Embed Size (px)
Citation preview
UNIVERSITETI “ALEKSANDËR MOISIU” DURRËS
FAKULTETI I BIZNESIT
Udhëheqës Shkencor Disertant
Prof.Dr. Mit’hat Mema Brunela Trebicka
Nëntor 2014
2
Copyright
i
Brunela Trebicka
2014
3
Udhёheqёsi i Brunela Trebicka, vёrteton se ky ёshtё version i miratuar i
disertacionit tё mёposhtёm:
EKONOMIA INFORMALE, SHKAQET DHE
PASOJAT E SAJ NË SHQIPËRI.
Prof.Dr. Mit’hat Mema
_______________________
4
EKONOMIA INFORMALE, SHKAQET DHE
PASOJAT E SAJ NË SHQIPËRI.
Pёrgatitur nga: MSc. Brunela Trebicka
Disertacioni i paraqitur nё
Fakultetin e Biznesit
Universiteti “Aleksandёr Moisu” Durrёs
Nё pёrputhje tё plotё
Me kёrkesat
Pёr gradёn “Doktor”
Universiti “Aleksandёr Moisu” Durrёs
Nëntor, 2014
5
Familjes time...
6
Mirënjohje
Falenderoj udhëheqësin shkencor Prof. Dr. Mit’hat Mema për sugjerimet, rekomandimet dhe të gjithë ndihmën e ofruar në punimin e këtij studimi.
Shpreh falenderimet e mija për të gjithë profesorët e shkollës së doktoraturës, departamentin e Shkencave Ekonomike në UAMD si dhe të gjithë kolegëve dhe miqve që më kanë qëndruar pranë.
Faleminderit!
7
Deklaratë mbi origjinalitetin
Brunela Trebicka
Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera, përveç atyre të shkruajtura nëpërmjet citimeve.
Të gjitha të dhënat. Tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej ndonjë burimi tjetër, duke përfshire edhe internetin, janë pranuar në mënyre eksplicide si
të tilla.
Jam i/ e vetëdijshme/shme se në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve të UAMD-së është i ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi
bazën e kësaj teze, në përputhje me “Rregulloren e programeve të studimit të ciklit të tretë (Doktoratë) të UAMD-së, neni 33, miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së me Vendimin nr. , datë ________
Durrës, më _________________ Firma
8
PËRMBLEDHJE Vitet e fundit studiuesit kanë treguar interes në studimin e ekonomisë informale në
shumë vende. Kjo gjë ka ardhur si pasojë e shkaqeve dhe implikimeve të politikave që lidhen me ekonominë informale. Ekonomia informale është vështirë të matet pasi në natyrë ajo është një ekonomi e fshehur. Metodat makroekonomike ndihmojnë në
llogaritjen në mënyrë të tërthortë të kësaj pjese të ekonomisë. Në këtë studim matet madhësia vjetore e ekonomisë informale në Shqipëri për periudhën
1993-2013 duke përdorur dy metodologji, atë të Qasjes Monetare dhe metodën e Shkaqeve të Shumëfishta, Pasoja të Shumëfishta (MIMIC). Gjithashtu analizohen lidhjet e ekonomisë informale me pasojat si dhe llogaritet evazioni fiskal në Shqipëri për të
njëjtën periudhë. Ky është studimi i parë që diferencon efektin e taksave doganore në ekonominë informale nga taksat e tjera. Në këtë studim hipotezohet se taksat doganore,
ndryshe nga taksat e tjera, ndikojnë negativisht në madhësinë e ekonomisë informale. Rezultatet e metodës së Qasjes Monetare e mbështesin këtë hipotezë. Gjithashtu, në këtë studim merret parasysh fakti që shumica e shqipëtarëve nuk i mbajnë
paratë në bankë, gjë e cila ndikon në kërkesën për para në qarkullim. Përcaktuesit e tjerë të kërkesës për para në qarkullim janë dhe norma e tatimit mbi të
ardhurat, norma e tatimit mbi vlerën e shtuar (TVSH), norma e taksave të importit, norma mesatare e interesit në depozitat e kursimit dhe një variabël dumi që përfaqëson zhvlerësimin e lekut përkundrejt monedhave të huaja si dollari amerikan dhe euro.
Sipas metodës MIMIC, variablat shkasorë të ekonomisë informalë në Shqipëri janë norma totale efektive tatimore (të ardhurat nga taksat / PBB), norma e papunësisë,
norma e ndërhyrjes së qeverisë në ekonomi dhe norma e inflacionit. Si variabla treguesë (pasojë) në këtë metodë janë norma e rritjes së PBB-së reale dhe norma e rritjes së konsumit privat real. Rezultatet e metodës MIMIC janë në përputhje me teorinë dhe
tregojnë se barra fiskale dhe ndrërhyrja e qeverisë janë shkaktarë të ekonomisë informale. Rezultatet e tregojnë se norma e papunësisë ka një efekt negativ në
ekonominë informal në Shqipëri. Kjo tregon se efekti I të ardhurave nga papunësia është më e madhe se efekti i saj zëvendësues. Në këtë studim, janë analizuar dhe pasojat e ekonomisë informale. Është llogaritur
evazioni fiskal me anë të dy metodave. Tregohet se ekonomia informale ka ndikim në politikat monetare, në nivelin e papunësisë dhe në shtrembërimin e statistikave
kombëtare të një vendi. Në përfundim janë dhënë disa rekomandime për të reduktuar ndikimin e shtrembërues të ekonomisë informale. Politikëbërësit duke marrë në konsideratë ekzistencën e
ekonomisë informale në hartimin e politikave ekonomike do të rrisin efikasitetin e kësaj politike. Eshtë e nevojshme që të ketë studime të mëtejshme mbi impaktin e ekonomisë
informale në disa çështje të politikave ekonomike në Shqipëri.
Fjalët kyçe: ekonomia informale, metoda e qasjes monetare, metoda mimic, evazioni fiskal.
9
SUMMARY
Recently, researchers have shown great interest in the study of the informal economy in many countries. This has been due to the causes and policy implications associated with the informal economy. To measure the informal economy is very difficult because of its
hidden nature. To measure it, the macroeconomic methods have been used. In this study we estimate the annual size of the informal economy in Albania for the
period 1993-2013 using two methodologies, the Currency Approach and method of Multiple Causes, Multiple Indicators (MIMIC). Along with the informal economy we measure the tax evasion for this period.
This study is the first one to differentiate the effect of customs duties in the informal economy from the other taxes. In this study we hypothesize that customs duties, unlike
other taxes, negatively affect the size of the informal economy. Results of the Currency Approach method support this hypothesis. Also, in this study, is taken into consideration the fact that most Albanians do not keep
money in the bank, which affects the demand for money in circulation. Other determinants of the demand for money in circulation are and the rate of income
tax, the rate of value added tax (VAT), import tax rates, the average rate of interest on savings deposits and a variable dummy representing depreciation of the Albanian currency against foreign currencies.
The MIMIC method, takes in consideration causal and indicator variables for the informal economy. As the causal variables in Albania are total tax rate (tax revenue /
GDP), unemployment rate, the rate of government intervention in the economy and the inflation rate. As indicative variables in this method is the growth rate of real GDP and growth rate of real private consumption. Results of MIMIC method are consistent with
the theory and show that the fiscal burden and government intervention are the causes of informal economy. The results show that the unemployment rate has a negative effect on
the informal economy in Albania. This shows that the effect of unemployment benefit is greater than its substitute effect. In this study, we analyze and the consequences of the informal economy. Fiscal evasion
is calculated by the two methods. We show that the informal economy has an impact on monetary policy; on the level of unemployment; and on the distortion of national
statistics of a country. In the end, we make some recommendations of how to help in reduction of the impact of distortion of the informal economy. If the policymakers will take into account the
existence of the informal economy, then the economic policy will be more effective. It is necessary to have further studies on the impact of the informal economy in certain
economic policies in Albania.
Keywords: informal economy, currency approach, MIMIC, fiscal evasion
10
PËRMBAJTJA E LËNDËS
KREU I ............................................................................................................................ 14
HYRJA ............................................................................................................................ 14
1.1 Përkufizimi i ekonomisë informale ...................................................................... 14
1.2 Zhvillimi historik I ekonomisë informale.............................................................. 16
1.3 Pse ka rëndësi studimi i Ekonomisë Informale?.................................................... 17
1.4 Madhësia e Ekonomisë Informale ......................................................................... 18
1.5 Të rejat e sjella në këtë studim .............................................................................. 19
1.6 Pyetjet kërkimore-shkencore/Hipotezat: .............................................................. 19
1.7 Organizimi i Studimit: ........................................................................................... 20
KREU 2 ........................................................................................................................... 21
SITUATA EKONOMIKE DHE SISTEMI TATIMOR NË SHQIPËRI ........................ 21
2.1 Situata ekonomike në Shqipëri .............................................................................. 21
2.2 Sistemi tatimor në Shqipëri ................................................................................... 24
2.2.1 Kuptimi i Sistemit Tatimor modern ............................................................... 24
2.3 Administrimi I Tatimeve në Shqipëri .................................................................... 26
2.3.1 Tatimi mbi vlerën e shtuar.............................................................................. 27
2.3.2 Tatimi mbi Biznesin e Vogël.......................................................................... 29
2.3.3 Tatim mbi fitimin ........................................................................................... 30
2.3.4 Tatimi mbi pasuritë e paluajtshme ................................................................. 31
KREU 3 ........................................................................................................................... 33
SHQYRTIMI I LITERATURËS..................................................................................... 33
3.1 Konteksti dhe përmbledhja e literaturës ................................................................ 33
3.2 Literatura në Metodën e qasjes monetare (currency approach)............................. 35
3.3 Literatura në metodën e Qasjes MIMIC ................................................................ 40
3.4 Literatura e lidhur me Shqipërinë .......................................................................... 43
3.5 Literatura në shkaqet dhe pasojat e ekonomisë informale. ................................... 45
KREU 4 ........................................................................................................................... 51
METODOLOGJIA .......................................................................................................... 51
4.1 Metodologjia e Qasjes Monetare. .......................................................................... 51
4.1.1 Hipotezat e modelit të Qasjes Monetare......................................................... 51
11
4.2 Metoda MIMIC (multiple indicators, multiple causes) – Shkaqe të shumfishta, pasoja të shumfishta. ................................................................................................... 53
4.2.1 Shkaqet dhe treguesit e ekonomisë infomale. ................................................ 55
4.2.2 HIPOTEZAT E MODELIT MIMIC .............................................................. 58
4.2.3 Proçedura e krahasimit (benchmarking)......................................................... 59
KREU 5 ........................................................................................................................... 60
TË DHËNAT ................................................................................................................... 60
5.1 Të dhënat për modelin e Qasjes Monetare ............................................................ 60
5.2 Të dhënat për modelin MIMIC.............................................................................. 61
5.3 Kontrolli i të dhënave ............................................................................................ 61
5.3.1 Testi I ADF për variablat e metodës së Qasjes Monetare .............................. 62
5.3.2 Testi I ADF për variablat e metodës së Modelit MIMIC ............................... 62
KREU 6 ........................................................................................................................... 64
LLOGARITJA E REZULTATEVE ................................................................................ 64
6.1 Llogaritja e rezultateve sipas Metodës së Qasjes Monetare. ................................. 64
6.2 Llogaritja e ekonomise informale me metodën MIMIC........................................ 73
KREU 7 ........................................................................................................................... 80
PASOJAT E EKONOMISË INFORMALE.................................................................... 80
7.1 Evazioni fiskal ....................................................................................................... 80
7.2. Madhësia e kompanive. ........................................................................................ 88
7.3 Politika Monetare .................................................................................................. 89
7.4 Varfëria .................................................................................................................. 89
7.5 Saktësia e të dhënave statistikore .......................................................................... 90
7.6 Implikimet politike të ekonomisë informale ........................................................ 91
KREU 8 ........................................................................................................................... 94
KONKLUZIONET .......................................................................................................... 94
BIBLIOGRAFIA ............................................................................................................. 98
ANEKS .......................................................................................................................... 106
12
LISTA E FIGURAVE
Figura 1. 1 Ekonomia e dyfishtë 15
Figura 2. 1 Norma rritjes së PBB-së në Shqipëri për vitet 1993-2013 23
Figura 2. 2 PBB-ja për frymë në Shqipëri për periudhën 1993-2013 23
Figura 2. 3 Norma e inflacionit në Shqipëri për periudhën 1993-2013 24
Figura 2 4 Të ardhurat nga TVSH në Shqipëri për periudhën 1996-2013 29
Figura 2 5 Norma e tatimit mbi të ardhurat e biznesit në Shqipëri 31
Figura 2.6 Norma e tatimit mbi të ardhurat personale në Shqipëri 32
Figura 4. 1 Paraqitje skematike e modelit MIMIC 53
Figura 6.1 Ekonomia Informale në bazë të kontributeve të taksave 70
Figura 6.2 Ekonomia informale e llogaritur me metodën e Qasjes Monetare 71
Figura 6.3 Vlera e Ek. Informale në vlerë absolute me metodën e
Qasjes Monetare 71
Figura 6.4 Trendi i Ekonomisë Informale sipas metodës së Qasjes Monetare 72
Figura 6.5 Path Diagram nga programi LISREL për modelin MIMIC 74
Figura 6.6 Ek. Informale në % nda PBB-së e llogaritur me Metodën MIMIC 78
Figura 6.7 Ek. Informale në vlerë absolute e llogaritur me Metodën MIMIC 78
Figura7.1 Trendi i Evazioni Fiskal sipas metodës së Qasjes Monetare 82
Figura 7.2 Ek. Informale dhe Evazioni Fiskal sipas metodës së Q. Monetare 82
Figura 7.3 Trendi i Evazionit Fiskal sipas Metodës MIMIC 84
Figura 7.4 Ek. Informale dhe Evazioni Fiskal sipas metodës MIMIC 85
Figura 7.5 Evazioni fiskal me metodën MIMIC dhe Qasjes Monetare 86
Figura 7.6 Tendenca e Evazioni Fiskal si % ndaj PBB-së 87
Figura 8.1 Trendi i Ek. Informale sipas Metodës së Q. Monetare dhe MIMIC 95
Figura 8.2 Trendi i Ekonomisë informale sipas dy metodave
si % ndaj PBB-së 95
13
LISTA E TABELAVE
Tabela 5. 1 Rezultatet e testit ADF për variablat e Met. së Qasjes Monetare 62
Tabela 5. 2 Rezultatet e testit ADF për variablat e Metodës MIMIC 63
Tabela 6. 1 Rezultatet e Metodës së Katrorëve të vegjël 65
Tabela 6.2 Vlera e Ekonomisë Informale sipas Metodës së Qasjes Monetare 67
Tabela 6.3 Ek. Informale sipas Metodës së Q. Monetare (në % me PBB-në) 69
Tabela 6.4 Rezultatet e Modelit MIMIC 75
Tabela 6.5 Ekonomia Informale në vlerë absolute e llogaritur me
Metodën MIMIC 76
Table 6.6 Ekonomia Informale si % ndaj PBB-së e llogaritur me
Metodën MIMIC 77
Tabela7.1Vlera e Evazionit Fiskal sipas Metodës së Qasjes Monetare 80
Tabela 7.2 Vlera e Evazionit Fiskal sipas Metodës MIMIC 83
14
KREU I
HYRJA
1.1 Përkufizimi i ekonomisë informale
Në ekonomi termi “sektori informal” dhe “ekonomia informale” (disa herë e përmendur si ekonomia në të zezë, ekonomia e fshehur, ekonomia hije ose e nëndheshme) i referohen aktiviteteve që ndodhin në ekonomi por që nuk raportohen zyrtarisht. Ky
sektor mund të përfshijë gjëra të tilla si shitjet në rrugë, nga shitësit lokalë për fitime nga prodhimi familjar, dhe në disa raste dhe prodhime industriale. Bizneset që operojnë në
informalitet janë në gjendje që të shmangin taksat dhe rregullat por vuajnë nga pamundësia për të zbatuar në mënyrë efektive kontratat (pasi biznesi është operativ në mënyrë të paligjshme) dhe mund të heqin dorë nga tregjet formale të kreditimit. Ndërsa
është e qartë se ky fenomen ekziston, një përkufizim standard i sektorit informal nuk gjendet në literaturë. Megjithatë, ka përkufizime të shumta të përdorura në studime të
ndryshme.
Do të përdorja përkufizimin e (Feige, 1990), sipas të cilit një aktivitet konsiderohet të jetë pjesë e ekonomisë informale apo sektorit informal në qoftë ky aktivitet nuk i "përmbahet rregullave të përcaktuara", të pranishme në ekonominë formale. Kjo do të
thotë se ekonomia informale mund të përkufizohet vetëm në kontekst të veçantë të strukturës institucionale që e rrethon atë.
Autorët (Schrage, 1984) dhe (Thomas, 1992) e kanë përkufizuar ekonominë informale si: "Një bashkësi aktivitetesh që në parim ushtrohen legalisht dhe që duhet ti nënshtrohet tatimimit por që nuk deklarohen si aktivitete komerciale legale dhe si të tilla nuk
përfshihen në vlerën e të ardhurës kombëtare ose që pjesërisht përfshihen në PBB-në"
Në literaturat e viteve të fundit si dhe nga FMN-ja, është pranuar përkufizimi sipas së cilit në ekonomitë që janë përfshirë nga ryshveti dhe korrupsioni, inisiativat ekonomike shtrembërohen pasi zyrtatët , qeveritarët, si dhe individët privatë shtyhen që të paguajnë
pjesë më të vogla të shpenzimeve publike nga të cilat ofrohen të mira publike. Si pasojë qeveria mbledh më pak të ardhura që çojnë në uljen e investimeve publike dhe në rritjen
e varfërisë dhe pabarazisë së qytetarëve. Në figurën 1.1 paraqitet funksionimi I ekonomisë informale në mënyrë paralele me ekonominë formale. Ky funksionim paralel I të dyja ekonomive realizohet në të njëjtin ambjent, në të cilin ekzistojnë në të njëjtën
kohë tre faktorë: (1) qeveria, (2) konsumatorët; (3) kompanitë.
15
Figura 1.1 Ekonomia e dyfishtë
Figura 1.11 pasqyron lidhjen funksionale dhe ko-ekzistencën e ekonomisë informale dhe asaj formale në kuadër të ambientit të përgjithshëm ekonomik. Në këtë ko-ekzistencë, paguesit e tatimeve paguajnë provizion për të mirat publike në të cilat kompanitë që “I kalojnë lirshëm” kanë qasje të kufizuar.
Ekonomia informale mund të klasifikohet në tre grupe të tilla si sektori joformal, aktivitete paralele dhe tregu i zi (Bagachwa & Naho, 1995). Siç u tha nga Bagachwa dhe Naho, tregu i zi paraqetet nga njësi të vogla prodhuese dhe shpërndarje të mallrave dhe
shërbimeve dhe përbëhet nga punëtorët e punësuar dhe personat e vetëpunësuar në të gjithë vendin dhe përfshijnë si zonat rurale dhe ato urbane. Një tjetër problem është prodhimi i mallrave dhe shërbimeve, nga të dyja burimet, nga ato të ligjshme dhe të
paligjshme, të cilat nuk mund të zbulohen në vlerësimet zyrtare të prodhimit të brendshëm bruto. Një përkufizim e deklaron atë si; "Të gjitha aktivitetet ekonomike që
kontribuojnë në llogaritjen e PBB-së zyrtare por që aktualisht janë të paregjistruar (Friedrich Schneider & Enste, 2000)"
Përveç kësaj, Konferenca Ndërkombëtare e Staticjentëve të Punës (ICLS) e përshkruan termin e ekonomisë informale duke u bazuar në kompanitë e paregjistruara, përveç nga
pronarët e bizneseve, të cilët punësojnë përsona nga familja pa pagesë, të cilët nuk kanë një punë dhe as kanë kontrata të mbrojtjes sociale dhe të daljes në pension . Ata janë
1 Marrë nga FMN, (Alesina, 1999)
16
informale në pikëpamjen se ata janë më së shumti të paregjistruara, të paregjistruara në statistikat zyrtare; dhe pjesëmarrësit kanë pak ose aspak akses në tregjet e organizuara,
në institucionet e kreditit, në arsim dhe trajnime formale ose në shërbime publike.
Ekonomia informale gjithashtu përfshin dhe aktivitete të paligjshme si prodhimin dhe shitjen e disa drogave joligjore apo krime të tjera si tregtia e trafikimit të qenieve
njerëzore, kontrabanda, trafikimin i paligjshëm të armëve etj. Në këtë studim, vlera ekonomike e këtyre aktiviteteve kriminale nuk është vlerësuar.
Përkufizimet ndryshojnë nga njëri-tjetri, sipas qasjes dhe specialitetin dhe qëllimin e
punës. Është e vështirë për të dalë me një përkufizim të plotë.
Rreziqet kryesore që kërcënojnë realizimin e dy objektivave kryesore afatgjata të qeverisë, atë të zhvillimit të qëndrueshëm të ekonomisë dhe integrimin në Bashkimin Europian, vijnë nga strukturat që janë krijuar në sektorin informal si dhe tregjet e
ekonomive të vendeve në tranzicion të cilat kanë krijuar pozicione monopoli.
Është shumë e rëndësishme fakti që përkundrejt ngecjes të zhvillimit të shpejtë ekonomik, varfërisë së lartë dhe gjithëpërfshirëse dhe papunësisë së madhe nga njëra
anë, nga ana tjetër ekzistojnë “kapitalistë të shumtë tranzitorë” të cilët kanë krijuar pasuri të mëdha ekonomike kryesisht në kuadër të aktivitetit ekonomik informal. Shumica e “kapitalistëve tranzitorë” nuk janë në gjendje të dokumentojnë prejardhjen e
kapitalit nëpërmjet raporteve legale financiare dhe fiskale të bizneseve të cilat i ushtrojnë në mënyrë informale në ekonominë kombëtare ose në tregjet ndërkombëtare.
Ndërmarrjet që funksionojnë në sektorin informal kanë mundësi që ti ofrojnë të mirat material dhe shërbimet me çmime relativisht më të të ulta se ato që zhvillojnë aktivitetin ekonomik në sektorin formal (ligjor), pasi ato nuk paguajnë fare ose paguajnë pjesërisht
tatime në konsum dhe në fitim dhe kontribute në fondet e sigurimeve shoqërore.
1.2 Zhvillimi historik I ekonomisë informale
Si një fenomen i ri ekonomia informale ka ngjallur vëmendjen gjatë Luftës së Dytë Botërore. Njerëzit morën pjesë në aktivitetet joformale për shkak të kontrolleve mbi
çmimet, barrës së lartë tatimore dhe programeve të racionimin gjatë luftës. Duke filluar me studimin e (Cagan, 1958) ekonomistë diskutuan dhe parashikuan këtë pjesë të fshehtë të ekonomisë. Aktualisht pas viteve 1960- dhe 1970-të ky subjekt u bë një
çështje e rëndësishme ekonomike dhe sociale në vendet e zhvilluara, veçanërisht në Evropë dhe SHBA. Në SHBA në dhomën e kongresit të vitit 1970 u theksua se
ekonomia informale është një nga subjektet më interesante dhe më shqetësuese që ato kishin ekzaminuar ndonjëherë.
Megjithatë, kjo mori kohë për vendet e tjera për ta kuptuar. Ekonomia informale është konsideruar si një problem në mbarë botën në 1980-tën dhe pastaj ky subjekt tërhoqi
vëmendjen e studiuesve në të gjithë botën.
Në rastin e Shqipërisë, vëmendja e publikut dhe ajo akademike mbi këtë çështje filloi pas viteve 1990.
17
1.3 Pse ka rëndësi studimi i Ekonomisë Informale?
Gjithmonë është supozuar se sektori informal ka ekzistuar, por nuk është studiuar me
qëllim deri në 1970, kur ngjarjet ekonomike në SHBA dhe Evropë i lejuan studiuesit të marrin në konsideratë se sa është aktiviteti ekonomik i pallogaritur. Që nga ajo kohë,
ekonomia informale ka qenë në vëmëndje të ekonomistëve, por relativisht është bërë pak progres në të kuptuarit e saj.
Rëndësia e sektorit informal qëndron kryesisht në ndikimin e vet të mundshëm në
politikën ekonomike. Politikëbërësit kanë pak zgjedhje, ato duhet të besojnë se matjet ekonomike dhe statistikat e ofruara atyre nga ekonomistët janë të sakta dhe politikat janë formuluar në këtë mënyrë në bazë të këtij informacioni. Megjithatë, sektori informal
potencialisht ul saktësinë e këtij informacioni, pasi aktiviteti informal ekonomik, me përkufizim, nuk përfshihet në treguesit ekonomikë tradicionalë, dhe për këtë arsye mund
të çojë politikëbërësit që të marrin vendime të gabuara.
Për shembull, në qoftë se një numër i madh i punëtorëve do të lëvizë nga punësimi formal në punësimin informal, statistikat zyrtare mund të regjistrojnë një rritjë të lartë të papunësisë pasi punonjësit informalë kanë një stimul të fortë për të raportuar veten si të
papunë. Kjo mund të çojë politikëbërësit për të implimentuar politika fiskale (shpenzimet sociale) dhe / ose politika monetare (norma e interesit), të projektuara në
mënyrë të lillë për të luftuar papunësinë e lartë, kur, në realitet, njerëzit kanë punë, por vetëm se nuk kanë atë formale.
Ndërsa ky është një shembull i ekzagjeruar, problemet nga politikat mund të rezultojnë nga informacioni i pasaktë në lidhje me gjendjen e ekonomisë. Potenciali për gabime
është veçanërisht i mprehtë në vendet në zhvillim, ku të ardhurat tatimore janë jetike për ndërtimin e infrastrukturës dhe madhësia e vogël e ekonomisëë do të thotë se edhe
pasaktësitë relativisht të vogla në të dhënat ekonomike mund të ketë pasoja të rëndësishme. Kjo mungesë e informacionit dhe nevoja për të siguruar matje më të sakta për politikëbërësit ka shtyrë studimin e sektorit informal. Ndërsa shumë punë është bërë,
akoma më shumë është e nevojshme në mënyrë që të zhvillohen teori koherente dhe te testueshtme për të përshkruar sektorin informal.
(Voicu, 2012) pasi shqyrtoi teorinë themelore të studimit të ekonomisë "nëntokësore" arriti në përfundimin se një njohuri e mirë e historisë së mendimit ekonomik është një domosdoshmëri për çdo analizë ekonomike. Subjekti është mjaft dramatik, nga natyra e tij; kështu që është e nevojshme për të sjellë perspektivë shkencore për ekonominë
informale. Përveç kësaj, ekonomia informale është një përbërës i pashmangshëm i çdo ekonomie, është komponenti më fitimprurës i kësaj ekonomie. Mos respektimi i këtij
komponenti mund të çojë në mangësi serioze të analizës ekonomike që çon në mirat imin e strategjive jorealiste.
Përpunimi i një teorie që përcakton ekonominë informale si nëndegë të ekonomisë totale
është një nga hapat e parë. Agrumenti kryesor që mbështet nevojën për një analizë të tillë përbëhet nga “dëshmi e kohës që tregon se ekonomia informale është burim i zhvillimit, jetesës dhe madje edhe të shpëtojnë nga zona periferike për disa ekonomi të
pazhvilluar”2.
2 C. Voicu (2012) Economics and "underground" economy theory.
18
Ekonomia informale ndikon jo vetëm në tregjet zyrtare, por edhe të gjithë vendin. Efektet negative të saj klasifikohen si efektet në treguesit ekonomikë, të ardhurat e
qeverisë dhe konkurrencës. Ekonomia informale ka një ndikim në këtë kuptim. Përpjekjet për të ulur këtë trend të përhershëm dhe të qëndrueshëm rritje janë të
nevojshme. Studimet që lidhen me rritjen ekonomike tregojnë se ekziston një lidhje midis nivelit të mirëqenies dhe efikasitetit. Në këtë drejtim, duhet treguar më shumë vëmendje për të kuptuar pse ekonomia informale është më i lartë në vendet e zhvilluara
dhe se si duhet të punojmë për ta zvogëluar madhësinë e kësaj ekonomie.
1.4 Madhësia e Ekonomisë Informale
Sektori informal ende nuk është shumë i qartë në krahasim me sektorët e tjerë ekonomikë. Pjesë e problemeve është se ky sektor është tejet e vështirë për tu matur. Kjo
është për shkak se individët që operojnë në këtë sektor kanë pak nxitje për të treguar aktivitetet e tyre, dhe kanë stimuj të fortë për ti fshehur ato, duke përfshirë edhe frikën e dënimit nga shteti.
Si rezultat i kësaj, metodat direkte të studimit të ekonomisë informale janë shumë të vështira dhe nuk japin rezultate të sakta. Për këtë arsye studiuesit u janë drejtuar metodave indirekte për matjen e këtyre aktiviteteve informalë.
Shumë metoda indirekte janë zhvilluar nga studiues të ndryshëm. Këto metoda bazohen në të dhënat makroekonomike të vendit. Një metodë e tillë, të cilën do ta përdorim dhe për llogaritjen e ekonomisë infromale në Shqipëri është dhe metoda e Qasjes Monetare e cila bazohet në kërkesen e monedhën. Në këtë metodë studiuesit llogarisin shumën e
parave që duhet në një ekonomi të caktuar dhe atë që është në të vërtetë në përdorim. Pjesa e”ekstra” e kërkesës monetare supozohet së përdoret në sektorin informal. Kjo
metodë kërkon që të merren disa supozime të forta në lidhje me sektorin informal.
Një metodë tjetër indirekte që do të përdoret në këtë studim është dhe ajo e Shkaqeve të shumta –pasoja të shumta MIMIC (Qasjes së Shkaqe të Shumëfishta – Pasoja të shumëfishta), e cila bazohet në ekuacionin strukturor dhe variablat e pavëzhguara për
llogaritjen e konomisë informale.
Ka dhe shumë metoda të tjera indirekte që masin ekonominë informale si metoda e normës së monedhës, metoda e konsumit të energjisë elektrike ose sic quhet ndryshe
metoda e Kaufmann – Kaliberda3.
Prania e ekonomisë informale shkakton shumë vështirësi në hartimin dhe kryerjen e politikave sociale dhe ekonomike nga ana e vendimmarrësve. Prandaj, është shumë e
rëndësishme që të vlerësohet madhësia e ekonomisë informale në mënyrë që vendimët e marra nga politikbërësit të jenë të vlefshme për ekonominë. Edhe pse janë bërë shumë studime për ekonominë informale për shumë vende, deri më sot nuk është bërë asnjë
studim për të vlerësuar ekonominë informale në Shqipëri, pasojat e saj dhe implikimet në politikat ekonomike. Problemi kryesor në këtë disertacion është vlerësimi i madhësisë
vjetore të ekonomisë informale gjatë viteve 1993-2013 si dhe analiza e ndikimit të
3 Kaufmann, D., & Kaliberda, A. (1996). Integrating the unofficial economy into the dynamics of post
socialist economies: a framework of analysis and evidence. World Bank Policy Research WP 1691.
19
politikave ekonimike në këtë dukuri duke u përqëndruar më shumë në evazionin fiskal në Shqipëri për këtë periudhë.
1.5 Të rejat e sjella në këtë studim
Studimi do të kontribojë në ndikimin e evazionit fiskal në ekonominë informale në
Shqipëri.
Së pari, studime të shumta të bëra në vende të ndryshme për të vlerësuar ekonominë informale vlerësojnë se të gjitha llojet e taksave ndikojnë në mënyrë positive në
mashësinë e ekonomisë informale, ky studim difenrencon efektin e taksave të importit (taksave doganore) në ekonomi nga efekti i taksave të tjera (si taksa mbi te ardhurat). Ky studim hipotezon se taksat doganore ndikojnë negativisht në madhësinë e ekonomisë
informale. Kur taksat mbi importet ulen, prodhimi vendas rrezikon më shumë pasi është më pak konkurues, gjë që çon prodhuesin vendas të punojë në informalitet.
Së dyti, studimet që janë bërë kanë llogaritur ekonominë informale, por asnjë nga këto studime nuk e ka llogaritur këtë ekonomi informale duke parë lidhjen që ka me pasojat dhe treguesit si dhe të vlërësohet evazioni fiskal në këtë aspekt.
Janë bërë disa studime për të vlerësuar ekonominë informale në Shqipëri. Përveç studimeve të (Friedrich Schneider, 2002a) dhe (Christie, E., & Holzner, 2003) edhe instituti Kombëtar i Statistikave Shqiptare ka bërë studime për matjen e ekonomisë informale në Shqipëri. (Friedrich Schneider, Buehn, & Montenegro, 2010) llogaritën
ekonominë informale në Shqipëri për vitet 1999-2007, gjetën se sektoni informal i ekonomisë llogaritet mesatarisht 37.3% e PBB-së. Edhe pse janë bërë këto studime,
akoma nuk ka një model të personalizuar për ekonominë në Shqipëri e cila mund të përdoret për matjen e ekonomisë informale dhe në të ardhmen.
Së treti, shumë shqiptarë preferojnë të mos i fusin paratë e tyre në banka për arsye mosbesimi (akoma nuk është harruar historia e firmave piramidale), dhe/ose burimi jo i
qartë i këtyre parave. Gjithshtu paratë që vijnë nga emigracioni, pjesa më e madhe e popullsisë nuk i mban ato në banka. Në këtë studim do të merret në konsideratë ky fakt
si nje nga arsyet e kërkesës për para në qarkullim e cila sot përdoret për të llogaritur ekonominë informale me anë të metodës “currency approach” (qasja monetare). Supozohet se kjo ka efekt negativ në kërkesën për para në qarkullim për frymë në
Shqipëri. Ky fakt mungon në studimet e bëra të fokusuara në vlërësimin e ekonomisë informale në disa vende në të njëjtën kohë.
1.6 Pyetjet kërkimore-shkencore/Hipotezat:
Në këtë studim, do të shqyrtohen pyetjet e mëposhtme:
1. Cila është madhësia e Ekonomisë informale në Shqipëri?
Për tju përgjigjur kësaj pyetje do të përdoren dy metodologji për vlerësimin e madhësisë vjetore të ekonomisë informale në Shqipëri si në vlerë absolute ashtu dhe në përqindje ndaj GDP (PBB-së) për vitet 1993 – 2013.
20
Metodologjia e parë që do përdoret është metoda e Qasjes Monetare (currency approch method). Metodologjia e dytë është metoda MIMIC (Qasjes së Shkaqe të
Shumëfishta – Pasoja të shumëfishta).
2. Cila është lidhja midis llojeve të ndryshme të tatimeve dhe ekonomisë informale në Shqipëri?
Do të shqyrtohet efekti që ka tatimi mbi të ardhurat, tatimi mbi vlerën e shtuar (TVSH), si dhe taksat doganore në ekonominë informale në Shqipëri.
3. Kush janë ndikuesit kryesore në ekonominë informale në Shqipëri?
Do të analizohen shkaqet e mundshme të ekonomisë informale në Shqipëri. Do të analizohet papunësia, inflacioni si dhe zhvlerësimi i monedhës tonë, lek,
përkundrejt monedhava si Euro dhe Dollari Amerikan. 4. Çfarë është evazioni fiskal dhe sa është madhësia e evazionit fiskal në Shqipëri
për vitet 1993-2013.
Do të aplikohet norma efektive e taksës në vlerën e eknomisë informale të llogaritur për të llogaritur përafërsisht evazionin fiskal vjetor në Shqipëri për
vitet 1993-2013. 5. Kush është ndikimi i ekonomisë informale mbi ekonominë formale në Shqipëri?
Do të analizohen ndikimet makroekonomike të ekzistencës së ekonomisë
informale në pjesë të ndryshme te ekonomisë Shqiptare. Në veçanti, do të shoh ndikimin në të ardhurat e buxhetit të shtetit, politikat fiska le dhe politikat
monetare.
1.7 Organizimi i Studimit:
Disertacioni do të strukturohet:
- Kreu i parë HYRJA (u ofron lexuesve dhe opinionit informacione të rëndësishme në konceptin e këtij punimi të doktoraturës. Në këtë kapitull janë trajtuar
perkufizimet e ekonomisë informale, Analiza e problemit, pyetjet kërkimore, qëllimi i temës dhe struktura e temës)
- Kreu i dytë EKONOMIA SHQIPTARE (paraqitet një pamje e eknonomisë në Shqipëri, duke u koncentruar në analizën e rritjes ekonomike dhe strukturës të
sistemit të taksave në Shqipëri për periudhën e studimit). - Kreu i tretë SHQYRTIMI I LITERATURËS (paraqet literatura e përzgjedhur
ekonomike të ekonomisë informale si dhe studimet e bëra në Shqipëri për
ekonominë informale) - Kreu i katërt METODOLOGJIA (analizohen dy metodologjitë e përdorura ne
llogaritjen e ekonomisë informale në Shqipëri, qasja e kërkesës për para dhe qasja MIMIC)
- Kreu i pestë TË DHËNAT (shpjegohen të dhënat e përdorura për llogaritjet e bëra si dhe burimi i këtyre të dhënave)
- Kreu i gjashtë LLOGARITJA E REZULTATEVE (duke përdorur të dy metodat)
- Kreu i shtatë PASOJAT E EKONOMISË INFORMALE NË SHQIPËRI - Kreu i tetë KONKLUZIONET
21
KREU 2
SITUATA EKONOMIKE DHE SISTEMI TATIMOR NË SHQIPËRI
2.1 Situata ekonomike në Shqipëri
Në vitin 1991, Shqipëria kaloi nga një vend me ekonomi të centralizuar në një vend me
ekonomi tregu. Në vitin 1997, shëmbja e firmave piramidale çoi në paqëndrueshmërinë e sektorit financiar. Por megjithë këto, biznesi privat filloi të zhvillohej në mënyrë jo të rregullt, por shumë kompani të mëdha dhe të vogla u krijuan, u mundësuan suksese
domethënëse në ndërtimin e strukturave të ekonomisë së tregut. Duke u bazuar në një program reformues mbështetur nga Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN) dhe Banka
Botërore (BB), në vitin 1992 u arrit liberalizimi i çmimeve dhe privatizimi i ndërmarrjeve të vogla në të gjithë sektorët.
Më pas, ekonomia shqiptare pësoi një rritje të vazhdueshme prej 5% - 6%. Në vitin 2009
rritja reale e PBB-së ka qenë në masën 3%. Shkalla e inflacionit ka mbetur brenda masës së përcaktuar nga Banka Qëndrore 2% deri 4%. Norma mesatare e inflacionit për vitin
2009 ishte 2,4%. Bilanci tregtar edhe në vitin 2009 ka qenë negativ, ajo arriti në – 2.498 Mio. €. Për shkak të krizës ekonomike, transfertat private të shqiptarëve jashtë vendit u ulën në vitin 2009 në rreth 779 Mio. Euro. Defiçiti buxhetor në vitin 2009 arriti në rreth
7% të PBB-së.
Qeveria ndjek një politikë fiskale të rezervuar. Ajo përpiqet të përmirësojë situatën e
deritanishme të vështirë të investimeve. Megjithatë administrata dhe sistemi i drejtësisë janë të dobët të paaftë dhe me raste nuk tregojnë as vullnetin për të vepruar konform dispozitave ligjore të cilat ndryshohen shpesh. Investitorët e huaj kanë përvoja, që në një
situatë konflikti sistemi i drejtësisë nuk mund të ofrojë gjithmonë një zgjidhje ligjore efektive.
Në vitin 1998 Shqipëria u përcaktua nga Komiteti i Asistencës për Zhvillim (DAC),
organizatë përkatëse e OSBE-së, si një vend në zhvillim. Që prej vitit 1991 Shqipëria bën pjesë në FMN, BB dhe BERZH dhe në vitin 2000 u pranua në OBT. Shqipëria është
antare e Organizatës së Bashkëpunimit të Vendeve të Detit të Zi. Marrëveshja e bashkëpunimit dhe tregtise me vendet e BE-së ekziston që prej 26 tetorit 1992. Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit me BE-në u nënshkrua më 12 qershor 2006. Me
nënshkrimin e kryer tashmë të marrëveshjes dypalëshe mbi tregtinë e lirë me partnerë nga rajoni, Shqipëria mbështet përpjekjet për krijimin e një zone të lirë tregtare rajonale.
Në gusht 2007, ka hyrë në fuqi marrëveshja CEFTA, e cila mbart marrëveshjen dypalëshe të tregtisë së lirë midis partnerëve në rajon në një zonë rajonale të tregtisë së lirë.
Qeveria Shqiptare është e fokusuar në krijimin e një klime të favorshme për biznesin nëpërmjet thjeshtimit të kërkesave të liçencimit dhe kodet e taksave. Gjithashtu ajo ka
hyrë në një marrëveshje të re me FMN-në për shtesë financiare dhe teknike mbështetje. Ekonomia pati një rritjte prej rreth 6 për qind gjatë viteve 2004-2008 por u ul në 3 përqind për vitet 2009-2011 dhe në 0.5 përqind për vitin 2012.
22
Inflacioni është I ulët dhe I stabilizuar. Qeveria ka marrë masa për të ulur krimin dhe ka adoptuar një paketë të re fiskale më qëllimin kryesor uljen e ekonomisë informale dhe
tërheqjen e investimeve të huaja. Remitancat(dërgesat nga jashtë), një katalizator i rëndësishëm për rritjen ekonomike, ranë nga 12-15% të PBB-së para krizës financiare të
vitit 2008 në 7% të PBB-së në vitin 2012, më së shumti si pasojë e shqipëtarëve që jetojnë në Greqi dhe Itali.
Sektori i bujqësisë, e cila është përgjegjëse për pothuajse gjysmën e punësimit, por vetëm për rreth një të pestën e PBB-së, është i kufizuar kryesisht në veprimtari të vogla
familjare si pasojë e mungesës së pajisjeve moderne, të drejta të paqarta pronësie, dhe mungesa e sipërfaqeve të mëdha të tokës. Kodet e taksimit kompleks, kërkesat e
licencimit, sistemi i dobët gjyqësor, zbatimi i dobët i kontratave dhe çështjeve pronave, dhe infrastruktura e vjetëruar kontribuojnë në mjedisin e dobët të biznesit në Shqipëri dhe bën më të vështirë tërheqjen e investimeve të huaja. Investimet e huaja janë më të
ulëtat në rajon, por qeveria ka nisur një program ambicioz për të përmirësuar klimën e biznesit nëpërmjet reformave fiskale dhe legjislative. Furnizimi me energji i Shqipërisë
është përmirësuar në vitet e fundit kryesisht për shkak të modernizimit të sistemit të transmetimit që Shqipëria ka zhvilluar me vendet e saj fqinje. Megjithatë, humbjet teknike dhe ato jo teknike, si pasojë e vjedhjes së energjisë elektrike dhe mospagimit të
saj, vazhdojnë të jënë një kërcënim për qëndrueshmërinë financiare të gjithë sistemit. Gjithashtu, me ndihmën e donatorëve ndërkombëtarë, qeveria shqiptare po ndërmerr
hapa për të përmirësuar infrastrukturën rrugore dhe rrjetin hekurudhor, si një barrierë që pengon rritjen e qëndrueshme të ekonomisë.
Shqipëria do të vazhdojnë të përballet me sfida si pasojë e rritjes së e borxhit publik, duke tejkaluar kufirin e saj ligjor prej 60% të PBB-së në vitin 2013. Tregëti e mirë,
dërgesat, si dhe lidhjet e sistemit bankar me Greqinë dhe Italinë e bëjnë Shqipërinë të pambrojtur ndaj efekteve negative të krizave financiare të zonës së euros.
Barra fiskale për vitin 2012, para rritjes së taksave, ishte 23 për qind të totalit të të ardhurave në familje. Shpenzimet qeveritare qëndrojnin në 28.5 për qind të PBB-së. Ngadalësimi I ekonomisë së vendit ka vënë presion mbi financat publike, duke i shtyre
ato që të çojnë borxhin publik në 61 për qind të PBB-së.
Në figurën 2.1 paraqitet PBB-ja si normë rritje për periudhën 1996-2013. Në figurën 2.2 jepet PBB-ja për frymë për vitet 1993-20134.
4 Burimi: www.t radingeconomics.com / Banka Botërore
23
Figura 2. 7 Norma rritjes së PBB-së në Shqipëri për vitet 1993-2013
Figura 2. 8 PBB-ja për frymë në Shqipëri për periudhën 1993-2013
24
Figura 2. 9 Norma e inflacionit në Shqipëri për periudhën 1993-2013
2.2 Sistemi tatimor në Shqipëri
2.2.1 Kuptimi i Sistemit Tatimor modern
Të gjitha llojet e tatimeve që aplikohen në një vend dhe që janë të lidhura më njëra- tjetrën, me ndihmën e të cilave realizohen qëllimet e politikës ekonomike të një vendi, përbëjnë atë që quhet sistem tatimor. Sistemi tatimor është pjesë përbërëse e sistemit
financiar dhe e sistemit ekonomik në tërësi.
Sistemi tatimor përfshin të gjitha llojet e tatimeve dhe taksave që aplikohen në një shoqëri të dhënë, bazuar në ligjislacionin administrativ dhe juridik I cili përcakton mënyrën e llogaritjes dhe pagimit të këtyre taksave si dhe organizmat juridike dhe
ekonomike që merren me zbatimin e sistemit tatimor.
Në sistemin tatimor përfshihen: ligjet tatimore; rregullat dhe udhëzimet për vjeljen e tatimeve; llojet e tatimeve dhe elementet e tyre; mënyra e llogaritjes së tatimeve; si dhe
përgjegjësitë e organeve që kanë të drejtë tatimore.
Sistemet tatimore në vende të ndryshmë janë të ndryshme5. Kjo për arsye se sistemi tatimor është në varësi të faktorëve të ndryshëm, siç janë kushtet historike, struktura e
ekonomisë, numri i banorëve, madhësia e territori të shtetit, marrëdhëniet shoqërore,
5 “Korrupsioni në Shqipëri: Perceptime dhe Përvoja, Sondazhi 2008, Përmbledhje e Rezultatit” Instituti
për Kërkime dhe Alternativa Zhvillimi dhe DPK Consulting. Tiranë, 2008”.
0.000
10.000
20.000
30.000
40.000
50.000
60.000
70.000
80.000
90.000
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
inflacioni
inflacioni
25
ekonomike etj. Proçesi i tatimit në sistemet bashkëkohore tatimore bëhët duk e aplikuar një numër të madh të llojeve të tatimit. Nuk ka shtete në botë që përdorin një lloj tatimi.
Proçesi i tranzicionit që po kalon Shqipëria, ka nxjerrë në pah mjaft probleme, një nga të cilat është cilësia dhe efektiviteti i politikës fiskale, me synimin e krijimit të një lidhjeje të qëndrueshme midis objktivave të saj dhe instrumenteve të përdorura. Në hartimin e
politikës janë marrë parasysh sisteme tatimore të vendeve të zhvilluara, por duke marrë në konsideratë edhe veçoritë e proçeseve të zhvillimit të vendeve pak të zhvilluara (si
vëndet e bllokut lindor ish-komunistë) në të cilat aftësitë administrative janë të kufizuara. Kushtet ekonomike janë krejt të ndryshme si dhe u mungon eksperienca e ekonomisë së tregut, për të zbatuar një politikë tatimore efiçente si në perëndim. Gjatë
gjithë periudhës së tranzicionit, vëmëndja është përqëndruar në shtrirjen sa më të madhe të sistemit tatimor dhe efektivitetin e tij.
Përvoja e vendeve në zhvillim dhe atyre të Europës Lindore, rekomandon përdorimin e stimujve tatimor, për të inkurajuar kursimet dhe investimet6. Stimuli përdoret për nxitjen e investimeve të huaja ose të brëndshme, për të menjanuar rrezikshmërinë e investimit, si dhe për të ritur vëllimin e shpejtuar në realizimin e tyre. Në vendin tonë, përjashtimi
ose lehtësimi nga tatimet është përdorur në vitet e para të projekteve dhe programeve të zhvillimit industrial dhe bujqësor. Ky stimulim nuk duhet zgjatur përtej kufijve se në të
kundërt nuk do të ishte efektiv dhe praktik. Ndikimi i një politike të tillë duhet konsideruar si subvension shtetëror, që ka ndikuar në të ardhurat dhe në nivelin e jetesës. Kjo kërkon që qeveria të rishikojë regjimin fiskal për t’iu përshtatur etapave të realizimit
të investimeve. Analiza e stimujve tatimor në vendin tonë rregullohet nëpërmjet një legjislacioni që është relativisht i ri dhe gradualisht po vjen duke u përmirësuar. Tatimet
kryesore që rregullohen me këtë legjislacion janë: Tatimi mbi vleren e shtuar(TVSH), Tatimi mbi biznesin e vogël, Tatimi mbi fitimin, Tatimi mbi të ardhuart personale, Tatimi mbi pasurinë, Taksa e sheshtë
Shtetet bashkëkohorë aplikojnë sistemin tatimor të pluralizuar që bazohet në aplikimin e shumë lloj tatimesh me ndihmën e të cilave realizohet polítika ekonomike dhe financiare. Në disa vënde përdoren më tepër tatimet direkte, në varësi me efektet dhe
qëllimet e tatimit. Më parë thamë së nuk ka sisteme tatimore plotësisht të njëjta, por ekzistojnë ngjashmëri midis tyre. Këto ngjashmëri në sistemet tatimore vërehen sisdomos në bashkësitë ekonomike të krijuara, si për shëmbull bashkësitë ekonomike
europiane(Tregu i përbashkët) i themeluar në Romë në 1957.
Këto bashkësi bëjnë koordinimin dhë ngjashmëritë në lëmin e sistemit tatimor. Sistemi tatimor bashkëkohor mbështetet në të gjitha burimet tatimore, po dy janë më të
rëndësishmet :
1- Tatimi mbi të ardhurat personale
2- Tatimi mbi biznesin e vogël
6 Rukiqi, B., 2011. Zhvillimi i sektorit privat. [Intervistë]. (Komunikim personal, Maj 2011).
26
Tatimi mbi të ardhurat personale
Tatimi mbi të ardhurat personale përbën elementin më të rëndësishëm të sistemeve
financiare moderne. Numri I madh I kontribuesve tek ky lloj tatimi I i siguron shtetit të ardhura të konsiderueshme. Tatimi personal mbi të ardhurat luan një rol të rëndësishëm në ndarjen e ngarkesës tatimore sipas nivelit të të ardhurave, duke realizuar në këtë
mënyrë, një shpërndarje të të ardhurave kombëtare.
Disa nga llojet e tatimit personal mbi të ardhurat janë7:
-Tatimi mbi të ardhurat nga puna
-Tatimi mbi të ardhurat që vijnë nga kryerja e veprimtarisë bujqësore në mënyrë të pavarur
-Tatimi mbi të ardhurat nga kryerja e veprimtarisë jo ekonomike dhe ekonomike
-Tatimi mbi të Hyrat nga pasuria
-Tatimi mbi interesat
-Tatimi mbi trashëgiminë dhe dhuratat
-Tatimi mbi ndërtesat
Tatimi mbi biznesin e vogël
Krahas aplikimit të një pluraliteti tatimesh, faktorë të tjërë të rëndësishëm që përbëjnë tërësinë e hyrjeve publike janë:
-Taksat
-Kontributet e sigurimeve shoqërore
-Doganat
-Akcizat
2.3 Administrimi I Tatimeve në Shqipëri
Në Shqipëri tatime administrohen nga organet tatimore. Organet tatimore janë Drejtoria e Përgjithshme e Tatimeve (DPT) në Ministrinë e Financave dhe organet e e saj në komuna dhe bashki e rrethe që varen nga kjo drejtori. Këto organe tatimore financohen
nga buxheti I shtetit.
Evazioni fiskal është një nga detyrat parësore të administratë tatimore. Ato e shohin këtë të ndërlidhur me korrupsionin. Ekzistenca e këtij fenomeni bën që të ardhurat tatimore të
reduktohen.
Organet tatimore kanë për detyrë që të kryejnë të gjitha veprimet që lidhen me regjistrimin e subjekteve, të mbajnë dokumentacionin sipas dispozitave përkatëse dhe nxjerrin aktet tatimore që paraqesin detyrimin e subjektit ndaj buxhetit të shtetit.
7 Të dhëna nga Drejtoria e Përgjithshme e Tatimeve
27
Organet tatimore në bazë të deklaratës parashikuese të paraqitur nga subjektet regjistruese brënda datës 15 Nëntor të çdo viti, për vitin pasardhës, përcaktojnë bazën,
llojin dhe madhësinë e tatimeve për çdo subjekt tatimor në aktet tatimore.
Është e drejtë e organeve tatimore të kontrollojnë saktësinë e vepr imeve ekonomike të dokumentave e subjekteve tatimore, saktësinë e deklaratave dhe të dhënavë të tjera që
lidhen me tatimet dhe krahas kontrollit dokumentar kanë të drejtë të bëjnë kontroll fizik mbi gjëndjen e vlerave materiale që lidhen me ushtrimin e veprimtarisë ekonomike për realizime te tjera. Organet tatimore per të ushtruar kontroll duhet të pajisen me
dokument identiteti, gjithashtu ato janë të detyruara të ruajnë fshehtësinë e të dhënave tatimore të tyre si edhe të subjekteve ekonomike. Ato mund të jepen sipas kërkesës me
shkrim vetëm organeve të drejtësisë dhe organeve të tjera të kontrollit të shtetit ose pesonave që përcaktohen në marrëveshje me shtetet e tjera.
Agjentët e tatimeve dhe taksave janë të detyruar të kryejnë të gjitha vëprimet që lidhen
me mbledhjen, mbajtjen dhe evidentimin e tatimeve dhe taksave në përputhje me legjislacionin në fuqi.
Në rastet kur subjektet nuk paguajnë tatimet (ato subjekte që identifikohen) atëhere organet tatimore I mbledhin këto tatime me forcë. Proçedurat e zakonshme të mbledhjës me forcë të detyrimeve tatimore, fillojnë vetëm pasi ndaj tatimpaguesit që ka detyrime të prapambetura të papaguara janë ndërmarrë të gjitha masat paraprake duke proceduar në
këtë mënyrë organet tatimore:
Së pari: urdhërohet çdo bankë që mban llogaritë e tatimpaguesit, të paguajë nga gjëndja e llogarisë bankare të tij detyrimet e papaguara tatimore. Për këtë kryetari i degës së
tatimeve të rrethit përkatës nxjerr një vendim ekzekutiv i cili është i detyrueshëm për tu zbatuar menjëherë nga bankat që kanë llogari të tatimit të tatimpaguesit, duke kaluar nga
llogaria e tatimpaguesit në llogarinë e organit tatimor përkatës, një shumë sa detyrimi tatimor i tatimpaguesit ose të gjithë gjendjen e llogarisë bankare, kur ajo është më e vogël sa detyrimi tatimor.Vendimi ekzekutiv është i pari në rradhën e pagesave. Së dyti:
organet tatimore urdhërojnë nëpërmjet një vendimi ekzekutiv të nxjerrë nga kryetari i degës së tatimeve të rrethit përkatës, çdo person tjetër të tretë që i ka borxh tatimpaguesit
me dëtyrime tatimore të papaguara të paguaj nëpërmjet gjëndjes në llogarinë e tij detyrimi tatimor, ndaj organeve tatimore.
2.3.1 Tatimi mbi vlerën e shtuar
Vendosja e TVSH është një hap shumë i rëndësishëm drejt përsosjes së modernizimit të sistemit tonë fiskal. TVSH si një tatim modern, transparent dhe i barabartë, mbështëtet në sistemin modern të vetëdeklarimit të tatimit, që duhet paguar nëpërmjet plotësimit të
një deklarate mujore. Suksesi i vendosjes së TVSH varet nga mënyra e organizimit të sektorit të TVSH, funksionet themelore që duhet të kryejnë punonjësit e tij, lidhjet funksionale që ekzistojnë nëpërmjet të gjitha fazave të proçesit të zbatimit të tij si dhe
nga eksperienca e vendeve te tjera.
28
Mungesa e motivimit rrit riskun e korrupsuionit ne stafin e përfshirë në aktivitetet e mbledhjes së tatimit. Prandaj modernizimi i administrimit tatimor, duhet të ketë një nga
prioritetet e tij, motivimin e këtij stafi dhe trajnimin etij.
Në legjislacionin e TVSH, për një shkelje nga personat e tatueshem, janë vendosur dënime të ndryshme që përfshijnë gjoba që variojn nga 10.000 lekë deri në 1.000.000
lekë, mbylljen e biznesit, sekuestrimin e pjesshëm e të plotë të pasurisë dhe reklamimi në gazetë të emrit të tatimpaguesit që nuk nënshtrohet. Rastet më kryesore të shkeljeve janë:
- Mosregjistrimi - Regjistrimi jo në formën e duhur
- Moslëshimi i faturës
- Lëshimi i faturës me informacion të gabuar
- Mosbërja e deklaratës brënda datës së caktuar
- Mosshënimi i çmimit përkatës të shitjes
- Kërkesa për kreditim tatimor për të cilin personi nuk ka të drejtë - Leshimi i fatures me tatim nga persona te paregjistruar
- Berja e një deklarate false ose te gabuar
- Mospagimi i tatimit brenda dates se caktuar
- Mosmbajtja e regjistrimeve perkatese
- Mosparaqitja e regjistrimeve dhe dokumentave sipas kerkeses
- Pengimi ose moslejimi i inspektimit
Problemi kryesor në të cilin përballet Administrata tatimore lidhet me regjistrimin e tatimpaguesve.
Ka dy kategori të mosregjistrimit:
(1) Biznese që operojnë pa u regjistruar dhe
(2) Biznese të regjistruar për tatimin e biznesit të vogël, por xhiroja e tyre vjetore është mbi kufirin e caktuar me ligj dhe si të tilla duhet të ishin regjistruar si biznes I madh.
Informacini i siguruar tregon që tipi i parë i të paregjistruarve ka të bëjë kryesisht me sipermarrje të vogla që operojnë në sektorin informal.
Tatimi mbi vlerën e shtuar është vendosur në Shqipëri në vitin 1996 dhe nuk ka ndryshuar normë. Që në fillim, në qershor të vitit 1996, kjo taksë është vendosur në
masën 20 përqind të vlerës së shitjes. Kjo taksë nuk bie mbi biznesin por ai që e paguan realisht këtë taksë është konsumatori I fundit. Të ardhuat ndër vite nga kjo taksë
paraqiten në figurën 2.4. Trendi në rritje të kësaj të ardhura tatimore është si pasojë e rritjes së PBB-së pasi norma e taksimit është e njëjtë.
29
Figura 2 10 Të ardhurat nga TVSH në Shqipëri për periudhën 1996-2013
2.3.2 Tatimi mbi Biznesin e Vogël
Legjislacioni aktual për Tatimin e Bizneseve të Vogla është një karakteristikë pozitive e
sistemit tatimor shqiptar. Tatimi mbi Biznesin e Vogël është një tatim që aplikohet mbi të ardhurat që realizojnë personat fizikë që shtrojnë aktivitet privat të pavarur me qëllim
fitimprurës në tregëti, në artizanat, në shërbime të ndryshme si tarnsport, shendetsi
avokature etj. Ky tatim llogaritet me tarifa proporcionale mbi të ardhurat që realizohen nga shitja ose nga kryerja e shërbimeve si dhe me kuota fikse për disa shërbime të tjera dhe
derdhet në buxhetin e shtetit. Në të gjithe vendin ka me shume se 30.000 tatimpagues të
paregjistruar per tatimin mbi biznesin e vogël dhe për të pasur një sistem tatimor efektiv, është i nevojshem detyrimi për regjistrimin në tatimin të këtyre bizneseve.
Në Shqiperi, si në të gjitha vendet e tjera, bizneset e vogla ngrejnë probleme të veçanta në drejtim të mbledhjes së tatimeve. Numri i madh i bizneseve të krijuara çdo vit, kerkon
zbatimin e programeve speciale të sherbimit tatimpagues. Për më tëper kostot e mbledhjes se tatimeve, janë të larta për biznese të vogla dhe për ti përmirësuar këto kosto, duhen marrë
masa speciale administrative.
Mos regjistrimi është problemi me serioz në mbledhjen e tatimeve. Një program për rrijten e vlerës se tatimit të mbledhur në sektorin e biznesit të vogël, duhet ti jape prioritet regjistrimit
(të sigurohet që bizneset e vogla janë në rrjetin tatimor). Prezantimi i proçedurës së regjistrimit, vlerësimi i kontributit të ta gjitha tatimeve paguar agjensive shtetërore dhe
përgjegjësia për mbledhjen e të ardhurave, janë hapat e parë per thjeshtëzimin e detyrimeve të tatimpaguesit.
0
20,000
40,000
60,000
80,000
100,000
120,000
140,000
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
Të ardhurat nga TVSH
Të ardhurt nga TVSH
30
Evazioni tatimor dhe shamngia tatimore shihen jo vetëm si qëllime në vetvete por më shumë
kuptime, në lidhje me atë boshllek që ekziston nëpermjet detyrimeve tatimore të tatimpaguesve dhe pageses në fakt që ai ben, ose nëpermjet politikes tatimore dhe nivelit të
realizimit të saj praktik nga administrata tatimore.
Duke e konsideruar mbledhjen e tatimeve si publike, meqënëse ato janë një kontributi publikut, nga organet tatimore shqiptare janë perdorur per informacion mjete publike të tillasi artikujt e shtypit të perditshem, emisionet televizive, radiofonike, takime direkte me
komunitetin e biznesit, anketimin e tij me pyetësore të formuluar me synime të qarta, me
qëllim që të mesohen me në detaje shkaqet dhe faktoret që stimulojnë evazionin fiskal, per të nxjerre konkluzione të qarta per permiresimin e punës se administratës tatimore si edhe
per të edukuar tatimpaguesit per të zbatuar legjislacionin tatimor.
2.3.3 Tatim mbi fitimin
Tatimit mbi fitimin i nënshtrohen të gjithe tatimpaguesit e regjistruar në organin tatimor, qarkullimi vjetor i të cileve e kalon kufirine regjistrimit në TVSH.
Në ketë kategori tatimpaguesish bejnë pjese8:
- personat juridik të krijuar sipas ligjit “per shoqëritë tregetare”
- personat juridik të themeluar sipas Kodit Civil të cilet shtrojnë veprimtari fitimprurëse në territorin e Republikes se Shqiperise
- personat e tjerë juridik të themeluar ose të njohur si të tillë me ligje të veçanta
- ortakeritë sipas përcaktimit në ligj
- personat juridikë, ortakëritë apo bashkimet e tjera të personave të themeluara ose të organizuara në bazë të një ligji të huaj dhe ata që shtrojnë veprimtari në
territorin e republikes se Shqiperise nëpermjet një selie të përhershme
- çdo person tjetër pamvareisht nga forma juridike e regjistrimit të tij, perfshirë personat fizike tregetare që nuk janë subjekte të tatimit të thjeshtuar mbi fitimin,
por janë të regjistruar si subjekte të Tatimit mbi Vlerën e Shtuar.
Norma e taksës mbi të ardhurat ka ndryshuar në Shqipëri për gjatë viteve. Në figurën 2.5
paraqitet norma e taksës mbi biznesin ndër vite. Siç e shohim nga kjo figurë, norma e taksimit deri në vitin 2006 ka qënë 23 përqind e të ardhurave. Gjatë viteve 2006- 2007
kjo normë u bë 20 përqind. Dhe në vitin 2008 kjo normë u ul në 10 përqind deri në vitin 2012. Gjatë vitit 2013 kjo normë u bë 15 përqind. Gjithashtu dhe norma e tatimit mbi të ardhurat personale ka ndryshuar shpesh. Para vitit
2006 kjo ka qenë për rreth 25 përqind të të ardhurave. Në vitin 2008, me hyrjen e taksës së sheshtë kjo normë u bë 10 përqind dhe në vitin 2013 me futjen e taksës së shkallëzuar
kjo normë varion nga zero në 23 përqind të të ardhurave, bazuar nga niveli I të ardhurave përsonale të çdo individi. Në mënyrë grafike lëvizja e kësaj norme taksimi jepet në figurën 2.6
8 Drejtoria e Përgjithshme e Tatimeve.
31
2.3.4 Tatimi mbi pasuritë e paluajtshme
Taksës mbi pasurinë e paluajtshme i nënshtrohen të gjithe personat fizikë ose juridike, vendas ose të huaj, që janë pronarë të pasurive të paluajtshme në territorin e Republikes së Shqiperisë, pavarësisht nga niveli i shfrytëzimit të tyre.
Bëjnë përjashtim rastet kur në ligj parashikohet ndryshe.
Në taksat per pasuritë e paluajtshme përfshihen:
- Taksat mbi ndërtessat
- Taksat mbi tokën bujqësore
Figura 2 11 Norma e tatimit mbi të ardhurat e biznesit në Shqipëri
32
Figura 2.12 Norma e tatimit mbi të ardhurat personale në Shqipëri
33
KREU 3
SHQYRTIMI I LITERATURËS
3.1 Konteksti dhe përmbledhja e literaturës
Shumë kërkime teorike dhe empirike janë kryer në lidhje me ekonominë informale, duke
reflektuar rendësinë e ketij fenomeni në funksionimin e ekonomisë. Dy janë metodat e përdorura për matjen e economisë informale, metoda direkte dhe ajo indirekte.
Përdorimi I metodës direkte për matjen e economisë informale është shumë e vështirë për shkak të natyrës secrete të aktiviteteve të tilla prandaj kërkuesit janë përqëndruar në
zhvillimin e metodave indirekte.
Metodat indirekte janë metoda makroekonomike në natyrë dhe përfshijnë (a) qasjen monetare, (b) qasjen e inputeve fizike me atë të së cilës konsumi i energjisë elektrike
paraqitet si treguesi më i mirë fizik për aktivitetin ekonomik, (c) Modeli Shumë indikatorë-shumë shkaqe (MIMIC) që thekson se madhësia e ekonomisë informale mund të modelohet si një variabël të fshehur.
Shumë studime janë kryer për llogaritjen e ekonomisë informale në shumë vende të botës. Pjesa më e madhe e studimeve theksojnë se taksat e larta dhe mënyra jo e drejtë e shpërndarjes së barrës tatimore, si dhe ligji, jane shkaqet kryesore të ekonomisë
informale.
Këto studime arrijnë në përfundimin se rritja e taksave shtyn agjentët të shmangin pagesën e tatimit gjë e cila çon në rritje të economise informale.
(Friedrich Schneider & Enste, 2000) llogaritën madhësinë e ekonomisë informale në 76 vende të ndryshme (vënde të zhvilluara, vëndeve në zhvillim). Ato përdorën metoda të ndryshme dhe periudha të ndryshme kohore për shtete të caktuara, dhe disa herë për një grup vendesh, dhe arritën në përfundimin se taksat e larta dhe kontributet e sigurimeve
shoqërore të kombinuara me rregullat strikte (të matura me numrin e ligjeve dhe udhëzimeve ligjore) janë shkaktatët kryesore që çojnë në rritjen e economisë informale.
Vlerësimet e tyre tregojnë se për shumicën e 76 vendeve të marra në studim, economia informale ka patur rritje gjatë kohes dhe është rritur në një masë të konsiderueshme.
(Sevgin, 2009) teston efektin e taksave të larta, barrës fiskale, korrupsionin, mjedisin e dobët ligjor, dhe pabarazinë e të ardhurave në madhësinë e ekonomisë informale. Ai
përdori metodën e regresionit të katrorit të vogël për të testuar hipotezën e tij ku variablin e varur e llogariti si raport të economisë infromale me produktin e brendshëm
bruto, kurse variablat e pavarur përfshinin variablat e përmendur më lart. Të dhënat për variablat e varura I mori nga puna e (F. G. Schneider, 2007), I cili e kishte llogaritur ekonominë informale për 145 vende, kurse të dhënat për variablat e pavarur nga vetë
autori. Studimi I tij mbulon 133 vende në vite të ndryshme, kryesisht duke filluar nga
34
2003-2005. Ai konstatoi që ka një lidhje negative midis ligjit dhe ekonomise informale. Për më tepër ai zbuloi se korrupsioni, barra fiskale dhe pabarazia e të ardhurave kanë një
lidhje positive me econominë informale. Në kundërshtim me pjesën më të madhe të studimeve, rezultatet e tij nuk e mbështesnin argument se taksat e larta nxisin njerëzit të
qëndrojnë në ekonominë informale për të shmangur taksat. Ai gjeti një lidhje të moderuar negative midis barrës fiskale dhe ekonomisë informale gjë e cila ishte e kundërta e asaj që ai priste. Ai argumentoi se kjo mund të jetë si pasojë e një
institucionalizimi të mirë dhe zbatimit të taksimit në vendet të cilat gjithashtu kanë taksa të larta.
(Arby, Malik, & Hanif, 2010) krijoji një marrëdhënie afatgjatë të bashkëintegruar midis raportit të monedhës dhe variablave të tjerë të lidhur me anë të një modeli autoregresioni të shpërndarë në kohë (ARDL), në vend të OLS së thjeshtë, dhe pastaj e përdori atë për të vlerësuar madhësinë e ekonomisë informale në Pakistan.
Ata përfshinë indeksin e arsimimit si një nga faktorët që ndikon negativisht në ekonominë informale. Rezultatet e tyre tregojnë se ekonomia informale në Pakistan u rrit deri në fund të viteve 1990, gjatë periudhës të regjimeve politike të brishtë dhe të
dobët, dhe pastaj tregon një trend në rënie në fillim të viteve 2000. Ekonomia informale ishte nën 30 për qind gjatë viteve 1960 dhe 1970 dhe u rrit në 33 për qind në vitet 1990
dhe më pas u zvogëlua në 23 për qind në dekadën e viteve 2000.
(Hamori, 2010) përdorën metodën e OLS dinamike (DOLS) duke shtuar dallimet e lead dhe lag për çdo variabël shpjegues për të llogaritur ekonominë informale në Japoni për periudhën 1971-2007. Ata marrën në konsideratë ndikimin e ligjeve në ekonominë
informale duke përfshirë dy variabla dummy në model lidhur me dy ligje ekonomike. Ata vunë re se ekonomia informale në Japoni arriti kulmin në fillim të viteve 1990, ku
arriti një nivel maksimal (25 % e PBB-së nominale) në vitin 1993 dhe ka qenë në rënie që nga ajo periudhë.
Për më tepër, ata gjetën se të dy ligjet kanë kontribut negativ në nivelin e ekonomisë informale.
(Cebula & Feige, 2011) përdorin një version të modifikuar të modelit të përgjithshëm të raportit te monedhës të Fegie-së (Feige, 1989) për të marrë një vlerësim në periudha kohore të raportit të të ardhurave të paraportuara ( informale ) dhe të ardhurave të
raportuara. Më pas, ata llogaritën evazionin e të ardhurave në SHBA për vitet 1940-2008 dhe hetuan shkallën e mos pajtueshmërisë me kodin e taksave dhe përcaktuesit e evazionit fiskal të taksës federale mbi të
ardhurat në SHBA. Në studimin e tyre empirik , ata hodhën supozimin e zakonshëm se në një vit të veçantë, evazioni tatimit mbi të ardhurat është zero. Përsa i përket variablit të raportit të monedhës në modelin e tyre ata marrin parasysh vlerësimet e reja të Feige –
së (Feige, 2009) të zotërimit të dollarit jashtë shtetit dhe vlerësimet e përftuara modelin e përkohshëm të zotërimeve të brendshme të monedhës amerikane. Për më tepër, ata
marrin në konsideratë zotërimet me kalimin e kohës të pavarur nga ndryshimet e mospërputhjes në sjellje.
Vlerësimet e tyre tregojnë se rreth 18-19 për qind ($ 2 trilion) të totalit të të ardhurave nuk është raportuar si duhet të IRS (departamentin e deklarimit të të ardhurave në
ShBA). Të ardhurat e pa raportuara kanë shkaktuar përafërsisht një hendek prej $450-500 bilion në taksën vjetore. Ata arrijnë në përfundimin se evazioni fiskal federal në
35
SHBA është një funksion rritës i normës mesatare efektive të tatimit mbi të ardhurat, përqindjes së shkallës së papunësisë së forcës civile të punës, PBB reale për frymë, dhe
pakënaqësisë së publikut me qeverinë. Ata gjithashtu zbuluan se "Dekreti i Reformës Tatimore i vitit 1986 veproi për të dekurajuar /zvogëluar për një periudhë të shkurtër
evazionin fiskal të të ardhurave personale agregate, ndërsa auditimet e IRS kanë vepruar në mënyrë modeste për të dekurajuar këtë evazion fiskal".
3.2 Literatura në Metodën e qasjes monetare (currency approach)
Në metodën e Qasjes Monetare, kërkesa për monedhë (para) në qarkullim përdoret si një tregues I ekonomise informale. Sipas kësaj qasje, taksat konsiderohen shkaku kryesor I
ekonomisë informale. Kjo metodë supozon që njerëzit të cilët janë të përshirë në ekonominë informale përdorin para – kesh, në transaksionet e tyre në mënyrë që të
shmangin pagimin e taksave mbi aktivitetet e tyre te fshehta ekonomike. Një ekuacion për të vlerësuar kërkesën për para-kesh llogaritet. Në këtë ekuacion përfshihen dhe taksat.
Pastaj, ekuacioni I llogaritur përdoret për të vlerësuar kërkesën e tepërt (excess) për para-kesh si rezultat I normave të taksimit. Ekonomia informale llogaritet duke shumëzuar kërkesën për para-kesh të tepërt (excess demand) me shpejtësinë e
qarkullimit të parave.
Metoda e Qasjes Monetare u përdor për herë të parë nga (Cagan, 1958) për llogaritjen e korrelacionit të kërkesës për para dhe normës së taksimit (si shkak kryesor I ekonomisë
informale) në Shtetet e Bashkuara të Amerikës për periudhën 1919-1955. Argumenti i tij ishte se meqenëse paraja kesh ndihmon aktivitetin e evazionit fiscal, tatimpaguesit përdorin para kesh në vend të metodave të tjera të pagesave siç janë çeqet. Kështu që,
rritja e barrës fiskale con në evasion fiscal dhe kështu që kërkesa për para (M2) rritet. Për të testuar hipotezën e tij, Cagan regresoi raportin e monedhës në qarkullim me agregatin
M2, me normën e taksës, normën e interesit dhe normën e tatimit mbi të ardhurat.
(Gutmann, 1977) konsiderohet si ekonomisti I parë I cili llogariti madhësinë e ekonomisë informale (ose “ekonominë nëntokësore” siç e quan ai) duke përdorur metodën e parave kesh në qarkullim. Guttman e përkufizon ekonominë “nëntokësore” si
“sasi të madhe të ardhurash të pa deklaruara si dhe punë dhe punësim të padeklaruar” (f.26). Pjesëmarrësit në ekonominë informale sipas Gutmann përfshijnë potencialisht
çdokënd të përfshirë në transaksionet me para kesh si psh. “shitjet me pakicë, shërbimet personale, aktivitetet ligjore të paligjshme, restorantet, larjet e makinave, garazhe, bare, pagesat për punë me kohë të pjesshme, ryshfetet etj.
Ai vuri re se qarkullimi I monedhës është rritur më shpejt se kërkesa për depozita në Shtetet e bashkuara në vitin 1976, dhe argumentoi që “monedha është forma e vetme e parasë e përshtatshme për transaksione të cilat nuk regjistrohen dhe nuk taksohen;
pabarazia është një pasqqyrim I rritjes në ekonominë nëntokësore. Ai llogariti raportin e monedhës në qarkullim me kërkesën për depozita për periudhën e viteve 1937-1940 si
një periudhë standarte, ku, sipas supozimit të tij nuk ka trnasaksione nëntokësore, dhe
36
supozon që shuma e kërkesës për monedhë për transaksione legale në vitin 1976 është e njëjtë në përqindje me kërkesën për depozita si në 1937-1941.
Përqindja e tepricës në vitin 1976 është shuma e monedhës së kerkuar për transaksionet nëntokësore. Duke marrë raportin e parasë në qarkullim me madhësinë e GNP, ai llogariti madhësinë ekonomisë informale (nëntokësore) në ate vit.
Sipas (Feige & Pearce, 1979) ekonomia informale përfshin të gjitha aktivitetet e paraportuara të cilat nuk janë matur nga teknikat aktuale të "shoqërisë" për monitorimin e aktivitetit ekonomik. Sipas (Smith, 1994) ekonomia informale është "prodhimi me
bazë tregu i mallrave dhe shërbimeve, ligjore dhe joligjore, që shpëton vlerësimet zyrtare të GDP ". Kështu ekonomia informale është një nocion shumë i gjerë dhe mund të përfshijë të dyja aktivitetet ligjore si të ardhurat e padeklaruara që normalisht do të
raportohen në PBB, dhe aktivitetet e paligjshme përfshirë kontrabandën, mashtrimet, prostitucionin dhe pastrimin e parave.
(Tanzi, 1983a) është konsideruar si një nga pionierët në zhvillimin e metodes së "qasjes monetare" në përllogaritjen e madhësisë së ekonomisë informale dhe evazionit fiskal. Ai supozoi se norma e lartë e tatimit mbi të ardhurat është shkaku kryesor I transaksioneve ekonomike informale. Metoda e Tanzi-t bazohet në vlerësimin e një modeli ekonometrik
për kërkesën për para në qarkullim in ekonomi e cila përdoret për të llogaritur efektin e normave të tatimit mbi fitimin në këtë kërkesë, dhe më pas, nën supozime specifike,
llogariti nivelin e ekonomisë infromale dhe evazionin fiskal ne ShBA gjatë viteve 1930-1980.
Tanzi përfshiu tre variabla të tjerë shpegues: të ardhurat për frymë; raporti i pagave
totale me të ardhurat nacionale; dhe norma e interest (e ponderuar) për depozitat me afat. Një rrritje e të ardhurave reale për frymë rezulton në në rënie të raportin e monedhës (currency ratio). Raporti pagave totale ndaj pagave në të ardhurat personale u supozua të
jetë e lidhur pozitivisht me raportin e monedhës (currency ratio) meqenëse pagat paguhen kryesisht në të holla, dhe norma e interest për depozitat me afat është përdorur
për të matur koston opportune të mbajtjes së kesh- it.
Ai supozoi se raporti i parasë në qarkullim ndaj ofertës monetare (C/M2) është një funksioni i normës së tatimit mbi të ardhurat përveç variablave të tjera sqaruese si në modelin e mëposhtme:
ln(C/M2)t= βo+ β1ln(1+TW)t+ β2 ln(Ws/Y)t+ β3ln(Rt)+ β4ln(Y/N) t+ μt
ku, C/M2 është raporti I monedhës në qarkullim ndaj ofertës së monedhës në total;
TW është norma mesatare e ponderuar (pesha mesatare) e tatimit mbi të ardhurat;
WS / Y është përqindja e pagave ndaj të ardhurave nacionale;
R është interesi për depozitat e kursimit; dhe
Y / N janë të ardhurat për frymë
Të gjitha variablat e pavarura përveç Y/N janë gjetur të jenë të rëndësishme. Këto e çuan Tanzi-n për të deklaruar se ka “një lidhje midis ndryshimeve në nivelin e tatimeve mbi
37
të ardhurat dhe ndryshimet në në raportin C / M2. Kjo lidhje mund t'i atribuohet ekzistencës së një takse të detyruar ose të ekonomisë 'nën tokë' ose "nëntokësore", në të
cilën transaksionet janë realizuar kryesisht nëpërmjet përdorimit të monedhës kesh"(po aty, fq 444-45). Metoda e Qasjes Monetare është aplikuar nga shumë vënde të OECD
për llogaritjen e ekonomisë informale.
(Matthews, 1982) studioi efektin e normës së taksës mbi të ardhurat dhe Taksës mbi vlerën e shtuar në raportin e kërkësëss për monedhë me kërkesën për llogari kursimi në
ekonomi në Mbretërinë e Bashkuar të Anglisë. Duke përdorur këtë lidhje ai llogariti ekonominë informale në Angli si 7.5% e PBB-së.
(Klovland, 1984) gjithashtu testoi efektin e normës marxhinale të taksës mbi kërkesën për monedhë për Norvegjinë dhe Suedinë. Ndërsa vlerësimet për Suedinë vërtetuan
efektin pozitiv të normës tatimore margjinale në kërkesën për monedhë, Klovland nuk e vërtetoi dot këtë për Norvegjinë. Në Suedi ai llogariti ekonominë informale për 3 deri në
20 për qind të PBB-së, në varësi të karakteristikave të ndryshme dhe në varësi të përkufizimit të përdorur për shkallën tatimore.
(Thomas, 1999) vë në dukje se një numër i "supozimeve heroike" janë të nevojshme për të bërë llogaritjet e duhura. Ai vuri në dukje se në mënyrë që metoda e Qasjes Monetare të supozohet se egziston një monent në kohë (zakonisht periudha e parë në dispozicion e të dhënave), në të cilën sektori informal nuk ka egzistuar. Prandaj, padyshim, vlerësimi
për një vend të caktuar në një periudhë të caktuar mund të jetë e ndyshme në thelb në varësi të vitit bazë që është zgjedhur.
Thomas gjithashtu iu përgjigj pyetjeve se supozimi se levizja e parave është e barabartë në të dyja ekonomitë, si atë formale dhe atë informale, si joreale dhe të pambështetura.
(Bajada, 1999) përdori metodën e Qasjes Monetare në llogaritjen e Ekonomisë Informale në Australi. Ai tha se në një kohë kur kontrolli i qeverisë është i rreptë, shumë
individë dhe biznese kanë shtrembëruar nocionin e madhësisë së ekonomisë Australiane duke marrë pjesë aktivisht në ekonominë e nëndheshme. Pasojat janë të qarta: politikëbërësit kanë njohuri të papërsosur mbi gjendjen ekonomike. Edhe pse ekziston
literaturë e konsiderueshme ndërkombëtare në lidhje me madhësinë e ekonomisë informale (së nëndheshme është fjala që përdor Bajada), akademikët dhe zyrtarët
publikë duket se nuk i kanë kushtuar shumë vëmendje sjelljes së paligjshme ekonomike në Australi. Me anë të studimit të tij, Bajada llogariti ekonominë informale dhe ilustroi se ekzistenca e saj ka pasoja për natyrën e ciklit të biznesit në Australi.
(D. E. A. Giles, 1999) përdori analizat e regresionit joparametrike për të hetuar lidhjen mes normës efektive të tatimit dhe madhësisë relative të ekonomisë informale duke përdorur të dhënat në Zelandën e Re. Modeli i Qasjes Monetare u përdor për të simuluar
efektet e ndryshimeve hipotetike të taksave në madhësine e ekonomisë informale në Zelandën e Re dhe për të nxjerrë konkluzionë për politikëbërësit.
38
(Caridi & Passerini, 2001) përdori metodën e qasjes monetare për llogaritjen e madhësisë së ekonomisë informale. Një nga supozimet që bënë në studimin e tyre ishte
që statistikat zyrtare nuk e marrin në konsideratë madhësinë e ekonomisë informale kur bëjnë llogaritjet e PBB-së. Pasi vendosën disa përkufizime, ato prezantuan një shqyrtim
kritik të metodës së përdorur për të mbledhur të dhënat nga komuniteti europian duke përdorur medotën e qasjes monetare. Rezultati I kësaj qasjeje hodhi poshtë besimin se statistikat zyrtare janë vetëm në transaksionet e regjistruara zyrtarisht dhe përforcoi
mendimin kritik mbi rezultatet e arritura me anë të metodës së qasjes monetare.
(Friedrich Schneider, 2002b) përdori metodën e Qasjes Monetare për të llogaritur ekonominë infromale në 22 vënde në tranzicion dhe 22 vënde të OECD. Duke përdorur
kërkesën e monedhës dhe DYMIMIC qasjet Llogaritjet janë paraqitur në lidhje me madhësinë e ekonomisë hije në 22 Tranzicion dhe 21 vendet e OECD. Gjatë viteve
2001/2002 në 21 vendet e OECD madhësia informale mesatare (në përqindje të PBB-së zyrtare) u llogarit për 16.7% të PBB-së "zyrtare" dhe në 22 vendet në tranzicion 38.0%. Madhësia mesatare e fuqisë punëtore në ekonominë informale (në për qind e popullsisë
së moshës së punës) në vitet 1998-1999 në 7 vendet e OECD-së ishte 15.3% dhe në 22 vendet në tranzicion, ishte 30.2%. Ai doli në përfundimin se rritja e barrës fiskale dhe
kontributeve të sigurimeve shoqërore e kombinuar me rritjen e aktivitetit rregullator të janë forca lëvizëse për rritjen e madhësisë së ekonomisë informale.
(Bajada, 2005) modifikon modelin e Tanzi- t duke përdorur modelin e korrektimit gabim (error correction model ECM) dhe duke përfshirë variablin e ndihmës sociale së bashku
me variablat e tjerë për të llogaritur kërkesën për para në qarkullim në Australi duke përdorur të dhënat tremujore për periudhën 1967-1996. Kjo periudhë u nda në pesë cikle
biznesi. Ai synoi të llogarisë “ndjeshmërinë e tepërt” të kësaj variable dhe variablin e normës së tatimit në ekonominë informale gjatë cikleve të biznesit. Ai konstatoi se rritja e normave mesatare të taksave dhe rritja e përfitimeve nga ndihma sociale në Australi
nxitën popullin Australian të përfshihet në veprimtari të fshehta ekonomike për të plotësuar të ardhurat e tyre të disponueshme. Rezultatet e tij treguan se ekonomia
informale në Australi u rrit nga 13.9 për qind të PBB-së në ciklin e parë të biznesit (në fund të viteve 1960) në rreth 15 për qind të PBB-së në mes të vitit 1996 në ciklin e pestë të biznesit (1994-1996), dhe arrin kulmin prej rreth 15.7 për qind në vitin 1974 në
cikline e dytë të biznesit (1974-1980). Ai arriti në përfundimin se “një ekonomi informale e rëndësishme dhe e paqëndrueshme tregoi të ketë implikime negative në
natyrën e ciklve të biznesit në Australi, dmth se ekzistenca e një ekonomie jo të papërfillshme informale gjeneroi cikle biznesi të paqëndrueshme” (fq.380).
(Simanjuntak, 2008), duke diskutuar punën Bajada-s, analizon disa dobësi të përdorimit
të metodës ECM në vlerësimin e ekonomisë informale. Ai argumentoi se aplikimi metodës së “ndjeshmërinë e tepërt” së Bajada-s duke përdorur modelin e single step error correction (ECM) është jo i besueshëm dhe na çon në rezultate të dobëta pasi nuk
ka co-integrim si parakusht për regjimin ECM.
Simanjuntak prezantoi një qasje alternative duke përdorur modelin e korrigjimit të gabimit vector (Vector error correction model VECM). Rezultatet e tij paraprake
39
sugjeruan se madhësia e ekonomisë së informale në Australi është shumë më e ulët se rezultatet e modelit të Bajada-s. Megjithatë, Simanjuntak argumenton se konkluzion i
besueshëm nuk mund të jetë pasi koeficientët nga vlerësimi i VECM janë përfshirë me formulën e “ndjeshmërisë së tepërt”. Ai arriti në përfundimin se ka një nevojë për të
bërë rishikime të rëndësishme në metodën e ndjeshmërisë së tepërt dhe të shvillohet një metodë e re e besueshme në mënyrë që të llogaritet më besueshëm ekonomia informale.
(Ahumada, Alvaredo, & Canavese, 2008) ndërtuan një kuadër formal grumbullimi për të
treguar se metoda e qasjes monetare është e saktë vetëm kur elasticiteti i të ardhurave të kërkesës për para është një. Ata paraqitën disa vlerësime nga studimet e tjera duke aplikuar korrigjimin e tij dhe treguan se “supozimi i shpejtesive të barabarta së bashku
me elasticitetin e të ardhurave e vlerëson më të ulët (më të lartë) se një, rezultojnë në shifra të njëanshëme lart (poshtë) për ekonominë informale”. (Ahumada et al., 2008)
shqyrtuan metodën monetare në kuadrin agregimit treguar në Ahumada et al. (2007) ku tregoi se nësë modeli I kërkesër për para për një kohë të shkurtër përdoret për të llogaritur ekonominë informale dhe nese ai model përfshin një variabël të mbetur të
varur (lagged dependent variable) atëherë do të ketë nevojë për një periudhë kohore fillestare të njohur në të cilën nuk ka ekonomi informale dhe ka zero kërkesa për para
informale. Ata arrijnë në përfundimin se “e vetmja mënyrë për të shmangur supozimet ad hoc në lidhje me vlerat e mëparshme të monedhës së regjistruar është që të kufizohen matja e madhësisë së ekonomisë informale tek ato të bazuara në vlerësimet afatgjata të
kërkesës për para”.
(Anamaria, Ion, & Catalin, 2009) llogaritën masën e ekonomisë informale në Rumani si dhe zhvillimin e kësaj ekonomie per periudhën 1998-2008 duke përdorur metodën e
Qasjes monetare. Ato i kushtuan rëndësi problemit të jo-stacionaritetit dhe të ko-integrimit në modelin e tyre. Rezultati tregoi se ekonomia infromale ishte rritur në mënyrë konstante gjatë viteve 1998-1999 dhe kishte arritur maksimumin e saj në fund të
viteve 1999 ku masa e ekonomise informale ishte 38.12 përqind e PBB-së. Pas kësaj kohe kjo u zvogëlua dhe u stabilizua në 27 përqind të PBB-së.
(Ardizzi, Petraglia, Piacenza, & Turati, 2011) kontribuan në debatin se si të aksesojnë madhësinë e ekonomisë informale duke propozuar një ri- interpretim të metodës së Qasjes Monetare të Tanzit. Në veçanti ato paraqitën tre inovacione. E para, ato matën në
mënyrë direkte transaksionet në kesh (tërheqjet totale në kesh nga bankat do të thotë pagesa në kesh). Këtë matje të transaksioneve në kesh, ato e paraqitën si një variabël i varur në ekuacionin e kërkesës për para. Kjo i lejoi ata që të shmangnin ekuacionin e
Fisherit, duke kapërcyer në këtë mënyrë dy kritika kryesore të metodës së qasjes monetare. E dyta, ato përfshinë midis kovariancave dy matje të dallueshme të evazionit
fiskal dhe të nivelit të barrës fiskale. Në përfundim, ato kontrolluan gjithashtu për komponentin e ri “kriminal” të ekonomisë informale, duke konsideruar kërkesën për para për aktivitete jo ligjore si tregëtia e drogës dhe prostitucioni. Në fund ato propozuan
një model të metodës së qasjes monetare në një panel prej 91 komunash të Italisë për periudhën 2005-2008.
40
(Adriana Ana, 2012) investigoi lidhjen midis ekonomisë informale dhe papunësisë në Rumani duke përdorur metodën e qasjes së momedhës bazuar në modelin VECM. Ajo
përdori të dhënat kohore për periudhën 2000-2010, dhe doli në përfundimin që madhësia e ekonomisë informale ka ardhur në ulje për periudhën e studiuar, duke filluan në fillim
të periudhës me 36.5 përqind të PBB-së reale, në 31.5 përqind të PBB-se reale në mesin e viteve 2010. Ajo arriti në përfundimin se papunësia zyrtare ka efekt negativ dhe efekt statistikisht të rëndësishëm në nivelin e ekonomisë informale, ndërsa në afat të gjatë,
norma e papunësisë ka efekt pozitiv në ekonominë informale.
(Ardizzi, Petraglia, Piacenza, & Turati, 2013) kontribuan në debatin se si të bëjnë më të lehtë matjen e ekonomise informale duke propozuar një interpretim të modelit të qasjes
monetare tradicionale të Tanzit. Në veçanti, ato prezantuan tre risi kryesore. Së pari, ato matën drejtpërdrejt vlerat e transaksioneve kesh të, të tërheqjes kesh nga llogaritë
bankare në raport ndaj totalit të pagesave jo- kesh, dhe e paraqitën këtë si variablin e varur në ekuacionin e kërkesës për para. Kjo i lejoi ata që të shmangnin supozimet jorealiste lidhur me shpejtësinë e parave dhe mungesën e çdo transaksioni të parregullt
në një vit të caktuar, duke tejkaluar kështu dy kritika të rënda të bëra për këtë model. Së dyti, në vend të nivelit të barrës tatimore, zakonisht si qëllim i motivimit kryesor për
mos-përputhjen, ata përfshinë në mesin e covariates dy tregues të drejtpërdrejtë për të zbuluar evazion fiskal. Së fundi, ata kontrolluan edhe rolin e prodhimit ilegal duke marrë parasysh krimet si droga dhe prostitucioni, të cilat, së bashku me ekonominë
informale, kontribuon në tërësi për një ekonomi më të madhe të pavëzhguar dhe paraqitën një një komponent të rëndësishëm të pagesave në para.
3.3 Literatura në metodën e Qasjes MIMIC
Modeli MIMIC konsiderohet si një rast i veçantë i modelit të ekuacionit strukturor (Structural Equation Model SEM). Ky model ështe një formë e modeleve lineare të
lidhjes së pavarur strukturore (Linear Independent Structural Relationship models LISREL). Ideja kryesore e këtij modeli është të shohë lidhjen e variablave të pavëzhguar
(latent) me ato të vëshguara duke përdorur informacionin e covariancës. Në veçanti ky model krahason mostrën (sample) e matrixës covariante (p.sh. mostrën e matrixës së variablavë të vëzhguara) me stukturën parametrike të imponuar në të nga modelet e
hipotezave. Në këtë model variabli i fshehur është indeksi i raportit të ekonomisë informale me PBB zyrtare. Ky variabël llogaritet duke marrë parasysh lidhjet e tij me
variablat e vëzhguara. Variablat e vëzhguar në modelin MIMIC janë të ndarë ndarë në dy grupe; shkaqet dhe treguesit për variablin latent (ekonomia informale).
Në lidhje me teknikat e vlerësimit, (Jöreskog & Goldberger, 1975) dhanë një kontribut
të rëndësishëm në zhvillimin e modelit MIMIC duke shtuar (maximum likelihood proçedure) proçedurën e mundësisë së maksimizimit për të llogaritur një model më një variabël të vetëm të fshehur. Modeli i tyre përbëhet nga një përzierje e temave
ekonometrike dhe psikometrike.
41
(Frey & Weck-Hanneman, 1984) konsiderohen pionierët në aplikimin e modelit MIMIC duke u bazuar në studimet e (Zellner, 1970) dhe (Goldberger, 1972). Ata përdorën këtë
model për të vlerësuar madhësisë relative dhe kohën e zhvillimit të ekonomisë informale në vendet e OECD-së dhe arritën në përfundimin që rregullat, barra fiskale, dhe morali
tatimor janë përcaktuesit kryesorë të ekonomisë informale në këto vende.
(D. E. A. Giles, 1999a) zhvilloi modelin MIMIC duke marrë në konsideratë testin e rrënjës për njësi (unit root test) dhe analizën co- integrale në gjenerimin e një indeksi
historic të serive kohore të ekonomisë informale dhe të hendekut tatimor në Zelandën e Re, për periudhën 1968-1994.
Variablat rastësore në këtë studim përfshijnë matjen e normave mesatare dhe marxhinale të tatimit, inflacionit, si dhe shkallën e rregullave në ekonomi. Treguesit përfshijnë
ndryshimet në pjesëmarrjen e fuqisë punëtorë (mashkull) në raport me kesh- in (oferta e parasë).
(D. E. A. Giles, 1999b) konstatoi se futja taksës së mallrave dhe shërbimeve (GST) në Zelandën e Re në 1986 shkaktoi një ndryshim të menjëhershëm në rënien e madhësinë relative të ekonomisë informale, dhe kjo ekonomi informale ndoqi drejtimin e ciklit të
biznesit. Vlerësimet e tij tregojnë se aktiviteti ekonomik informal u rrit në rreth 6.8 për qind e PBB-së reale zyrtare në 1986 dhe arriti kulmin në 11.3 për qind në vitin 1987. Më pas ra në 8.7 për qind të PBB-së në vitin 1992 para se të rritet përsëri në rreth 11.3 për
qind në vitin 1994. Meqenëse aktiviteti ekonomik informal është i pataksueshëm, Giles llogariti hendekun midis taksës së të ardhurave reale me ato potenciale (evazionin fiskal) duke shumëzuar raportin e ekonomisë informale me PBB- në, me totalin e të ardhurave
tatimore. Llogaritjet treguan se evazioni fiskal në Zelandën e Re shkonte nga 6.4 për qind në 10.2 për qind të detyrimi tatimor të përgjithshëm gjatë periudhës 1968-1994.
(F Schneider & Dell’Anno, 2003) adoptuan modelin MIMIC për të studiuar ekonominë informale në itali dhe në 21 vende të tjera të ODCE. Llogaritjet treguan se eknomia informale në këto vende varionte nga 28.3 për qind në Greqi (më e larta) në 10.8 për
qind në Austri dhe 8.6 për qind në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Gjithashtu një rritje e ekonomisë informale u vërejt në gjysmën e parë të viteve ’90 për vëndet e ODCE. Në gjysmën e dytë të kësaj dekade, u vu re që në shumicën e vendeve, ekonomia nuk pati
zhvillim dhe në disa raste pati reduktim, ulje. (Friedrich Schneider & Klinglmair, 2004) llogaritën ekonominë informale Braziliane. Kjo ekonomi arrinte në 39.8 për qind të PBB
në vitin 2000. Gjithashtu (Arvate, P. Lucinda, C.R. e Schneider, 2004) llogaritën ekonominë informale në Brazil e cila arrinte në 39.4 përqind e PBB-së. Të dyja studimet përdorën metodën MIMIC për këtë llogaritje.
(Wang, Lin, & Yu, 2006) theksuan se zgjerimi i madhësisë së ekonomisë informale rrit hendekun e taksave, imponon një barrë mbi ekonominë, dhe rezulton në çrregullimin e taksave. Në studimin e tyre ato përdorën metodën MIMIC, variablat shkasorë dhe
variablat trregues për vlerësimin e ekonomisë informale në Tajvan. Ato u fokusuan në testimin e të dhënave për jo-stationaritet dhe kryen testet diagnostifikuese. Duke
përdorur të dhënat vjetore seritë kohore për Tajvanin për vitet 1961-2003, ato arritën në
42
përfundimin se madhësia e ekonomisë informale në Tajvan për periudhën 1961-2003 varionte nga 11.0% to 13.1% para vitit 1988, dhe nga 10.6% në 11.8% nga viti 1989 e
më pas. Ekonomia informale përjetoi një ndryshim të konsiderueshëm në rënie në vitin 1989, kjo tregoi se ka pasur një thyerje strukturore. Ekonomia informale ishte po zitivisht
e prekur nga variablave të tilla rastësor si logaritmi i konsumit real të qeverisë dhe inflacioni monedhës, por lidhet negativisht me barra tatimore në nivelin e rëndësisë 5 për qind. Norma e papunësisë dhe niveli i krimit nuk ishin të lidhura në mënyrë të
rëndësishme me ekonominë infromale në studimin e tyre.
(Dell´Anno, 2007) përdori modelin MIMIC për të llogaritur ekonominë informale në Portugali për vitet 1977-2004. Ai sugjeroi se ekonomia informale shkaktohet nga
ndërhyrja e qeverisë në ekonomi, si formë e lirisë ekonomike, duke punësuar fuqi punëtore, nga barra fiskale e matur nga taksat totale dhe kontributet sociale si përqindje
e produktit të brendshëm bruto (zyrtar), subvencionet (pagesat) të cilat paguhen nga qeveria tek bizneset, ndihma socilate që paguhet nga qeveria tek familjarët, të vetëpunësuarit, dhe niveli I papunësisë. Dell'Anno përcaktoi treguesit e ekonomisë
informale si indeksin e prodhimit të brendshëm bruto real dhe shkallën e pjesëmarrjes së fuqisë punëtore. Ai e filloi modelin e tij me përcaktimin e specifikimeve 6-1-2(gjashtë
shkaqe, nje variabël latent, dhe dy tregues). Pasi hoqi shkaqet e panevojshme, arriti në modelin më të mirë MIMIC 4-1-2 (katër shkaqe, një variabël i fshehur dhe dy treguesë). Ky specifikim tregoi se se përfitimet sociale, në raport me PBB-në, në mungesë të lirisë
ekonomike, norma e papunësisë dhe fuqia punëtore e të vetëpunësuarve janë shkaqet kryesore të dinamikës së ekonomisë informale. Rezultatet e tij treguan se niveli i ekonomsë informale në lidhje me PBB- në Portugali shkon nga 29.6 për qind në vitin
1978, në 17.6 për qind të PBB-së zyrtare në vitin 2004. Ekonomia informale ka patur një rënie të lehtë me përjashtim të dy periudhave, 1983-1984 dhe 1992-1994. Dell’Anno dha
rekomandime ekonomike për hartuesit e politikave dhe propozoi një vlerësim të besueshmërisë së vlerësimeve dhe një strategji alternative referuese për metodën MIMIC.
(Kaufmann, Kraay, & Mastruzzi, 2008) përcaktuan se aftësia e qeverisë për të formuluar dhe administruar mirë politikën e saj ekonomike si një qeverisje të mirë, efektive. Qeverisja efektive çon në rritje ekonomike dhe rritje të të ardhurave (Kaufmann &
Kraay, 2002) dhe (Jacho-Chávez, 2009). Ato arritën në përfundimin se egziston në lidhje e fortë midis qeverisjes efektive dhe rezultateve ekonomike. Megjithatë rezultatet
e tyre nuk treguan ndryshimin lidhjen dhe ndikimin e kësaj qeverisje efektive në ekonominë formale dhe atë informale.
(Dobre, Alexandru, & Lepas, 2010) përdorën të dhënat e serive kohore për të llogaritur
ekonominë informale në ShBA. Ato studiuan lidhjen midis madhësisë së ekonomisë së pa raportuar në përqindje të PBB-së dhe normës së papunësisë. Testet e modelit MIMIC u bënë për lejimin e të dhënave jo stacionare. Resultatet treguan qartë evedincën e këtyre
rastësive nga papunësia tek ekonomia informale.
43
(Brambila-Macias J., 2010) diskutuan se modeli MIMIC është modeli më i preferuar për të matur ekonominë informale. Ky është modeli më i përdorur në studimet e bëra në këtë
fushë. Ato e përdorën modelin MIMIC për të llogaritur dhe investiguar zhvillimin e ekonomisë informale në Meksike për periudhën 1970 – 2006. Ata përdorën si shkaqe të
ekonomisë informale barrën fiskale, nivelin e pagave, inflacionin, papunësinë dhe rregullat e shumta; dhe si tregues të ekonomisë informale ato përdorën PBB-në (si variabël skalar) dhe paranë reale në duart e publikut. Ata gjetën një lidhje pozitive midis
ekonomisë informale dhe PBB-së zyrtare (formale) në meksikë duke theksuar rëndësinë e pagave dhe rregullat e shumta si shkaqe të ekonomisë informale. Llogaritjet e tyre
treguan se ekonomia informale në Meksikë u ul nga rreth 40 përqind e PBB-së në fillim të viteve 1970 në 30 përqidn të PBB-së në fund të viteve 1980.
(Buehn, Dell’Anno, & Schneider, 2012) paraqitën një studim empirik të lidhjes midis iluzionit fiskal dhe ekonomisë informale në 104 vënde për periudhën 1989 – 2009. Ata
shpjeguan se të fenomenet e pavëzhguara janë të lidhura ngushtë me njëra tjetrën, si një krijim I iluzionit fiskal, mund të jetë ndihmuese nëse qeveria do të donte të kontrollonte
ekonominë informale. Duke përdorur modelin MIMIM me dy variabla të fshehur (latent), ato konfirmuan gjetjet e mëparshme në shkaqet e ekonomisë informale dhe identifikuan faktorët kryesorë dhe treguesit e iluzionit fiskal. Gjithashtu ato arritën në
përfundimin se iluzioni fiskal ndikon në mënyrë negative në ekonominë informale, (Fshehja e barrës reale të taksave nëpërmjet iluzionit fiskal potencialisht kontribuon në
përpjekjet e qeverisë për të shtypur aktivitetet ekonomike informale).
(Buehn & Schneider, 2013) paraqetën metoda të ndryshme per te llogaritur madhësinë e ekonomisë informale, si dhe treguan pikat e forta dhe pikat e dobëta të këtyre metodave. Ato treguan se metoda ideale për të llogaritur madhësinë e ekonomisë infromale nuk
egziston. Për fleksibilitetit e saj, metoda MIMIC është më efikasja nga metodat e përdorura. Gjithashtu në studimin e tyre, Buehn dhe Schneider, përcaktuan faktorët e
zakonshëm në ekonominë informale.
3.4 Literatura e lidhur me Shqipërinë
Fillimet e ekonomisë informale në Shqipëri gjenden në fazat e para të tranzicionit, kur ekonomia shqiptare ndryshoi nga një ekonomi e centralizuar në një ekonomi në treg të hapur. Në atë kohë, në fillim të vitëve ’90, kuadri ligjor dhe institucionet ecnin shumë
më ngadalë sesa kompanitë private. Ndryshimet politike dhe ekonomike të prapritura, të cilat shkaktonin goditje kalimtare, krijuan kushte të favorshme për lulëzimin e
informalitetit në Shqipëri. (Gërxhani, 2003) argumenton se kriza e viteve 1990-1992 ishte vendimtare për këtë fenomen. Kjo gjendje ka shërbyer si një impuls i fortë për t'u përgjigjur në një "mënyrë krijuese", duke kaluar vështirësitë në sektorin informal të
ekonomisë.
Sipas (Ruli, 2003), fakti më shqetësues i informalitetit në fushën fiskale qëndron në ndërmarrjet e vogla dhe të mesme si dhe në ato të mëdha, të cilat janë të regjistruar
ligjërisht por fshehin të ardhurat e tyre, fitimet e tyre, numrin e të punësuarve dhe nivelin e vërtetë të pagave. Këto biznese e përfaqësojnë shumicën e aktiviteteve
ekonomike: të tregtisë ( sidomostë shitjes me pakicë ), transportit ( pasagjerëve dhe mallrave ), të shërbimeve (bare dhe restorante), të ndërtimit dhe të prodhimi, aktivitete të
44
cilat janë nënvizuar dhe theksuar si veçanërisht e rëndësishme në aspektin e ekonomisë informale .
Qendra Shqiptare për Kërkime Ekonomike (ACER ), në vitin 1999, bëri një studim të drejtperdrejtë për informalitetin duke shperndarë disa pyetsorë. Në këto pyetsorë 75 përqind e të intervistuarve deklaruan se evazioni fiskal ndodh shumë shpesh; 73 % e të
intervistuarve deklaruan se ata fshehin fitimet e tyre reale; dhe 94 % e të intervistuarve deklaruan se evazioni fiskal shkaktohet nga sistemi tatimor aktual dhe nga politikat e miratuara nga administrata fiskale. Ndryshimet e regjimit në Shqipëri gjatë 1991-1992 u
shoqëruan me mungesë të një kuadri rregullator për funksionimin normal të një ekonomisë së tregut. Kjo krijoi kushte të favorshme për një kulturë informal të të bërit
biznes, pa rregulla dhe pa kontroll. Në atë kohë autoritetet publike ishin shumë të dobëta për të ushtruar kontroll dhe gjithashtu kanë vuajtur nga mungesa e përvojës në një ekonomi të tregut. Të gjithë këta faktorë u manifestuar në trazirat ekonomik, sociale dhe
politike që shoqëroi rënien e skemave piramidale në vitet 1996-1997, të cilat vonuar zhvillimin e mëtutjeshëm të një kornize institucionale, duke zgjeruar në këtë mënyrë
hendekun midis institucioneve dhe ekonomisë reale.
Kjo mund të konsiderohet si një nga shembujt më ekstrem të pasojave të krijuara nga ekonomia informale në politikë dhe ekonomnë e një vendi. Në vitet e fundit, janë bërë
përpjekje të konsiderueshme për të reduktuar ekonominë informale, por Shkalla e ekonomisë informale si përqindje e PBB-së ende mbetet e lartë (OECD, 2004). Nga ana tjetër, sipas Gërxhanit, sektori informal ndihmoi ekonominë shqiptare gjatë viteve të
para të tranzicionit, duke siguruar punësim për familjet dhe të hyrave shtesë në mungesë të mundësive të tjera. Sipas (OECD, 2004), sektori informal ka qenë komponenti më dinamik i ekonomisë në Shqipëri. Kjo ka bërë që aktivitetet informale të bëhen
strukturale dhe problematike në ëkonominë shqiptare.
Faktorët që fshihen pas ekonomise informale kanë evoluar me kalimin e kohës. Në një studim të përbashkët të kryer nga BERZH dhe Banka Botërore në 1999 u evedintua se
shkaqet kryesore të ekonomisë informale janë jostabiliteti politik, krimi dhe korrupsioni.
(M. and P. S. Muço, 2002), në një sondazh në më shumë se 100 ndërmarrje të vogla dhe të mesme, arritën në përfundimin se problemi më i madh për bizneset që veprojnë në sektorin formal të ekonomisë ishte konkurenca e pandershme nga sektori informal i ekonomisë, e ndjekur nga aksesi i kufizuar në financa dhe taksat.
Përveç shkaqeve klasike të ekonomisë informale, në Shqipëri dhe në vendet e Evropës Juglindore, janë vërejtur dhe mungesë besimi në intitucionet publike (p.sh. legjislacionit, administratës, gjykatës). Shumë shpesh këto janë konsideruar si joefektive dhe të
korruptuara duke kufizuar në këtë mënyrë të bërit biznes. Të drejtat e pronës nuk mund të jetë e garantuar nga institucionet kompetente; forcimi i pamjaftueshëm ilegjislacionit dhe Kuadri rregullator; Barra fiskale kombinuar me një furnizim të pamjaftueshëm të
shërbimeve dhe infrastrukturës publike; mundësi e ulët për tu zbuluar si punonjës ilegal ose si evazion fiskal. Këto pengesa të të bërit biznes paraqesin faktorë të rëndësishëm
në përcaktimin e ekonomia informale në Shqipëri edhe pse disa përmirësime tani janë bërë.
Ndërsa disa ndërmarrje mbeten informale, ato nuk nund të përballojnë koston e
formalizimit, të tjerët (ata që janë në një fazë më të avancuar të zhvillimit) veprojnë pjesërisht ose tërësisht në mënyrë joformale edhe pse ata janë në gjendje të përballojë të
45
paktën disa nga kriteret për të qenë formal (Mlinga, R. S., & Wells, 2002). Këto lloje të ndërmarrjeve bëjnë një vlerësim kosto - përfitimeve midis qëndrimit informal dhe
qëndrimit formal (Loayaza, 1997) dhe (Simeon Djankov, Ira Lieberman, Joyita Mukherjee, 2002).
Kur kostot e kalimit nga informaliteti në formalitet janë më të larta se përfitimet, atëherë kompanitë e preferojnë për të vepruar në mënyrë informale. Informaliteti në Shqipëri ndodh në forma të ndryshme dhe në pothuajse të gjitha aktivitetet ekonomike: (1) kanaleve të tregtisë së jashtme përmes mallrave jo të deklaruara dhe deklaratave të
vlerës më të ulët të mallrave të importuara, dhe transmetimin e remitancave nëpërmjet kanaleve informale; (2) Futja e mallrave të ndaluara në tregun e brendshëm; (3)
mbledhja e dobët e taksave dhe administrimi i dobët tatimor; (4) përdorimi i orëve të punës , materialeve dhe pajisjeve të kompanive publike për qëllime private; (5) performanca e paregjistruar e sektorëve të ndryshëm të ekonomisë, veçanërisht ato të
shërbimeve, tregtisë dhe ndërtimit; (6) të ardhurat nga paraportuara nga njësitë ekonomike bujqësore; (7) aktiviteti informal kreditues jashtë kanaleve bankare; (8)
ndërtimet pa leje të ndërtesave për banim dhe biznes, duke zënë tokën (private dhe publike) dhe duke ndërtuar në këto toka pa leje9; dhe (9) mos- deklarimin e të punësuarve dhe për ato të punësuar të deklaruar me paga minimale.
Janë bërë disa studime me metoda të ndryshme për të matur ekonominë informale në Shqipëri. Përveç studimeve të vlefshme të (Friedrich Schneider, 2002a) dhe (Christie, E., & Holzner, 2003), Instituti Kombëtar Shqiptari i Statistikave është angazhuar në
matjen e ekonomisë informale në Shqipëri. Në këto studime sektori informal i ekonomisë vlerësohet të përbëjë më shumë se një të tretën e PBB-së, edhe pse sipas (Olters, 2003) madhësia e sektorit informal është “më e lartë se kudo tjetër".
(M. Muço, Sanfey, Luçi, & Hashorva, 2004) duke përdorur metodën e mospërputhjes kombëtare për periudhën 1996-2001, dolën në përfundimin se sektori informal i ekonomisë llogaritet rreth 29.1 % të PBB-së. (Friedrich Schneider et al., 2010) llogariti
ekonominë infomale në Shqipëri gjatë 1999-2007 për rreth 34.3 % e PBB-së .
Burimet e ndryshme të përmendura më lart sugjerojnë një nivel të ekonomisë informale në masën mbi 30 % , që do të thotë pasoja negative në të ardhurat nga taksat, nivel të
ulët të shërbimeve publike, konkurrenca e dobët në sek torin privat, që pengojnë zhvillimin transparet të ekonomisë së tregut e cila është shumë e rëndësishme për një vend si Shqipëria e cila synon për zhvillimi të qëndrueshëm ekonomik dhe Anëtarisim
në Bashkimin Evropian.
3.5 Literatura në shkaqet dhe pasojat e ekonomisë informale.
Rritja e ekonomisë informale shkaktohet nga faktorë të ndryshëm. Shkaqet më të shpeshta sipas (Cassel & Cichy, 1986), (Tanzi, 1983b), (Friedrich Schneider & Enste,
2000) janë: rritja e barrës së taksave dhe kontributet e sigurimeve shoqërore ; rritja e rregullave dhe kontrollit të ekonomisë formale (zyrtare); redutimi i detyruar i orëve të
9 Banka Botërore, Raport I vitit 2006
46
punës javore; dalja më herët në pension; papunësia; dhe rënia e virtytit qytetar dhe besnikërisë ndaj instituteve publike.
(Feld & Frey, 1994) bëri një analizë ndërdisiplinore e shkaqeve të rritjes së Ekonomisë informale është e nevojshme të kryhet meqenëse faktorët ekonomikë mund ta shpjegojnë vetëm pjesërisht rritjen.
(Pelinescu, 2003) analizoi shkaqet apo motivet e aktiviteteve joformale të ekonomisë familjere për të vlerësuar madhësinë e ekonomisë informale rumune. Përdorimi i të dhënave për Rumaninë, nxorri në pah se populli paguantë më shumë taksa si pasojë e
ekonomisë informale. Të dhënat treguan se motivi jetesor ishte arsyeja kryesore për familjet për të operuar në ekonominë informale. Të dhënat treguan se rreth 36.1% e familjeve të intervistuara kishin të ardhura nga punësimi i dytë në vitin 1996.
(Thießen, 2003) vlerësuan një model për matjen e ekonomisë informale i cili përfshiu një rregullore të re, kompleksitet të taksave, dhe variablat e kufizimit të buxhetit. Ky model analizoi shkaqet e ekonomisë informale në Ukrainë dhe aksesoi matjen e saj.
Barra e taksave direkte, barra rregullatore të përcaktuara gjerësisht, kompleksiteti i sistemit të taksave, kufizimet buxhetore për ndërmarrjet janë shkaqet kryesore të
aktivitetit joformal. Fakrorët kryesorë shpjegues për vlerësimin e uljes së nivelit të ekonomise informale në vitet e fundit argumentohen se këto evidenca kanë pasoja përtej rastit të Ukrainës.
(Feld & Frey, n.d.) 2005 zhvilluan nocionin e një kontrate psikologjike tatimore duke parë kushtet që i japin formë moralit të taksës dhe i përballën ato me provat empirike. Duke u bazuar në teorinë e grumbullimit, ndikimi asimetrik negativ dhe pozitiv në
moralin e taksave u diskutua. Ata diskutuan se marrëdhëniet kontraktuale nënkuptonjë detyrat dhe të drejtat për secilin partner të kontratës, qëndrim në normat e reciprocitetit midis qytetarëve, si dhe në paradigmat fiskale midis qytetarëve dhe respektimin e rritjes
së taksave shtetërore. Individët mund të perceptojnë pagesat e tyre tatimore si kontribute në "Bonum commune" të tillë që ata janë të gatshëm të deklarojnë të ardhurat me
ndershmëri, edhe në qoftë se ata nuk marrin një të mirë të plotë publike ekuivalente me pagesat e tyre tatimore për aq kohë sa procesi politik perceptohet të jetë i drejtë dhe legjitimë. Marrëdhënia kontraktuale ka implikime proçedurale shtesë.
(Alañón * & Gómez-Antonio, 2005) u bazuan në variablat e pavëzhguara për matjen e ekonomisë informale në Spanjë. Ata përdorën metodën MIMIC për të analizuar shkaqet e ekonomisë informale ndërsa në mnyrë simultane morën në konsideratë një një sërë
treguesish. Modeli i propozuar prej tyre lejoi përcaktimin e një zhvillimi relative me kalimin e kohës së madhësisë së ekonomisë informale, e cila kërkon kalibrimin e
modelit me një vlerësim ekzogjen, në mënyrë që të marri vlera të vërteta. Rezultatet treguan një ekonomi të konsiderueshme informale, që varion midis 8 dhe 18.8 përqind të PBB-së në periudhën 1976-2002. Ato demonstruan se ekonomia informale është
ndikuar ndjeshëm nga barra tatimore, shkalla e rregullimit dhe kostoja e punës. Një
47
korrelacion pozitiv është parë midis të PBB-së, kërkesës për para dhe nivelin e ekonomisë informale.
(Katsios, 2006) studioi ndërveprimin midis ekonomisë së informale dhe korrupsionit, duke u fokusuar në dimensionet rajonale të problemit në vendet e Europës jug-lindore. Ai diskutoi qasjen teorike me aktivitetet ekonomike informale dhe u fokusua në
përcaktuesit kryesorë të saj në ekonominë greke, si barrat tatimore dhe barra kombëtare e sigurimit dhe intensiteti i rregulloreve përkatëse në Greqi, duke konkluduar se Greqia
tregon shenja të thella të një vendi në tranzicion në drejtim të ekonomisë informale dhe një incidencë të lartë të ryshfetit. Ai theksoi se problemet tatimore lindin nga administrata e lartë dhe nga korrupsioni. Për këtë qëllim ka nevojë urgjente për reforma
tatimore të dizajnuara për të lehtësuar kuadrin ligjor. Ai mblodhi të dhëna mbi madhësinë e ekonomisë informale dhe korrupsionit nga publikimet e mëparshme. Ai
argumenton se ekziston është një lidhje e fortë dhe e vazhdueshme midis ekonomisë informale dhe korrupsionit. Katsios sugjeroi se qeveria greke duhet të zbatojë në mënyrë urgjente proceurat që kontribuojnë në rduktimin e korruptionit, vecanërisht duke
reformuar sistein e taksave përmes thjeshtimit të kuadrit ligjor, dhe përmirësimin e cilësisë së institucioneve. Ai theksoi se përmirësimi i celësisë së institucioneve greke
dhe racionalizimi i shpenzimeve administrative, janë një parakusht për sukses dhe duhen ndërmarrë urgjentisht reforma tatimore në drejtim të reduktimit të ekonomisë informale greke. Ekzistenca e korrupsionit midis e burokratëve dhe administratës vendore nxit
njerëzit të cilët nuk janë të gatshëm ose nuk mund të përballojnë pagesat e ryshfeteve për qeverinë qendrore apo lokale, duke lëvizur në këtë mënyrë nga eonomia formale tek ajo informale, duke e bërë ekonominë informale një ekonomi plotësuese për një shtet "të
korruptuar".
(Thomas, 1999) argumenton se ekonomistët në vend që të vlerësojnë ekonominë informale duke u bazuar në supozime të forta, duhet të analizojnë kornizën
mikroekonomike dhe implikimet e politikave të këtyre aktiviteteve në mënyrë që të zhvillohet fondacion i mirë teorish ekonomike. Ai argumentoi se për të vlerësuar
madhësinë e ekonomisë informale, pa e ditur kush është e ka bërë atë, si e ka bërë, ku e ka bërë dhe pse e ka bërë ka kufizime për të krijuar politika të tilla që ta shmangin ekonominë informale. Ai konkludon se kërkimi për numrin magjik për madhësinë
informale si përqindje e PBB-së pa ofruar asnjë teori ekonomike për të shpjeguar shkaqet dhe strukturën e ekonomisë informale ka çuar ekonomistët në një qorrsokak në
të cilën çështja e madhësisë është bërë një fund në vetvete dhe çështje më të rëndësishme nuk janë trajtuar.
(Davis & Henrekson, 2004) u udhëhoqën nga një teori e thjeshtë për të hetuar përgjigjen
afatgjatë ndaj dallimeve kombëtare në normat e tatimit mbi të ardhurat e punës, pagave dhe konsumit. Teoria supozon se rritja e normave tatimore çon në reduktimin e kohës së punës dhe rrit madhësinë e ekonomisë infromale, si dhe ndryshon rrjedhën e industrisë
në treg, ndryshon kërkesën për punë në një mënyrë që i zgjeron efektet negative mbi punën në treg dhe të përqendrohet mbi efektet e më pak të kualifikuarve. Ata gjithashtu
përshkruajnë kushtet ku regresioni I katrorëve të vegjël jep vlerësime të paanshme të efektit të përgjithshëm të tatimeve, efekteve indirekte që përfshijnë dhe shpenzimet
48
qeveritare dhe të ardhurat tatimore. Regresionet për mostrat e vendeve të pasura në mesin e viteve 1990 tregojnë se deviacioni standart I normës tatimore është nga 12.8
pikë përqindjeje deri në 122 më pak orë pune për të rritur për një vit në treg, një rënie prej 4.9 pikë përqindjeje në raport punësim të popullatës, dhe një rritje në ekonominë
informale të barabartë me 3.8 për qind të PBB-së. Kjo gjithashtu çon në punësim më të ulët në masën 10 deri 30 për qind si con në vlerë të shtuar aksioneve në (a) tregtinë me pakicë dhe riparime, (b) ushqimin, pijet dhe strehimin, dhe (c) një grup më të gjerë të
industrisë që përfshin tregëtinë me shumicë.
(Elijah & Uffort, 2007) analizuan lidhjen midis normës së varfërisë dhe nivelit të ekonomisë informale në vendet e zhvilluara dhe në vendet në zhvillim dhe panë nëse
egziston një lidhje midis tyre. Të dhëna dytësore u përdorën për të vërtetuar lidhjen hipotetike dhe të dhëna parësore për analizat empirike. Rezultatet treguan se ekonomia
informale dhe varfëria nuk kanë kufij gjeografikë edhe pse incidenca, dhe madhësia ndryshon nga një vend në tjetrin. Incidenca e varfërisë dhe ekonomisë informale është më e lartë tek në vendet e varfëra (në zhvillim dhe tranzicion) në krahasim me vendet
shumë të zhvilluara. Ekziston edhe një lidhje shkakësore midis varfërisë dhe ekonomisë informale, veçanërisht në vendet në zhvillim dhe në vendet në tranziciont me faktorë të
përbashkëta, të tilla si papunësia e lartë dhe normat e korrupsionit që ndikojnë si në varfëri dhe në ekonominë informale. Sistemi i lartë i sigurimeve shoqërore dhe barra e taksave u gjetën të jenë përgjegjëse për nivelin e lartë të ekonomise informale në vendet
e zhvilluara. Në vendet në zhvillim si Nigeri, shumica e njerëzve krijuan ndërmarrjet e tyre mikro të paregjistruara në aktivitete të tilla si prodhim dhe shitjen e ujit të pijshëm, kosit, shkolla të paligjshme private, trafiku I droges, këmbimi valuator në tregun e zi etj.
(Bajada & Schneider, 2009) egzaminuan lidhjen midis papunësisë dhe ekonomisë informale. Ato shqyrtuan pjesëmarrjen në ekonominë informale nga ata që pretendojnë të jenë të papunë dhe në marrjen e përfitimeve nga fondet e papunsësë nga shteti, por që
punojnë fshehurazi në ekonominë informale. Duke bërë kështu, ato ishin të parët që bënë një përpjekje për të vlerësuar kontributin e papunësisë në aktivitetin e konomisë
informale. Ato treguan se zgjatja dhe zgjerimi I ekonomisë informale influhencohet nga ndryshimet në normën e papunësisë. Një marrëdhënie e rëndësishme pozitive në mes të aktivitetit të ekonomisë informale dhe papunësisë mund të thuhet se gjeneron ciklet e
punësimit në ekonominë informale, e cila mbështetet nga pagesat e ndihmës sociale, dhe shtrembëron ekuilibrin në sistemin e sigurimeve shoqërore. Ata gjetën se ndryshimet në
papunësi kontribuojnë në ciklet e punësimit në ekonominë informale, të cilat në përgjithësi duket se rrisin kohëzgjatjen e papunësisë.
(Gomis-Porqueras, Peralta-Alva, And, & Waller, 2011) ndërtuan një model dinamik të
përgjithshëm ekuilibri të evazionit fiskal ku aktorët zgjodhën të raportojnë një pjesë të të ardhurave të tyre. Të ardhurat e paraportuara kërkojnë përdorimin e një metode pagese në kesh që të shmangin regjistrimet.
Waller e kalibroi modelin duke përdorur paratë, normën e interesit dhe të dhënat e PBB-së për të mbështetur madhësinë e ekonomisë informale për 30 vende dhe krahasoi
49
vlerësimet me vlerësimet tradicionale. Ai doli në përfundimin se vlerësimi i ekonomisë informale me këtë model ishte më i madh se ai në literaturën ekzistuese.
(Petkantchin, 2012) tregoi se çdo herë që autoritetet publike ndalojnë një produkt në tregun zyrtar, krijohet mundësia e një tregu të zi (informal). Dhe sa herë që taksat rriten, dhe rregullat forcohen, edhe ekonomia informale merr zhvillim. Për të luftuar
ekonominë informale qeveria ushtron presion. Por kjo çon në rrugë të gabuar pasi nuk merret me shkakun e problemit.
Lufta kundër ekonomisë informale duhet të marrë drejtim tjetër, ajo duhet të rivendosë konkurencën në ekonominë zyrtare dhe në tregun e punës. Për të arritur këtë, nuk ka zgjidhje tjetër veç të lehtësohet barra fiskale dhe rregullat tatimore.
(Lee, 2013) në studimin e tij hulumtoi mbi lidhjen e munguar ndërmjet komponentëve
multi-dimensionale të kapitalit shoqëror dhe madhësinë e ekonomisë informale, një lidhje që në përgjithësi konsiderohet të jetë e paqartë. Ai krijoi një model të thjeshtë ku tregoi se se kapitali social dhe ekonomia informale janë të lidhura me anë të një
mekanizmi duke ulur kështu nivelin e korrupsionit. Duke përdorur një mostër prej 65 vende, për vitet 1999-2007, studimi konkludoi se besimi social, normat shoqërore (p.sh.
moralin tatimore), dhe një indeks i gjerë i kapitalit social janë të fuqishme, dhe përcaktues negativë të ekonomisë informale.
50
51
KREU 4
METODOLOGJIA
Në këtë studim do të përdoren dy metodologji për llogaritjen e ekonomisë informalë vjetore në Shqipëri:Metoda e Qasjes Monetare do të përdoret për të llogaritur ekonominë informale në Shqipëri për periudhën 1993-2013 dhe Metoda e Shakaqeve të
shumëfishta- Pasoja të shumëfishta (MIMIC) për të llogaritur ekonominë informale në Shqipëri për periudhën 2002-2013.
4.1 Metodologjia e Qasjes Monetare.
Metoda e Qasjes Monetare varet nga vlerësimi i kërkesës për monedhë në qarkullim në vend, dhe e përdor këtë kërkesë për monedhë për të vlerësuar ekonominë informale. Kjo
metodë përfshin tre supozime kryesore:
(1) aktiviteti ekonomik informal ndodh si rezultat i taksimit të lartë në ekonomi;
(2) njerëzit përdorin para kesh në vend të llogarive bankare në mënyrë që të shmangin pagesën e taksave. Një rritje e normës së taksave, shtyn individët të rrisin aktivitetin e
tyre në ekonominë informale, e cila nga ana tjetër çon në një rritje të kërkesës për para në qarkullim;
(3) kjo metodë supozon që shpejtësia e qarkullimit të monedhës në ekonominë formale është e njëjtë me shpejtësinë e qarkullimit të monedhës në ekonominë informale.
Do të vletësojmë modelin e mëposhtëm i cili paraqet kërkesën për para (monedhë) në qarkullim në Shqipëri:
MQPFt= βo + β1Tvsht + β2TAt + β3TDt+ β4GNIFt+ β5NIt + β6Bankt+ β7XDt + µ
Ku,
MQPFt paraqet paratë (monedhën) në qarkullim për frymë;
Tvsht – paraqet tatimin mbi vlerën e shtuar efektive (të ardhurat nga TVSH/ PBB-në)
TAt – praraqet tatimin nbi të ardhurat efektive (totali i të ardhurave nga fitimi i kompanive, të ardhurat personale – pagat dhe dividente, pjestuar me PBB-në)
TDt – paraqet të ardhurat efektive doganore (të ardhurat nga taksat doganore / importet totale)
GNIFt – të ardhurat nacionale bruto për frymë (GNI/nr. e popullsisë)
RSt – mesatarja e ponderuar e interesit të depozitave
Bankt – paratë kesh që nuk depozitohen në banka
XDt – Variabli dumi, për amortizimin e lekut shqiptare, ku do marri vlerën 1 për vitet 93 dhe 0 për vitet në vazhdim.
4.1.1 Hipotezat e modelit të Qasjes Monetare
Hipotezat që do të testohen janë:
52
1. Taksa mbi të ardhurat konsiderohet si një idikator në ekonominë informale në Shqipëri. Për të vlerësuar ndikimin e kësaj takse mbi kërkesën për para në
qarkullim do testohen: a. Null Hipothesis (H0): Taksa mbi te ardhurat ska asnjë efekt mbi
ekonominë informale në Shqipëri (β1 = 0) b. Hipoteza alternative (H1): Taksa mbi të ardhurat ndikon në ekonominë
informale në Shqipëri. (β1 ≠ 0)
2. Do të vlerësohet ndikimi i TVSH (taksë mbi vlerën e shtuar) në kërkesën për para në qarkullim e cila konsiderohet si një indikator për ekonominë informale
në Shqipëri: a. Null Hipothesis (H0): TVSH ska asnjë efekt mbi ekonominë informale në
Shqipëri
b. Hipoteza alternative (H1): TVSH ndikon në ekonominë informale në Shqipëri.
3. Do të vlerësohet ndikimi i taksave doganore (taksa e importit) në në kërkesën për para në qarkullim e cila konsiderohet si një indikator për ekonominë informale në Shqipëri:
a. Null Hipothesis (H0): Taksa doganore (taksa e importit) ska asnjë efekt mbi ekonominë informale në Shqipëri
b. Hipoteza alternative (H1): Taksa doganore (taksa e importit) ndikon në ekonominë informale në Shqipëri.
Modeli i kërkesës për para do të llogaritet duke përdorur Metodën e Katrorëve të vegjël (Ordinary least square OLS) me anë të programit ekonometrik e-views.
Nga regresioni i ekuacionit përcaktojmë koefiçentët. Pasi e llogarisim këtë, ndjekim hapat e mëposhtëm për të llogaritur monedhën informale në qarkullim si rezultat i ndikimit të taksave.
(1) Parashikojmë vlerën vjetore të monedhës reale në qarkullim për periudhën e studiuar bazuar në model, dhe nga i cili ne llogarisim vlerën totale vjetore të
monedhës në qarkullim TPQt. (2) Parashikojmë përsëri vlerën vjetore të monedhës reale në qarkullim për të
njëjtën periudhë duke përdorur të njëjtin model nën supozimin që taksa e të
ardhurave dhe TVSH janë zero dhe taksat e importit janë fikse në përqindjen maksimale, duke mbajtur koefiçentët dhe variablat e tjera të pandryshuara.
Nga kjo ne llogarisim monedhën vjetore formale në qarkullim PFQt. (3) Llogarisim tepricen vjetore (informale) të monedhës në qarkullim PIQt, e cila
përfaqëson shumën e monedhës së mbajtur për të shmangur taksat.
PIQt = TPQt – PFQt
Për të llogaritur madhësinë vjetore të ekonomisë informale:
(a) Llogarisim shpejtësinë vjetore të qarkullimit të monedhës, Vt, e
cila supozohet që te jetë e njëjtë si në ekonominë formale dhe në atë informale. Kjo llogaritet si raport i PBB-së me paratë në
qarkullim: Vt = PBB/Monedha në qarkullim
53
(b) Shumëzojmë shpejtësinë e qarkullimit vjetor të monedhës, Vt, me vlerën vjetore të monedhës informale PIQt për të llogaritur
econominë informale EIt: EIt = PIQt x Vt
Kjo formulë na jep masën e ekonomisë informale në vlerë absolute. Për ta llogaritur atë si përqindje ndaj PBB-së bëjmë raportet e duhura.
Për të llogaritur evazionin fiskal vjetor, EFt, ne thjesht aplikojmë taksën vjetore mbi të ardhurat (Tt = Taksa mbi të ardhurat / PBB) me vlerën e ekonomisë informale,
EIt:
EFt = EIt x Tt
Kjo na jep evazioni fiskal vjetor. Për të llogaritur pjesën e evazionit fiskal që vjen si pasojë e mospagesës të taksës mbi vlerën e shtuar e shumëzojmë masën e ekonomisë
informale vjetore me peshën e taksës vjetore të tvsh-së. Të njëjtën gjë bëjmë dhe për të vlerësuar evazionin fiskal si pasojë e mospagesës së taksës mbi të ardhurat.
4.2 Metoda MIMIC (multiple indicators, multiple causes) – Shkaqe të
shumfishta, pasoja të shumfishta.
Kjo metodë është një rast specifik i modelit të equacioneve strukturalë (SEM). Ky model konsiston në dy ekuacione: (1) në ekuacionin struktural (i cili specifikon lidhjen midis variablit /variablave të pavëzhguar dhe shkaqeve të tyre) dhe në (2) ekuacionin matës
(që jep lidhjen e variablit/variablave të pavëzhguar me treguesit.
Ekuacioni struktural përcakton marrëdhëniet midis variablit latent dhe shkaqet e tij. Ky ekuacioni jepet me formulën:
ε = γ’x + δ,
ku ε është variabli latent (i fshehur) i pavëzhgueshëm i cili paraqet indeksin e ekonomisë informale;
γ është vektori i parametrave (q × 1) që paraqet lidhjen midis ekonomisë informale ε, dhe shkaqet e saj x = (x1, x2, ... xq);
dhe δ është vektori (q × 1) i gabimeve të rastit.
Ekuacioni matës, përcakton lidhjen midis ekonomisë informale (variablit latent) dhe treguesit e tij. Ky ekuacion jepet me formulën:
y = λ ε + ε
Ku, y = (y1, y2, ....., yp) është një vektor i treguesve të ekonomisë informale (ε);
λ është vektor i parametrave (p × 1) qe jep lidhjen midis variablit latent dhe treguesve të tij; dhe ε është gabim i rastit.
Duke bërë zëvëndësimet e duhura marrim fromën e reduktuar të modelit MIMIC i cili mund të shihet si model regresioni i shumëllojshëm (multivariate):
54
y = λ(γ'x + δ) + ε
= ∏x + v
Ku, ∏ = λγ', dhe v = λδ + ε
Fusim një kusht normalizimi për një nga koeficientët ( λ = 1/-1 ) pasi nuk mund ti llogarisim të gjitha parametrat λs dhe γs individualisht.
Sipas (Tedds, 2005), përfshirja e koeficientit λ të normalizuar, është arbitrar pasi normalizimi nuk identifikon variablin e varur në asnjë formë. Ndikimi relativ i ε mbi variablat e tjerë tregues, maten në lidhje me këtë vlerë të paracaktuar. PBB-ja zakonisht zgidhet si nje variablël of scale që normalizohet në model duke fiksuar koefiçentet e tij
(λ1) në ( +1 ) ose ( -1 ).
Bazuar tek (Anno & Friedrich, 2006), "në modelin MIMIC vektori i koeficientëve strukturore është në proporcion me koeficientin e shkallës, kur λ1 ndryshon, parametrat
strukturore (γs) të shkaqeve, ndryshojnë nga pozitive në negative (dhe anasjelltas)10". Prandaj, në qoftë se ne do të fiksojmë λ1 = +1 dhe vlerësimi i modelit tregon se shenjat e γs janë në kundërshtim me teorinë ekonomike ne ndryshojmë shenjën e λ1 nga +1 në -1 .
Ky model përqëndrohet në analizën e stukturës covarriance.
Grafikisht ky model paraqitet si në figurën 4.1. Në “path diagram” jepet lidhja midis variablave shkasorë (T –taksat; U-papunësia; NQ-ndërhyrja e qeverisë; I-inflacioni) tek variabli latent (ekonomia informale EI) dhe tek pasojat (NRPBB- norma e rritjes së
PBB-së, dhe NRCON – norma e rritjes së konsumit privat).
Figura 4. 2 Paraqitje skematike e modelit MIMIC
10
Dell Anno, G. Friedrich, 2006; Estimat ing the underground economy by using MIMIC model. – faqe
262
55
Në modelin MIMIC shkaqet (T, U, NQ, I) lidhen me ekonomë informale (dhe në figurë paraqiten me shigjeta që dalin nga shkaqet dhe përfundojnë tek ekonomia infomale), dhe
që nga ekonomia informale, lidhja përfundon tek pasojat (NRGDP, NRCON)..
Në modelin MIMIC janë (p + q) (p + q +1) / 2 ekuacione që do të llogariten, të cilat përfshijnë të gjitha koeficientët, ndryshimet (variancat) e variablave të vëzhguara, dhe
co-variancat midis variablave të vëzhguara. Për shkak të numrit të madh të ekuacioneve, ata zgjidhen nga një proces përsëritës (ose të përsëritura) duke përdorur programe kompjuterike duke filluar me vlerat fillestare (Loehlin, 2004). Llogaritja e modelit më të
mirë përshtatshëm kërkon minimizimin rezidualeve (ψ) ndërmjet një kovariante matricë të të dhënave të vëzhguara (Σ) dhe kovarianca matrices parashikuar nga modeli (Σ (ζ)).
( ∑ ) = (∑ (ζ)) + (ψ)
Në këtë studim, modeli MIMIC do të llogaritet duke përdorur vlerësuesin e gjasave maksimale (maximum likelihood estimator) nëpërmjet një programi të veçantë kompjuterik për ekuacionet e modeleve strukturore të quajtur LISREL (ne do përdorim
LISREL 9).
Llogaritja e modelit MIMIC kërkon vlerësimin e më shumë se një modeli specifikues për të arritur modelin më të mirë përshtatshëm. (Dell´Anno, 2007) kryen tre specifikimet
e modelit MIMIC të Portugalisë , duke filluar me një model MIMIC 6-1-2 (gjashtë shkaqet, një variabël i fshehur dhe 2 treguesit) dhe pasi hoqi variablat statistikisht të parëndësishëm ai konsideron specifikimet 4-1-2 si modelin më të mirë.
Në këtë studim ne fillojmë me specifikimet 6-1-3 dhe pastaj duke heqim variablat e parëndësishëm për të arritur në modelin më të mirë përshtatshëm për Shqipëri.
Me tre tregues (y1, y2, dhe y3) dhe me normalizimin λ1 = + / -1, modeli përbëhet nga dy ekuacione në formë të reduktuar:
y1t = γ'xt + V1T (a)
y2t = λ2γ'xt + V2T (b)
y3t = λ3γ'xt + V3T (c)
Nga ekuacioni ε = γ’x + δ dhe ekuacionet e mësipërme ne mund të shohim se vlerësimi i ekonomisë informale (variabli i fshehur, latent) është i njëjtë me treguesin e parashikuar të normalizuar y1, dhe ekuacionet (b) dhe (c) tregojnë se vlera e parashikuar e variablave
të treguesit të dytë dhe të tretë y2 dhe y3 janë rescaled (nga λ2 dhe λ3 respektivisht) të treguesit të parë y1.
4.2.1 Shkaqet dhe treguesit e ekonomisë infomale.
Përcaktimi i variablave përfundimtare shkakore (causal variables) (x) dhe variablave treguesë (y) në ekonominë informale në Shqipëri me anë të modelit MIMIC varet nga
56
rezultati i modelit duke përdorur programin kompjuterik LISREL . Ne do të shqyrtojmë shkaqet dhe treguesit e mëposhtëm :
4.2.1.1 Shkaqet e ekonomisë informale
Një nga shkaqet kryesore të ekonomisë informale është norma efektive tatimore (tatimit mbi të ardhurat , TVSH, taksat doganore).
Tatimet janë konsideruar si një përcaktues kryesor i ekonomisë informale. Siç shpjegohet në Modelin e Qasjes Monetare (currency approach model) më sipër, taksat
mbi të ardhurat dhe TVSH priten që të kenë efekte pozitive në ekonominë informale, ndërsa taksa doganore pritet të ketë një efekt negativ.
Një tjetër shkak është dhe ndërhyrja e qeverisë në ekonomi. Qeveria ndërhyn në ekonomi nëpërmjet shumë metodave. Në këtë studim ne do marrim ndërhyrjen e
qeverisë në ekonomi të praraqitur si raport i individëve të punësuar nga qeveria me numrin total të të punësuarve. Një rritje e ndërhyrjes së qeverisë në ekonomi do të thotë
rritje të shkallës së rregullores në sistemin ekonomik e cila zvogëlon lirinë në ambjentin ekonomik, dhe shtyn agentët ekonomikë të punojnë në ekonominë informale.
Norma e papunësisë është një tjetër shkak i ekonomisë informale. Në literaturë, efekti i papunësisë në ekonominë informale nuk është shumë i errët si pasojë e efekteve të
kundërta, efekti i të ardhurave dhe efekti zëvensësues. Nga njëra anë, ulja e të ardhurave si pasojë e papunësisë, ul kërkesën si në ekonominë informale dhe në atë zyrtare
(formale). Nga ana tjetër, rritja e papunësisë bën që individët e papunë të pranojnë punë në ekonominë informale ku pagat dhe çmimet e të mirave materiale dhe shërbimeve janë më të ulëta se ato në ekonominë formale. Kjo përfaqëson dhe efektin zëvendësues.
Efekti final i papunësisë në ekonominë informale varet nga efekti neto (efekti i të ardhurave dhe efekti zëvendësues). Sipas (D. Giles, Tedds, & Werkneh, 2002), nga njëra
anë mund të kemi një korrelaccion pozitiv midis ekonomisë informale dhe papunësisë (disa të papunë “zyratarisht” shpenzojnë një pjesë të kohës së tyre të punës në ekonominë informale) dhe nga ana tjetër një rritje e papunësisë mund të çojë në ulje të
ekonomisë informale, meqenëse kjo ekonomi jozyrtare mund të jetë e lidhur pozitivisht me normën e rritjes së PBB-së dhe kjo e fundit është e lidhur negativisht me papunësinë.
Gjithashtu, në anën tjetër disa "zyrtar" të papunë kalojnë një pjesë të kohës së tyre të punës në Ekonomia e zezë, kështu që ne mund të gjejmë një korrelacion pozitiv.
Prandaj, teoria ekonomike nuk jep një përgjigje të përcaktuar për shenjën e koeficientit të këtij variabli, nëse ky variabël është pozitiv apo negativ, kjo duhet të zgjidhet nga
analiza empirike në çdo vend.
Norma e inflacionit gjithashtu është studiuar si një nga shkaqet e ekonomisë informale. Ne do të përdorim normën zyrtare të inflacionit. Shumica e ekonomistëve argumentojnë
se normat e larta të inflacionit rrisin ekonominë informale për dy arsye: e para, rritja e inflacionit rrit kërkesën për të mira materiale dhe shërbime me çmime të ulëta në
ekonominë informale; e dyta, efekti i taksave braket, ku inflacioni shtynë të ardhurat në një stad më të artë, duke shtyrë kështu individët që të punojnë në ekonominë informale që të shmangim pagesat e taksave shtesë11
11 Cassar, A. 2001. “An Index of the Underground Economy in Malta,” 23 Bank of Velletta Review 44-62.
57
(D. E. A. Giles, 1999b) tha se norma e norma e inflacionit është përfshirë për të lejuar një rritje "me zor-duke u zvarritur" të kllapa tatimore, dhe kjo shtyn tatimpaguesit që të
angazhohen në aktivitete informale. Efekti më i përhapur i inflacionit është se, si ai tenton të jetë i pabarabartë në të gjithë sektorët, ai ndryshon shpërndarjen e të ardhurave,
dhe kjo mund të shkaktojë mosrespektimin e ligjit të taksave. Sa më i lartë të jetë inflacioni, aq më i madh pritet që të jetë madhësia e ekonomisë informale.
4.2.1.2 Treguesit e ekonomisë informale
Ashtu siç u përmend dhe më lart, ekonomia informale ekziston si pasojë e disa shkaqeve, shkaqet kryesore të së cilës I përmenëm më lart. Por ekzistenca e kësaj
ekonomie informale ka pasojat e veta. Në këtë studim ne do të trajtojmë disa nga pasojat më të rëndësishme. Një nga pasojat kryesore të ekonomisë informale është Norma
rritëse e PBB-së.
Në problemin e identifikimit të modelit, ky variabël është shumë i rëndësishëm, kryesisht për shkak se ai zgjidhet si një variabël shkallor (ose variabël referues). Metoda
MIMIC sugjeron nevojën për të rregulluar këtë variabël për të vlerësuar pjesën tjetër të parametrave, si një funksion i këtij variabli shkallor. Vlera fikse e parametrit është arbitrare, por përdorimi e një vlere fikse pozitive (ose negative), na e bën më të lehtë
gjetjen e madhësisë relative të variablave të tjerë tregues. Nuk ka asnjë mendim të përbashkët për shenjën e lidhjes (shenja e koefiçentit) të marrëdhënies midis ekonomisë informale dhe rritjes ekonomike. Disa autorë si (Adam & Ginsburgh, 1985), kur
llogaritën ekonominë informale në Kanada, Frey dhe Weck-Hannemann (1984) llogariti ekonominë informale për 17 vendet e OECD-së, (Loayaza, 1997) për 14 vendet e
Amerikës Latine, (Kaufmann & Kaliberda, 1996) për vendet në tranzicion, (Friedrich Schneider & Enste, 2000) për 76 vendet, dhe ekonomistë të tjerë, gjetën një marrëdhënie negative midis ekonomisë informale dhe normës së rritjes së PBB-së
Schneider in vitin 2005 gjeti një shenjë lidhje negative për vendet ne trazicion dhe vendet në zhvillim.
Nëse ne ndryshojnë shenjën e koefiçentit të shkallës λ1, parametrat e shkaqeve ndryshojnë nga pozitivë në negativë (duke mbajtur të njëjtën vlerë absolute). Vlera +1 i
jepet λ1, si pasojë koefiçentët e shkaqeve (x1,x2...) bëhen negativë. Por ky rezultat është in ndryshëm nga teoritë e njohura ekonomike të cilat kanë vendosur një shenjë
“pozitive” të lidhjes midis ekonomisë informale dhe barrës fiskale dhe shkaqeve të tjera. Kjo është arsyeja pse ne zgjedhim në model shenjën “minus” për lidhjen midis ekonomisë informale dhe normës së rritjes së PBB-së. Një nga dis-avantazhet e modelit
MIMIC është varësia e fortë e rezultateve nga ana (ekzogjene) e koeficientit shkallor12.
Një tjetër tregues (pasojë) është dhe Norma e rritjes së parasë në qarkullim.
12
Dell’Anno, R., 2003, “Estimating the shadow economy in Italy: A structural equation approach”,
Working Paper 2003-7, Department of Economics, University of Aarhus.
58
Ashtu siç edhe supozuam më sipër, agjentët në ekonominë informale përdorin para kesh në vend të llogarive bankare për të kryer transaksionet e tyre në mënyrë që të shmangin
pagesat e taksave. Ky përdorim i parave kesh, do rrisë kërkesën për para në qarkullim. Prandaj një rritje e kërkesës për para në qarkullim konsiderohet si tregues rritës i
ekonomisë informale.
Në tregues tjetër jo më pak i rëndësishëm është dhe Norma e rritjes së konsumit
privat.
Konsumi privat është konsideruar si një nga treguesit e ekonomisë informale. Puna në
eknonominë informale gjeneron të ardhura për individët. Duke ndjekur teorinë ekonomike për lidhjen pozitive midis të ardhurave dhe konsumit, një rritje e të ardhurave çon në rritje të konsumit. Në rastin tonë, nëse konsumi rritet mbi atë të
parashikuar nga PBB-ja, kjo tregon se ka një rritje të ekonomisë informale.
4.2.2 HIPOTEZAT E MODELIT MIMIC
Normën e taksës mbi të ardhurat do ta fusim si variabël rastësor në modelin MIMIC dhe do të llogarisim efektin e këtij variabli në ekonominë informale.
a. Null Hipothesis (H0): Taksa mbi të ardhurat s’ka asnjë efekt mbi
ekonominë informale në Shqipëri b. Hipoteza alternative (H1): Taksa mbi të ardhurat ndikon në ekonominë
informale në Shqipëri.
Do të vlerësohet ndikimi i TVSH (taksë mbi vlerën e shtuar) në kërkesën për para në qarkullim e cila konsiderohet si një variabël rastësor për ekonominë informale në Shqipëri:
a. Null Hipothesis (H0): TVSH s’ka asnjë efekt mbi ekonominë informale në Shqipëri
b. Hipoteza alternative (H1): TVSH ndikon në ekonominë informale në Shqipëri.
Do të vlerësohet ndikimi i taksave doganore (taksa e importit) në kërkesën për para në qarkullim e cila konsiderohet si një variabël rastësor për ekonominë informale në Shqipëri:
a. Null Hipothesis (H0): Taksa doganore (taksa e importit) s’ka asnjë efekt mbi ekonominë informale në Shqipëri
b. Hipoteza alternative (H1): Taksa doganore (taksa e importit) ndikon në
ekonominë informale në Shqipëri
Do të marrim ndërhyrjen e qeverisë në ekonomi si një shkak dhe do e konsiderojmë si variabël rastësor në modelin MIMIC dhe do e llogarisim efektin e këtij variabli në ekonominë informale:
a. Null Hipothesis (H0): Ndërhyrja e qeverisë në ekonomi s’ka asnjë efekt mbi ekonominë informale në Shqipëri
b. Hipoteza alternative (H1): Ndërhyrja e qeverisë në ekonomi ndikon në
ekonominë informale në Shqipëri
Papunësia, si variabël shkasor në ekonominë informale. Do egzazminohet efekti që ka papunësia në ekonominë informale në Shqipëri:
59
a. Null Hipothesis (H0): Norma e papunësisë s’ka asnjë efekt mbi ekonominë informale në Shqipëri
b. Hipoteza alternative (H1): Norma e papunësisë ndikon në ekonominë informale në Shqipëri
Do përfshijmë normën e inflacionit si variabël shkasor në modelin MIMIC dhe do analizojnë efektin që ka ky variabël në ekonominë informale në Shqipëri. Hipotezat që do testohen:
a. Null Hipothesis (H0): Norma e inflacionit s’ka asnjë efekt mbi ekonominë informale në Shqipëri
b. Hipoteza alternative (H1): Norma e inflacionit ndikon në ekonominë informale në Shqipëri.
Zhvlerësimi i parasë. Do shihet nëse ka ndikim zhvlerësimi i lekut kundrejt monedhave të tjera në ekonominë informale në Shqipëri.
a. Null Hipothesis (H0): Zhvlerësimi i lekut nuk ka asnjë efekt mbi ekonominë informale në Shqipëri
b. Hipoteza alternative (H1): Zhvlerësimi i lekut ndikon në ekonominë informale në Shqipëri.
Egzistojnë shumë teste me anë të të cilave mund të testojmë hipotezat e mësipërme. Ne do të përdorim RMSEA (root mean square error of approximation) test dhe GFI (goodness of fit) test.
4.2.3 Proçedura e krahasimit (benchmarking)
Pasi llogarisim koefiçentët e modelit MIMIC, ne llogarisim vetëm indekset vjetore, jo vlerat e ekonomisë informale. Për të këmbyer këto indekse në vlera absolute vjetore të
ekonomisë informale dhe si përqindje ndaj PBB-së, ne na duhet një matje e jashtme e ekonomisë informale në një moment të caktuar të serisë kohore për periudhën e studiuar. Më pas përdorim këtë proçedurë (të krahasimit) për të llogaritur ekonominë informale.
Ne do të përdorim vlerën në përqindje të ekonomisë informale të matur nga Schneider (2010) për vitin 2003, e cila është e barabartë me 38.4 përqind të PBB-së. Kjo vlerë do të merret si referencë për të kalibruar indekset vjetore të gjetura me anë të programit për
ekonominë informale.
Do të ndjekim proçedurën sipas (Dell´Anno, 2007). Sipas kësaj proçedure, indekset e llogaritura të ekonomisë informale, të cilat kanë të njëjtën shkallë si treguesi i
referencës, për një vit të caktuar si përqindje ndaj PBB-së do të lidhet me indeksin e ndryshimit të PBB-së reale duke zëvendësuar dy indekset.
Duke përdorur këtë metodë krahasimi për të gjitha vitet, ne do të llogarisim ekonominë informale në Shqipëri për periudhën 2002-2013.
Për të llogaritur masën e evazionit fiskal sipas kësaj metode, ne thjesht aplikojmë normën efektive të taksës në masën e llogaritur të ekonomisë informale.
60
KREU 5
TË DHËNAT
Në këtë studim janë përdorur të dhëna indirekte, seritë kohore. Janë marrë të dhënat e ekonomisë Shqiptare dhe janë përdorur për të llogaritur ekonominë informale ne Shqipëri për këtë periudhë nëpërmjet dy metodave, metodës së Qasjes Monetare për
periudhën 1993 – 2013 dhe metodës MIMIC ku është llogaritur ekonomia informale për periudhën 2002-2013. Të dhënat janë mbledhur nga burime të ndryshme, kryesisht nga Instati, Banka e Shqipërisë, Ministria e Financave si dhe banka botërore dhe IFC.
Shpjegimet për të dhënat e përdorura për çdo variabël:
5.1 Të dhënat për modelin e Qasjes Monetare
Variabli i pavarur i cili përfaqëson kërkesën mesatare për para në qarkullim (paratë në
qarkullim / me indeksin e çmimit të konsumit CPI) është marrë nga Banka e Shqipërisë, nga buletini I “raporti mujor statistikor”
Variablat e varur:
Norma e taksës efektive të vlerës së shtuar (TVSH). Ky variabël përfaqëson të ardhurat nga TVSH (e shitjes së mallrave dhe shërbimeve) për periudhën e pjestuar me vlerën nominale të PBB-së. Burimi I këtyre të ardhurave ështe marrë
nga Banka e Shqipërisë dhe nga instituti I statistikave; Norma efektive e tatimit mbi fitimin dhe mbi të ardhurat. Ky variabël përfaqëson
tatimin mbi të ardhurat nga pagat, tatimin e fitimit të kompanive dhe tatimin mbi
dividentin, pjestuar këto me PBB-në. Këto të dhëna janë marrë nga instat dhe Banka e Shqipërisë (buletini mujor statistikor);
Norma efektive e taksës së importit. Ky variabël përfaqëson të ardhurat nga doganat pjestuar me importet totale. Burimi I të dhënave për taksën e doganave dhe importet është ministria e financave dhe instat;
Të ardhurat kombëtare bruto për frymë. Ky variabël përfaqëson të ardhurat kombëtare bruto (GNI) pjestuar me popullsinë në Shqipëri. Kam përdorur GNI
në vend të PBB-se si të dhënë për të ardhurat kombëtare në Shqipëri pasi në GNI përfshihen dhe të ardhurat e punonjësve shqipëtare jashtë Shqipërisë (emigracioni etj) e cila është konsideruar për një periudhë të gjatë si burimi
kryesor I të ardhurave në Shqipëri. Këto të dhëna janë marrë nga Banka e shqipërisë;
Norma mesatare e ponderuar e llogarisë së kursimeve. Ky variabël përfaqëson mesataren e ponderuar të interesave të paguara nga bankat në Shqipëri në llogaritë e depozitave (me dhe pa afat). Norma e interest në depozita
konsiderohet si kosto opportune në mbajtjen e parave në dorë (jashtë banke). Këto të dhëna janë marrë nga banka e Shqipërisë;
Norma e parave të mbajtura jashtë banke. Ky variabël përfaqëson paratë që populli shqiptar nuk I dërgon në bankë si pasojë e frikës së mbetur nga firmat piramidale dhe si pasojë e frikës së deklarimit të burimit të këtyre parave. Këto të
dhëna janë marrë nga Banka e Shqipërisë. Variabli dumi për zhvlerësimin e lekut në vitin 97 do jetë 1 dhe më pas 0.
61
5.2 Të dhënat për modelin MIMIC
Ky model siç e kemi përmendur më lart përbëhet nga dy pjesë, nga ekuacioni strukturor
dhe nga ekuacioni matës (ekuacionet) të cilat veprojnë në mënyrë simultane. Ndryshe nga metoda e katrorëve të vegjël (OLS), është e nevojshme që në këtë model të kryhen më shumë se një specifikim duke përdorur variablat deri sa të gjejmë modelin më të
mirë të përshtatshëm (the best fit model). Për këtë arsye variablat e përdorura janë: Taksat:
o Norma e taksës efektive të vlerës së shtuar (TVSH). Ky variabël përfaqëson të ardhurat nga TVSH (e shitjes së mallrave dhe shërbimeve) për periudhën e pjestuar me vlerën nominale të PBB-së. Burimi I këtyre
të ardhurave ështe marrë nga Banka e Shqipërisë dhe nga instituti I statistikave;
o Norma efektive e tatimit mbi fitimin dhe mbi të ardhurat. Ky variabël përfaqëson tatimin mbi të ardhurat nga pagat, tatimin e fitimit të kompanive dhe tatimin mbi dividentin, pjestuar këto me PBB-në. Këto të
dhëna janë marrë nga instat dhe Banka e Shqipërisë (buletini mujor statistikor);
o Norma efektive e taksës së importit. Ky variabël përfaqëson të ardhurat nga doganat pjestuar me importet totale. Burimi I të dhënave për taksën e doganave dhe importet është ministria e financave dhe instat;
Ndërhyrja e qeverisë. Ky variabël përfaqëson numrin e të punësuarve nga qeveria Shqiptare në raport me numrin total të të punësuarve. Këto të dhëna janë
marre nga instat; Papunësia. Ky variablë përfaqëson normën e papunësisë. Të dhënat janë marrë
nga institute I statistikave;
Infacioni. Ky variabël përfaqëson ndryshimin në përqindje të indeksit të çmimit të konsumit. Të dhënat janë marrë nga Banka e shqipërisë dhe nga banka
botërore; Norma e rritjes së PPB-së. Ky variabël përfaqëson normën e rritjes së PBB-së
pjestuar me numrin e popullsisë. Të dhënat janë marrë nga instat dhe banka e
shqipërisë; Norma e rritjes e parasë në qarkullim. Ky variabël përfaqëson paratë nominale në
qarkullim pjestuar me indeksin e çmimit të konsumit. Burimet e ketyre të dhënave janë marrë nga Banka e shqipërise;
Norma e rritjes së konsumit privat. Ky variabël përfaqëson consuming nominal
privat pjestuar me indeksin e çmimit të konsumit. Këto të dhëna janë marrë nga instat dhe banka e shqipërisë;
5.3 Kontrolli i të dhënave
Para se ti përdorim variablat e paraqitura më lart, u kontrollua stacionariteti I tyre për të identifikuar se cila nga variablat ndjek ecjen random. Për këtë arsye u krye një test
62
Augmented Dickey – Fuller (ADF) për të kontrolluar ekzistencën e unit root tek të gjitha variablat përveç variablit dami.
Në anneks të këtij studimi janë paraqitur disa të dhëna të ekonomisë shqiptare.
5.3.1 Testi I ADF për variablat e metodës së Qasjes Monetare
Testi ADF në variablat e metodës së Qasjes Monetare resultoi se të gjitha variablat në nivel, paraqesin praninë e një rrënje për njësi (unit root). Për ta kapërcyer këtë problem, këto variabla u konvertuan në diferencialin e shkallës së parë.
Me pas u bë testi Dickey-Fuller i cili tregoi se të gjitha variablat, përveç RGNPP, bëhen stacionare në 1% ndërsa RGNPP bëhet stacionare në 5%.
Kështu që të gjitha variablat e përdorura në mëtodën e Qasjes Monetare janë diferencialë të shkallës së parë.
Në tabelën 5.1 më poshtë. paraqitet rezultati i testit të Unit Root të Dickey-Fuller për variablat e metodës së Qasjes Monetare.
5.3.2 Testi I ADF për variablat e metodës së Modelit MIMIC
Testi ADF në variablat e metodës së MIMIC resultoi variable NRCON (norma e rritjes së konsumit) është stacionare në nivelin 5%. Kurse të gjitha variablat e tjera në nivel
paraqesin praninë e një rrënje për njësi (unit root). Për ta kapërcyer këtë problem, këto variabla u konvertuan në diferencialin e shkallës së parë.
Me pas u bë testi Dickey-Fuller i cili tregoi se të gjitha variablat, stacionare në 1%. Kështu që të gjitha variablat e përdorura në mëtodën MIMIC janë diferencialë të
shkallës së parë.
Në tabelën 5.2 paraqitet rezultati i testit të Unit Root të Dickey-Fuller për variablat e metodës MIMIC.
Tabela 5. 3 Rezultatet e testit ADF për variablat e Metodës së Qasjes Monetare
Vari
abla
t Në nivel Diferenciali i parë
1% 5% 10% ADF test stat
1% 5% 10% ADF test stat
MQPF -2.6997 -1.9614 -1.6006 1.2835 -2.6923 -1.9607 -1.6073 3.2207
TA -2.6857 -1.9590 -1.6074 -0.4015 -2.6923 -1.9601 -1.6070 -4.3423
63
TD -2.6857 -1.9590 -1.6075 -0.9478 -2.6235 -1.9601 -1.6071 -7.3305
TVSh -2.6857 -1.9590 -1.6074 0.6300 -2.6923 -1.9601 -1.6070 -3.3477
RGNPP -2.6857 -1.9590 -1.6075 -1.6379 -3.6463 -1.9601 -1.6073 -3.3518
Bank -2.6997 -1.9614 -1.6006 -0.7310 -3.6463 -1.9601 -1.6071 -4.3762
NI -2.69970 -1.96140 -1.60060 -1.7764 -3.6537 -1.9607 -1.6070 -5.4184
Tabela 5. 4 Rezultatet e testit ADF për variablat e Metodës MIMIC
Vari
abla
t Në nivel Diferencila I parë
1% 5% 10% ADF
test stat 1% 5% 10%
ADF
test stat
U -2.7719 -1.9740 -1.6029 -0.2433 -2.7921 -1.9777 -1.6020 -4.4761
TA -2.6857 -1.9590 -1.6074 -0.4015 -2.6923 -1.9601 -1.6070 -4.3423
TD -2.6857 -1.9590 -1.6075 -0.9478 -2.6235 -1.9601 -1.6071 -7.3305
TVSh -2.6857 -1.9590 -1.6074 0.6300 -2.6923 -1.9601 -1.6070 -3.3477
I -2.7719 -1.9740 -1.6029 -0.9226 -2.7921 -1.9777 -1.6020 -5.0980
NQ -2.7719 -1.9740 -1.6029 -0.7189 -2.8167 -1.9823 -1.6011 -3.7350
NRGDP -2.7719 -1.9740 -1.6029 -1.5072 -2.7921 -1.9773 -1.6020 -6.4526
NRCON -2.7175 -1.9644 -1.6056 2.3529
64
KREU 6
LLOGARITJA E REZULTATEVE
Për llogaritjen e masës së ekonomisë informale në Shqipëri u përdorën dy metoda, ajo e Qasjes Monetare ku u llogarit ekonomia informale për periudhën 1993-2013 dhe Metoda MIMIC ku u llogarit ekonomia informale për periudhën 2002-2013
6.1 Llogaritja e rezultateve sipas Metodës së Qasjes Monetare.
Metoda e Qasjes Monetare, ashtu siç u përmend dhe në kreun e parë, është një metodë shumë e përdorur për matjen e ekonomisë informale nga ekonomistë të shumtë. Ashtu siç e thamë edhe më lartë, kjo metodë supozon se shkaku kryesor që i shtyn njerëzit të
shkojnë drejt ekonomisë informale është taksimi. Gjithashtu kjo metodë supozon se në ekonominë informale njerëzit përdorin paratë kesh për transaksione në vend që ti kryejnë ato nëpërmjet bankës, në mënyrë që të mos lënë gjurmë për këto transaksionë që
të evitojnë pagesat e taksave. Prandaj dhe metoda e Qasjes Monetare përdor modelin e kërkesës për para në qarkullim për të llogaritur kërkesën ekstra për monedhë.
Pasi llogarisim këtë kërkesë “ekstra” për monedhë, llogarisim madhësinë e ekonomisë informale duke aplikuar shpejtësinë e lëvizjes së parave.
Në këtë kapitull ne do mundohemi të llogarisim madhësinë vjetore të ekonomisë informale në Shqipëri duke përdorur metodën e Qasjes Monetare për periudhën 1993-
2013.
Hapi i parë është llogaritja e kërkesës për para në qarkullim në Shqipëri për periudhën e mësipërme. Për këtë llogaritje, përdoret ekuacioni:
MQPFt= βo + β1TVSHt + β2TAt + β3TDt+ β4GNPPt+ β5NIt + β6BANKt+ β7DUMt + µ
Ky ekuacion paraqet kërkesën për monedhë në qarkullin në Shqipëri.
Ku:
MQPFt është variabli i monedhës në qarkullim për frymë
TVSH është taksa efektive nga tatimi mbi shitjet (raport i të ardhurave nga tvsh me PBB-në)
TA është variabli i normës efektive të të ardhurave (raport i të ardhurave nga tatimet e tjera me PBB-në)
TD është taksa efektive nga tatimi doganor (raport i të ardhurave nga taksa doganore me të ardhurat totale nga importi)
GNPPt të ardhurat neto për frymë (raporti i GNI me numrin e popullsisë)
65
NIt është norma mesatare e interesit për depozitat e kursimit
BANKt është sasia e parave në dorë jashtë bankave (raport i numrit të bankave me nr e popullsisë)
DUM është variabli dumi që tregon zhverësimin e lekut nga monedhat e tjera.
Meqenëse metoda e Qasjes Monetare supozon së shkaku kryesor i ekonomisë informale është taksimi i lartë në ekonomi, llogaritja e kërkesës për monedhë në Shqipëri do të përdoret për të përcaktuar kërkesën për monedhë “ekstra” që rezulton si pasojë e
taksimit në Shqipëri për periudhën e studiuar.
Siç e përmendëm edhe në kreun e të dhënave, variablat nuk ishin stacionare. Pra, hapi i parë është konvertimi i variablave në diferencial të shkallës së parë për të kapërcyer
problemin e unit root.
Në tabelën 6.1 paraqiten rezultatet e regresionit të ekuacionit,të llogaritur me metodën e katrorëve të vegjël (OLS – ordinary least square) me anë të programit komputerik E-
views Tabela 6. 2 Rezultatet e Metodës së Katrorëve të vegjël
Dependent Variable: D(MQ)
Method: Least Squares
Date: 10/23/14 Time: 18:41
Sample (adjusted): 1994 2013
Included observations: 20 after adjustments
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
C -0.01001 0.007962 -1.256552 0.2328
D(TD) -2.20791 0.709118 -3.113592 0.009
D(Tvsh) 2.793894 0.38292 2.713343 0.0188
D(TA) 1.891137 0.622545 1.913336 0.0599
D(NI) -0.50605 0.194435 2.60269 0.0231
D(GNPP) 9.065109 0.036929 -1.763103 0.0033
D(BANK) -3.19926 1210.262 2.734885 0.0181
DUM 6.000963 0.002956 0.32572 0.025
R-squared 0.741238 Mean dependent var -0.00765
Adjusted R-squared 0.610294 S.D. dependent var 0.038905
S.E. of regression 0.024903 Akaike info criterion -4.25851
Sum squared resid 0.007442 Schëarz criterion -3.86021
Log likelihood 50.58506 Hannan-Quinn criter. -4.18076
F-statistic 4.910669 Durbin-Ëatson stat 1.928115
Prob(F-statistic) 0.008021
66
Rezultati paraqet që modeli në përgjithësi është i rëndësishëm (significant) me probabilitetin e F-Statistic të barabartë me 0.8% (më e vogël se 5%).
Shenjat e koefiçentëve të të gjithë variablave të modelit janë siç priteshin, në përputhje me teorinë ekonomike.
Koefiçenti i TD-së është negativ dhe është shumë i rëndësishëm në nivelin 5%. Kjo konfirmon supozimin së zvogëlimi i taksës doganore (taksës së importit), shkakton rritje
të kërkesës për para në qarkullim. Pra ulja e mbrojtjes së prodhimit vendas (nëpërmjet uljes të taksës doganore), do çojë në rritjen e ekonomisë informale.
Koefiçentët TA dhe TVSH kanë shenja pozitive dhe janë të rëndësishme në nivelin 10%. Kjo konfirmon supozimin se taksim i lartë në të ardhurat dhe taksim i lartë në shitjet (taksa mbi vlerën e shtuar tvsh) rrit kërkesën për para në qarkullim për tu përdorur në ekonominë informale.
Koefiçenti i GNPP ka shenjë pozitive kurse koefiçenti i NI ka shenjë negative, dhe të dyja këto koefiçentë janë rëndësishëm në nivelin 1 përqind. Ky rezultat është në përputhje me teorinë se rritja e të ardhurave ka efekt pozitiv në kërkesën për para dhe
rritja e normës së interesit ka efekt negativ në kërkesën për monedhë në qarkullim.
Variabli dumi për zhvlerësimin e lekut kundrejt monedhave të tjera ka shenjë pozitive dhe është i rëndësishëm në nivelin 5 përqind. Kjo na tregon se zhvlerësimi i lekut bën që
individës të rrisin kërkesën e monedhës në qarkullim.
Duke aplikuar koefiçentët e llogaritur me anë të Regresionit, ekuacioni i mëposhtëm paraqet kërkesën për para në qarkullim për frymë në Shqipëri:
ΔMQPFt= -0.01 + 2.79389*Δ(TVSHt) + 1.891137*Δ(TAt) - 2.20791*Δ(TDt)+ 9.0651*Δ(GNPPt) - 0.50605*Δ(NIt) - 3.19926*Δ(BANKt)+ 6.00096*DUMt + µ
Meqenëse variablat në modelin e mësipërm janë të gjitha të diferencuara në të njëjtën shkallë (janë diferencialë të shkallës së parë), sipas (Dell´Anno, 2007)13, niveli i
variablit të varur MQPF mund të llogaritet duke shumëzuar koefiçentët e variablave të diferencuar me të dhënat e nivelit. Kjo na jep ekuacionin e mëposhtëm:
MQPFt= -0.01 + 2.79389*TVSHt + 1.891137*TAt - 2.20791*TDt+ 9.0651*GNPPt - 0.50605*NIt - 3.19926*BANKt+ 6.00096*DUMt + µ
Bazuar në metodën e Qasjes Monetare, ekuacioni i mësipërm na jep kërkesën totale për para në qarkullim në Shqipëri, e cila përfshin kërkesën për para në të dyja ekonomitë si atë formale dhe atë informale. Pra ekuacioni i mësipërm paraqet kërkesën për para
formale dhe për para informale së bashku. Që të kërkesën për para formale nga kërkesa për para informale, përdorim të njëjtin ekuacion me supozimin që taksa e te ardhurave
dhe TVSH janë zero dhe taksat e importit janë fikse (marrim përqindjen maksimale ndër
13
Faqe 266
67
vite të kësaj takse). Nga kjo ne llogarisim monedhën vjetore formale në qarkullim MFQt.
MFQt= -0.01 - 2.20791*TDMX + 9.0651*GNPPt - 0.50605*NIt - 3.19926*BANKt+ 6.00096*DUMt + µ
Nga ekuacioni që llogarit kërkesën për para totale zbresim ekuacionin për kërkesë për para formale dhe dalim në ekuacionin që na llogarit kërkesën për para informale (MIQ):
MIQt = MQPFt – MFQt
Duke zëvendësuar kemi:
MIQt = 2.79389*TVSHt + 1.891137*TAt - 2.20791*(TDt - TDMX)
Bazuar në metodën e Qasjes Monetare, paratë informale përdoren në ekonominë informale. Nga ekuacioni i mësipërm kërkesa “ekstra” për para në qarkullim vjetore
(informale) e shkaktuar nga secila taksë llogaritet.
Në fillim në supozuam se shpejtësia e lëvizjes së parave në ekonominë informale është e njëjtë me shpejtësinë e lëvizjes së parave në ekonominë formale.
VIt = VFt = PBB/Monedha në qarkullim
Ku VIt është shpejtësia e lëvizjes së parave në ekonominë informale,
VFt është shpejtësia e lëvizjes së paravë në ekonominë formale.
Këtë shpejtësi të lëvizjes së parave e shumëzuam me vlerën vjetore të kërkesës për para informale duke llogaritur kështu madhësinë e ekonomisë informale vjetore në vlerë absolute.
Tabela 6.2 e mëposhtme paraqet vlerën vjetore të ekonomisë informale në Shqipëri për periudhën 1993 – 2013, klasifikur sipas llojit të taksës.
Tabela 6.2 Vlera e Ekonomisë Informale sipas Metodës së Qasjes Monetare
vitet
Nga TVSH (në milion Lek)
Nga Taksat ardhurave (në milion Lek)
Nga Taksa Doganore (në milion Lek)
Vlera totale e Ek. Informale (në milion lek)
1993 13,944.30 19,612.98 22,849.66 56,406.95
1994 13854.90051 33,166.76 17,069.35 64,091.01
68
1995 15609.46343 33,562.01 17,133.38 66,304.85
1996 25,356.29 23,896.63 13,872.06 63,124.98
1997 43,740.34 15,796.04 11,111.79 70,648.17
1998 80,378.12 27,335.47 3,037.93 110,751.52
1999 83,242.47 43,437.90 5,611.36 132,291.73
2000 106,505.88 48,268.28 979.10 155,753.26
2001 114,966.31 66,253.63 2,641.34 183,861.27
2002 128,833.59 76,502.54 1,334.48 206,670.61
2003 141,440.96 92,831.74 303.50 234,576.20
2004 162,495.44 104,021.99 262.74 266,780.17
2005 180,300.00 97,557.05 799.10 278,656.14
2006 207,497.03 139,003.94 0.22 346,501.19
2007 245,222.72 160,722.13 9,146.34 415,091.19
2008 299,207.49 182,826.84 11,770.51 493,804.85
2009 307,500.81 187,283.96 13,384.25 508,169.02
2010 318,497.87 206,949.01 14,830.53 540,277.42
2011 333,000.96 220,788.35 15,766.69 569,555.99
2012 325,578.71 219,656.32 17,382.88 562,617.90
2013 315,460.91 223,685.58 18,184.35 557,330.84
69
Tabela 6.3 Ek. Informale sipas Metodës së Qasjes Monetare (në % me PBB-në)
Vitet
Nga TVSH (në % të PBB-
së)
Nga Taksat ardhurave
(në % të PBB-së)
Nga Taksa Doganore
(në % të PBB-së)
Vlera totale e Ek. Informale
(në % të PBB-së)
1993 9.93% 13.96% 16.27% 40.16%
1994 10.58% 15.75% 15.20% 41.53%
1995 8.27% 13.33% 16.80% 38.40%
1996 7.32% 16.90% 14.57% 38.79%
1997 12.63% 9.56% 13.21% 35.40%
1998 19.64% 6.68% 9.74% 36.06%
1999 17.65% 9.21% 8.19% 35.05%
2000 20.36% 9.23% 0.19% 29.78%
2001 19.71% 11.36% 0.45% 31.52%
2002 20.69% 12.29% 0.21% 33.19%
2003 20.38% 13.37% 0.04% 33.80%
2004 21.64% 13.85% 0.03% 35.52%
2005 22.13% 11.97% 0.10% 34.20%
2006 23.52% 15.76% 0.00% 39.28%
2007 25.34% 16.61% 0.95% 42.90%
2008 27.50% 16.80% 1.08% 45.38%
2009 26.89% 16.38% 1.17% 44.44%
2010 26.05% 16.93% 1.21% 44.20%
2011 25.97% 17.22% 1.23% 44.42%
70
2012 24.32% 16.40% 1.30% 42.02%
2013 22.53% 15.98% 1.30% 39.80%
Metoda Qasjes Monetare na e llogarit vlerën mesatare të ekonomisë Informale në
Shqipëri për periudhën 1993 – 2013 rreth 38.4 përqind të PBB-së.
Në vlerë absolute, ekonomia informale për këtë përiudhë llogaritet mesatarisht 280,560 milion lek. Në vitin 1993 masa e ekonomisë informale llogaritet për 56,406.95 milion lek dhe është rritur çdo vit. Në vitin 2013 ajo llogaritet për një vlerë prej 557,330.54
milion lek. Kjo rritje ka ardhur si pasojë e rritjes së barrës fiskale si dhe ndryshimit të formës së taksimit në Shqipëri përgjatë periudhës.
Në mënyrë grafike ekonomia informale në Shqipëri për periudhën 1993 – 2013 paraqitet si në figurën 6.1 më poshtë:
Figura 6.1 Ekonomia Informale në bazë të kontributeve të taksave
0.00
200,000.00
400,000.00
600,000.00
800,000.00
1,000,000.00
1,200,000.00
19931995199719992001200320052007200920112013
Vlera totale e
Ek. Informale
(nw milion lek)
Nga Taksa Doganore
(nw milion Lek)
Nga Taksat ardhurave
(nw milion Lek)
Nga TVSH
(nw milion Lek)
71
Figura 6.2 Ekonomia informale e llogaritur me metodën e Qasjes Monetare
0.00%
5.00%
10.00%
15.00%
20.00%
25.00%
30.00%
35.00%
40.00%
45.00%
50.00%
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
Nga tvsh
nga tax mbi ardhurat
nga tax Doganore
Total EI
72
Figura 6.3 Vlera e Ekonomisë Informale në vlerë absolute me metodën e Qasjes
Monetare
Figura 6.4 Trendi i Ekonomisë Informale sipas metodës së Qasjes Monetare
0.00
100,000.00
200,000.00
300,000.00
400,000.00
500,000.00
600,000.00
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
Vlera totale e
Ek. Informale
(në milion lek)
Vlera totale e
Ek. Informale
(nw milion lek)
0.00%
5.00%
10.00%
15.00%
20.00%
25.00%
30.00%
35.00%
40.00%
45.00%
50.00%
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
Trendi i Ekonomise Informale
Metoda e Qasjes Monetare
Vlera totale e
Ek. Informale
(nw milion lek)
73
Trendi I Ekonomisë informale në Shqipëri sipas metodës së Qasjes Monetare tregon se ai lëviz midis 30 përqind të PBB-së dhe 45% të PBB-së.
6.2 Llogaritja e ekonomise informale me metodën MIMIC
Metoda e shkaqeve të shumëfishta – pasoja të shumëfishta (MIMIC) për llogaritjen e Ekonomisë informale është e kohëve të fundit. Ndryshe nga metoda e Qasjes Monetare, kjo metodë bazohet në supozimin se Ekonomia Informale është një variabël i fshehur
(variabël latent) i cili ndodh si shkak e variablave të ndryshme dhe në mënyrë simultane sjell pasoja të ndryshme.
Metoda MIMIC është një formë e modeleve të ekuacioneve strukturorë SEM. Duke
llogaritur SEM është e mundur llogaritja e indeksit të ekonomisë informale. Ky indeks pasi llogaritet, transferohet, duke përdorur metodën e proçedurës së krahasimit (benchmarking proçedure) dhe të një vlere të llogaritur më parë (jashtë metodës sonë) të
ekonomisë informale në një pikë të caktuar të serisë kohore.
Ne do llogarisim masën vjetore të ekonomisë informale në Shqipëri për periudhën 2002-2013 duke përdorur metodën MIMIC.
Metoda MIMIC kërkon kryerjen e më shumë se një specifikimi për të krijuar modelin.
Për të llogaritur ekonominë informale në Shqipëri, ne filluam me gjashte shkaqe, një variabël të fshehur dhe tre tregues (6-1-3). Variablat u testuan dhe ato variabla që treguan se nuk ishin të rëndësishme u hoqën një e nga një derisa modeli më i mirë u arrit (the best fitting model).
Në këtë model, ekonomia informale është variabli i fshehur. Gjashtë shkaqet e ekonomisë informale janë kombinimet e variablave të mëposhtëm:
1. TS - Taksa mbi vlerën e shtuar (TVSH efektive) që llogaritet si raport i Të ardhurave nga TVSH me PBBa
2. TF – Paraqet të ardhurat efektive nga tatimi që llogaritet si raport i të ardhurave nga fitimi i kompanive, të ardhurave përsonale, tatimi mbi
pagat dhe dividentë, me PBB-në. 3. TD – Të ardhurat efektive doganore që llogaritet si raport i të ardhurave
totale nga doganat me importet totale.
4. U – norma e papunësisë 5. NQ - Ndërhyrja e qeverisë në ekonomi që llogaritet si raport i të
punësuarve në qeveri 6. I – Norma e inflacionit 7. XD – një variabël dumi për kursin e këmbimit
Si tregues (pasoja) u morën variablat e mëposhtëm:
1. Norma e rritjes reale të PBB-së (indikatori i normalizuar) 2. Norma e rritjes së parasë në qarkullim 3. Norma e rritjes së komsumit privat.
74
Me këto specifikime, modeli ynë me gjashte shkaqe, një variabël latent dhe tre tregues të ekonomisë informale jepet si më poshtë:
EIt = y1x1t + y2x2t + y3x3t + y4x4t + y5x5t + y6x6t + δ
Ku EI është masa e ekonomisë informale dhe xi janë kominimet e ndryshme nga shkaqet e ekonomisë informale dhëna mesipër.
Në këto specifikime, ne kemi tre ekuacione matëse që japin lidhjen e variablit të fshehur
(ekonomisë informale) me pasojat e saj.
- Ekuacioni i parë matës që lidh ekonominë informale me PBB është:
NRPBBt = λ1IEt + ε
Ku NRPBB është norma e rritjes reale të PBB ne çmime konstante, e cila është
konsideruar variabël i normalizuar, prandaj koefiçenti i tij është i fiksuar në një (λ1 =1).
- Ekuacioni i dytë matës i cili lidh ekonominë informale me normën e rritjes së monedhës në qarkullim në çmime normale jepet me ekuacionin:
NRMQt = λ2IEt + ε
Ku NRMQ është norma e rritjes së monedhës në qarkullim me çmime normale.
- Ekuacioni i tretë matë që lidh shkakun e konsumit me ekonominë informale
është:
NRCONt = λ3IEt + ε
Ku NRCON është norma rritëse e konsumit real.
Shumë specifikime u llogatitën për të shkuar tek modeli më i mirë me anë të metodës së vlerësimit të gjasave maksimale MLE (maximum likelihood estimator) nëpërmjet
programit LISREL 9, program i cili është krijuar për të llogaritur ekuacionet e modeleve strukturore.
Kur të treja shkaqet, taksa e të ardhurave, tvsh dhe taksa doganore u përdorën si shkaqe të veçanta në model, modeli ose nuk konvergjonte ose variablat nuk ishin të
rëndësishme. Kështu që ndoqëm (Brambila-Macias J., 2010) i cili i kishte konsideruar të gjitha taksat në një variabël si taksë efektive dhe e llogariste atë si raport të të ardhurave
totale nga taksat me PBB-në. Pasi provuam shumë specifikime arritëm në rezultatin final të 4-1-2 specifikime (katër shkaqe, një variabël i fshehur dhe dy pasoja).
Ky model u pranua si modeli më i mirë i përshtatshëm (the best fitting model). Në figurën 6.5 paraqitet rruga diagram (diagram path nga programi LISREL 9) si dhe tabela
6.4 në të cilën paraqiten rezultatet e modelit i cili konvergjoi pas nëntë provash.
75
Figura 6.5 Path Diagram nga programi LISREL për modelin MIMIC
Ka shumë teste që ekzaminojnë goodness of fit të modelit. Ai më popullori është testi i RMSEA (root mean square error of Approximation). Modelet e pranueshme janë ato
modele të cilat e kanë RMSEA më të vogël se 0.1.
Formula për llogaritjen e RMSEA është:
𝑥2 − 𝑑𝑓
[𝑑𝑓 𝑁 − 1 ]
Ku, N është masa e mostrës (sample size) dhe df është grada e lirisë (the degrees of
freedom) e modelit.
Nëse x2 është me e vogël se df, atëhere RMSEA është zero. Dënimi i saj për kompleksitetin është raporti i chi square me df.
RMSEA është metoda më e përdorur në ditët e sotme për matjen e modelit më të përshtatshëm (best fitted) dhe tani përdoret shumë në të gjitha modelet SEM.
Ekonomistët sugjerojnë 0.1 si kufi ndarës për modelet e përshtatura dobët me ato të përshtatura mirë.
Vlera jonë e RMSEA është 0.068 gjë që tregon se modeli ynë ka përshtatje të mirë (goodness of fit performancë).
Një test tjetër për të kontrolluar përshtatjen e mirë të modelit është dhe Bentler Bonett Index, ose Normed Fit Index (NFI). Ky indeks merr vlerat nga 0 në 1, ku 1 tregon se
modeli ka përputhje totale.
Vlera jonë e NFI është 0.921 e cila tregon se modeli ynë është një model i mirë.
Gjithashtu indeksi i GFI është 0.98, edhe ky një tregues i mirë për modelin.
76
Tabela 6.4 Rezultatet e Modelit MIMIC
Rezultatet e Modelit MIMIC për Ekonominë Shqipëtare
Koefiçentët e llogaritur
confidence level
1% 5% 10%
Variablat shkasore 0.18 -0.07
Norma e taksës (T = Të ardhurat tatimore / PBB) -0.43
Norma e papunësisë (U) 4.73
Ndërhyrja e qeverisë (NQ = Të punësuarit në shtet/forca totale për punë) 0.92
Inflacioni
Varialbat Treguesë (pasoja) 1
Norma e rritjes së PBB (NRPBB) 0.94
Norma e rritjes konsumit privat (NRCON) NFI = 0.921
Test - statistics
NNFi = 0.892
RMSEA = 0.068
GFI = 0.98
Rezultatet e modelit MIMIC tregojnë se shenja e koefiçentit të taksës efektive (T) është pozitive, ashtu sikurse pritej. Ky variabël është i rëndësishëm në nivelin e
besueshmërisë 1%.
Shenja e koefiçentit të ndërhyrjes së qeverisë në ekonomi është gjithashtu pozitive dhe ky variabël ështe i rëndësishëm në në nivelin e besueshmërisë 1%. Këto dy rezultate janë konsistente me studimet e mëparshme dhe tregojnë se taksat dhe rregullat janë
shkaqet kryesore që shkaktojnë eknonominë informale.
Papunësia ka koefiçent negativ (-0.43) dhe është e rëndësishme në nivelin e besueshmërisë 95%. Kjo tregon se efekti i të ardhurave nga papunësia është më e madhe
se efekti zëvendësues që rrit ekonominë informale.
Duke zëvendosuar koefiçentët e llogaritur me programin LISREL, modeli MIMIC për llogaritjen e ekonomisë informale në Shqipëri jepet me anë të ekuacineve të mëposhtme:
Ekuacionet matëse me koefiçentë janë:
77
NRPBBt = (1)*EIt
NRCONt = 0.94*EIt
Ekuacioni Strukturor:
EI = 0.18*dT-0.43*dU+4.73*dNQ+0.92*dI
Nga ekuacioni i fundit, gjenerojnë serinë e të dhënave të EI (ekonomisë informale) me anë të programit për periudhën 2002-2013. Për të llogaritur indeksin e këtyre vlerave, përdorën një vlërësim të jashtëm të ekonomisë informale nga Schneider për vitin 2003.
Ai e kishte llogaritur ekonominë informale në atë vit për 34.8 përqind të PBB-së.
Proçedura e krahasimit (benchmark) e Dell’Annos (2007) u përdor për të llogaritur indeksin vjetor. Proçedura e krahasimit është e shpjeguar në anexin e ketij studimi.
Indeksi i llogaritur u shumëzua me EI (vlerat e serisë kohore të gjeneruar nga programi). Tabela 6.5 paraqit llogaritje e ekonomisë informale në vlerë absolute me Metodën MIMIC dhe tabela 6.6 e paraqet Ekonominë infromale si përqindje ndaj PBB-së për përiudhën 2002-2013.
Tabela 6.5 Ekonomia Informale në vlerë absolute e llogaritur me Metodën MIMIC
Vitet
Të ardhurat nga
tatimet (ne%)
SE e llogaritur
nga ekuacioni strukturor
PBB
(në milion lekë)
EI
(në milion lekë)
2001 19.59 583,368.61
2002 20.71 5.34 622,710.77 333,085.29
2003 20.95 -4.27 694,097.50 266,533.44
2004 22.10 -5.29 751,022.00 329,629.08
2005 22.56 4.56 814,796.71 284,436.96
2006 23.30 -4.83 882,208.79 301,038.90
2007 23.58 -6.87 967,670.03 428,079.38
2008 24.30 6.81 1,088,132.00 424,444.91
2009 23.68 7.71 1,143,610.00 481,031.20
2010 23.61 -8.56 1,222,462.12 533,704.00
2011 23.70 -8.11 1,282,254.78 505,842.04
2012 22.47 -8.74 1,338,964.00 545,131.32
2013 21.53 -9.20 1,400,159.00 573,362.70
78
Table 6.6 Ekonomia Informale si % ndaj PBB-së e llogaritur me Metodën MIMIC
Vitet Ekonomia Informale (% ndaj PBB-së)
2002 53.49%
2003 38.40%
2004 43.89%
2005 34.91%
2006 34.12%
2007 44.24%
2008 39.01%
2009 42.06%
2010 43.66%
2011 39.45%
2012 40.71%
2013 40.95%
Figura 6.6 Ekonomia Informale në % nda PBB-së e llogaritur me Metodën MIMIC
0.00%
10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
50.00%
60.00%
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
EI ne %
EI ne %
79
Figura 6.7 Ekonomia Informale në vlerë absolute e llogaritur me Metodën MIMIC
Metoda MIMIC llogariti ekonominë informale për periudhën 2002-2013 në Shqipëri për një vlerë mesatare prej 41.24 përqind të PBB-së.
Figura 6.6 dhe figura 6.7 paraqesin trendin e ekonomisë informale në Shqipëri për këtë periudhë sipas metodës MIMIC.
0.00
100,000.00
200,000.00
300,000.00
400,000.00
500,000.00
600,000.00
700,000.00
EI sipas MIMIC në milion lek
EI sipas MIMIC nw milion
lek
80
KREU 7
PASOJAT E EKONOMISË INFORMALE
Edhe pse kohët e fundit interesi për matjen e konomisë informale në vende të ndryshme është rritur, shumë pak interes është treguar për investigimin e pasojave të ekonomisë informale. Siç u përmend dhe më lart, taksimi është shkaku kryesor i ekonomisë
informale. Si pasojë e ekonomisë informale, qeveria mbledh më pak taksa. Si e tillë mungesa e të ardhurave nga taksat në sektorin informal është konsideruar si pasoja kryesore e këtij sektori ekonomik.
Gjithashtu, ekonomia informale ndikon negativisht në statistikat zyrtare ekonomike. Pra është e domosdoshme që politikëbërësit të konsiderojnë ekzistencën e ekonomisë informale kur ato bëjnë politikat ekonomike dhe kur mbledhin dhe krijojnë raporte
statistikore.
Në këtë kre do të analizojmë shkaqet dhe implikimet e politikave të ekonomisë informale në Shqipëri dhe do të llogarisim masën e evazionit fiskal duke u bazuar në
madhësinë e ekonomisë informale të llogaritur në kreun 6.
7.1 Evazioni fiskal
Evazioni fiskal është një aktivitet ilegal dhe i fshehur. Si i tillë është shumë e vështirë të llogaritet në mënyrë saktë. Edhe pse për të llogaritur evazionin fiskal duhet një studim tjetër, shumë ekonomistë si (Tanzi, 1983b), (D. E. A. Giles, 1999b) dhe (Faal, 2003),
llogaritën masën e evazionit fiskal në disa vende duke u bazuar në llogaritjet e tyre të ekonomisë informale në këto vende. Ato e llogaritën masën e evazionit fiskal duke
supozuar se ekonomia informale duhej të taksohej me të njëjtën normë taksimi si edhe ekonomia formale.
Sipas Tanzit14, ky supozim “jep vlerësimet më të arsyeshme që mund të bëhen duke u bazuar në informacionin që është i disponueshëm”.
Në këtë kre, ne ndjekim metodologjinë e këtyre ekonomistëve për të llogaritur masën e evazionit fiskal në Shqipëri duka aplikuar normën e taksës efektive për të ardhurat dhe shitjet (TVSH) në ekonominë informale të llogaritur në Shqipëri. Tabela 7.1 paraqet
llogaritjet tona për masën vjetore të evazionit fiskal nga tatimi i të ardhurave dhe nga taksa mbi vlerën e shtuar për periudhën 1993-2013 sipas metodës së Qasjes Monetare. Tabela 7.2 paraqet agregatin e evazionit fiskal për të dyja llojet e taksave sipas metodës
MIMIC.
Evazioni fiskal në Shqipëri për periudhën e 1993 – 2013 është llogaritur të jetë rreth 645 billion lekë sipas metodës së qasjes monetare, ndërsa masa vjetore mesatare e evazionit
fiskal llogaritet të jetë 30,760 milion lekë.
14 Tanzi, V. (1983). The Underground Economy in the United States: Annual Estimates, 1930 -1980, page
203
81
Sipas metodës MIMIC evazioni fiskal u llogarit për periudhën 2002-2013. Tabela 7.2 paraqit agregatin e evazionit fiskal si pasojë e mungesës së taksimit nga taksa e të
ardhurave dhe taksa mbi vlerën e shtuar duke u bazuar në metodën MIMIC. Evazioni fiskal vjetor 95,144 milion lekë.
Evazioni fiskal bën që qeveria të mbledhë më pak taksa, pra në buxhetin e qeverisë mblidhen më pak të ardhura duke krijuar kështu një hendek midis të ardhurave nga taksimi aktual dhe të ardhurave nga taksimi potencial, i cili si pasojë rrit defiçitin
buxhetor. Ky hendek midis të ardhurave nga taksimi aktual dhe potencial krijon pasoja të dëmshme për ekonominë. Mungesa e të ardhurave në qeveri shkakton mungesën e punëve publike dhe shërbimeve që qeveria duhet të ofrojë për vendin. Në mënyrë që
qeveria të kompensojë këtë mungesë fondesh nga të ardhurat nga taksimi dhe për të mbuluar të gjitha nevojat e veta financiare të buxhetit publik, ajo rrit taksat. Kjo rritje e
taksave do ti shtyjë individët të rrisin aktivitetin e tyre në sektorin informal që të shmangin pagesën e taksave.
Rezultati mund të jetë një rreth vicioz, me një rritje të ekonomisë informale dhe rritje të evazionit fiskal, të cilat përkeqësojnë dhe disorientojnë ekonominë më shumë.
Nga ana tjetër, qeveria mund të jetë e detyruar që të huazojë para nga burimet e brendshme (institucionet financiare dhe bankat brenda vendit si dhe emetimi i letrave m vlerë) ose nga burime të jashtme për të mbuluar defiçitin buxhetor si pasojë e evazionit
fiskal. Kjo rritje e borxhit publik do të shoqërohet me një rritje të borxhit si pasojë e detyrimeve të pagesave të interesit dhe principalit nga buxheti publik, pagesë e cila do të keqësojë akoma më shumë defiçitin buxhetor dhe gjithashtu do kontribojë në një
përkeqësim të ekonomisë.
Evazioni fiskal u llogarit duke u bazuar në normën mesatare të taksës në ekonominë formale. Në tabelën 7.1 dhe figurën 7.1 paraqiten ekonomia informale dhe evazioni
fiskal të llogaritura në bazë të metodës së qasjes monetare.
Tabela7.3Vlera e Evazionit Fiskal sipas Metodës së Qasjes Monetare
Vitet Norma e taksëv vjetore mbi të ardhurat
Vlera totale e Ek. Informale (në milion lek)
Evazioni Fiskal (në milion lekë)
1993 10.94% 44,341.99 4,849.93
1994 10.69% 46,316.62 4,948.99
1995 9.27% 47,889.12 4,437.07
1996 6.27% 46,164.08 2,893.46
1997 6.93% 52,146.13 3,616.27
1998 10.56% 77,467.41 8,182.70
82
1999 11.19% 91,421.84 10,228.95
2000 12.17% 106,553.55 12,965.54
2001 13.06% 124,767.04 16,293.51
2002 13.90% 139,493.49 19,391.62
2003 14.37% 157,084.52 22,566.50
2004 15.07% 178,865.19 26,951.89
2005 14.25% 188,664.70 26,887.40
2006 16.75% 231,627.21 38,797.82
2007 17.85% 280,835.28 50,137.52
2008 18.73% 335,609.82 62,848.00
2009 18.28% 345,847.42 63,233.75
2010 18.28% 366,665.27 67,015.29
2011 18.40% 386,170.29 71,056.27
2012 17.38% 381,716.78 66,334.07
2013 16.51% 377,459.36 62,325.48
83
Figura7.2 Trendi i Evazioni Fiskal sipas metodës së Qasjes Monetare
Figura 7.2 Ek. Informale dhe Evazioni Fiskal sipas metodës së Qasjes Monetare
0.00
10,000.00
20,000.00
30,000.00
40,000.00
50,000.00
60,000.00
70,000.00
80,000.00
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
Evazioni Fiskal
(në milion lekë)
Evazioni Fiskal
(në milion lekë)
0.00
50,000.00
100,000.00
150,000.00
200,000.00
250,000.00
300,000.00
350,000.00
400,000.00
450,000.00
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
20
13
Vlera totale e
Ek. Informale
(në milion lek)
Evazioni Fiskal
(në milion lekë)
84
Pasi u llogarit madhësia e ekonomisë informale për periudhën 2003-2013 me anë të metodës MIMIC, u bë llogaritja e evazionit fiskal duke u bazuar në ekonominë informale të llogaritur dhe në normën mesatare të të ardhurave. Rezultatet janë paraqitur në tabelën 7.2 dhe figurën 7.3
Në figurën 7.5 paraqitet Evazioni fiskal i matur me anë të dy metodave, Qasjes Monetare dhe metodës MIMIC. Vlerat e këtyre dy matjeve nuk janë të njëjta, kjo vjen si pasojë se në metodën e qasjes monetare nuk merren parasysh papunësia dhe konsumi,
variabla të cilat janë pjesë përbërëse e metodës MIMIC. Në figurën 7.6 paraqitet tendenca e evazionit fiskal. Evazioni fiskal këtu është llogaritur si përqindje ndaj PBB-së për periudhën 2002-2013
Tabela 7.4 Vlera e Evazionit Fiskal sipas Metodës MIMIC
Vitet Vlera totale e Ek. Informale (në milion lek)
Evazioni Fiskal (në milion lekë)
2002 333,085.29 68,973.95
2003 266,533.44 55,829.04
2004 329,629.08 72,847.21
2005 284,436.96 64,168.29
2006 301,038.90 70,131.28
2007 428,079.38 100,935.41
2008 424,444.91 103,142.06
2009 481,031.20 113,918.06
2010 533,704.00 125,981.62
2011 505,842.04 119,897.43
2012 545,131.32 122,489.21
2013 573,362.70 123,426.06
85
Figura 7.3 Trendi i Evazionit Fiskal sipas Metodës MIMIC
0.00
20,000.00
40,000.00
60,000.00
80,000.00
100,000.00
120,000.00
140,000.00
Evazioni Fiskal
(në milion lekë)
Evazioni Fiskal
(në milion lekë)
86
Figura 7.4 Ek. Informale dhe Evazioni Fiskal sipas metodës MIMIC
0.00
100,000.00
200,000.00
300,000.00
400,000.00
500,000.00
600,000.00
700,000.00
200220032004200520062007200820092010201120122013
Vlera totale e
Ek. Informale
(në milion lek)
Evazioni Fiskal
(në milion lekë)
87
Figura 7.5 Evazioni fiskal me metodën MIMIC dhe Qasjes Monetare
0 50,000 100,000 150,000
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Evazioni Fiskal
sipas metodws MIMIC
(në milion lekë)
Evazioni Fiskal
sipas metodws Qasjes
Monetare
(në milion lekë)
88
Figura 7.6 Tendenca e Evazioni Fiskal si % ndaj PBB-së
7.2. Madhësia e kompanive.
Ekonomi informale do të thotë ekonomi e fshehur. Si e tillë, kompanitë që punojnë në sektorin informal, fshehin aktivitetin e tyre nga autoritetet zyrtare. Për firmat e mëdha kjo fshehje e aktivitetit ekonomik është shumë e vështirë. Për këtë arsye, firmat që
punojnë në sektorin informal kanë tendencë që të mos zmadhohen por të rrijnë të vogla që të mos zbulohen nga autoritetet për aktivitetin e tyre informal.
Kjo gjë i ndalon këto kompani që të marrin benefitet e ekonomisë së shkallës (economy of scale).
Gjithashtu, kompanitë të cilat punojnë në sektorin informal konkurojnë më kompanitë që punojnë në sektorin formal. Kjo bën që plani për zgjerim i kompanive që punojnë në sektorin formal të ndikohet negativisht nga ekzistenca e ekonomisë informale.
Si rezultat, shumica e kompanive në ekonomi kanë tendencë që të qëndrojnë të vegjël edhe nëse nuk është efiçente për ta bërë këtë.
0.00%
2.00%
4.00%
6.00%
8.00%
10.00%
12.00%
Evazioni fiskal
si % ndaj PBB-së
Evazioni fiskal
si % ndaj PBB-së
89
7.3 Politika Monetare
Transaksionet në sektorin informal paguhen kryesisht me para kesh në mënyrë që të shmangin pagesën e taksave në këtë sektor. Këto kanë ndikim në kërkesën për para.
Një rritje e masës së ekonomisë informale na çon në një rritje të kërkesës për para në qarkullim. Oferta e parave në qarkullim llogaritet nga Banka e qëndrore (Banka e
Shqipërisë) duke u bazuar në rritjen e pritshme të PBB-së zyrtare, oferta e parasë në qarkullim do të jetë më e vogël se kërkesa. Kjo kërkesë do të rrisë presionin për normat
e interesit si dhe për çmimet në përgjithësi.
Gjithashtu, një rritje e borxhit publik nga qeveria për të mbuluar defiçitin buxhetor si pasojë e evazionit fiskal, do të ketë ndikim në normat e interesit në sektorin privat bankar për depozitat e kursimit, e cila gjithashtu do të shkaktojë një rritje të normës së
interesit dhe si pasojë një rritje të kostos së investimeve.
7.4 Varfëria
Literatura e ekonomisë informale paraqet se efekti neto i ekonomisë informale në varfëri është i errët.
Varfëria është nje nga problemet më serioze që përballen vendet në zhvillim dhe një pjesë e ekonomive në tranzicion. Edhe pse shumë progres është bërë nga një numbër i madhe vendesh, llogaritjet botërore sugjerojnë se rreth 1.2 bilion njerëz jetojnë me më
pak se $1 në ditë. Pjesa më e madhe e kësaj popullsie janë të varfërit, shumica e të cilëve punojnë në ekonominë informale. Është e vërtetë se problemi i varfërisë nuk mund të zgjidhet pa u kujdesur për ekonominë informale. Kontributi kryesor që ekonomia
informale bën në zbutjen e varfërisë është nëpërmjet punësimit. Mungesa e oportuniteteve të punësimit në sektorin publik dhe atë privat i shtyjnë individët të kërkojnë punë në sektorin informal në mënyrë që të fitojnë jetesën. Edhe pse pagesat e
tyre janë të ulta dhe një numër i madh i tyre janë të klasifikuar si të varfër, ekonomia informale i jep atyre mundësinë e një jetesë.
Ka pikëpamje të ndryshme rreth lidhjes së varfërisë me ekonominë informale. Nga përkufizimi i ekonomisë informale, mund të sugjerohet se në një anë individët që marrin pjesë në këtë sektor kanë ngecur në një rreth vicioz të varfërisë, nga ana tjetër, sektori
informal është parë si sektor tranzicioni duke shërbyer si rrugë për të lëvizur lart në shkallën financiare në një stad të mëvonshëm. Ekonomia informale afron punë të cilat janë me kualitet të dobët, ka punësim të dobët dhe kushtet e punës nuk kontribojnë
shumë në zvogëlimin e varfërisë. Shpesh punonjësit në këtë fushë janë të varfër dhe s’kanë mbrojtje sociale. Të drejtat e tyre nuk respektohen dhe ato janë të përjashtuar nga
dialogu social dhe vendimarrja. Kjo i bën ato më vulnerabël. Për shembull, në rast se ato sëmuren, ato s’kanë asnjë mbrojtje dhe askënd që ti asistojë ato (ILO, 2003). Kështu që mund të dilet në konkluzion që egziston një lidhje e dyanshme midis informalitetit dhe
varfërisë: varfëria i shtyn individët të jënë pjesë e ekonomisë informale dhe të punosh në ekonominë informale do të thotë varfëri.
90
(Charmes, 1999) tregoi se ka me të vërtetë një mbivendosje ndërmjet të punës në ekonominë informale dhe të qenit të varfër, pasi të ardhurat mesatare dhe pagat në
ekonominë informale janë më të ulëta se të ardhurat mesatare dhe pagat në ekonominë formale. Një përqindje më e madhe e punonjësve në ekonominë informale, në lidhje me
ekonominë formale, janë nga familjet e varfëra, dhe një përqindje më e madhe e të ardhurave të ekonomive familjare në familjet e varfëra, sesa në familjet jo të varfëra, vjen nga aktivitetet informale. Por nuk ka asnjë lidhje të thjeshtë midis punës në
ekonominë informale dhe të qenurit i varfër ose punës në ekonominë informale dhe shpëtimit nga varfëria.
Charmes (1999) sugjeroi se të kuptosh dhe të matësh lidhjen midis ekonomise informale dhe varfërisë është e komplikuar nga njënumër faktorësh. Një pengesë e madhe është fakti se njësitë e ndryshme të matjes përdoren për të dyja konceptet. Statusi i punësimit
dhe të ardhurat maten dhe raportohen në nivel individual, ndërsa varfëria zakonisht matet në nivel të ekonomive familjare. Një tjetër komplikacion lind nga dallimet brenda ekonomisë informale si marrëdhënie midis punës informale dhe të ardhurave e ulëta.
Kjo duket vetëm kur punëtorët në ekonominë informale analizohen sipas sektorëve, statusit të punësimit, dhe seksi / etnicitetit / gjeografia.
Shumë studime kanë treguar se lidhja midis ekonomisë informale dhe varfërisë shfaqet vetëm kur faktorët e tjerë që tregojnë dallimet në ekonominë familjare janë marrë parasysh. Këto përfshijnë: përbërjen, kryesinë, si dhe raportin e varësisë të familjes;
numrin dhe llojin e burimeve të të ardhurave të familjes; dhe nivelet e arsimit të të rriturve në familje. Por nuk mund të ketë dallime midis individëve brenda familjeve.
Charmes (1998) sugjeroi se marrëdhëniet midis punës informale, varfërisë farmiljare, dhe varfërisë individuale shfaqen vetëm kur dinamika brenda familjes është analizuar gjithashtu.
Në një anë, të ardhurat e munguara në qeveri, defiçiti buxhetor si pasojë e ekonomisë informale dhe evazionit fiskal ka efekt negativ në varfëri. Kjo çon në zvogëlimin e programeve sociale nga qeveria dhe uljen e investimeve që ndihmojnë në zvogëlimin e
varfërisë. Kjo bën që të rritet masa e varfërisë.
Në anën tjetër, të ardhurat e fituara nga puna në ekonominë informale ka efekt pozitiv në uljen e nivelit të varfërisë.
Efekti neto varet se cila nga këto dy të efekte të ekonomisë informale ka ndikim më ta madh.
7.5 Saktësia e të dhënave statistikore
Statistikat nacionale zyrtare në një ekonomi informale nuk paraqesin me saktësi rezultatet për përformancën ekonomike të vendit. Duke qenë se ekonomia informale
91
është një ekonomi e paraportuar, atëherë kjo ekonomi nuk është pjesë e PBB-së zyratare. Si e tillë PBB-ja nuk ka vlerat reale të ekonomisë së vendit. Gjithashtu, të gjithë
treguesit e tjerë ekonomikë të cilët janë shprehur si përqindje ndaj PBB-së janë të mbivlerësuar. Për shembull, defiçiti buxhetor, llogaria korrente e defiçitit, dhe borxhi
publik si përqindje ndaj PBB-së do të jetë më i lartë se vlera reale nëse ekonomia informale do të ishte raportuar.
Nga ana tjetër, ekonomia informale e paraportuar, nënvlerëson PBB-në për frymë në vend, e dhënë e cila përdoret shpesh si tregues i standartit të jetësës në vend dhe si një
tregues krahasues midis vendeve.
Taksat e larta bëjnë që puna të shiftojë nga ekonomia formale në ekonominë informale. Shumica e punonjësve në ekonominë informale, nuk janë të regjistruar. Kjo bën që të
dhënat për numrin e papunësisë në vend të mbivlerësohet, pra statistikat e punësimit nuk paraqesin vlerat reale. Si pasojë e kësaj, treguesit e tjerë ekonomikë që janë të lidhura
me papunësinë, sic janë treguesit e varfërisë dhe mbështetjes sociale, paraqesin të dhëna joreale.
Për sa i përket inflacionit, dihet që indeksi i çmimeve të konsumit mat çmimin e përgjithshëm të të mirave dhe shërbimeve në tregun formal dhe nuk përfshin nivelin e
çmimeve në ekonominë informale. Zakonisht, çmimet e të mirave dhe shërbimet në ekonominë informale janë më të ulta se ato në ekonominë formale si pasojë e kostos më
të ulët dhe evazionit fiskal në ekonominë informale. Kështu që norma e inflacionit e mbikalon nivelin e çmimeve në ekonomi dhe kjo çon në shtrembërim të të dhënëve ekonomike siç janë rritja reale ekonomike, norma reale efektive e kursit të këmbimit dhe
norma reale e interesit.
7.6 Implikimet politike të ekonomisë informale
Si pasojë e mungesës së informacionit në lidhje me ekonominë informale, politikëbërësit nuk marrin dot rezultatet reale të politikave të zbatuara. Me fjalë të tjera, meqë efektet e
politikave të qeverisë në sektorin informal janë përgjithësisht të pavëshguara, por është vetëm rezultati i ekonomisë formale, mund të jetë rasti që në shumë situata ekonomia të jetë shumë më keq se sa paraqitet. Një shembull mund të jetë dizajni i sistemeve sociale.
Studimet e mëparshme kanë gjetur se siguria sociale dhe pagesa për papunësinë janë të dëshirueshme, por këto mund të jetë e dizajnuar në mënyrë të tillë që të japë njerëzve
stimuj për të kërkuar punë në sektorin informal, duke përfituar në të njëjtën kohë benefitet e papunësisë. Kjo do të rrisë pjesën e ekonomisë informale.
Me të gjitha këto pasoja negative të ekonomisë informale, qeveria duhet të tregojë më shumë kujdes në këtë fenomen dhe të bëjë më shumë përpjekje për të zvogëluar masën e
ekonomisë informale dhe të minimizojë pasojat e saj negative. Të zvogëlosh masën e ekonomisë informale nuk është një detyrë e lehtë, kjo kërkon shumë kohë dhe kërkon
implementimin e disa masave ekonomike, administrative dhe ligjore.
Megjithatë, ekonomistët mendojnë se disa nga pasojat negative të ekonomisë informale, veçanërisht ato që kanë të bëjnë me saktësinë e statistikave të llogarive kombëtare, mund
92
të jetë ulur me disa përpjekje nga ana e qeverisë. Në këtë kapitull, ne analizojmë implikimet e politikave në ekonominë informale.
Kur politikëbërësit hartojnë politikat ekonomike ato përdorin statistikat zyrtare. Efikasiteti i këtyre politikave varet nga niveli i saktësisë në këto statistika. Meqenëse statistikat zyrtare nuk paraqesin treguesit e vërtetë të ekonomisë, siç u përmend më lart,
rezultatet e këtyre politikave ekonomike do të priren që të jenë të paefektshme. Qeveria duhet të përpiqet që të zvogëlojë mospërputhjen midis treguesve zyrtare statistikore dhe
treguesive te vërtetë statistikorë. Kjo mund të arrihet nëse hartuesit e politikave marrin parasysh ekzistenca e ekonomisë informale kur hartojnë politikat e tyre. Qeveria mund të kryejë vlerësime periodike të madhësisë së ekonomisë informale dhe të përfshijnë
rezultatet e vlerësimit në statistikat zyrtare. Për ta bërë këtë, një njësi e specializuar duhet të jetë krijohet në departamentin e ekonomisë me personel ekspertë të kualifikuar
për të kryer këtë punë.
Meqenëse taksat janë gjetur të jenë forca kryesore lëvizëse e ekonomisë informale, reformimi i sistemit tatimor dhe hartimi i normave të arsyeshme të taksave dhe thjeshtimin e proçedurave tatimore duhet të kontribuojë në zvogëlimin e ekonomisë
informale. Specifikimi i normës së taksimit optimal është një çështje e rëndësishme që ka nevojë për studim të veçantë. Taksat e larta nuk janë domosdoshmërisht të lidhura me
të ardhura të larta nga taksat për shkak të evazionit fiskal. Prandaj, qeveritë duhet të përqëndrohen në zgjerimin e bazës tatimore për të mbledhë të ardhura të mjaftueshme nga taksat sesa të përqendrohen në rritjen e normave individuale tatimore. Për më tepër,
reformat ligjore duhet të shoqërohet me reforma tatimore në mënyrë që të krijohet një transparencës e lartë dhe llogaridhënie në sistemin e taksave. Reformat duhet të
përqëndrohen në zbatimin e rreptë të ligjit kundër punës në ekonominë informale (punës e paregjistruar/informale) dhe evazionit fiskal, duke përfshirë zbatimin e dënimeve të rrepta financiare.
Zbatimi i politikës stimuluese tatimore, veçanërisht për firmat individuale dhe mikro-ndërmarrjet, do të zvogëlojë arsyet për pronarët e këtyre firmave për t'u angazhuar në aktivitete të ekonomisë informale. Stimujt e taksave mund të përfshijnë adoptimin e
përjashtimit nga taksat për qëllime specifike për kompani të veçanta në sektorë ku ekonomia informale është më e madhe. Kjo gjë do të inkurajonte këto kompani të raportonin aktivitetin e tyre ekonomik tek autoritetet zyrtare. Përveç kësaj, duke aplikuar
teknika të thjeshta dhe me kosto efektive, duke vendosur tatim fiks në komanitë e vogla dhe mikro, do ta ndihmonte qeverinë për të kapur aktiviteteve ekonomike informale. Një
hap të parë qeveria Shqiptare e bëri në politikat fiskale të vitit 2014 ku biznesi i vogel me xhiro nën 2 milion lek, ka një tatim fiks prej 25,000 lek në vit. Në këto kushte ka akoma nevojë për të kryer hulumtime dhe analiza për të identifikuar ndikimin e impaktit
të iniciativës së taksave dhe incidencës e normave ekzistuese të taksave në ekonominë informale.
Ndërhyrja e tepërt e qeverisë në ekonomi është një tjetër arsye që nxit individët të angazhohen në në aktivitete të ekonominë informale. Rregullat mund të shkaktojnë ngurtësi dhe mund të dëmtojnë konkurencën e tregut. Nëse ndërhyrja e qeverisë në
ekonomi është e gjerë, individët mund të preferojnë të dalin nga ekonomia formale dhe të punojnë në ekonominë informale. Edhe pse është e domosdoshme që të jënë disa
shkallë të rregullit, mbi rregulli (ose rregulla shumë strikte) krijnë pengesa për të hyrë në
93
tregun formal dhe rrit kostot e punës në ekonominë formale. Për të reduktuar arsyet që individët të punojnë në sektorin e konomisë informale, qeveria duhet të minimizojë
rregullat e ngurta dhe komplekse si dhe të zvogëlojë ndërhyrjet e panevojshme në ekonomi. Krijimi i një mjedisi tërheqës biznesi në ekonominë formale mund të jenë të
arrihet duke rritur lirinë ekonomike, duke hequr barrierat e tregut, duke thjeshtëzuar proçedurat burokratike të cilat janë të nevojshme për të punuar në ekonominë formale. Përveç kësaj, qeveritë duhet të theksojnë sundimin e ligjit dhe zbatimin e rregulloreve në
mënyrë transparente.
94
KREU 8
KONKLUZIONET
Ekonomia informale përfshin aktivitetet ekonomike me transaksione monetare të cilat duhet të taksohen por nuk raportohen në autoritetet e tatimeve dhe në institutionet statistikore në mënyrë që të shmangin pagesën e taksave nga shitja dhe taksave nga të
ardhurat. Në këtë studim u llogarit ekonomia informale në Shqipëri për periudhën 1993-2013. Madhësia e ekonomisë informale u llogarit si vlerë absolute dhe si përqindje ndaj PBB-
së. Vërehet se ekonomia informale në Shqipëri ka një madhësi të konsiderueshme. Ekonomia informale u mat me anë të dy metodologjive, me anë të metodës së Qasjes
Monetare dhe me anë të metodës MIMIC (shkaqe të shumfishta, pasoja të shumfishta). Metoda e Qasjes monetare u përdor për të matur ekonominë informale në Shqipëri për periudhën 1993-2013. Kjo metodë mbështeten në matjen e kërkesës për para “ekstra”
duke përdorur metodën e katrorëve të vegjël. Ky studim është studimi i parë që merr në konsideratë faktin që shumica e individëve i
mbajnë paratë jashtë bankave. Varibala të tjera veç kësaj janë dhe taksat mbi shitjet (tvsh), taksat mbi të ardhurat, taksa mbi importet, norma mesatare e interesit në depozitat e kursimit dhe një variabël dumi që prezanton zhvlerësimin e monedhës lek
ndaj monedhave të huaja. Metoda MIMIC, një rast i veçantë i modeleve të ekuacioneve strukturorë, është përdorur
për të matur madhësine e ekonomise informale në Shqipëri për periudhën 2002-2013. Kjo metodë përdor disa variabla të vëzhguara si variabla shkasorë dhe variabla tregues (pasoja) të ekonomisë informale të cilin ne e trajtuam si variabël të fshehur (latent). Në
këtë metodë, variablat që u gjetën të rëndësishëm ishin: taksat totale (të gjitha taksat të marra së bashku), norma e papunësisë, norma e inflacionit, dhe variable dumi për
zhverësimin e monedhës tonë. Variabla të pasojës janë norma e rritjes së PBB-së dhe norma e rritjes së konsumit privat.
Nuk është e thjeshtë të thuash se cila nga metodat ka përparësi mbi tjetrën për llogaritjen e ekonomisë informale në Shqipëri. Secila nga ato ka teknikat e veta ekonometrike dhe
rezultatet e tyre janë të lidhura ngushtë me supozimet e bëra. Në përgjithësi, metoda MIMIC është më gjithëpërfshirëse pasi merr në konsideratë shkaqe të shumta dhe pasoja të shumta të ekonomisë informale, ndërsa metoda e Qasjes Monetare merr në
konsideratë vetëm taksat si shkak të vetëm të ekonomisë informale. Besojmë se zgjedhja e metodës për matjen e ekonomisë informale duhet të varet nga
qëllimi i kësaj matjeje. Nëse politikëbërësit kanë për qëllim reformimin e sistemit të taksave dhe zgjerimin e të ardhurave nga taksat, atëherë rezultatet e metodës së Qasjes Monetare janë më të përshtatshme. Nëse politikëbërësit kanë për qëllim përmirësimin e
efiçencës fiskale dhe kualitetin e statistikave zyrtare, atëherë metoda MIMIC është metoda më e përshtatshme për tu përdorur.
Ky studim është studimi i parë i cili diferencon efektin e taksës doganore (taksës së importit) nga taksat e tjera në ekonominë informale. Në këtë studim, në dallim me
studimet e tjera, u hipotezua se taksa doganore ka efekt negativ në madhësinë e
95
ekonomisë informale. Kur taksat doganore rriten, mbrojtja e prodhimit vendas rritet, gjë e cila bën që prodhuesi vendas të largohet nga ekonomia informale dhe të punojë në atë
formale. Dhe e kundërta, nëse taksat doganore rriten, mbrojtja e prodhimit vendas ulet, kjo bën që prodhuesit vendat të largohen nga ekonomia formale drejt asaj informale.
Metoda e Qasjes Monetare e mbështeti këtë hipotezë. Rezultatet e Metodës së Qasjes Monetare mbështesin teorinë se Taksa e të ardhurave
dhe Taksat mbi shitjet (tatimi mbi vlerën e shtuar) janë shkaqet kryesore të eknonomisë informale në Shqipëri për periudhën e studiuar.
Rezultatet e metodës MIMIC mbështesin idenë se shkaqet e ekonomisë informale janë taksat totale, ndërhyrja e qeverisë në ekonomi, dhe inflacioni. Norma e papunësisë u gjet të ketë efekt negativ në ekonominë informale në Shqipëri. Kjo tregon se të ardhurat nga
efekti i papunësisë, që redukton ekonominë informale, është më e madhe se efekti zëvendësues, e cila rrit ekonominë informale.
Kur u krahasuan rezultatet e ekonomisë informale të matura me të dyja mënyrat në Shqipëri, trendi i këtyre vlerave shkon në të njëjtin drejtim për shumicën e periudhave të studimit.
Tek figura 8.2 ku paraqitet trendi i Ekonomisë Informale si raport me PBB-në, vlerat janë shumë të përafërta për periudhën 2003-2008.
Tek kjo tabelë shohim qartë rezultatet e llogaritura nga të dyja metodologjitë për vitin 2002-2013. Ky ndryshim midis dy trendeve shpjegohet nga ndërhyrja e qeverisë shqiptare në ekonomi dhe nga rritja e numrit të papunësisë në Shqipëri për këtë
periudhë. Këto dy variabla rrisin madhësinë e ekonomisë informale në metodën MIMIC përgjatë këtyre viteve. Këto variabla nuk janë të përfshirë në llogaritjen e ekonomisë
informale me anë të metodës së Qasjes Monetare.
96
Figura 8.1 Trendi i Ek. Informale sipas Metodës së Q. Monetare dhe MIMIC
Figura 8.2 Trendi i Ekonomisë informale sipas dy metodave si % ndaj PBB-së
0
100,000
200,000
300,000
400,000
500,000
600,000
700,000
EI sipas MIMIC
EI sipas Qasjes Monetare
0.0%
5.0%
10.0%
15.0%
20.0%
25.0%
30.0%
35.0%
40.0%
45.0%
50.0%
Qasja
monetare
MIMIC
97
Në këtë studim, u tregua se ekonomia informale ndikon në shtremberimin e të dhënave statistikore zyrtare. Në veçanti, aktivitetet e ekonomisë informale të padeklaruara e
nënvlerësojnë PBB-në zyrtare me masën e ekonomisë informale. Si pasojë e kësaj, të gjitha treguesit e tjerë makroekonomikë që shprehen si përqindje ndaj PBB-së,
mbivlerësohen. Gjithashtu, të gjithë punonjësit që punojnë në ekonominë informale janë të paregjistruar dhe si të tillë norma e papunësisë e regjistruar është e mbivlerësuar. Edhe norma e inflacionit nuk paraqet vlera korrekte pasi nuk përfshihen çmimet në
ekonominë informale. Çmimi i produkteve dhe shërbimeve në ekonominë informale është më i lirë se ai në ekonominë informale.
Gjithashtu u diskutua se ekonomia informale ka ndikim dhe në politikat monetare. Një rritje e madhësisë se ekonomise informale, çon në një rritje propocionale të kërkesës për para në qarkullim. Oferta e parasë në qarkullim bëhet nga Banka e Shqipërisë bazuar në
rritjen e pritshme të PBB-së zyrtare. Një rritje e madhësisë së ekonomisë informale do bëjë që oferta për para në qarkullim të jetë më e vogël se kërkesa, gjë që bën të rriten normat e interesave dhe niveli i çmimeve.
Disa nga pasojat e ekonomisë informale mund të zbuten nëse politikëbërësit kur hartojnë politikat e tyre marrin në konsideratë ekzistencën e ekonomisë informale. Rekomandohet krijimi i një departamenti të specializuar në institutin e statistikave i cili
të ketë ekspertë që në mënyrë periodike të masin ekonominë informale në Shqipëri dhe të sigurohen që ta përfshijnë këtë në rezultatet e statistikave zyrtare. Gjithashtu, qeveria duhet të reformojë sistemin e taksave, duke vendosur taksa të arsyeshme dhe te
thjeshtësojë këtë proçes, si dhe të jetë sa më shumë transparente në mënyrë që të nxisë individët që të mos punojnë në eknomoninë informale. Qeveria duhet të përqendrohet në
zgjerimin e bazës për mbledhjen e taksave dhe jo në atë të rritjes së taksave. Qeveria duhet të implimentojë një politikë taksash, veçanërisht për firmat e vogla dhe të mesme, në mënyrë që të ulë nxitjen e tyre për të punuar në eknomoninë informale. Gjithashtu
qeveria duhet që të tregojë kujdes dhe të mos vendosi rregulla të rrepta dhe komplekse dhe të zvogëlojë ndërhyrjet e panevojshme në ekonomi në mënyrë që të krijojë një
ambjent tërheqës për biznesin që ti nxisë ata të punojnë në ekonominë formale.
Ky punim ofron llogaritjen e ekonomisë informale vjetore në Shqipëri. Këto llogaritje mund të përdoren në studime të ardhme për të studiuar lidhjen midis ekonomisë informale dhe politikave të ndryshme fiskale në Shqipëri. Ka nevojë për të studiuar më
thellë impaktin e ekonomisë informale në Shqipëri në tregues të ndryshëm makroekonomikë si papunësia, politika monetare, politika fiskale, korrupsioni dhe
varfëria.
98
BIBLIOGRAFIA
Adam, M. C., & Ginsburgh, V. (1985). The effects of irregular markets on macroeconomic policy : Some estimates for belgium. European Economic Review, 29(1), 15–33. Retrieved from http://ideas.repec.org/a/eee/eecrev/v29y1985i1p15-
33.html
Adriana Ana, M. A. (2012). The relationship between shadow economy and unemployment rate. A ARDL causality analysis for th e case of Romania. National
Scientific Research Institute for Labour a Nd Social Protection, Bucharest Department of Statistics and Econometrics, Academy of Economic Studies, Buchares. Retrieved from http://www.cros-
portal.eu/sites/default/files/NTTS2013fullPaper_239.pdf
Ahumada, H., Alvaredo, F., & Canavese, A. (2008). The monetary method to measure the shadow economy: The forgotten problem of the initia l conditions. Economics
Letters, 101, 97–99. doi:10.1016/j.econlet.2008.06.001
Alañón *, A., & Gómez-Antonio, M. (2005). Estimating the size of the shadow economy in Spain: a structural model with latent variables. Applied Economics.
doi:10.1080/00036840500081788
Anamaria, A. A., Ion, D., & Catalin, G. (2009). Estimating The Size Of Romanian Shadow Economy Using The Currency Demand Approach. Annals of Faculty of Economics, 2(1), 623–631. Retrieved from
http://ideas.repec.org/a/ora/journl/v2y2009i1p623-631.html
Anno, D., & Friedrich, G. (2006). Estimating the underground economy by using MIMIC models: A response to T. Breusch’s critique.
Arby, M. F., Malik, M. J., & Hanif, M. N. (2010, May 7). The size of informal economy
in Pakistan. Retrieved from http://mpra.ub.uni-muenchen.de/22617/1/MPRA_paper_22617.pdf
Ardizzi, G., Petraglia, C., Piacenza, M., & Turati, G. (2011). Measuring the Shadow
Economy with the Currency Demand Approach - A Reinterpretation of the methodology, with an application to Italy. Working Papers. Retrieved from http://ideas.repec.org/p/tur/wpaper/22.html
Ardizzi, G., Petraglia, C., Piacenza, M., & Turati, G. (2013). Measuring the
Underground Economy with the Currency Demand Approach: A Reinterpretation of the Methodology, With an Application to Italy. Review of Income and Wealth,
n/a–n/a. doi:10.1111/roiw.12019
99
Arvate, P. Lucinda, C.R. e Schneider, F. (2004). “Shadow Economies in Latin Amercia: What do We Know?
Bagachwa, M. S. D., & Naho, A. (1995). Estimating the second economy in Tanzania.
World Development. doi:10.1016/0305-750X(95)00055-H
Bajada, C. (1999). Estimates of the Underground Economy in Australia. The Economic Record, 75(231), 369–84. Retrieved from
http://ideas.repec.org/a/bla/ecorec/v75y1999i231p369-84.html
Bajada, C. (2005). Unemployment and the underground economy in Australia. Applied Economics. doi:10.1080/0003684042000291335
Bajada, C., & Schneider, F. (2009). Unemployment and the Shadow Economy in the
oecd. Revue Économique. doi:10.3917/reco.605.1033
Brambila-Macias J., and C. G. (2010). “Modeling the Informal Economy in Mexico. A Structural Equation Approach.” The Journal of Developing Areas, 44, pp. 345–365.
Buehn, A., Dell’Anno, R., & Schneider, F. (2012). Fiscal illusion and the shadow
economy: Two sides of the same coin? MPRA Paper. Retrieved from http://ideas.repec.org/p/pra/mprapa/42531.html
Buehn, A., & Schneider, F. (2013). Estimating the Size of the Shadow Economy: Methods, Problems and Open Questions. Economics Working Papers. Retrieved
from http://ideas.repec.org/p/jku/econwp/2013_20.html
Cagan, P. (1958). The Demand for Currency Relative to total Money Supply. Retrieved October 29, 2014, from http://www.nber.org/chapters/c5783.pdf
Caridi, P., & Passerini, P. (2001). The underground economy, the demand for currency
approach and the analysis of discrepancies: Some recent European experience. Review of Income and Wealth, 47, 239–250. doi:10.1111/1475-4991.00014
Cassel, D., & Cichy, E. U. Explaining the growing shadow economy in East and West :
a comparative systems approach (1986).
Cebula, R. J., & Feige, E. L. (2011). America’s Underground Economy: Measuring the Size, Growth and Determinants o f Income Tax Evasion in the U.S. Retrieved May 03, 2014, from http://www.ssc.wisc.edu/econ/archive/wp2011-1.pdf
Charmes, J. (1999). “Informal Sector, Poverty and Gender: A Review of Empirical Evidence.” Background Paper for the World Development Report 2000/2001: Attacking Poverty. World Bank, Washington, D.C.
100
Christie, E., & Holzner, M. (2003). The dark side of the Balkans (the shadow economy in the Southeast Europe). GDN Workshop on Enterprise Development, the
Informal Economy and Labour Markets. The Vienna Insitute for International Economic Studies.
Davis, S. J., & Henrekson, M. (2004). Tax Effects on Work Activity, Industry Mix and
Shadow Economy Size: Evidence from Rich-Country Comparisons. Labour Supply and Incentives to Work in Europe, 44–104. Retrieved from http://www.nber.org/papers/w10509
Dell´Anno, R. (2007). The shadow economy in Portugal: An analysis with the MIMIC approach. Journal of Applied Economics, X, 253–277. Retrieved from http://econpapers.repec.org/RePEc:cem:jaecon:v:10:y:2007:n:2:p:253-277
Dobre, I., Alexandru, A. A., & Lepas, O. (2010). The USA Shadow Economy and the
Unemployment Rate: Granger Causality Results. JAQM - Journal of Applied Quantitative Methods. Retrieved May 04, 2014, from http://jaqm.ro/issues/volume-
5,issue-1/8_dobre.php
Elijah, O. A., & Uffort, L. (2007, March 6). Comparative Analysis of the Relationship Between Poverty and Underground economy in the Highly developed, Transition and Developing Countries. Retrieved from http://mpra.ub.uni-
muenchen.de/2054/1/MPRA_paper_2054.pdf
Faal, E. (2003). Currency Demand, the Underground Economy, and Tax Evasion: The Case of Guyana (p. 30). International Monetary Fund. Retrieved from
http://books.google.com/books?id=YcRhpHJ78l8C&pgis=1
Feige, E. L. (1989). The Underground Economies: Tax Evasion and Information Distortion. Retrieved May 03, 2014, from http://www.amazon.com/The-
Underground-Economies-Information-Distortion/dp/0521262305
Feige, E. L. (1990). Defining and estimating underground and informal economies: The new institutional economics approach. World Development. doi:10.1016/0305-750X(90)90081-8
Feige, E. L. (2009). New estimates of overseas U.S. currency holdings, the Underground
economy and the “Tax Gap.” MPRA Paper. Retrieved from http://ideas.repec.org/p/pra/mprapa/19564.html
Feige, E. L., & Pearce, D. K. (1979). The Casual Causal Relationship between Money
and Income: Some Caveats for Time Series Analysis. The Review of Economics and Statistics, 61(4), 521–33. Retrieved from
http://ideas.repec.org/a/tpr/restat/v61y1979i4p521-33.html
101
Feld, L. P., & Frey, B. S. (n.d.). Tax compliance as the result of psychological tax contract: The role of incentives and responsive regulation. Center for Tax System
Integrity. Retrieved November 15, 2014, from http://regnet.anu.edu.au/sites/default/files/CTSI-WorkingPaper76-full.pdf
Feld, L. P., & Frey, B. S. (1994). Tax Compliance as the Result of a Psychological Tax
Contract: The Role of Incentives and Responsive Regulation. Retrieved May 04, 2014, from http://www.crema-research.ch/papers/2006-10.pdf
Frey, B. S., & Weck-Hanneman, H. (1984). The hidden economy as an “unobserved”
variable. European Economic Review. doi:10.1016/0014-2921(84)90020-5
Gërxhani, D. K. (2003). Politico - Economic Institutions and the Informal Sector in Albania - WP12.pdf. Retrieved May 04, 2014, from http://www.uva-aias.net/uploaded_files/publications/WP12.pdf
Giles, D. E. A. (1999a). Measuring the Hidden Economy: Implications for Econometric
Modelling. The Economic Journal, 109, F370–F380.
Giles, D. E. A. (1999b). MODELLING THE HIDDEN ECONOMY AND THE TAX-GAP IN NEW ZEALAND, (February).
Giles, D., Tedds, L., & Werkneh, G. (2002). The Canadian underground and measured
economies: Granger causality results. Applied Economics, 34(18), 2347–2352. Retrieved from http://ideas.repec.org/a/taf/applec/v34y2002i18p2347-2352.html
Goldberger, A. S. (1972). Maximum-Likelihood Estimation of Regressions Containing
Unobservable Independent Variables. International Economic Review, 13(1), 1–15. Retrieved from http://ideas.repec.org/a/ier/iecrev/v13y1972i1p1-15.html
Gomis-Porqueras, P., Peralta-Alva, A., And, & Waller, C. (2011). Qualitifying the Shadow Economy: Measurement with Theory. Research Division Federal Reserve
Bank of St. Louis. Retrieved November 15, 2014, from http://research.stlouisfed.org/wp/2011/2011-015.pdf
Gutmann, P. M. (1977). The Subterranean Economy. Financial Analysts Journal.
doi:10.2469/faj.v33.n6.26
Hamori, K. K. & S. (2010). The size of the underground economy in Japan. Retrieved May 03, 2014, from http://mpra.ub.uni-muenchen.de/21562/1/MPRA_paper_21562
ILO. (2003). No Scope of the Employment Relationship. Report IV, International Labou
Conference, 91 St Session, International Labour Office, Geneva.
Jacho-Chávez, D. T. (2009). Efficiency Bounds For Semiparametric Estimation Of Inverse Conditional-Density-Weighted Functions. Econometric Theory, 25(03),
102
847–855. Retrieved from http://ideas.repec.org/a/cup/etheor/v25y2009i03p847-855_09.html
Jöreskog, K., & Goldberger, A. (1975). Estimation of a model with multiple indicators
and multiple causes of a single latent variable. Journal of the American …, 70, 631–639. doi:10.2307/2285946
Katsios, S. (2006). The Shadow Economy and Corruption in Greece. South Eastern
Journal of Economics. Retrieved November 15, 2014, from http://www.asecu.gr/Seeje/issue06/katsios.pdf
Kaufmann, D., & Kaliberda, A. (1996). Integrating the unofficial economy into the
dynamics of post-socialist economies : a framework of analysis and evidence. Policy Research Working Paper Series. Retrieved from http://ideas.repec.org/p/wbk/wbrwps/1691.html
Kaufmann, D., & Kraay, A. (2002). Growth Without Governance. Retrieved from
http://papers.ssrn.com/abstract=316861
Kaufmann, D., Kraay, A., & Mastruzzi, M. (2008). Governance matters VII : aggregate and individual governance indicators 1996-2007. Policy Research Working Paper
Series. Retrieved from http://ideas.repec.org/p/wbk/wbrwps/4654.html
Klovland, J. T. (1984). Tax Evasion and the Demand for Currency in Norway and Sweden. Is There a Hidden Relationship? Scandinavian Journal of Economics,
86(4), 423–39. Retrieved from http://ideas.repec.org/a/bla/scandj/v86y1984i4p423-39.html
Lee, D. (2013). How does social capital reduce the size of the shadow economy? Global Economic Review, 42, 251–268. doi:10.1080/1226508X.2013.833846
Loayaza, N. V. (1997). The economics of the informal sector: a simple model and some
empirical evidence from Latin America. Washington, DC: The World Bank.
Loehlin, J. C. (2004). Latent variable models: An introduction to factor, path, and structural equation analysis (4th ed.). Latent variable models: An introduction to
factor, path, and structural equation analysis (4th ed.).
Matthews, K. G. P. (1982). Demand for Currency and the Black Economy in the UK. Retrieved from http://www.emeraldinsight.com/doi/abs/10.1108/eb002537
Mlinga, R. S., & Wells, J. (2002). Collaboration between informal and formal
enterprises in the construction sector in Tanzania. Habitat International, Vol. 26, 269–280.
103
Muço, M. and P. S. (2002). SME Development Policy in Albania: Developing Support Institutions in an Unstable Environment. Small Enterprise Development in South-
East Europe: Policies for Sustainable Growth (eds. W. Bartlett, M. Bateman and M. Vehovec),; Kluwer Academic Press., (Chapter 10), pp. 229–239.
Muço, M., Sanfey, P. J., Luçi, E., & Hashorva, G. (2004). Private Sector and Labour
Market Developments in Albania: Formal versus Informal. The Vienna Institute for International Economic Studies, wiiw. Retrieved from http://econpapers.repec.org/RePEc:wii:bpaper:bowp:039
OECD. (2004). THE INFORMAL ECONOMY IN ALBANIA ANALYSIS AND POLICY RECOMMENDATIONS. Retrieved May 04, 2014, from http://www.pintoconsulting.de/Images/pdf/9_informal_economy_albania_2004.pdf
Olters, J.-P. (2003). ALBANIA’S INFORMAL ECONOMY: AN IMPEDIMENT TO
ECONOMIC DEVELOPMENT? In 4th conference of The Bank of Albania.
Pelinescu, E. (2003). Causes And Size Of Informal Economy In Romania. Journal for Economic Forecasting, (1), 86–97. Retrieved from
http://ideas.repec.org/a/rjr/romjef/vy2003i1p86-97.html
Petkantchin, V. (2012). The tax and regulatory causes of the underground economy - note0513c_en.pdf. Retrieved May 04, 2014, from
http://www.institutmolinari.org/IMG/pdf/note0513c_en.pdf
Ruli, G. (2003). Characteristics of Informal Sector Development in Albania. The Informal Economy in the EU Accession Countries: Size, Shape, Scope, Trends and Challenges., 239–247.
Schneider, F. (2002a). Size and measurement of the informal economy in 110 countries
around the world. Journal of Economics, 1, 1–50.
Schneider, F. (2002b). The Size and Development of the Shadow Economies of 22 Transition and 21 OECD Countries. IZA Discussion Papers. Retrieved from
http://ideas.repec.org/p/iza/izadps/dp514.html
Schneider, F., Buehn, A., & Montenegro, C. E. (2010). Shadow Economies All over the World New Estimates for 162 Countries from 1999 to 2007. Development, 1, 54.
doi:10.1080/10168737.2010.525974
Schneider, F., & Dell’Anno, R. (2003). The Shadow Economy of Italy and other OECD Countries : What do we know ? Journal of Public Finance and Public Choice Economia Delle Scelte Pubbliche, 21, 97–120. Retrieved from
http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=1442209
104
Schneider, F., & Enste, D. H. (2000). Shadow Economies: Size, Causes, and Consequences. Journal of Economic Literature. doi:10.1257/jel.38.1.77
Schneider, F. G. (2007). Shadow Economies and Corruption All Over the World: New
Estimates for 145 Countries. Economics - The Open-Access, Open-Assessment E-Journal, 1(9), 1–66. Retrieved from http://ideas.repec.org/a/zbw/ifweej/5744.html
Schneider, F., & Klinglmair, R. (2004). Shadow Economies Around the World: What do
we Know? Retrieved from http://papers.ssrn.com/abstract=518526
Schrage, H. (1984). Definition, Methoden der quantitativen Erfassung,î in Wolf Sch‰fer (ed), Schattenˆkonomie. Theoretische Grundlagen und
wirtschaftspolitische Konsequenzen (Gˆttingen: Vandenhoeck und Ruprecht). ìSchattenwirtschaftóAbgrenzung, 11–37.
Sevgin, M. (2009). Determinants of the size of the underground economy: A cross country analysis. ProQuest Dissertations and Theses. Retrieved from
http://search.proquest.com/docview/304881077?accountid=27932
Simanjuntak, J. M. (2008). Currency Demand Modeling In Estimating The Underground Economy: A Critique on “Excess Sensitivity” Method and Support for VAR
Framework.
Simeon Djankov, Ira Lieberman, Joyita Mukherjee, and T. N. (2002). Going Informal: Benefits and Costs. World Bank.
Smith, P. (1994). Assessing the Size of the Underground Economy: the Canadian
Statistical Perspectives. Canadian Economic Observer, Catalogue.
Tanzi, V. (1983a). The Underground Economy in the United States: Annual Estimates, 1930-80 (L’économie clandestine aux Etats-Unis: estimations annuelles, 1930-80) (La “economÃa subterránea” de Estados Unidos: Estimaciones anuales, 1930-
80). IMF Staff Papers, 30(2), 283–305. Retrieved from http://ideas.repec.org/a/pal/imfstp/v30y1983i2p283-305.html
Tanzi, V. (1983b). The Underground Economy in the United States: Annual Estimates,
1930-80 (L’économie clandestine aux Etats-Unis: estimations annuelles, 1930-80) (La “economía subterránea” de Estados Unidos: Estimaciones anuales, 1930-80).
Staff Papers - International Monetary Fund, 30, 283–305. doi:10.2307/3867001
Tedds, L. (2005, July 24). The Underground Economy in Canada. Retrieved from http://mpra.ub.uni-muenchen.de/4229/1/MPRA_paper_4229.pdf
Thießen, U. (2003). The Impact of Fiscal Policy and Deregulation on Shadow Economies in Transition Countries: The Case of Ukraine. Public Choice, 114(3-4),
295–318. doi:10.1023/A:1022624619203
105
Thomas, J. (1992). Informal Economic Activity. New York: Harvester/Weatsheaf.
Thomas, J. (1999). Quantifying the black economy: “measurement without theory” yet again? The Economic Journal,, 381–389.
Voicu, C. (2012). Economics and “underground” economy theory. Theoretical & Applied Economics, 19, 71–84. Retrieved from http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=bth&AN=78038075&site=
ehost- live
Wang, D. H. M., Lin, J. Y., & Yu, T. H. K. (2006). A MIMIC approach to modeling the underground economy in Taiwan. Physica A: Statistical Mechanics and Its
Applications, 371, 536–542. doi:10.1016/j.physa.2006.03.060
Zellner, A. (1970). Estimation of Regression Relationships Containing Unobservable Independent Variables. International Economic Review, 11(3), 441–54. Retrieved from http://ideas.repec.org/a/ier/iecrev/v11y1970i3p441-54.html
Ministria e Financave të Shqipërisë
Banka e Shqipërisë
Instituti i Statistikave Kombëtare
106
ANEKS
Tabelat me të dhëna të përgjithshme për variablat e përdorura në studim.
Vitet
Të ardhurat nga Tatimi I fitimit dhe tatimi I të ardhurave personale
(në milion lekë)
Të ardhurat nga akciza dhe tjera (në milion lekë)
Të ardhurat nga taksa mbi vlerën e shtuar
(TVSH) (në milion lekë)
1993 4,058 6,313 4,991
1994 3,316 14,222 4,959
1995 3,110 14,637 5,587
1996 4,054 8,582 9,076
1997 3,207 5,146 15,656
1998 5,490 8,965 28,769
1999 9,171 13,798 29,794
2000 12,706 12,818 38,121
2001 16,548 18,486 41,149
2002 18,347 22,107 46,113
2003 19,561 29,527 50,625
2004 23,160 31,845 58,161
2005 26,639 24,948 64,534
2006 30,838 42,665 74,268
2007 35,927 49,060 87,771
2008 42,606 54,070 107,094
2009 43,970 55,063 110,062
2010 44,664 64,767 113,998
2011 47,679 69,070 119,189
2012 44,842 71,308 116,532
107
2013 44,689 73,592 112,911
Vitet
Të ardhurat nga Taksat Doganore (në milion lekë)
Vlera totale importeve (në milion lekë)
Nr. I popullsisë (në milionë)
1993 3,642 58,336 3.095
1994 6,260 57,019 3.033
1995 6,231 66,147 3.037
1996 7,708 98,060 3.063
1997 8,958 95,022 3.088
1998 12,615 126,271 3.061
1999 11,450 159,465 3.102
2000 13,548 157,109 3.058
2001 12,795 190,155 3.063
2002 13,387 210,368 3.084
2003 13,854 225,983 3.103
2004 13,872 236,072 3.121
2005 13,629 262,191 3.135
2006 13,991 299,147 3.149
2007 9,848 376,194 3.171
2008 8,660 439,894 3.194
2009 7,929 431,107 3.186
2010 7,274 477,768 3.171
2011 6,850 544,003 3.218
2012 6,118 528,490 3.234
2013 5,755 512,528 3.251
108
Vitet
GNI (Produkti kombëtar
bruto) (në milion lekë)
PBB-ja nominale (në milion
lekë)
PBB për frymë
Norma e rritjes reale
së PBB-së
1993 124115 140452 45378.312 9.6
1994 188364 210545 69412.093 9.4
1995 228787 251843 82922.078 8.9
1996 353,823 346,403 102803.061 9.1
1997 353,496 346,198 104329.237 -10.8
1998 420,808 409,209 134681.133 9
1999 482,043 471,578 152997.097 13.5
2000 538,420 523,043 171013.207 6.7
2001 601,591 583,369 190436.843 7.9
2002 637,987 622,711 201906.901 4.2
2003 712,986 694,098 223701.802 5.8
2004 768,717 751,022 240671.393 5.7
2005 831,090 814,797 259904.842 5.7
2006 907,908 882,209 280146.391 5.4
2007 994,534 967,670 306943.475 5.9
2008 1,094,697 1,088,132 343625.593 7.5
2009 1,134,674 1,143,610 361291.326 3.3
2010 1,210,078 1,222,462 386416.18 4.1
2011 1,288,894 1,282,255 405914.831 3
2012 1,350,490 1,338,964 414042.929 2.7
109
2013 1,380,250 1,400,159 430811.934 2.4
Vitet CPI (indeksi I konsumit)
konsumi nominal privat (në milion lekë)
inflacioni Norma mesatare e interesit në depozitat e kursimit.
1993 35.591 149,833 85.005 23.000
1994 43.622 180,087 22.565 16.500
1995 47.021 196,406 7.793 13.700
1996 53.005 291,305 12.734 19.100
1997 70.592 317,837 33.166 27.800
1998 85.164 402,271 20.646 16.500
1999 85.496 410,135 0.390 9.100
2000 85.539 450,007 0.039 8.000
2001 86.997 476,576 3.121 7.800
2002 86.125 572,361 5.218 9.300
2003 88.160 626,282 3.298 7.620
2004 90.687 677,567 2.204 5.990
2005 92.830 762,211 2.038 5.570
2006 95.031 807,594 2.513 5.230
2007 97.822 846,138 3.057 5.670
2008 101.107 926,638 2.158 6.930
2009 103.415 1,005,645 3.531 6.780
2010 107.112 1,080,114 3.573 6.400
2011 110.785 1,170,142 1.683 5.870
2012 113.036 1,172,711 2.434 5.380
2013 115.226 1,175,289 1.854 4.170
110
Vitet Papunwsia (nw perqindje)
Nr. Total I të punësuarve
Numri total I forcave të punës (më mijë)
1993 22.30 1,045,000 1,346,000
1994 18.00 1,423,000 1,435,366
1995 13.00 1,309,000 1,324,598
1996 12.00 1,274,000 1,447,727
1997 15.00 1,301,000 1,530,588
1998 18.00 1,320,000 1,609,756
1999 18.00 1,305,000 1,591,463
2000 17.00 1,068,190 1,286,976
2001 16.00 920,569 1,095,915
2002 15.00 920,144 1,082,522
2003 15.00 926,225 1,089,676
2004 17.40 931,217 1,127,382
2005 14.10 932,102 1,085,101
2006 13.80 935,058 1,084,754
2007 13.20 939,000 1,382,464
2008 13.20 901,708 1,291,897
2009 13.80 905,088 1,049,985
2010 14.20 904,210 1,053,858
2011 14.30 925,242 1,079,628
2012 13.90 958,474 1,113,210
2013 15.60 955,192 1,131,744
