdir. O, asarin dibaçasinda "Riyazül-qüds"ün yazılma sabahini da açıqlamışdır. Şaira göra, "füsahayi-türk" bu asardan faydalanacaq, taziya maclislarinda bu asar oxunacaq, buna göra da şair "abadi dövlat" qazanacaq. O, bu asari yazmaq üçün uca Allahdan (c.c) güc istamişdir:

... Ya Rab, bu amri baisi-tahsili-kam qıl, Tövfiqini banim ila rafıqi-müdam qıl. Sarkeşi-samandi-xamamişkini ram edib, Teyyi-tariqi-matlab iç ün tizkam qıl. 32

28 H. 8fandiyev, Azarbaycan badii nasrinin tarixindan, Bakı, 1963. 29 C. Heyat, Azarbaycan adabiyyatına bir baxış, Bakı, 1993. 30 XIII asırdan günümüze kadar kitabiardan toplanmış tanıklarıyle tarama sözlüğü, c.

I-IV, Ankara, 1941-1945. 31 M. Nağısoylu, A. Bakıxanovun «Riyazül-qüds» asari klassİk tarcüma nüsunasi

kimi, Bakı, 2006. 32 M. Nağısoylu, göstarilan qaynaq, s. 30.

242 • Siraceddin Haci

Bu asar 1236/1820-ci ilda tamamlanmışdır. A. -Bakıxanov tarcüma etdiyi "Calaül-üyun" asarinin mazmun va formasma sadiq qalmışdır. "Calaül-üyun" müallifı "on dörd masum" şaxsa göra asarinda babların sayını on dörda çatdırmışdır. Başqa maqtallar on babdır. Bu on babın har biri maharram ayının ilk on gününda sıra ila oxunurdu.

"Riyazül-qüds" asarinin ilk babı Hz. Malıamınada (sas), ikinci babı Hz. Fatimaya (ra), üçüncü babı Hz. aliya (ra), dördüncü babı imam Hasana (ra), beşinci babı imam Hüseyna (ra), o biri bablar isa başqa imarnlara hasr ~funmuşdur. Şair asarda imam Hüseynin (ra) şahid olmasını uca Allah (c.c), din, insanlıq, azadlıq, şaraf va layaqat yolunda fadakarlıq, aşiqlik kimi dayarlandirmişdir.

"Riyazül-qüds" asarinda olan bütün bablar arabca xütba ila başlanır. asar ham nasr, ham da nazm parçalanndan ibaratdir. Babların avvalindaki arabca xütbadan sonra farsca şeir verilir. Professor Möhsün Nağısoylunun

araşdırmalarına göra " ... "Riyazül-qüds" da 294 şeir nümunasi vardır ki, onlardan 255-i türkca, 21-i arabca, 18-i isa farscadır. asardaki şeir parçalannın ümumi hacmi 845 beytdir. "Nazm", "şeir", "qita", "masnavi", "mürabbe", bazan da "beyt" va "fard" başlıqlan altında verilan bu şeir parçalannın 711 beyti türkca, 56 beyti arabca, 78 beyti isa farscadır. Türkca va farsca şeir parçalarının hamısı A. Bakıxanovun öz qalaminin mahsuludur. arab dilinda olan şeir parçalanndan bazilarinin müalliflari göstarilmiş, bir neçasinin avvalinda isa "la adri" (bilmiram) sözü yazılmışdır. arabca şeir parçalanndan biri isa A. Bakıxanova maxsusdur ... ". 33

asarin bütün bablarının adı uzundur va izafat tarkibi ila ifada olunmuşdur. Bu asar "xatima" ila bitir.

d) Hacı Rza Sarraf Tabrizinin Karbala faciasi ila bağlı şeirlari Hacı Rza Sarraf Tabrizi İranda, elaca da Güney Azarbaycanda maşruta

dövrünün an böyük şairlanndan biridir. O, hicri-qamari tarixi ila 1271-ci ilda doğulmuş, 1325-ci ilda vafat etmişdir. Onun yaradıcılığı, ideyalan iki adabi janrda ifada olunmuşdur. Şair qazallarinda Malıarnınacl Füzuli ananalarini davam etdirmiş, türk dilinda gözal qazallar yazmışdır. Azarbaycan türk adabiyyatının böyük_ şairi Malıarnınacl Hüseyn Şahriyar onun qazallarindan balıralanarak gözal

33 M. Nağısoylu, göstarilan qaynaq, s. 30.

Çeşitli Yönleriyle Kerbela • 243

q::ız::ıll::ır yazmışdır. Ş::ıhriyar onu "Az::ırbaycan ::ıd::ıbi irsinin dahil::ırind::ın biri" adlandırmışdır. Onun q::ız::ıll::ırinin dili aydın, axıcı, t::ısirli, sad;:ı v::ı b::ıdiidir:

Q::ıra gözünd::ı, göz::ıl, q::ısdi-can ::ılam::ıti var, Bu can onundu, qoy alsın, m::ın::ı n::ı minn::ıti var. Gözün göz eyl::ıdi can almağa, qaşun aldı, Bu ::ımri-xeyrd::ı qaşu gözün ş::ırak::ıti var. Bu d::ırdi-hicr il::ın ölm::ık ::ıg::ırçi xoşdu m::ın::ı, Başım dizünd::ı ver::ım can, bir özg::ı l::ızz::ıti var. N ::ı q;:ıd;:ır OX ata mujganlarun tutar sin::ım, S::ınin oxunla m::ınim sin::ımün r::ıfaq::ıti var. O x::ınc::ırün, bu başım, bs apar, m::ıni qurtar, Ç::ık::ınm::ır::ım, b::ıd::ın::ı başimün ::ıziyy::ıti var ... 34

Hacı Rza S::ırrafT::ıbrizinin yaradıcılığının ikinci istiqam::ıti ::ıhli-beyt sevgisi il::ı bağlıdır. O, bu m::ızmunlu şeirl::ırini m::ırsiy::ı jannnda yazmışdır. O, m::ırsiy::ıl::ırind::ı İslam ümm::ıtini q::ıfl::ıt yuxusundan oyanınağa çağırmış, İslamda ş::ıhidlik anlayışının dayarini izah etmiş, Karbala ş::ıhidlarini ehtiramla yad etmiş, onlara yanıqlı m::ırsiyalar yazmışdır.

Hacı Rza Sarraf Tabrizinin növh::ılari çox tasirlidir. Bu növhalar insan ruhunun darinliklarina nüfuz edir, onu K::ırb::ıla şahidl::ırina qovuşdurur, göz yaŞiarına qarq edir:

Ey gül kimi qana batan, 8kbarim oyan, yavarim oyaı;ı! Qan içra naz il::ı yatan, 8kbarim oyan, yavarim oyan! Xeymalara g::ıldi sasün, Galdim olam dadrasün, Ölmaınisan, var nafasün, 8kbarim oyan, yavarim oyan! Ey k::ıştiyi-tiği-sitam, Hicrün edib qaddimi xam, Gözl::ır yolun ahli-haram, 8kbarim oyan, yavarim oyan!

34 Hacı Rza SarrafTabrizi, «Divan», Bakı, 2005, s. 43.

244 • Siraceddin Haci

Şam etma Leyla günüzün, Çox müntazir qoyma gözün,

imdi halak ey lar özün,

8kbarim oyan, yavarim oyan!

San mana bir yoldaş idün, Ağlar gözümda yaş idün,

Ham oğul, ham qardaş idün,

8kbarim oyan, yavarim oyan!

Torpaqlara qoyma üzün,

Gal mana rahm eyla özün, Aç birca bu qanlı gözün, 8kbarim oyan, yavarim oyan!

Galdim cigar dağlamağa, "Oğul" deyib ağlamağa.

Gözlarüvi bağlamağa,

8kbarim oyan, yavarim oyan! Qalmış alim üsta alim,

Başa yetib çün acalim,

Sa br ela qoy man da galim,

8kbarim oyan, yavarim oyan!

Tiği-cafa xama kimi, Cismün yazıb nama kimi,

Sanlan vararn Şama kimi,

8kbarim oyan, yav~rim oyan! Sarrafi-dinari-qamam,

Naqqadi-naqdi-alamam,

Bu sözda sabit qadamam: 8kbarim oyan, yavarim oyan! 35

Hacı Rza Sarraf Tabrizi Hz. Malıarnroad (sas) va Hz. 8linin (ra) ölümüna

da növha yazmışdır. Onun növhalarinda Quran ayalarindan, hadislardan tarixi

yer va şaxs adlarından istifada olunmuşdur. Şaira göra, Hz. Hüseyn (ra) bir eşq yolçusudur, aşiqdir, o, "şahidliyi seva-seva qabul etmişdir", "ruzi-azalda" uca

35 Hacı Rza SarrafTabrizi, göstarilan qaynaq, s.l76-177.

Çeşitli Yönleriyle Kerbela • 245

Allaha (c.c) verdiyi sözü yerina yetirmişdir. Ona göra, şahidlik, cihad, özünü uca Allah (c.c) yolunda fada etmak İslamın ruhudur, İslamın canlı, diri, dinamik

olmasını tarnin edan, "bazma taza müsalman galmasina" yol açan başlıca güc qaynağıdır. Ona göra da şair Hz .. Hüseyni (ra) "şahidlarin seyidi" adlandınr,.

onun dilindan · uca Allaha (c.c) münacat şaklinda yazılmış şeirda bu eşq

yolçusunun proqramını, niyyat va harlafini açıqlayır, şahid olmağı uca Allahın (c.c) nuruna qovuşmaq kimi dayarlandirir, şahidliyin barakatinin, savabmm

islamı yaşatmaqla bağlı olduğunu bildirir: Tutmuşarn can naqdin alda vasli-canan istaram, Taşna can verram Minayİ eşqda can istaram. Dambadarn eylar taealla partövi-anvari-zat, Olmaram Musa kimi bir cilva ila mahvi-mat, Xızr tak bu asrda axtarmaram abi-hayat, Taşneyi-vaslam könül camin dolu qan istaram. Tairi-övci-vafayam şahparim tiri-cafa; Eylaram ruzi-azalda etdiğim ahda vafa, Bu qabi-atşan ila ollam zabihan minqafa, Xancari-qatil darnindan abi-heyvan istaram. Min balaya mübtala olsam, agar 8yyub tak, Eylaram sabir, etmaram şuri-nava Yaqub tak, Dambadam, saathasaat aşiqi-maczub tak, Bir balaya vermaga şövq ila min can istaram. Kasb edib mirati-dil nuri-mahabbatdan cila, Olmuşarn sarmasti-cami-albalai-lil-vila, Bazmi-vahdatdür mana bu sarzamini-Karbala, Tarki-kasrat etmaga bir nuki-peykan istaram. Şöleyi-nari mahabbatla dolub kanuni-dil, Vadiyi-heyratda Leyla axtarır macnuni-dil, Maciisim xalvat, gözüm yaşlı, şarabim xuni-dil, Galmaga bu bazma bir taza müsalman istaram ... 36

Hacı Rıza Sarraf Tabrizinin asarlarİ uzun müddat araşdırmaya calb olunmayıb, çapına qadağa qoyulub. Onun divanı ilk dafa Bakıda 2005-ci ild;ı çap olunub. 37

36 Hacı Rza S;ırrafTabrizi, göstarilan qaynaq, s.207-208.

246 • Siraceddin Haci

e) Karbala faciasi mövzusunda yazan başqa Azarbaycan şairtari XIX yüzil Azarbaycan türk adabiyyatında maqtal mövzusuna marağın

artdığı bir dövrdür. Bu dönamda şairlar maqtal mövzusunda çoxsaylı şeirlar

yazmışlar. Onların sırasında Molla Hüseyn Daxil Marağayinin adını çakmak olar. Onunla bağlı malumat azdır. O, bu mövzulu asarlarini ham nasrla, ham da nazmla yazmışdır. Böyük Azarbaycan alimi Firudin bay Köçarli yazır: "Daxilin

Füzuli kimi nasr ila yazmaqda daxi ziyada qabiliyyati va maharati kalamından malum olur''.38 Bir sıra qaynaqlarda onun asarlarinin altı, yeddi cildlik kitab

-~ştıklinda olduğu bildirilir. Ancaq bu asarlarİn adı bilinmir.39

;xıx yüzilda yaşamış va maqtal mövzusunda asarlar yazmış şairlardan biri da Malıarnroad Tağı Qumridir. Onun Karbala faciasi ila bağlı yazdığı asar "Kanzül-masaib" adlanır. O, bu asarini nazmla yazmışdır. Malıarnroad emin Dilsuz Tabrizi da Karbala mövzusunda şeirla asarlar yazmışdır. 40

VIII. 8bülhasan Racinin Şeirlarinda Karbala Fa ciasinin Tasviri Hacı ebülhasan Racinin hayatı va asarlarİ az öyranilmişdir. O, XIX

yüzillikda yaşamışdır. Bir sıra manbalara göra, o, Tabrizda anadan olmuşdur. Onun doğum tarixi ila bağlı farqli fikirlar var. S. e. Şirvani onun 1834-cü ilda, M. Tarbiyat, F. Köçarli 1831-ci ilda, R. Karimi isa 1812-ci ilda anadan olduğunu yazmışdır. 41 Onlar bu malumatı verarkan qaynaq göstarmamişlar. F. Köçarli

onda olan xabarlara göra Racinin doğum tarixini müayyanlaşdirdiyini

bildirmişdir. O, yazır: "Racinin tarcümeyi-ahvalına dair bizda cüzi axbar var ... ". 42

Onun vafat etdiyi tarix isa daqiq bilinir. O, Hacc ziyaratindan qayıdarbn mindiyi gami Qırmızı danizda batmış va o halak olmuşdur. Yaxın dostlarından Sabur taxallüslü bir şaxs onun faciali ölümüna növha yazmışdır. O, bu növhada

"aya ğaffari" ifadasi ila şairin ölüm tarixini vermişdir. Bu da 129311876-cı ila

37 Hacı Rza SarrafTabrizi, Divan (çapa hazırlayan, Hafız Abıyev), Bakı, 2005. 38 F. Köçarli, Azarbaycan adabiyyatı, I-II cildlar (tartibçi R. Qanbarqızı), Bakı, 1978. 39 M. Nağısoylu, göstarilan qaynaq, s. 12 40 C.Heyat, Azarbaycan adabiyyatına bir baxış, Bakı, I 993. 41 Raci. Seçilmiş asarlarİ (tartibçi Hafız Abıyev), Bakı, 1992, s. 5. 42 Raci. Seçilmiş asarlarİ (tartibçi Hafız Abıyev), Bakı, 1992, s. 5.

Çeşitli Yönleriyle Kerbela • 247

uyğundur. 43 Onun h;}yatı il;} bağlı m;}lumat da azdır, "xoşx:ülq", "xoşr;}ftar", "xoşsöhb;}t" insan olduğu bildirilir. 44

Racinin ;}S;}rl;}rind;}n b;}lli olur ki, o, tahsilli, bilikli, şeiri, ;}dabiyyatı, klassik

adabiyyatı, din tarixİnİ d;}rindan Öyranmişdir. 8S;}rlarİnİ türk V;} fars dilinda

yazmışdır. Divanının t;}rtibat sırası bel;}dir: farsca q;}Z;}ll;}r, beytlar, rübailai',

türkca qasidalar, q;}zallar, marsiyalar, sin;}zanl;}r, rübail;}r, mütafarriqalar.

Qazallarinin arasında bir t;}cnis, bir hekayat, bir mürabbe da var. Onun divanı ilk

da fa ı 293/ı 876-cı ild;} T;}brizda çap olunmuşdur. Bakıda İS;} şairin ırsının

araşdınlması V;} çapı. sovet rejimi dövründa yasaq edilmişdir. Onun divanı · Bakıda ilk d;} fa ı 992-ci il da naşr olunmuşdur. 45

Racinin qazallarinda Malıarnroad Füzulinin tasiri gücıüdür. O, qazallarinda

Füzuli ;}n;}nalarini davam etdirmişdir. Şair q;}Z;}ll;}rind;} eŞq, aşiq, aşiqlik anlayışlannın ölçül;}rini, izahını klassİk ananaya uyğun vermişdir:

Eşq ;}h li bu afaqd;} rüsva g;}r;}k olsun,

Macnun kimi S;}rgaşteyi-s;}hra garak olsun.

Başdan-ayağa yarsala tiğ il;} g;}r aşiq,

Maşuq.il;} mamlüvv sarapa g;}r;}k olsun.

Baxlü has;}dü kinavü büğz il;} riyadan,

Aşiq olan alamd;} müb;}rra garak olsun.

Öz xahişini tark el;}sÜn talibi-canan, N;} talibi- dünyavü na üqba g;}r;}k olsun ... 46

Racinin divanında S;}kS;}n üç m;}rsiy;} V;} sinazan var. Raci marsiya yazarkan

t;}ziy;} maclislarinin xarakteririi n;}Z;}r;} almışdır. O, m;}i:siy;}ni formaca da

zanginlaşdirmişdir. Onun marsiy;} V;} sinazanlari, asasan, mürabbe formasında

yazılmışdır.

Mürabbe taziya maciisiari üçün daha uyğundur. Bela ki, taziya maciisinda

mürabbeni uca sasla oxuyan şaxs h;}r bandİ oxuyandan sonra maclis ;}hli

başlanğıc beyti n;}qarat (takrar) kimi t;}krar edir. Buna "ayaq tııtma" deyilir.

Masal an:

43 Raci. Seçilmiş asarlarİ (tartibçi Hafız Abıyev), Bakı, 1992, s. 5. 44 Raci. Seçilmiş asarlarİ (tartibçi Hafız Abıyev), Bakı, 1992, s. 6. 45 Raci. Seçilmiş asarlarİ (tartibçi Hafız Abıyev), Bakı, 1992. 46 Raci, Seçilmiş asarlarİ (tartibçi, Hafız Abıyev), Bakı, 1992, s. 5.

248 • Siraceddin Haci

Tövfiqi-xudadan bu könül mürği-par istar,

Sahni-çamani-Karbübalaya güzar istar.

Göz yaşim ila birca o sahni sulaseydum,

Qandili-dili taği-ravaqindan aseydum.

Ol marqadi-şeşguşani ağuşa baseydum, Könlüm yeta bu maqsada şamü sahar istar ... 47

Yuxanda verilan ilk beyti taziyadarlar bir yerda, ucadan, har handin

sonunda takrar edirlar. ~-----

· · Raci şeirlarinda Karbala hadisasini ardıcıllıqla tasvir etmamişdir, o, an

önamli · masalalara toxunmuşdur. O, ilk marsiyasini u ca Allaha ( c.c) müraciatla

başlamışdır. Şair bu marsiyada özünü uca Allah (c.c) qarşısında günahkar sayan

bir insan tasvir edir. Ona göra, insan uca Allahın (c.c) nematiarİna şükür

etmalidir, başımıza galan · balalar "samari-naxli-amaldir", müsalman qardaşımız

ac yatırsa, içimizda bu qadar paxıllıq, hasad,. kin varsa, biz günahkanq. Şaira göra, biz "azadari-şahi-Karbala" olsaq, ümid va qorxu içinda yaşasaq, axlaqımızı

tarbiya etsak, uca Allah (c.c) bizi bağışlayar. O, uca Allahdan (c.c) güc, yardım

istayir, "mürgu-par" (quş qanadı) istayir ki, Karbalaya uçsun, o makanı gazsin.

Şair Hüseynin davasına sadiq olmaq, aşiq va şahid olmaq, şahidlik elmini

Hüseyndan öyranmak istayir, bunu özünün borcu, vazifasi sayır. O, Hz. Hüseyni

(ra) aşiqlik va şahidlik maktabinin rahbari hesab edir.

Onun maktabinin programını açıqlayır: ... Har kim istar rahü-rasmi-eşqdan agah ola,

Tarki-can etsün mabada canı saddi-ralı ola,

Aşiqi-sadiq garak mütlaq fanafillah ola, Raci, suratdan keçün, kaşf olsun ol mana siza. 48

Raci marsiyalarinda Hz. Hüseyna (ra) ayrıca yer vermiş, onu "padişahi­

Karbala", "sultani-Karbala", "eşq yolçusu", "iman şahidi" adlandıımışdır. Şaira

göra, Hz. Hüseynin (ra) mayası eşq ila yoğrulub, o, mücahiddir, haqq, adalat,

azadlıq yolunda şahid olmuşdur:

47 Raci, Seçilmiş asarlarİ (tartibçi, Hafiz Abıyev), Bakı, 1992, s. 90. 48 Raci, Seçilmiş asarlarİ (tartibçi, Hafiz Abıyev), Bakı, 1992, s. 92-93.

Çeşitli Yönleriyle Kerbela • 249

... Cövhari-cismim manim olmuş mürakkab eşq ilan,

Olmuşarn qalü balada man mülağğab eşq ilan,

Saqiyani-alami-mana labalab eşq ilan, Verdilar qam maclisinda bir dolu sağar mana ...

Eşq ilan taxmir olubdur asli-bünyadim manim,

Eşqdür bu abü xakü ataşü badim manim,

Makt::ıbi-qamda şahadat d::ırsün ustadim manim Harf-harfii nöqta-nöqta eyl::ıyüb azb::ır mana ... 49

Raciya göra, İslam ümmati va bu ümmatin har bir f::ırdi mücahid olmalı, har an, har gün insanlıq, din, iman uğrunda cihad etmalidir. Bu, İslam üromatinin diri .

qalınasının, inkişafının ana qaynağıdır. Ona göra, İslam ümmati üçün "har gün

ruzi-aşuradu, har yer Karbala". Raci bir sıra m::ırsiyalarinda Hz. Hüseynin (ra) başına gal::ın müsib::ıtlari

peyğambarlarin çakdiyi balalarla müqayisa etmişdir, bala ç::ıkmayi seçilmişlik

alamati kimi göstarmişdir. Bununla bağlı olaraq Hz. İbrahimi (sas), Hz. Yaqub

(sas), Hz. 8yyub (sas) kimi peyğ::ımb::ırlarin adı marsiyalarin matnina daxil edilmişdir. Racinin marsiyal::ırinda ahii-beytİn başqa fardlarinin halı da tasirli bir

dilla tasvir edilmişdir. Racinin marsiyalarinin dili çox tasirlidir. Şair Karbala

müsibatini insanı göz yaşında boğacaq bir di Ila anlatmışdır: ... Qolsuz görar Gb basını Xatuni-qiyamat,

Almış ala Gülsüm başın ba ğamü möhnat, Söylar: - Na bala, bu na sitam, bu na müsibat,

Qardaş başı, Allah, görülüb xahar ::ılİnda? Gör başi kasük şahi-şahidanimi, Allah,

Bu Şümri-Cafapişadan al qanimi, Allah,

Xun ila manim eyl::ı bu divanimi, Allah, Qoydu balamın başini xakistar alinda. 50

Şair::> göra, "K::ırb::ılanın farmanı hicran ila yazılıb", bu müsibat İslam üromatini göz yaşianna qarq edib. ·

49 Raci, Seçilmiş asarlarİ (tartibçi, Hafız Abıyev), Bakı, 1992, s. 116. 50 Raci, Seçilmiş asarlarİ (tartibçi, Hafız Abıyev), Bakı, 1992, s. 120.

250 • Siraceddin Haci

Racinin marsiyalarinda arab, fars sözlarİ çox olsa da, dili asan başa düşülür. Şair yeri galdikca Quran ayalarindan, hadislardan da istifada etmişdir.

Marsiyatarda ela misralar var ki, arabcadir: ... Kasmayib indiyatan kimsana qurban taşna,

Vermayib kirnsa sanün tak, ey oğul, can taşna,

Mani da öldürdü bu laşbri-üdvan taşna, 8nta mazlum, ana mazlum, 8li, ya valadi.51

>.. Şairin marsiyalarinin dili xalq dilina yaxındır, onun marsiyalarinda Tabriz lahcasi, XIX yüzyıl Azarbaycan türkcasinin dil-üslub xüsusiyyatlari açıq

görünür: "elamüb", "yetmibdü", "olseydi", "haşin", "gatdila", "söylübla",

''qapusunda", "verübla", "vurmazla", "vardu", ''vermaga", "peyambar",

"söylüb", "istüb", "galardux", "oturax", "eliyübsüz", "degü", "incitmeyün", "galax", "getmagüva", "özüvi", "bilüsan", "yapuşa", "daga", "aldi",

"gatürammüb", "ayaqina", "bükdi", "vermağa", "qaynadi", "danuş" va başqa bu

kimi yüzlarla söz va ifada dediklarimiza sübutdur. Hacı 8bülhasan Raci uca Allaha (c.c), Onun aziz peyğambarina bağlı olan,

şaxsiyyatini İslam dinina fada etmiş, imanlı şairdir. O, peyğambarin ahli-beytini

ürakdan sevmiş, Karbala şahidlarinin faciasina ağlamışdır, bu faciani yazacaq

qalamin od tutb yanacağını bildirmişdir:

Raci, bu qissa yetüşmaz, bilüram itmama,

Haşratak şarhini tahrir eliya gar xama, Yazma bu suz ila nöhva daxi ol nakama, Qorxuram od du ta bu xama, yana daftar ilan. 52

N atica Maqtal mövzusu Azarbaycan türk adabiyyatının başlıca mövzulanndan biri

olmuşdur. Bu mövzunun asasını uca Allah (c.c), İslam dini, peyğambar, ahli~beyt

sevgisi taşkil etdiyindan Azarbaycan türk adabiyyatının ana mövzulan sırasına

daxil olmuş, onun mazmun va formasma tasir göstarmişdir. 8dabiyyatın dili tasirli olduğundan İslam dininin dayariari şeir, nasr yolu ila daha tez va süratla

yayılmış va insaniann düşüncasina yerlaşmişdir.

51 Raci, Seçilmiş asarlarİ (tartibçi, Hafız Abıyev), Bakı, 1992, s. 201. 52 Raci, Seçilmiş asarlarİ (tartibçi, Hafız Abıyev), Bala, 1992, s. 103.

Çeşitli Yönleriyle Kerbela • 251

XV yüzildan başlayaraq S;;ıf;;ıvil;;ır hakimiyyatinin güclü d;;ıst;;ıyi ila Azarbaycan türk ;;ıd;;ıbiyyatında maqt;;ıl mövzusu geniş yayılmışdır. Bu mövzulu ;;ıd;;ıbiyyatın ;;ın böyük nümun;;ısini "H;;ıdiq;;ıtüs-sü;;ıda" ;;ıs;;ıri ila Mahamm;;ıd Füzuli yazmışdır. Sonrakı dön;;ımlard;;ı yazılan m;;ıqt;;ıl mövzulu ;;ıs;;ırl;;ır Füzulinin tasiri altında olmuşdur.

XIX yüzild;;ı m;;ıqt;;ıl mövzusunun A. Bakıxanov, D;;ıxil, Qumri, Raci kimi nümay;;ınd;;ıl;;ıri yetişmişdir. XIX yüzild;;ı yazılmış m;;ıqt;;ıll;;ırd;;ı ham İslam dininin d;;ıy;;ırl;;ıri, ham ahli-beyt sevgisi, ham d;;ı rus işğalı n;;ıticasind;;ı ikiy;;ı bölünmüş

Azarbaycan türklarinin faci;;ısi aks olunmuşdur. XIX yüzild;;ı yaşamış Racinin şeirl;;ıri arasında Karbala faci;;ısin;;ı h;;ısr

olunmuş m;;ırsiy;;ı v;;ı sin;;ız;;ınl;;ır geniş yer tutur. Onun divanında saksan üç m;;ırsiy;;ı v;;ı sin;;ız;;ın var. O, bu ;;ıs;;ırl;;ırini mürabbe formasında yazmışdır. Racinin Karbala faci;;ısin;;ı h;;ısr etdiyi ;;ıs;;ırl;;ırd;;ın aydın olur ki, o, bu mövzu il;;ı bağlı ;;ır;;ıb,

fars v;;ı türk ;;ıd;;ıbiyyatında yazılmış ;;ıs;;ırlari diqq;;ıtl;;ı oxumuş, onlardan faydalanmışdır.

Onun Karbala faci;;ısi ila bağlı yazdığı şeirl;;ırin qaynaqları sırasında bu ;;ıs;;ırl;;ıri göst;;ır;;ı bil;;ırik: 8bu Müxnaf bin Yahyanın (VIII ;;ısr) "Kitabi-Maqt;;ıli­

Hüseyni", 8bul F;;ır;;ıc İsfahaninin (897-967) ;;ır;;ıbc;;ı yazılmış "M;;ıqatilüt­

Talibin", 8bu İshaq İsf;;ırayinin ;;ır;;ıbc;;ı yazdığı "Nurül-ayn fi Maşhadi-Hüseyn", Masr;;ıi Tuasinin ;;ır;;ıbc;;ı yazdığı "Kitabi-al malhut fi q;;ıtli ;;ıt-tufuf", fars şairi

. Hüseyn Vaiz Kaşifinin "Rövzatüş-şüh;;ıda", M;;ıh;;ımm;;ıd Füzuli "Haqid;;ıtüs­

süada". Şairin u ca Allahı (c. c), Onun aziz Peyğ;;ımb;;ırini sevmas i v;;ı insanlara

sevdirmasi, azadlıq, ;;ıdal;;ıt kimi d;;ıy;;ırl;;ıri göz;;ıl b;;ıdii üslubda t;;ıqdim etmasi Azarbaycan türk ;;ıd;;ıbiyyatında ön;;ımli yer tutmasına yol açmışdır. Raci uca Allaha (c. c) qul olması il;;ı qürur duyur, Yaradana itaati özün ün ;;ısas v;;ızifasi

sayır. O, gerç;;ık bir Peyğ;;ımb;;ır aşiqidir. Raci Karbala faciasi ila bağlı yazılmış klassik ;;ıs;;ırl;;ırd;;ın farqli olaraq bu

hadisani bütün ardıcıllığı ila tasvir etm;;ımişdir. O, ;;ın ön;;ımli hadis;;ıl;;ıri q;;ıl;;ım;;ı

almış, bu hadisanin mahiyyatini şarh etmiş, Karbala hadisasindan istifada ed;;ır;;ık uca Allaha (c. c), Onun aziz Peyğ;;ımbarin;;ı, Peyğ;;ımb;;ır ail;;ısin;;ı öz sevgisini bildirmişdir. Şair bu mövzuda yazdığı ;;ıs;;ırlarind;;ı şahidlik, kadar, aşiqlik kimi ön;;ımli m;;ıs;;ıl;;ıl;;ır;;ı münasibatini açıqlamışdır.

O, hazrat Hüseyni böyük sevgi ila tasvir etmiş, onu "aşiq", "K;;ırbala

padşahı", "K;;ırb;;ıla sultanı", "ş;;ıhidl;;ırin s;;ırv;;ıri" adlandırmışdır. Şair;;ı gör;;ı onun

252 • Siraceddin Haci

yeri c::ınnat bağçasıdır. Onun şahid olduğu Karbala torpağı bir nur qaynağıdır. Raci bildirir ki, Ş;Jhidlik an yüks;Jk m;Jrtabadir va hazr;Jt Hüseyn bu adı

qazandığına gör;J xoşbaxtdir. Raci Karbala hadis;JI;Jrini t;Jsvir edarbn Quran ayal;Jrindan, Peyğambarin

h;Jdislarindan, Peyğ;Jmbarlarin hayatı İl;J bağlı faktlardan da istifada etmişdir.

Onun şeirlarinin dili çox t;Jsirlidir. Şair K;Jrb;Jla hadisalarini t;Jsvir ed;Jrk;Jn b;Jdii

dilin imkanlarından ustalıqla yararlanmış, insaniann ruhuna, duyğu V;J

düşüncasina tasir edan bir dilla Karb;Jla faciasinin gerçak mahiyyatini

-açıq lamışdır.