Upload
others
View
30
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Elmi
redaktor: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Akademiki,
i.e.d., professor Ziyad Səmədzadə
Rəyçi: AMEA-nm "Elmi İnnovasiyalar Mərkəzi"nin
Elmi işıər üzrə direktor müavini, i.e.d., professor
T.N.Əliyev
A.H.Tağıyev. Azərbaycan Respublikasında əbalinin
innovasiya fəallığının yüksəldilməsi problemləri (IX saylı
broşura). Bakı, "Təknur”-2016, 96 səh.
Kitabda milli iqtisadiyyatımızda innovasiya feallığınm artırılması
istiqamətləri, xüsusilə əhalinin fəallığının yüksəldilməsində dövlətin rolu
və təhsil sistemində aparılacaq vacib islahatların əsas prioritetləri tədqiq
edilmişdir. Burada həmçinin, innovasiyalarm inkişafında əhalinin
innovasiya fəallığının yüksəldilməsinin tutduğu yer və innovasiya
iqtisadiyyatının formalaşdığı şəraitdə insan amilinin rolu şərh edilmişdir.
Respublikamızda fəalijıyət göstərən müəssisələrdə əməkdaşların
innovasiya fəallığının yüksəldilməsi yollan araşdınimış və müəssisələrdə
işçilərin innovasiya fəallığının yüksəldilməsi üzrə dünyanın qabaqcıl
transmilli şirkətləri olan Yaponiyanın "Soni" və "Toyota”, AB.Ş-ın IBM
korporasiyalarının iş təcrübəsi verilmişdir.
Kitabça- geniş oxucu kütləsi, bakalavrlar, magistrantlar, müəssisə
rəhbərləri, müxtəlif səvi}iyəli menecerlər üçün nəzərdə tutulmuşdur.
ISBN: 978-9952-445-00-7
© A.H.Tağıyev, 2016
MÜNDƏRICAT
Ön söz ............................... ... .................................... ... . 5
Fəsili. İnnovasiya iqtisadiyyatının əsasları ...................... 7
1.1. İnnovasiya iqtisadiyyatının bir elm kimi
predmeti, əsas vəzifələri və funksiyaları ...................... .. ......... 7
1.2. İnnovasiya iqtisadiyyatının təşəkkülü və
inkişafı ....................................................................................... 9
1.2.1. İnnovasiya iqtisadiyyatının meyarları ................. 12
1.2.2. İnnovasiya-innovasiya iqtisadİ3/yatının
əsas elementidir ......................................................................... 13
1.2.3. İnnovasiya fəaliyyəti - innovasiya iqtisadiyyatının
inkişafının əsası kimi .................................................................. 20
Fəsil 2. İnnovasiya fəallığının yüksəldilməsinin ümumi
problemləri ................................................................................. 25
2.1. İnnovasiya fəallığının yüksəldilməsində
dövlətin rolu ............................................................................... 27
2.2. Özəl bölmənin innovasiya fəallığının yüksəldilməsi
istiqamətləri ................................................................................ 37
2.3. İnnovasiya iqtisadiyyatının formalaşdırıldığı bir şəraitdə
insan amilinin rolu...................................................................... 46
2.4. İnnovasiya iqtisadiyyatının formalaşdırıl
dığı bir şəraitdə təhsil sistemində islahatların zəruriliyi ............. 58
Fəsil 3. Əhalinin innovasiya fəallığının yüksəldilməsi yolları
.................................................................................................... 65
3.1. Müəssisələrdə innovasiya fəallığının
yüksəldilməsində kursların və müsabiqələrin əhəmiyyəti
65
3.2. Əhalinin innovasiya fəallığının yüksəldil
məsində kütləvi informasiya vasitələrində innovasiya üzrə
maarifləndirmə işlərinin aparılması ............................................ 81
3.3. Müəssisədə inovasiya fəallığının yüksəldilməsində
transmilli şirkətlərin iş təcrübəsindən ......................................... 83
3.3.1. "Soni" korporasiyasının iş təcrübəsi ...................... 83
3.3.2. "Toyota" korporasiyasının iş təcrübəsi .................. 86
3.3.3. IBM korporasiyasının iş təcrübəsi ......................... 89
Nəticə ................................................................................. 93 Ədəbiyyat ........................................................................... 94
ÖN SOZ
Ölkəmizdə əhalinin innovasiya fəallığının yüksəldilməsinə
xidmət göstərmək məqsədilə yazılan bu kitabça 9-cu broşuradır.
Broşurada milli iqtisadiyyatımızda innovasiya fəallığının
artırılması istiqamətləri, xüsusilə əhalinin fəallığının
yüksəldilməsində dövlətin rolu və təhsil sistemində aparılacaq vacib
islahatların əsas prioritetləri tədqiq edilmişdir.
Kitabçada həmçinin, innovasiyaların inkişafında əhalinin
innovasiya fəallığının yüksəldilməsinin tutduğu yer və innovasiya
iqtisadiyyatının formalaşdığı bir şəraitdə insan amilinin rolu şərh
edilmişdir.
Birinci fəsildə, innovasiya iqtisadiyyatının bir elm kimi
predmetindən, təşəkkül tapma tarixindən, inkişafından, əsas
elementlərindən və innovasiya fəaliyyətinin əhəmiyyətindən bəhs
olunur.
İkinci fəsildə, innovasiya fəallığının yüksəldilməsinin ümumi
problemləri, bu işdə dövlətin və özəl bölmənin, həmçinin insan
amilinin rolu araşdırılmışdır.
Sonuncu fəsildə - respublikamızda fəali}^ət göstərən
müəssisələrdə əməkdaşların innovasiya fəallığının yüksəldilməsi
yolları araşdırılmışdır. Bu sahədə müəssisələrdə işçilərin innovasiya
fəallığının yüksəldilməsi üzrə dünyanın qabaqcıl transmilli şirkətləri
olan Yaponiyanın "Soni” və “Toyota", ABŞ-ın İBM
korporasiyalarının iş təcrübəsi verilmişdir. Bu təcrübələrdən
Azərbaycanın müəssisə və təşkilatları da bəhrələnə bilər.
Kitabçada verilmiş bir qisim materiallar əvvəlki broşu- ralarda
verilmiş materiallarla üst-üstə düşür. Həmin materiallara istinad
edilmədən kitabçada təkrar verilməsi- kitabçanın müstəqil öyrənilə
bilən olması məqsədini güdür.
Aparılan təhlillər nəticəsində belə qənaətə gəlinmişdir ki,
innovasiya fəaliyyətinin yüksəldilməsi birbaşa olaraq əhalinin
fəallığının artırılması ilə əlaqədardır. Bu istiqamətdə yaranan
çətinliklərin və qüsurların aradan qaldırılması məqsədilə kitabçada
müvafiq təklif və tövsiyələr verilmişdir.
Prof. A.H.Tağıyev
FƏSILI.
İNNOVASİYA İQTİSADİYYATININ
ƏSASLARI
1.1. İnnovasiya iqtisadiyyatının bir elm kimi
predmeti, əsas vəzifələri və funksiyaları
İnnovasiya iqtisadi)^atınınpredmeti. İnnovasiya
iqtisadiyyatı elə yeni elm sahəsidir ki, innovator tərəfindən icad
edilən yüksək texnologiyaların, avadanlıqların, idarəetmə
sistemlərinin yaradılmasını, cəmiyyət qarşısında yaranan
problemlərin həll edilməsinə istiqamətləndirə bilən kadrların
hazırlanmasını əhatə edir. İnnovasiya iqtisadiyyatının predmeti-
innovasiya fəaliyyətinin müxtəlif mərhələlərini əhatə edən
innovasiya prosesidir ki, bu da innovasiya məhsulunun yaradılması,
tətbiqi və yayılması ilə əlaqədardır. Bu isə yeni texnoloji ukladın
formalaşdırılmasını təmin edir [8,
S.5].
Bir elm kimi innovasiya iqtisadİ3vatının əsas vəzifə-
si-innovasiya məhsulunun yaradılması və tətbiqi, əsas istehsal
amillərinin intelektuallaşdırılması, təbiət və cəmiyyətin ahəngdar və
ziddi}^ətsiz inkişafını təmin edən, yeni müasir texnoloji uklada
keçməklə əlaqədar olan bütün təsərrüfatçılıq fəaliyyətində insanlar
arasındakı münasibətləri öyrənməkdir.
Məlumdur ki, Azərbaycan Respublikasında istehsal olunan
məhsulların, qabaqcıl dünya ölkələrinə nisbətən enerji- tutumluluğu
və materialtutumluluğu dəfələrlə artıqdır. Bu nunla əlaqədar olaraq
ölkəmizdə innovasiya iqtisadiyyatının inkişafının əsas vəzifəsi elə
müasir texnologiyalara keçmək
dir ki, istehsal edilən məhsulların enerji və material tutum- luluğunu
aşağı salmağı təmin etsin.
İnnovasiya iqtisadİ3^atınm funksiyaları olduqca çoxdur və
bunlardan ən əsasları: dünyagörüşü; innovasiya, sosial,
proqnozlaşdırma, sistemlilik, maarifləndirmə, ekoloji, strateji,
informasiya-kommunikasiya, innovasiya fəaliyyəti, hüquqi,
intellektual, investisiya və təşkilati-idarəetmədir.
İnnovasiya iqtisadiyyatının dünyagörüşü funksiyası -
neosfera dünyagörünüşünü və innovasiya fəallığım, innovasiya
prosesinin yaradılmasını, intelektual potensialdan istifadə etmək
üçün baxışlar və prinsiplər sistemi olan innovasiya düşüncə tərzini
müə3^ən edir.
Neoosfera dünyagörüşü - rasional iqtisadi və ekoloji inkişafı
xarakterizə edən planetar dünyagörüşüdür.
İnnovasiya iqtisadiyyainm innovasiya funksiyası - el-
mtutumlu texnologiyalar əsasında məhsuldar qüvvələrin inkişafına
şərait yaratmağa və istehsal münasibətlərinin intellektuallaşdırılması
yolu ilə onun təkmilləşdirilməsini müəyyən edir.
İnnovasiya iqtisadiyyatının sosial funksiyası - insanların və
cəmiyyətin, innovasiya iqtisadiyyatının tərkib hissəsi olan
kommunikasiya və informasiya əsasında rifa halının yüksəldilməsini
təmin edir.
İnnovasiya iqtisadiyyatının proqnozlaşdırma funksiyası -
innovasiya məhsulunun yaradılması, tətbiqi və yayılmasının
nəticələrinin oncəgörünməsini müəyyən edir.
İnnovasiya iqtisadiyyatının sistemlilik funksiyası - innovasiya
məhsullarının yaradılması, tətbiqi və yayılması ilə bağlı olan
məsələlərə sistemli yanaşmağı müə3^ən edir.
İnnovasiya iqtisadiyyatının maarifləndirilmə funksiyası -
insanın inkişafını təmin edən yeni biliklərin mənimsənilməsini
kəsilməz surətdə təmin edən innovasiya səriştəliliyinin
motivləşdirilməsini və innovasiyanın neosfera
8- ^/5 ^
dünyagörüşünün inkişaf etdirilməsini əhatə edir.
İnnovasiya iqtisadiyj^atının ekoloji funksiyası - təbii
ehtiyatlardan qənaətlə və rasional istifadə edilməsini, ətraf mühitin
qorunmasına ehtiyatla yanaşmanı, xammal iqtisa- dİ3^atından ekoloji
iqtisadiyyata və təbiəti qoruyan dayanıqlı inkişafa keçməyin təmin
edilməsini müəyyən edir.
İnnovasiya iqtisadiyyatının texnoloji funksiyası - inno-
vasiyanın texnoloji ukladı ilə birbaşa əlaqədardır ki, yüksək
texnologiyaların yaradılması, tətbiqi və yayılmasım müəyyən edir.
Yüksək texnologiyalara-mikroelektronika və s. aid edilir.
İnnovasiya iqtisadİ3^atının strateji funksiyası - subyektin
qabaqcıl elmin köməyi ilə eimtutumlu istehsalların mənimsənilməsi
və innovasiya xidmətlərinin göstərilməsini, habelə öz innovasiya
potensialının saxlanılmasını və inkişaf etdirməsini müəyyən edir.
İnnovasiya iqtisadiyyatının kommunikasiya-informasiya
funksiyası - innovator tərəfindən ideyanın formalaşdırılması,
yaradılması, tətbiqi və yayılması üzrə informasiya mübadiləsinin
həyata keçirilməsi mexanizmidir.
1.2. İnnovasiya iqtisadiyyatının təşəkkülü və
inkişafı
İqtisadi mənbələrdə innovasiya iqtisadiyyatına baxışlar yekdil
deyildir. Təbii ki, bu belə olmalıdır, hər bir tarixi dövrün öz tələbləri
var, belə ki, ölkələrin iqtisadiyyatının, bütövlükdə dünya
iqtisadiyyatının inkişafı baxılan mərhələyə uyğun məzmun
formalaşdırır.
İnnovasiya iqtisadİ3^atının formalaşmasının birinci mərhələsi
sənayecə inkişaf etmiş (postindustrial) ölkələrin konsepsiyası hesab
edilə bilər. Bu 20-ci əsrin 2-ci yarısından
yayılmağa başlamışdır. İlk növbədə bu anlayış D.Bell, C. Qelb- reyt
və Toflerin [12,14,19] əsərlərində öz əksini tapmışdır. Son bir neçə
on illikdə iqtisadi3^atın inkişafında köklü dəyişikliklər getmişdir.
Yeni texnologiyaların inkişafı ilə əlaqədar olaraq cəmiyyətin iqtisadi
həyatının bütün sahələrində prinsipial dəyişikliklər baş vermişdir:
• iqtisadİ3^atda innovasiya-informasiya sektorunun xüsusi
çəkisi dəfələrlə artmış və inkişaf etmiş ölkələrdə bi göstərici
45-65%-ə çatmışdır;
• innovasiya-informasiya sektoru müasir sosial-iqtisadi
inkişafa, onun dinamikasına və artımına güclü təsir
göstərmişdir;
• iqtisadi tərəqqinin mexanizm və trayektoriyasında ciddi
dəyişikliklər nəzərə çarpmışdır.
Qeyd edilən dəyişikliklərin əsasında insan kapitalı durur. İnsan
kapitalı-bu təkcə insanın malik olduğu elmin, qabi- lİ3^ətin,
davranışın, bacarığın mexaniki toplusu deyildir. Bu insanın
yaradıcılıq potensialıdır ki, innovasiya təfəkkülünün
formalaşdırılması və fəaliyyəti hesabına son nəticədə iqtisadiyyatın
innovasiya inkişafının yönümünü müə3^ən edir.
Biz, artıq dərk edirirkki, innovasiya təhsilinin köməyi ilə
innovasiya təfəkkürünün formalaşdırılmasını tərbiyə edirik.
Bununla əlaqədar olaraq insanların öyrədilməsi prosesini
peşəkarlıq səriştəsinin inkişafını təmin edən pedaqoji innovasiyanın
yaradılmasına yönəltmək lazımdır.
Bu vəzifənin yerinə yetirilməsi aşağıdakıları zəruri edir:
• mənəvi-əxlaqi tərbiyənin verilməsi;
• peşəkarlıq səriştəsinin formalaşdırılması;
• innovasiyanı yaratmaq qabilij^əti;
• innovasiya mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsi;
• fəal innovasiya fəaliyyətinin motivləşdirilməsi;
• işgüzarlıq və bizneslə məşğul olmaq qabiliyyətinin
formalaşdırılması.
10~—
Beləliklə, insan kapitalı ölkənin milli varidatının ən əsas
elementlərindən biridir, onun köməyi ilə innovasiya iqtisadiyyatı
təkrar istehsalı həyata keçirir.
İnsan kapitalı eyni zamanda cəmiyyətin və iqtisadiyyatın
inkişafının intensiv amilidir.
Burada, təkrar istehsal kapitalı, intelektual kapital və
innovasiya səriştəliliyi haqqında qısaca məlumat vermək yerinə
düşər.
İnnovasiya iqtisadiyyatında təkrar istehsal kapitalının
yaradılması aşağıdakı mərhələlərdən keçir:
• intelektual məhsulun istehsalını həyata keçirməyə imkan
yaradan yeni elm insan tələbatının ödənilməsi üçün təkrar
istehsal prosesi məqsədini güdür;
• innovasiyanın yaradılması və maddiləşdirilməsini təmin
edən innovasiya prosesinin əsasında innova- torların
motivləşdirilməsi durur;
• intelektual kapitalın istehlakı-insan həyatını yaxşılaşdıran
və onun təbiətlə ahəngdarlığını təmin edən təkrar istehsal
prosesinin məqsədidir.
İntelektual kapital-bu anlayış kompaniyanın qeyri-ma- terial
aktivlərini ifadə edir ki, bunsuz o mövcud ola bilməz. İntelektual
kapitalın tərkibinə-insan aktivi, intelektual mülkiyyət, infrastruktur
və bazar qeyri-maddi aktivləri aid edilir.
İnsan kapitalının əsas peşəkarlığının büruzə verilməsi
innovasiya səriştəliliyində öz əksini tapır.İnnovasiya iqti-
sadij^atı-bu elə bilik cəmiyyətinin məhsuludur ki, fundamental elmi
nəticələrin dəyişdirilməsi hesabına innovator- lar innovasiya
[yenilik) icad edərək onları təsərrüfatlarda, müəssisələrdə, sahələrdə,
dünya ölkələrində tətbiq etməklə onlar inkişaf etdirilir, nəticədə,
intelektual renta mənimsəyirlər və çox böyük mənfəət qazanırlar.Bu
tərif innovasiya iqtisadi3^atmın təcrübi mənasını əks etdirir.
-11
1.2.1. İnnovasiya iqtisadiyyatının
meyarları
İnnovasiya iqtisadiyyatının inkişaf səviyyəsi və vəziyyətinin
qiymətləndirilməsi üçün onun meyarlarının müəyyənləşdirilməsi
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Onlar innovasiya iqtisadiyyatının
inkişafını, problemin səmərəli həlləri insan həyatının keyfiyyətini,
inkişafını, təbiət və ətraf mühitin qorunmasını, istehsalın
eimtutumluluğunu, məhsuldar qüvvələrin intelektuallıq baxımdan
innovasiya səriştəliliyi kimi göstəricilərin problemlərinin səmərəli
həllini müə}^ən edir.
İqtisadi təcrübədə, hal-hazırda elmi mənbələrdə innovasiya
iqtisadiyyatının əsas meyarı məcmui daxili məhsul (MDM)
göstəricisidir. Bu ümumi məhsulda müvafiq olaraq eimtutumlu
məhsul və xidmətin xüsusi çəkisidir.
Məcmu daxili məhsul [MDM]-il ərzində istehsal amilinin milli
mənsubiyyətindən asılı olmayaraq ölkə ərazisində yerləşən müəssisə
və təşkilatların istehsal etdiyi məhsulların və xidmətlərin (bilavasitə
istehlak üçün nəzərdə tutulan) bazar dəyəridir. Bu göstərici 1934-cü
ildə Saymon Kuznets tərəfindən təklif edilmişdir.
MDM-yə onun yaradılmasında iştirak edən amillərin nəticəsi
kimi baxıla bilər. Bu amillərə aşağıdakılar aiddir:
• təbii ehtiyatların kəmiyyət və keyfİ3^əti, onların istehsalda
istifadəyə yararlıhğı;
• əsas kapitalın həcmi və ke3diyyət parametrləri;
• övcud istehsal amillərinin milli iqtisadiyyat çərçivəsində
maksimum yüksək keyfiyyətli məhsul almaq üçün optimal
bölüşdürülməsi.
Qeyd edilən meyarlarla yanaşı innovasiya iqtisadiyyatının
aşağıdakı meyarlarıda öz əhəmiyyətlərinə görə seçilirlər:
• resurs-ekoloji problemlərin həllinə istiqamətlənmə;
• innovasiya tərkibli məhsuldar qüvvələrin səviyyəsi;
^/V
• sosial-iqtisadi münasibətlərin intellektləşdirilməsi dərəcəsi.
Bilik-cəmiyyətin inkişafı şəraitində innovasiya iqtisa-
dİ3^atınm təşəkkülü elm və istehsalat subyektlərinin innovasiya
fəalij^ətinin aparici qüvvəsi, elrni-texniki inkişafın, eimtutumlu
texnologiyaların yüksəlməsi, innovasiyalar sayəsində yeni texnoloji
ukladı forrnalaşdıran istehsal amillərinin intellektuallaşması ilə
xarakterizə olunur. İnnovasiya iqtisadiyyatının müxtəlif tərəfləri
sırasında innovasiya generasiyası, innovasiya fəaliyyəti, innovasiya
iqtisadiyyatı infrastrukturunun formalaşdırılması və yeni texnoloji
uklad ilə bağlı qanunauyğunluqları nəzərdən keçirək.
1.2.2. innovasiya- innovasiya iqtisadiyyatının
əsas elementidir
"İnnovasiya" anlayışı kulturoloqların əsərlərində XIX əsrin
əvvəlində işlədilmişdir. Bu bir mədəniyyətin elementlərinin digər
mədənİ3^ətə daxil edilməsi mənasını daşıyırdı. Sonralar bu anlayış
daha geniş məna kəsb etdi, elmi kateqoriyanın statusu müəyyən
edildi, hətta xüsusi elm olan inno- vatika elmi meydana çıxdı.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bir yeni iqtisadi kateqoriya kimi
"innovasiya" termini elmi dövriyyəyə Avstriya alimi [sonralar
Amerika alimi] Yozef Aloiz Şumpeter tərəfindən XX əsrin birinci
onilliyində daxil edilmişdir. Latıncadan tərcümədə ["in"-daxilində,
"novus"-yeni]-bu yenilik deməkdir. İngilis dilində "innovation" iki
məna daşıyır:
1} yeni ideya, üsul və ya ixtira;
2] hər hansı bir yeniliyin tətbiqi.
Fransız dilində "innovation" yenilik, yeni tətbiq edilmiş
deməkdir. Rus sözü "yeni tətbiq edilən", yenilikşünaslıq
---- 13 -----
(нововведение) innovasiya sözünün sinonimidir. Bu sözün mənası
sistemin bir haldan digər hala keçməsinə gətirən, mühitə yeni, sabit
elementlər (yeniliklər) daxil edən məqsədyönlü dəyişikliklər
deməkdir.
Digər bir anla3nş da mövcuddur-"yenilik" və ya "yeni vasitə".
Yenilik-sözü vasitədir (yeni üsul, metodika, texnologiya, proqram və
s.), innovasiya isə-yeni vasitənin mənimsənilməsi prosesidir.
Y.Şumpeter innovasiyanı istehsal texnologiyası sahəsində və
ya bəzi təsərrüfat vahidinin idarə edilməsində, beləliklə də yeni
materialların və komponentlərin tətbiqinə əsaslanan, yeni proseslərin
daxil edilməsinə, yeni bazarların müəyyən edilməsinə, yeni təşkilat
formalarının yaradılmasına əsaslanan bütün yeni kombinasiyaların
kommersiyalaş- masmm nəticəsi kimi tərif vermişdir. Bu
yanaşmadan çıxış edərək, demək olar ki, “innovasiya" anlayışına
eləcə də ixtira adlanan insan fəaliyyəti sahəsi daxildir. O, hesab
edirdi ki, dəyişikliklərə biznes qoşulanda onlar innovasiya olur [22].
İnnovasiya iqtisadİ3^atmın təşəkkülü dövrünə yaxın
"innovasiya” termini iqtisadiyyat elmində özünə möhkəm yer tutdu.
Bununla yanaşı müxtəlif müəlliflər bu terminin müxtəlif izahını təklif
edirlər. Baxmayaraq ki, biz vaxtilə innovasiya)^ birmənalı [6, s. 6-7]
baxmağı təklif etmişik, lakin innovasi)^ya çoxmənah baxışlar burada
özünə geniş yer tutduğuna görə bu münasibətlərə bir daha baxmağı
lazım bilirik. Birinci yanaşma- innovasiya yeni mütərəqqi məhsulun,
texnologiya metodu və s. şəklində olan yaradıcılıq prosesinin
nəticəsidir.
İkinci yanaşma-innovasiya fəali)^ətdə olan məmulatların,
elementlər, yanaşma və prinsiplərin əvəzinə yenilərinin daxil
edilməsi prosesidir.
V.Q.Zinov innovasiyanı hərəkətdə olan texnologiya və
fəaliyyətin təşkilində dəyişikliklərə gətirən və bu dəyişiklikləri
reallaşdıran, insanlara iqtisadi mənfəət gətirən, mövcud
14
olan bilik massivində dəyişikliklər kimi izah edir.
V.Q.Zinovun fikrincə innovasiyanm mahiyyəti yeni isteh- lak
dəyəri kimi yaradıcı prosesin nəticəsidir. Bu zaman bazar
iqtisadiyyatı şəraitində innovasiyanm əsas xüsusiyyəti kimi onun
istehlak xüsusiyyətlərinin yeniliyi irəli çıxmalıdır. Texniki
innovasiya isə ikinci dərəcəli rol oynayır [15, s.l7].
Q.J.Kuperman və başqaları innovasiyanı dünya səviyyəsində
yeni rəqabətqabiliyyətli məhsulun, müasir texnologiyaların
yaradılması və yayılmasının, yeni bazar təsərrüfat- çılığmın təşkilati
formalarına və idarə metodlarına adekvat yeni müasir
texnologiyaların tətbiq edilməsinə yönəlmiş yaradıcı fəali}yətin
nəticəsi kimi izah edirlər.
İnnovasiya iqtisadiyyatının məqsədi və təyinini nəzərə alaraq
onun ümumiləşdirilmiş tərifindən istifadə etmək olar. Bu "bazarın
mövcud tələbatının ödənilməsinə səbəb olan və iqtisadi səmərə
gətirən, həyatın və insan fəaliyyətinin hər hansı bir sferasında yeni
ideyanın reallaşdırılması prosesidir" [14].
N.K.Moiseyev və J.P.Aniçkin də innovasiyaya-fərdin yenilik
kimi qəbul etdiyi ideyanın təcrübi tərəfi və ya onun nəticəsi kimi
baxırlar. Styuartın fikrincə, innovasiyanm üç kateqoriyası
mövcuddur. Birinci-makroinnovasiyalardır. Bura sahələrdə,
iqtisadiyyatda, texnologiyalarda və ya bütövlükdə cəmiyyətdə köklü
dəyişikliklərə gətirən yeni məhsullar və texnologiyalar [məsələn,
elektrik, sintetik liflər, mikroelekt- ronika, nanotexnologiyalar)
aiddir.
İkinci kateqoriyaya-baza innovasiyaları aiddir. Baza in-
novasiyaları texnoloji inkişafa güclü təkan verən, ayrı-ayrı
innovasiyalar sayılır [məsələn, transformatorlar, qazturbin
mühərrikləri, dinamo maşınları və elektrik lampaları-bunlar hamısı
baza innovasiyalarıdırlar ki, birlikdə makroinnovasi- yaların tətbiqini
elektrotexnikada yaratmışdırlar).
Üçüncü kateqoriya-innovasiya-modifikasiyalardır. Bunlar
kifayət dərəcədə radikal deyildilər ki, texnoloji tərəqqiyə
.15 ------
bütövlükdə təsir etsinlər. Bunlar daha doğrusu, biznes üçün ayrı-ayrı
imkanların təşkiledicisidir (məsələn, hava ilə doldurulan təkər
şinləri, lak-boya örtükləri, akkumiyator alışqanı və ya hərəkət edən
konveyer).
Bir sıra [20] tədqiqatçılar aşağıdakı innovasiya təsnifatım təklif
edirlər:
I. Tətbiq sferasına görə:
• texnoloji (istehsalat)-istehsal edilən nəsi və modellərin
dəyişməsi yolu ilə elmi-texniki nailiyyətlərin istehsal və
istehlakda reallaşdırılması, texnikanın tətbiqi, texnoloji
uklad və texnoloji istehsal üsulları; texnoloji in-
novasiyalar isə öz növbəsində innovasiya-məhsullarına
bölünürlər [prinsipcə yeni və yaxşılaşdınimış mallara və
xidmətlərə) və innovasiya-proseslərinə bölünürlər, onların
nəticəsi prinsipcə yeni əmtəə və xidmətlərdir [artıq mövcud
olan mal və xidmətlərin istehsalı üçün daha səmərəli
texnologiyalann tətbiqi);
• ekoloji-ətraf mühitin çirklənməsini azaldan, zərərli
tullantıların təmizlənməsini, xammalın tullantısız emalını,
tullantıların zərərsizləşdirilməsini [utilləş- dirilməsini),
yaşayış mühitinin yaxşılaşdırılmasını təmin edən yeni
texnologiyalar və məhsullar;
• idarə etmənin təşkili-daha səmərəli əmək bölgüsü və
kooperasiya formalarının, istehsalın təşkilinin, istehsal və
qeyri-istehsal fəaliyyətinin idarə edilməsi metodlarının
tətbiq edilməsi;
• hərbi-daha dağıdıcı və dəqiq silahların, onlardan qorunma
vasitələrinin, qoşunların təşkili formalarının, hərbi nəzarət
üsullarının və s. istifadə edilməsi;
• iqtisadi-yeni iqtisadi institutların mənimsənilməsi,
bölüşdürmə, mübadilə üsullarının, bazar institutlarının və s.
formalaşdırılmasma istiqamətlənmədir;
• sosial-siyasi-cəmiyyətin sosial təşkilində və sosial si
“1 ö-"
yasətdə, siyasi diplomatiya formalarında, millətləra-
rası və beynəlxalq münasibətlərdə və s. yeni ideyalar
reallaşdırır;
• dövlət-hüquqi-yeni dövlət institutları, demokra-
tik hüquqlar, qanunverici aktlar, dövləti idarə etmə
üsulları, hüquq qaydalarının həyata keçirilməsi və s.;
• mənəvi sferada innovasiyalar-elmdə (yeni fərziyyələr,
konsepsiyalar, nəzəri}^ələr, paradıqmalar), mədəniy-
yətdə (yeni bədii üslublar, memarlıq formaları və s.],
təhsildə (tərkibində, metodlannda, təşkilində, tədris
texnikasında də3Üşikliklər), etikada (etik normaların
dəyişməsi], ideologiyada (insanların dini həyatında,
dünya görüşündə, məqsəd yönümündə] yeniliklər,
II. Yeniliyin səviyyəsinə, dəyişdirilməsinə və əhəmiyyə-
tin [mənanın] dərinliyinə görə:
• bazis-bu və ya digər sferada köklü dəyişdirilmələrə
gətirən [texnikanın istiqamətinin və yeni nəslinin,
texniki uklad və istehsal üsullarının, yeni iqtisadi
və sosial-siyasi ukladların formalaşdırılması, elmdə
mədəniyyətdə, təhsildə və s. çevrilişlər] yeniliklər;
• yaxşılaşdırıcı-tətbiq sferası və istehlakçı qrupunun
daha dolğun nəzərə alınması ilə bazis innovasiyalarmın
fərqlənməsi və ya3nlmasma istiqamətlənən yeniliklər
• mikroinnovasiya-texniki təkmilləşdirmə və istehsa-
lın səmərələşdirilməsi bazasında məhsulun istifadə-
sinə, təşkilati üsullarına qismən yaxşılaşdırma daxil
edən yeniliklər
• psevdoinnovasiyalar-innovasiya aktivliyi görünü-
şünü yaradan və mürtəce rol oynayan, köhnəlmiş,
can verən sistemlərin qismən yaxşılaşdırılmasına
yönələn yeniliklər.
III. Yayılma sferasına görə:
1. Qlobal innovasiyalar-cəmiyyölftnıbu ” T70 71
'17
2.
3.
4.
5.
rasında ölkələr qrupu və ya bütün dünya birliyi miq-
yasında dəyişikliklərə gətirən yeniliklər.
Milli innovasiyalar-bir ölkə miqyasında
əhəmiyyətli
və səmərəli tətbiq sferası olan ancaq başqa ölkələr
üçün əhəmiyyətsiz maraq kəsb edən yeniliklər.
Regional-spesifikası nəzərə alınan ayrı-ayrı region
üçün (və ya ölkənin bir hissəsi üçün] mühüm əhə-
miyyət kəsb edən innovasiyalar, yeniliklər.
Lokal-bir şəhər və ya məntəqə miqyasında xüsusi
ehtiyacın ödənilməsi üçün olan yeniliklər.
Nöqtəvi-yalnız bir müəssisədə istifadə edilən yeni-
liklər.
Konkret sahələrdə iki tip innovasiya göstərilir: yeni məhsullar
və yeni proseslər, innovasiya- mövcud olan yeni məh- sullaınr
müəyyən mal dəstinin və ya tamam yeni malların təkmilləşdirilmiş
variantlarıdır.İnnovasiya prosesləri müəyyən malların istehsal
texnologiyasının yaxşılaşdırılmasına yönəldilir. Yeni məhsulun
işlənilməsi yeni istehsal prosesini tələb edə də bilər, etməyə də.
Ancaq, yeni istehsal texnologiyaları həmişə yeni məhsulların
buraxılması üçün əsas olur.
Bir sahədə innovasiya hesab olunan proses digər sahədə eyni
zamanda innovasiya məhsulu da hesab edilə bilər. Çevik
avtomatlaşdırılmış istehsal üçün sənaye robotunun yeni tipi
innovasiya məhsuludur. Əgər yeni istehsal prosesi üçün tərkib
elementi olsa, onda həmin robot onun alıcısı üçün yeni proses
sayılacaq. Aşağıdakı xüsusiyyətli texnologiyalarda hökmran
(dominant) innovasiyalar seçilir:
• orijinal həllərin [bu onların texniki innovasiyalardan əsas
fərqidir] təsərrüfat subyektlərində [təcrübi] tətbiqi ilə
bağlılığı;
• istifadəçi üçün innovasiyaların artırılmasının təyin
edilməsini təmin edən, təsərrüfat və ya sosial faydanın
alınması;
-18-'
• hər hansı bir yerdə əvvəllər işlənməsindən asılı olmayaraq
birinci yeniliyin müəssisədə tətbiq edilməsi;
• biznes iştirakçılarının yaradıcı yanaşmasının və onlarla
bağlı risklərin zəruriliyi.
İnnovasiyanın maddi-əşyavi forması aşağıdakılardır:
• kəşflər, ixtiralar, patentlər, "nou-hau"-lar, səmərələşdirici
təkliflər;
• yeni və modifikasiya olunmuş məmulatlar və xidmətlər;
• qabaqcıl texnoloji elmi-texniki proseslər;
• standartlar;
• əmtəə nişanları, ticarət markaları, emblemlər;
• İdarəetmə, istehsalın təşkili və məhsulun reallaşdı-
rılmasının innovasiya metodları;
• Sənədlər, texnoloji, istehsalat, idarəetmə proseslərini təsvir
edən elmi işləmələr, konstruksiyalar, strukturlar.
İnnovasiyaların innovasiya iqtisadiyyatında tətbiqi
istiqamətləri:
• istehsal [maddi istehsal, xidmətlərin istehsalı);
• təbiətdən istifadə;
• iqtisadiyyatın dövlət bölməsi;
• iqtisadiyyatın xüsusi bölməsi;
İnnovasiya iqtisadiyyatında innovasiya meyarı kimi çıxış
edirlər:
• mənəvi-əxlaqi məzmun və insanın yaşayış [həyat]
keyfiyyəti;
• müvafiq texnoloji ukladın elmi-texniki yeniliyi;
• istehsal olunan məhsulda onun istehlak xüsusiyyətlərinin
yeniliyi;
• tətbiq, tirajlama və diffuziya;
» kommersiyalaşma;
• təbiətdən səmərəli istifadə və ekologiyanın qorunması.
Beləliklə, innovasi}^ dedikdə-özünü yeni və ya təkmilləşdi
yi
rilmiş şəkildə göstərən məhsullar, texnoloji proseslər və sosial
xidmətlərə, istehsal proseslərinə yeni yanaşmanın yaradıcılıq
fəaliyyətinin nəticəsi kimi başa düşülür ki, bu da təcrübi fəaliyyətdə
özünü göstərərək bu sferada məlum olan ən məşhur və ən yaxşı
dün}^ nailiyyətləri ilə müqayisədə istehsala, iqtisadiy- 3^ta və
bütövlükdə cəmiyyətə mütərəqqi təsir göstərir.
İnnovasiyanın mahiyyəti bu və ya digər sferada insan
fəaliyyətinin səmərəliliyim artırmaq üçün insan ağlının
nailiyyətlərindən istifadə etməkdir [yeni ideyalar, kəşflər, ixtiralar,
təkmilləşdirmələr və s.]. Bu sferalar bunlardır: əməyin yeni
vasitələrinin və əşyalarının hazırlanması; daha səmərəli
texnologiyaların və enerji mənbələrinin tətbiqi; yeni silahların və
onlardan qorunma vasitələrinin yaradılması; yeni memarlıq və bədii
üslubların mənimsənilməsi, malİ3^ə, ticarət və sosial-siyasi
institutların, beynəlxalq əməkdaşlıq formalarının, əməyin təşkilinin
daha da yaxşılaşdırılması və s.
Mümkün olan innovasiyalar və onların tətbiqi sferasının
siyahısı insanın müxtəlif fəaliyyəti və çoxtərəfli maraqlan kimi
tükənməzdir. Deməli, innovasiya iqtisadİ3^atmın mühüm xüsu-
sİ3/yəti-innovasiyalann miqyaslı generasiya prosesidir ki, bunlar
iqtisadi}/5^tda yeni biliklər şəklində tətbiq edilərək, istehsal
vasitələrini artırır və tələb olunan məhsullann, texnologiyaların
iqtisadi səmərəliliyini təmin edərək, məhsuldar qüvvələrin
intellektuallaşmasına köməklik göstərirlər.
1.2.3. İnnovasiya fəaliyyəti -
innovasiya iqtisadiyyatının inkişafının
əsası kimi
İnnovasiya iqtisadiyyatının təşəkkülündə innovasİ5/a fəaliyyəti
dominant kimi çıxış edir. Belə fəaliyyət işlənilmə, tətbiq,
mənimsənilmə, istehsal, diffuziya və innovasiyalarm kommer-
siyalaşdırılması üzrə məqsədyönlü tədbirlər sistemidir.
-20
"İnnovasiya” anlayışının çoxsaylı tərifi olduğu kimi "in-
novasiya fəaliyyəti”nin də izahı birmənalı deyildir. Belə təriflərdən
birini qeyd edək. Məsələn; Rusiya Federasiyasının Rosstat statistika
toplularında innovasiya fəalİ3^ətinə belə bir tərif verilir ki, bu
"fəaliyyət ideyaların transformasiyası (adətən tədqiqatların və
işlənilmələrin, yaxud başqa elmi-texniki nailiyyətlərin nəticələrinin]
bazarda tətbiq edilən yeni və ya təkmilləşdirilmiş məhsulda və ya
təcrübi fəaliyyətdə işlənən texnoloji proseslə bağlıdır”.
"İnnovasiya fəaliyyəti” kateqoriyasının müqayisəli təhlili
nəticəsində alimlər üç yanaşmanı qeyd ediblər:
1. İnnovasiya fəalİ3/yəti elmi tədqiqatların, təcrübi-kons-
truktor işləmələri və elmi-texniki nailİ3^ətlərin nəticələrinin tətbiqi
və kommersiyalaşdırılmasına yönəldilən fəalİ3^ət kimi təyin edilir
(yeni ideyalar, elmi biliklər, texnologiyalar və s.].
2. İnnovasiya fəaliyyətinin tərkibinə axtarış-tətbiq xarakterli,
layihə-konstruktor, texnoloji işləmələr və istehsal-istismar işləri üzrə
tədqiqatlar daxil olan yeniliklərin yaradılmasına aid xidmətlər
göstərilməsinin müxtəlif işləri kimi baxılır.
3. İnnovasiya fəaliyyəti bazarda tələb olunan və praktiki
fəaliyyətdə istifadə edilən yeni və ya təkmilləşdirilmiş mal və
xidmətlər üzrə yeni ideyaların işlənilməsi və tətbiqinə yönəldilmiş
ardıcıl hərəkətlər yaxud fəaliyyət məcmusuna aid edilmişdir.
Bilik cəmiyyətində innovasiya fəaliyyəti sənaye cəmiyyətinin
innovasiya iqtisadiyyatından, sənaye iqtisadiyyatından
innovasiyanm yeni məzmunu ilə fərqlənir.
İnnovasiya iqtisadiyyatının innovasiya fəaliyyəti təkcə ən
yüiksək bilik səviyyəsinə əsaslanmır. Burada insanların həyat
səviyyəsinin yüksəldilməsinə, təbiətdən səmərəli istifadə, ətraf
mühitin qorunmasına yönəldilmiş mənəvi-əxlaqi məzmun vardır və
sənaye, xammal iqtisadiyyatının beşinci
-21
və altıcı uklad texnoloji amillərlə əvəz edilməsi üçün inno- vasiyalar
axtarılır. İnnovasiya iqtisadiyyatının innovasiya fəaliyyəti təkcə
məhsulun təkrar istehsalının sırf istehlak məzmununa
yönəldilməmişdir, o həm də mənəvi-əxlaqi məzmuna əsaslanır.
Beləliklə, innovasiya fəalij^əti meqafəaliyyətdir və o yalnız
reproduktiv fəaliyyət növlərinin köhnəlmiş komponentlərini
[üsulları, texnologiyaları] də3nşmir, həm də mənəvi-əxlaqi məzmuna
malikdir.
İnnovasiya fəalİ3^əti-müəlliflərin, innovatorlarm, qrupların,
kütlələrin fəaliyyət subyekti kimi maddi-praktiki fəaliyyətidir.
İnnovasiya fəaliyyətini həyata keçirən insanların bir çoxu
təşkilatlarda fəali}^ət göstərib müxtəlif funksiyalar yerinə yetirərək
innovasiya prosesində iştirak edirlər. Bəziləri-ideya və layihənin
müəllifləridir, ikincilər-direktor və menecer kimi innovasiya
layihəsinin təşkilatçılarıdır; üçün- cülər-marketoloq kimi yeniliyə
olan tələbatı öyrənib proqnozlaşdırırlar, onun bazarda nümayiş
etdirilməsi üsullarını müəyyən edirlər; dördüncülər-bu yeniliyin
hazırlanması üçün texniki sənədləri ("nou-hau”] işləyənlərdirlər;
beşincilər-yeniliklərin icraçılarıdır [20].
İnnovasiya fəaliyyətinin subyekti olan innovator inno-
vasiyaları, innovasiya proseslərini generasiya edir, iqtisadi səmərəni
artırır və insanların həyat fəaliyyətini yaxşılaşdırır. Eyni zamanda o,
3hiksək mənəviyyətli, innovasiya təfəkkürlü əxlaqlı şəxsdir və
sosial-ekoloji məsuliyyətə malikdir.
İnnovasiyanın hərəkətini təmin etmək üçün "innovasiya
menecmenti" adlanan fənn yaranmışdır. Bu innovasiyala- rın
subyektiv reallıqdan innovasiya fəalİ3y^əti praktikasına hərəkət
etməsi prosesində yaranan innovasiya, innovasiya prosesləri və
münasibətlərini idarə edən sistemdir.
Nəzərə alınsa ki, innovasiya təsərrüfat mexanizmi tərəfindən
təsir obyektidir, bu təsir prosesi müəyyən üsullar xə
-22
xüsusi idarəetmə strategiyası ilə həyata keçirilir.
Yekun nəticədə və innovasiya strategiyalarının bu üsulları
innovasiyaları idarə edən özünəməxsus "innovasiya menecmenti"
adlı bir mexanizm yaradır.
İnnovasiya menecmenti aşağıdakı açar momentlərə əsaslanır:
• dəyişikliyin məqsədinin təyini;
• innovasiyanm işlənilməsi;
• innovasiyanm sınağı və onun istehsala tətbiqi;
• yayılması
Belə problemlərin həllini injinirinq üsulu həyata keçirir.
İnjinirinq [ingiliscə "engineering”-ixtiraçıhq qabiliyyəti, bilik) yeni
obyektlərin və ya iri layihələrin yaradılması üçün mühəndis-məsləhət
xidmətləri deməkdir. İnnovasiya inji- niringi-kompaniyanın özü və
ya injinirinq məsləhət firması tərəfindən innovasiya layihəsinin
yaradılması üzrə yerinə yetirilən iş kompleksidir.
İnnovasiya injinirinqinin xüsusiyyəti məsələn, françay- zinq və
nou-haudan fərqli olaraq odur ki, o xidmətlərin təkrar istehsalı ilə
bağlıdır, yəni elə xidmətlərlə əlaqədardır ki, onların qiymətləri
istehsala sərf edilən zamanla təyin edilir və ona görə burada çoxsaylı
satıcılar vardır.
Françayzinq və nou-hau isə yeni, həmin momentdə təkrar
istehsalı olmayan biliklərin reallaşdırılması ilə bağlıdır və onların
satıcı sayı məhduddur.
İnjinirinq metodunun digər növü mövcuddur ki, o reinji- nirinq
adlanır. Amerika alimi M.Xamler elmi dövriyyəyə "re- injinirinq”
terminini buraxarkən ona belə bir tərif vermişdir:
"Reinjinirinq-kompaniya fəaliyyətində qiymət, keyfiyyət, servis və
templər kimi müasir göstəricilərin kəskin, siçra- yışvari
yaxşılaşdırılmasını əldə etmək üçün iş proseslərinin fundamental
yenidən qiymətləndirilməsi və köklü yenidən layihələndirilməsidir."
.23 --------
Reinjinirinq innovasiya menecmenti çərçivəsində in- novasiya
prosesinə toxunur ki, bu da yeni məhsul və əmə- li3^atlara yönəldiyi
kimi həm də onların reallaşdırılması, hərəkəti və yayılmasına
yönəlmişdir. İnnovasiyanın idarə edilməsində reinjinirinq
innovasiya qarşısında dayanan müə)^ən məqsəd-yeniliyə cari tələbat
və ya strateji tələbatla bağlıdır.
/V/N/^ ^
FƏSIL 2.
İNNOVASİYA FƏALLIĞININ
YÜKSƏLDİLMƏSİNİN ÜMUMİ PROBLEMLƏRİ
İstənilən iqtisadi münasibətlərdə dövlətin amiranəlik funksiyası
saxlanılır.
Azərbaycan Respublikasının iqtisadi}o^at sahəsində
strategiyalarının ən vacib tərkib hissələrindən biri ölkədə innovasiya
iqtisadİ3^atının formalaşdırılmasıdır. İnnovasiya iqtisadiyyatının
formalaşdırılmasının nəzəri əsasları innovasiya fəali}ryətinin
gücləndirilməsidir.
İnnovasiya fəaliyyətinin gücləndirilməsi isə öz növbəsində
əhalinin innovasiya fəallığının yüicsəldilməsi ilə bağlıdır.Odur ki,
dövlət özünün əhalisinin innovasiya fəallığının yüksəldilməsi
qayğısına qalmaqla müvafiq tədbirlər görməlidir.
Fikrimizcə bu sahədə dövlətin apardığı iş aşağıdakı
istiqamətlərdə olmalıdır:
• innovasiya fəaliyyətinin hüquqi bazasının yaradılması;
• innovasiya fəallığının yüksəldilməsinin kütləvi informasiya
vasitələrində geniş təbliğ edilməsi;
• inovasiya fəallığının motivləşdirilməsi;
• təhsil sistemində innovasiya sahəsi üzrə kadrların
hazırlanması.
İnnovasiya fəaliyyətinin hüquqi bazasının yaradılmasında əsas
məqsəd - innovasiya fəalİ3^əti obyektlərinin və subyektlərinin
fəaliyyətlərinin və onlar arasında olan münasibətlərin məlum
qanunlar çərçivəsində aparılm.asınm təmin edilməsidir. Burada əhatə
edilən ən əsas vəzifələrdən biri- innovatorlarm intellektual mülkiyyət
hüquqlarının qorunmasıdır.
Ölkənin geniş əhali kütləsinin innovasiya fəallığını yük-
səltmək üçün kütləvi informasiya vasitələrində maarifləndirmə işləri
aparılmalıdır. Bu məqsədlə alimlərlə müsahibələr aparılmalı, onların
məqalələrinin mətbu orqanlarda dərc olunmasına geniş yer
verilməlidir., müxtəlif broşuralar mütamadi olaraq nəşr edilməlidir.
Əksər hallarda nəşrlər üzrə müsabiqələrin və sərgilərin təşkilinə
geniş yer verilməlidir. Xüsusi ixtisasartırma təşkilatları yaradılmalı
və onların fəaliyyətinin səmərəli təşkilinə nail olunmalıdır.
Bu təşkilatlar fasiləsiz olaraq kadrların ixtisasının artırılması ilə
məşğul olmalıdır. Onlar özünümaliyyələşdirmə prinsipi əsasında da
yaradıla bilər. Müəssisə və təşkilatlarda kadrlara olan tələblər dövlət
səvij^əsində yenidən qüvvədə olmalıdır.
Innovasiya təhsili gücləndirilməlidir. İnnovasiya təhsilinin
məqsədləri gündəlik həyat fəaliyyəti məsələlərində və eləcə də
ekstremal, böhran vəziyyətlərində innovasiyanın generasiya edilməsi
qabilİ3^əti olan, 3mksək mənəviyyatlı, əxlaqlı, peşəkar şəxsin
hazırlanmasıdır. O, şüurlu vətəndaş mövqejdnə malik, vətənpərvər,
mədəni, ensiklopedik savadı olan ziyalı, sağlam həyat tərzi olan,
fiziki sağlamlığı üzərində çalışan şəxs olm.alıdır. Məsələ onda deyil
ki, məzun bu peşəkarlıq fəaliyyətində "sağ qalsın”, o bu işin fəal
yaradıcı və qurucusu olmalıdır. Məzunun liderlik keyfiyyətinin
olması vacibdir.
O, fasiləz professional təhsilə motivləşən fəal, sərbəst
idrak mövqeyinə malik olmalıdır. Məzun hərtərəfli mükəmməl
olmalıdır və lazımi kommunikasiyanı yaratmağı, öz mövqeyini
savadlı izah edib, onu müdafiə etməyi, yeni məsələlərin həlli ücün
yeni əsaslandırmalar və üsullar axtarmalı, müxtəlif planlı informasiya
üzərində özünün bilik sistemini qura bilib, yeni bilikləri generasiya
etməyi bacarmalıdır.
İnnovasiya təhsili bir struktur kimi innovasiya təfəkkürünün
formalaşdırılmasma yönəldilən təlim və tərbiyədən asılıdır. Onun
cəmiyyətdə fəaliyyət funksiyaları mexanizim-
26-
ləri aşağıdakılarla əlaqədardır:
1. Təhsil sferasında innovasiya prossesinin, pedoqoji in-
novasiyalann generasiyası və tətbiq edilməsi məqsədilə əlverişli
yaradıcılıq şəraitlərinin yaradiması.
2. Təhsildə iqtisadi siyasətə, təhsilin mənəvi, əxlaqi,
professional təşkil edilməsinə uyğun olaraq pedaqoji, innovasi-
yalarm generasiyasının maddi imkanlarla təmin edilməsi.
3. İctimai və siyasi inkişafda, quruluşda cəmiyyətin iqtisadi
vəzi}y^ətində olan ziddiyyətlərin novatorluq yolu ilə həll edilməsinə
istiqamətlənməyi bacarmalı.
4. Özünün fəali3^ətinin professional nəticələrini qabaqcadan
görmək, proqramlaşdırmaq və modelləşdirmək qabiliyyətinə malik
olan və eləcə də generasiya edilmiş innovasiyaların tətbiqini
planlaşdıra bilən şəxsiyyətin formalaşdırılması,,
5. Pedoqoji innovasiyalardan, vətəndaş mövqeyinin profes-
sionallaşma konsepsiyasına arxalanan innovasiya təhsil
proseslərindən ibarət olan innovasiya təhsil sisteminin yaradılması.
b.İnnovasiya təhsil sisteminə ümumbəşəri və milli dəyərləri
dərk edən qruplararası fəalİ3yətində etnik xüsusiyyətləri və
tolerantlığı nəzərə alan mənəvi, əxlaqi şəxsİ3yəti formalaşdıran
innovasiya tərbi}^ sisteminin daxil edilməsi.
2.1. İnnovasiya fəallığının yüksəldilməsində dövlətin
rolu
İnnovasiyanın inkişafı üçün ölkəmizdə müə}yən işlər görülüb
və görülməkdədir. Milli Elmlər Akademiyasının Elmi İnnovasiyalar
Mərkəzi, bir neçə yüksək texnologiyaları işləyib həyata keçirən
texnopark və müxtəlif innovasiya agentlikləri yaradılmışdır.
Yaradılan texniki parkların fəali}yəti üçün xüsusi norma-sənədlər
hazırlanmışdır və s.
Qeyd edilənlərlə kifayətlənmək olmaz. Belə ki, innovasi-
ya mürəkkəb sosial, iqtisadi, texniki proseslərin və intellektual
potensialın inkişafı ilə üzvi surətdə bağlıdır. Bunlar isə öz
növbələrində innovasiyanın inkişafına sistemli, əlaqəli və kompleks
yanaşmağı tələb edir.
Bu sahədə ən aktual məsələlərdən biri ölkə səviyyəsində
innovasiyanın inkişafı konsepsiyasının işlənilməsidir.
İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinin təhlili əsasında
Azərbaycan Respublikasında -innovasiyanın, inkişafı konsepsiyasını
müəyyən etmişik və onun əsas istiqamətləri aşağıdakılardır:
• ölkə səviyyəsində vahid innovasiya siyasətinin
yürüdülməsi;
• milli innovasiya siyasətini həyata keçirmək ücün milli
innovasiya sisteminin yaradılması;
• innovasiyanın maliyyə təminatında dövlət dəstəyindən və
müxtəlif malİ3^ə mənbələrindən istifadə edilməsi;
• milli iqtisadİ3^ata xarici texnika və texnoloqiyalarm cəlb
edilməsinə imkan verən xüsusi iqtisadi zonaların
yaradılması;
• innovasiya sahibkarlığının inkişaf etdirilməsi;
• ölkədə innovasiya qurumlarının yaradılması;
• innovasiya sahəsində kadrların hazırlanması;
• əhalinin innovasiya fallığının yüksəldilməsi, və s.
İnnovasiya siyasəti eyni-zamanda innovasiya strateqiya-
sı adlanır.
Dövlətin innovasiya siyasəti onun sosial- iqtisadi siyasətinin
tərkib hissəsidir. İnnovasiyanın inkişafının ümumi konsepsiyasının
istiqamətlərinin içərisində innovasiya siyasəti əsas yer tutur. Digər
konsepsiya istiqamətləri məhz innovasiya siyasətinin həyata
keçirilməsinə xidmət edir. Hər bir dövlətin iqtisadi siyasətinin
əsasında onun özünün milli iqtisadiyyatının təhlükəsizliyinin təmin
edilməsi durur. Bu, qlo
28-
ballaşma şəraitində ölkənin maraq və mənafelərinə, həyata keçirilən
siyasətin sosial yönümlülü5hinə, iqtisadi potensialının
gücləndirilməsinə, eləcə də dövlətin müdafiə qüdrətinin lazımi
səviyyədə saxlanılmasına zəmin yaradır.
Ölkədə innovasiya fəaliyyətinin yüksəldilməsi əhalinin
innovasiya fəallığının yüksəldilməsinə səbəb olur. Bu fikri dünya
təcrübəsi sübut etmişdir. Məsələn, əhalisinin əksəriy- yti pərakəndə
şəkildə kənd təsərrüfatı və balıqçılıqla məşğul olan Mala3TZİyada
innovasiya fəaliyj'əti gücləndirildikdən sonra əhalinin innovasiya
fəallığı səviyyəsi sürətlə 3hiksəl- miş, hətta onun elektronika sahəsi
üzrə məhsulları dünya bazarlarında yüksək rəqabətlilik qabiliyyətinə
malikdir.
Deməli, innovasiya fəalij/yətinin ölkədə inkişaf etdirilməsi
əhalinin innovasiya fəallığının yüksəldilməsinə səbəb olur. Odur ki,
dövlət - ölkədə innovasiya fəaliyyətinin gücləndirilməsi üzrə vahid
innovasiya siyasəti yürütməlidir.
Dövlətin innovasiya siyasəti- innovasiya fəaliyyətinin
inkişafına və stimullaşdırılmasma yönəldilən sosial-iqtisadi siyasətin
tərkib hissəsidir. Burada elmi-tədqiqatların, işlənil- mələrin,
təcrübi-konstruktor işləri və ya hər hansı elmi-texniki nailİ3^ətlərin
tətbiqi ilə iqtisadi dövrİ3?yədə reallaşan yeni və ya təkmilləşdirilmiş
məhsulun, yeni və ya təkmilləşdirilmiş texnoloji prosesin yaradılması
nəzərdə tutulur. Dövlətin innovasiya siyasəti innovasiya fəali3^ətinin
prioritetliyinin qəbul edilməsi ilə yerli məhsulların rəqabət
qabiliyyətinin yüksəldilməsi, sabit iqtisadi artımın təmin edilməsi,
əhalinin həyat səviyyəsi və onun keyfiyyətinin, ölkənin müdafiə,
texnoloji və ekoloji təhlükəsizliyinin yüksəldilməsinə
yönəldilməsidir.
Dövlətin innovasiya siyasətinin əsas məqsədləri
aşağıdakılardır:
• yerli məhsulların rəqabət qabiliyyətinin artımını təmin edən
elmi-texniki nəticələrin səmərəli istifa-
-29
dəsini, sosial-iqtisadi inkişaf məsələlərini həll etmək
məqsədi ilə innovasiya fəalİ3?yəti üçün iqtisadi, hüquqi və
təşkilatı şəraitin yaradılması; elmi-texniki potensialın
inkişafı, səmərəli yerləşdirilməsi və istifadə edilməsi, onun
strukturunun formalaşdırılması;
ölkə iqtisadiyyatının inkişafını elm və texnikanın
nailiyyətləri ilə zənginləşdirilməsini artırmaq, maddi
istehsal sahəsində mütərəqqi struktur dəyişmələrini, onların
səmərələlili3dni və rəqabət qabiliyyətliliyinin təmin
edilməsinə yönəldilən mühüm sosial məsələləri
reallaşdırmaq;
ölkənin müdafiə qabilİ3^ətini və insanların, cəmiyyət və
dövlətin təhlükəsizliyini möhkəmləndirmək; dövlətin
innovasiya siyasətinin prioritetlərinin təyini və
reallaşdırılması;
iqtisadiyyatda mütərəqqi struktur dəyişikliklərinin təmin
edilməsi;
innovasiya fəaliyyətinin infrastrukturunun yaradılması və
inkişafı;
beynəlxalq bazarlarda yerli innovasiya məhsulunun
müdafiəsi və xarici iqtisadi innovasiya fəaliyyətinin
inkişafı üçün tədbirlərin həyata keçirilməsi; innovasiya
fəaliyyətinin inkişafında elmin, təhsilin, istehsalat və
mali3^ə-kredit sferasının qarşılıqlı əlaqəsinin təmin
edilməsi;
xalq təsərrüfatı inkişafının strategiya və tempini, onun
struktur tarazlaşmasmı təmin edən istiqamətlərdə
iqtisadiyyatın inkişafını stabilləşdirmək üçün elmi-texniki
potensialdan səmərəli istifadə edilməsi, dövlətin
innovasiya siyasətinin formalaşdırılması; innovasiya
proseslərinin hüquqi bazasının yaradılması, xüsusilə
innovatorlarm müəllif hüquqlarının
----
müdafiəsi və intellektual mülki}^ətin qorunması;
innovasiya fəalİ3^ətinin və bu sferada rəqabətin sti-
mullaşdırılması, innovasiya risklərinin sığortalanması,
köhnəlmiş məhsulun buraxılmasına görə dövlət
sanksiyalarının yürüdülməsi; innovasiya sferasının
infrastrukturunun formalaşdı- rılmasmda iştirak etmə;
innovasiyanın sosial və ekoloji istiqamətə yönəldilməsini
təmin edərək, elm, texnika və texnologiyaların inkişafında
prioritet istiqamətlərin təyin edilməsi; prioritet elmi
tədqiqatlara innovasiya resurslarının ayrılması;
dövlət sektoru təşkilatlarında innovasiya proseslərinin
institusional təhlilinin təmin edilməsi; innovasiya və
elmi-texniki fəaliyyətlə məşğul olan şəxslərin ictimai
statusunun yüksəldilməsi; innovasiya sferası üçün
kadrların hazırlanması; ölkə regionlarında innovasiya
proseslərinin tənzimlənməsi;
innovasiya proseslərinin beynəlxalq aspektlərinin
tənzimlənməsi;
milli innovasiya sahibkalığı maraqlarının qorunması, yerli
elmi potensila istinad;
elmi yaradıcılıq azadlığı, elmi sferanın ardıcıl demok-
ratlaşdınlması, elmi siyasətin formalaşdınlmasmda açıqlıq
və aşkarlıq;
əsaslı elmi tədqiqatların inkişafının stimullaşdınlm,ası;
yerli aparıcı elmi məktəblərin qorunması və inkişafı; elm
və texnika sferasında sağlam rəqabət və sahibkarlıq üçün
şəraitin yaradılması, innovasiya fəalİ3^ə- tinin
stimullaşdırılması və himayə edilməsi; ölkənin lazımi milli
təhlükəsizliyi və müdafiə qabiliyyətinin təmin edilməsi
məqsədi ilə elmi tədqiqatlar
-------- 31
və işlənilmələr üçün şəraitin yaradılması;
• elm və təhsilin inteqrasiyası, bütün səviyyələrdə peşəkar
elmi kadrların hazırlaşdırılmasmın bütöv sisteminin inkişaf
etdirilməsi;
• tədqiqatlarin, təşkilat və dövlətin intellektual mülkiyyət
hüquqlarının qorunması;
• açıq informasiyaya maneəsiz daxil olma və onunla sərbəst
bölüşmə hüququnun təmin edilməsi;
• müxtəlif mülkiyyət formalı elmi-tədqiqat və təcrü-
bi-konstruktor təşkilatlarının inkişafı, kiçik innova- siya
sahibkarlığının himayə edilməsi;
• elmi nailiyyətlərdən geniş istifadə edilməsi üçün iqtisadi
şəraitin formalaşdırılması, ölkə iqtisadiyyatı üçün məlum
elmi-texniki nailiyyətlərin geniş yayılmasına köməklik
göstərmək;
• elmi işin nüfuzunun yüksəldilməsi, alim və mütəxəssislərin
həyatı və işi üçün lazımi şəraitin yaradılması;
• elmin müasir nailiyyətlərinin ölkənin gələcəyi üçün
əhəmiyyətli olmasının təbliği.
İnnovasiya sferasında dövlət orqanlarının əsas funksiyalarına
aşağıdakıları aid etmək olar:
• dövlətin innovasiya siyasətinin formalaşdırılması;
» innovasiya proseslərinin hüquqi bazasının yaradılması,
xüsusilə innovatorlarm müəllif hüquqlarının müdafiəsi və
intellektual mülkiyyətin qorunması;
• innovasiya fəaliyyətinin və bu sferada rəqabətin sti-
mullaşdırılması, innovasiya risklərinin sığortalanması,
köhnəlmiş məhsulun buraxılmasına görə dövlət
sanksiyalarının yürüdülməsi;
• innovasiya sferasının infrastrukturunun formalaşdı-
rılmasında iştirak etmə;
• innovasiyanm sosial və ekoloji istiqamətə yönəldilməsini
təmin edərək, elm>,texnika və texnologiyaların inki-
•'32'-
şafında prioritet istiqamətlərin təyin edilməsi;
• prioritet elmi tədqiqatlara innovasiya resurslarının
ayrılması;
• dövlət sektoru təşkilatlarında innovasiya proseslərinin
institusional təhlilinin təmin edilməsi;
• innovasiya və elmi-texniki fəalİ3̂ ətlə məşğul olan
şəxslərin İctimai statusunun yüksəldilməsi;
• innovasiya sferası üçün kadrların hazırlanması;
• ölkə regionlarında innovasiya proseslərinin
tənzimlənməsi;
O innovasiya proseslərinin beynəlxalq aspektlərinin
tənzimlənməsi;
« milli innovasiya sahibkahğı maraqlarının qorunması.
Dövlətin innovasiya siyasətinin əsas prinsipləri:
• yerli elmi potensila istinad;
• elmi yaradıcılıq azadlığı, elmi sferanın ardıcıl demok-
ratlaşdırılması, elmi siyasətin formalaşdırılmasında
açıqlıq və aşkarlıq;
• əsaslı elmi tədqiqatlann inkişafının stimullaşdırılması;
• yerli aparıcı elmi məktəblərin qorunması və inkişafı;
• elm və texnika sferasında sağlam rəqabət və sahibkarlıq
üçün şəraitin yaradılması, innovasiya fəaliyyətinin
stimullaşdırılması və himayə edilməsi;
• ölkənin lazımi milli təhlükəsizliyi və müdafiə
qabiliyyətinin təmin edilməsi məqsədi ilə elmi tədqiqatlar
və işlənilmələr üçün şəraitin yaradılması;
• elm və təhsilin inteqrasiyası, bütün səviyyələrdə peşəkar
elmi kadrların hazırlanmasının bütöv sisteminin inkişaf
etdirilməsi;
• tədqiqatlarin, təşkilat və dövlətin intellektual mülkiyyət
hüquqlarının qorunması;
• açıq informasiyaya maneəsiz daxil olma və onunla sərbəst
bölüşmə hüququnun təmin edilməsi;
• müxtəlif mülkiyyət formalı elmi-tədqiqat və təcrü-
bi-konstruktor təşkilatlarının inkişafı, kiçik innova- siya
sahibkarlığının himayə edilməsi;
• elmi nailiyyətlərdən geniş istifadə edilməsi üçün iqtisadi
şəraitin formalaşdırılması, ölkə iqtisadiyyatı üçün məlum
elmi-texniki nailiyyətlərin geniş yayılmasına köməklik
göstərmək;
• elmi işin nüfuzunun yüksəldilməsi, alim və mütəxəssislərin
həyatı və işi üçün lazımi şəraitin yaradılması;
• elmin müasir nailİ37yətlərinin ölkənin gələcəyi üçün
əhəmiyyətli olmasının təbliği.
İnnovasiya siyasətinin əsaslan ölkədə real iqtisadiyyata, sosial
və siyasi vəziyyətə uyğun olan qanunvericilik aktlarının küllİ3̂ atmm
qəbulu yolu ilə qorunur. Məhz, bu normativ hüquqi sənədlərdə
idarəetmənin subyekt və obyektləri, onların hüququ, vəzifələri və
məsuliyyəti təyin edilir.
Qanunvericilik innovasiya və elmi-texniki fəalİ3̂ ətin əsas
tənzimləyicisidir.
Müasir şəraitdə innovasiya fəali)^ətinin normativ-hüquqi
tənzimlənməsi aşağıdakıları təmin edən qanun və normativ aktların
işlənilməsini və qüvvəyə minməsini nəzərdə tutur:
1. Dövlətin, ictimai təşkilatlar, müəssisələr və fərdi şəxslərin öz
gəlirlərinin böyük bir hissəsinin bu vəsait payina güzəştli
vergiqoyma və innovasiya fəaliyyəti məhsulunun reallaşmasından
alman mənfəətin innovasiya fəaliyyətinə yönəldilməsinə
maraqlarının təmin edilməsi.
2. Kooperasiya üzrə bütün iştirakçılar və tərəfdaşların
innovasiya ideyasını və işlənilmələrini əmtəə halına çatdırılmasında
və onun bazarda vergi ödənişindən azad edilmə və ya vergi
normalarının azaldılması hesabına məhsulun reallaşmasında
maraqlarının təmin edilməsi.
3. İnnovasiya fəaliyyəti iştirakçılarının təminatlı və güzəştli
kredit alması imkanının təmin edilməsi.
34 --------
4. Elmi kollektivlərin və eləcə də a3n'i-ayrı alimlərin və
mütəxəssislərin intellektual mülki}^ət hüquqlarının müdafiəsinin
təmin edilməsi.
5. İnnovasiya prosesləri icraçılarının və iştirakçılarının bu
prosesləri malİ3̂ ələşdirən investorların hamı tərəfindən tanınan
sosial statusu və sığorta müdafiəsinin təmin edilməsi.
Qloballaşma ilə yanaşı bazar münasibətlərinə keçidin başa
çatması şəraitində formalaşan milli iqtisadiyyatımızın qarşısında
duran əsas problemlərdən biri, ölkəmizin iqtisadi qüdrətinin və
təhlükəsizliyinin gücləndirilməsi əsasında dünya bazarlarında
rəqabət aparmaq qabiliyyətinin təmin edilməsidir.
Müasir dövrdə milli iqtisadiyyatımızın inkişafını təmin edən
əsas amillərindən biri də istehsalın və cəmiyyətin idarə edilməsinin
müxtəlif sahələrinə yeni ideya, elmi bilik, texnologiya və məhsul
növlərinin tətbiqinə əsaslanan innovasiya fəaliyyətidir. Bu öz əksini
Azərbaycan Respublikası [AR) Prezidentinin "AR-da 2009-2015-ci
illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strategiya”sı və "AR-da
2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strategiyanın həyata
keçirilməsi ilə bağlı Dövlət Proqramı”nda da tapmışdır. Milli
Strategiyanın və Dövlət Proqramının həyata keçirilməsi üzrə
əlaqələndirici orqan Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası təyin
edilmişdir. İnnovasiyah iqtisadİ3̂ atın inkişaf yolu iqtisadi və sosial
sahədə radikal dəyişikliyə yönələn texnologiyaların inkişafının
sürətlənməsinə əsaslanır. Bu da beynəlxalq bazar münasibətlərində
ilk növbədə nanotexnologiyaların, biotexnologiyaların, yeni material
və informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının inkişafına
yönəldilir. Qəbul olunmuş strategiyanın məqsədi Azərbaycan
elminin dünya elmi, texnika və texnologiyasının prioritet
istiqamətlərinə müvafiq təşkili, respublikanın iqtisadi inkişafında
elmin rolunun artırılması, mühüm sosial-iqtisadi və ictimai-siyasi
vəzifələrin həlli üçün AR-da fundamental və tətbiqi tədqiqatların
prioritetlərinin
35
müəyyən edilməsindən ibarətdir.
Ölkəmizdə innovasiya yönümlü iqtisadiyyatın təşəkkülü,
rəqabət qabilİ3̂ ətinin artırılması və onun dünya təsərrüfat sisteminə
səmərəli inteqrasiya olunması müasir dövrün ən aktual
problemlərindəndir. Hazırda AR-ın başlıca məqsədi rəqabət
qabiliyyətliliyi baxımından dünyanın ən qabaqcıl ölkələri sırasında
öz mövqeyini möhkəmlətməkdən ibarətdir. Problem.in aktual olması
baxımından göstərilməlidir ki, hazırda Azərbaycan iqtisadiyyatının
innovasiya fəallığı, başqa sözlə iqtisadi inkişafda innovasiyaların
rolu daha da artırılmalıdır. Bunun üçün, ilk növbədə, ölkədə
innovasiya sisteminin inkişafına xidmət edən qanunvericilik bazası
daha da təkmilləşdirilməlidir. Bu məsələyə qanunvericiliyin
təkmilləşdirilməsi kontekstindən yanaşma deməyə əsas verir ki,
problemin reallaşması milli iq- tisadiy3̂ tımızın hal-hazırda dünyada
yayılmaqda olan innova- siyalı inkişaf meyllərinə daha tez
qoşulmasına səmərəli zəmin yaradar. Bu sahədə müvafiq
konsepsiyanın hazırlanması və həyata keçirilməsi innovasiyah
iqtisadi inkişafa nail olunmasında və bilik iqtisadiyyatının
formalaşmasında əhəmiyyətli rol oymaya bilər. Konsepsiyada
Azərbaycan iqtisadiyyatında baş verən inkişaf prosesində
innovasiyalann rolu qiymətləndirilməli, el- mtutumlu sənaye
sahələrinin inkişaf perspektivləri müəyyən edilməli və bu prosesdə
innovasiya sisteminin əhəmiyyəti, tənzimlənməsi və formalaşma
istiqamətləri təyin olunmalıdır.
İqtisadi ədəbiyyatlarda innovasiyanı proses, sistem, dəyişiklik
və nəticə kimi nəzərdən keçirirlər. İnnovasiya termininin elmi
tədqiqatlarda XIX əsrlərdə meydana gəlməsi göstərilir. "İqtisadi
innovasiya” anlaynşı XX əsrin əvvəllərində Avstriya iqtisadçısı
Yozef Şumpeterin (1883-1950] "İqtisadi inkişaf nəzəriyyəsi" (1934)
adlı əsərindən ictimaiyyətə məlum olmuşdur. O, özünün bu əsərində
innovasiyaya texniki dəydşikliydn iqtisadi təsiri kimi yanaşmışdır.
Y.A.Şumpeter istehsal funksiyası çərçivəsində innovasiya
sahibkarlığının
-36
mahiyyətini tapmağa cəhd edərək həmin proseslərin nəzə- rİ3̂ əsinin
əsaslarını tədqiq etmişdir. Yeniliyə texnologiyanın və idarəetmənin
[i/e-nin] dəyişməsi kimi baxan tədqiqatçı innovasiya prosesində
sahibkarın rolunu qeyd etmiş və onu ixtira ilə yenilik arasında
əlaqələndirici adlandırmışdır.
2.2. Özəl bölmənin innovasiya fəalliginin
yüksəldilməsi istiqamətləri
İnnovasiya fəalliginin yüksəldilməsində özəl bölmənin inkişaf
etdirilməsi xüsusi əhəmi}^ət kəsb edir. Özəl bölmədə innovasiya
fəalliginin yüksəldilməsinə dövlət dəstəyi zəruridir. Sahibkarliga
dövlət dəstəyi innovasya fəaliyyətinin sti- mullaşdirilmasi yolu ilə
həyata keçirilir.
Dövlət tərəfindən innovasiya fəali)/yətinin stimuliaşdı- rılması
iki üsulla həyata keçirilir (cədvəl 1].
Cədvəl 1.
İnnovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması
İnnovasiya fəaliyyətinin
stimullaşdırılması üsulu
Xüsusiyyətləri
Elmi-tədqiqat və sınaq layihə
işlərini dövlətin birbaşa stimullaşdı-
nlması
Dövlət elmi prioritetlərin
strukturundan asılı olaraq dövlət
resurs- lannın (sifarişlərin, qrant və
kreditlərin] müxtəlif elmi-tədqiqat
və işlənilmə sferaları arasında pay-
laşdırılması Elmin dolayı yolla dövlət tərəfindən
stimullaşdırılması Vergi, amortizasiya, antiinhisar,
patent, xarici ticarət siyasətinin
köməkliyi və xüsusilə kiçik biznesin
saxlanması yolu ilə dövlət və xüsusi
təsərrüfat sektorlarında elmi
nailiyyətlərin mənimsənilməsi
fondları vasitəsilə stimullaşdırma
-37
Bundan əlavə, dövlət tərəfindən innovasiya fəaliyyətinin
stimullaşdırılmasında iqtisadiyyat, tədqiqatlar və işlə- nilmələrin
təminat infrastrukturunda əlverişli innovasiya mühitinin
formalaşdırılması mühüm rol oynayır. Bura milli elmi-texniki
informasiya xidmətləri, patentləşdirmə və lisenziyalaşdırma,
standartlaşdırma, sertifikatlaşdırma, statistika, xarici təcrübəni
öyrənən analitik mərkəzlər, elmi-texniki inkişaf proqnozlarının
hazırlanması və onların əsasında milli elmi prioritetlərin
formalaşdırılması və qərar qəbul edən şəxslərin informasiya ilə təmin
edilməsi, innovasiyala- rın neqativ nəticələrinin qiymətləndirilməsi
daxildir.
Müasir sənaye sahəsində inkişaf etmiş ölkələrdə dövlətin, elm
və sənayenin qarşılıqlı əlaqələrini həyata keçirmək üçün dövlət
məqsədlərinin reallaşdırılmasmda üç əsas vasitə tətbiq edilir.
Bunlardan birincisi-dövlət müqaviləsidir. Bu onda tətbiq edilir
ki, dövlətin tabeliyində olan elmi-tədqiqat, smaq-la- yihə və digər
işlənilmələri yerinə yetirən subyektlərin aldığı nəticələr dövlətə
bilavasitə fayda və ya xeyir gətirir. Bu zaman alınan məhsulun
üçüncü tərəfə ötürülməsi situasiyası istisna olunmur. Müqavilənin
bağlanması zamanı, xüsusi qeyd edilən situasiyalar nəzərə alınır.
Müqavilə üzrə iş prosesində dövlət təmsilçisi, işlərin yerinə
yetirilməsi prosesinə nəzarət və düzəlişlər etmək hüququna malikdir.
Bizim ölkənin qanunvericiliyində müqavilənin elm sferasının
iştirakçısı ilə dövlət təmsilçisinin qarşılıqlı əlaqəli münasibətlərinə
dair dəqiq müə3̂ ənlik yoxdur.
İkinci, ən geniş yayılmış vasitə -qrantdır. O, dövlət və
elmi-tədqiqat sektoru arasında başqa münasibət formasını
leqallaşdırır, yəni malİ5̂ ə, mülkiyyət, xidmət və ya başqa dəyərli
elmi tədqiqatların və işlənilmələrin dövlət tərəfindən saxlanması və
ya stimullaşdınlmasım təmin edir. Eyni zamanda, nəzərdə tutulur ki,
qrant üzrə işlərin bitməsinə
38-
qədər dövlətin bunlara nəzarət və müdaxilə etmək hüququ yoxdur.
İşlərin yerinə yetirilməsi xüsusi razılaşmada qeyd edilir. Qrant
xüsusilə tez-tez tədqiqatlar və işləmələrin dövlət tərəfindən
saxlanması üçün o zaman tətbiq edilir ki, işlərin nəticələri müəyyən
deyildir və yaxud yaxın gələcəkdə birbaşa xeyir və ya fayda gətirə
bilməyəcək.
Üçüncü çox vacib institusioal vasitə-kooperativ razılaşmasıdır.
Qrantdan fəqli olaraq burada əvvəlcədən sərt verilmiş və dərhal
faydalı nəticə tələb olunmur, ancaq burada dövlətin işlərin gedişinə
nəzarət etmə hüququ var və saziş iştirakçılarının hüquqları və
qoyuluşları dəqiq surətdə bölüşdürülür. Kooperativ saziş dövlət və
xüsusi sektorlar arasında kooperativ proseslərin təşkilinin vacib
mexanizmidir və birgə investisiya və alınmış nəticənin bölgüsü
formasını təyin etməyə imkan verir.
Bu üsullar geniş yayılmışdır və aşağıdakılardan ibarətdir;
• vergi ödənişinin aşağı olması;
• endirilmiş kredit ödənişləri ilə borcların verilməsi;
• dövlət elmi-tədqiqat təşkilatları və ali tədris məktəblərinin
lisenziyalaşdırılması proseslərinə maliyyə dəstəyi.
Beləliklə, elmi-texniki sektorun problem istiqaməti üçün
ölkənin innovasiya məsələlərinin həlli aşağıdakıları zəruri edir:
1. İşlərin yerinə yetirilməsinin təşkilati formalarının di-
versifikasiyası: dövlətin tədqiqat və işlənilmələrin investi-
siyalaşdırma və reyeinvestisiyalaşdınlmasmda dövlət kontraktları,
qrant və kooperasiya razılaşmalarının tətbiqinin hüquqi və
institusional bazasının işlənməsi; layihə statusundan asılı olaraq
müxtəlif institusional mexanizmlərin sərhədlərinin təyini; müstəqil
elmi ekspertiza standartlarının işlənilməsi və onların hüquqi norma
kimi qəbul edilməsi.
2. Dövlətin ənənənvi məsulİ3̂ ət zonalarında proqram-
laşdırmanm bu yollarla islahatı: dövlətin sosial rolunun
39-
məqsəd və vəzifələrinin digər dövlət innovasiya və texnoloji siyasət
məqsədləri ilə maksimal korrelyasiya prinsipinin reallaşdırhması;
elm, sənaye və hökumət təmsilçiləri ilə interaktiv ünsiyyət
proseduralarına əsaslanan proqramların açıq prosedurlarının
formalaşdırılmasının işlənilməsi;
3. "Mülki təyinatlı elmin və texnikanın inkişafının prioritet
istiqamətləri” üzrə tədqiqat və işlənilmələr" məqsədli dövlət
proqramlarının dəyişdirilməsi; xüsusi interaktiv prosedurlar əsasında
dövlətin, dövlət və qeyri-dövlət strukturlu elmi təşkilatlar arasında
sıx qarşılıqlı əlaqələr yaratmaqla, elmi-texniki inkişafın və kritik
texnologiyaların prioritet istiqamətlərinin formalaşdırılması;
4. Dövlət elmi təşkilatlarının malİ3̂ ələşdirilməsi sisteminin
onların həyata keçirdikləri real fəaliyyətinə müvafiq şəklə salınması;
elmi fəaliyyətin baza maliyyələşdirilməsindən, təşkilatın elmi
layihələrdə iştirak etməsinə əsaslanan malİ30'^ələşdirilməsinə
dəyişdirilməsi; təsərrüfat fəaliyyətində maliyyə şəffaflığının
[təsisçilər üçün] təmin edilməsi və təşkilat fəalİ3̂ ətindən alınan
gəlirlərin bölüşdürülməsinin dəqiq reqlamentləşdirilməsi.
5. Elmin dövlət sektorunun icraçıları və onların strukturunun
reformasiyası təşkilatlarının fəaliyyətinin qiymətləndirmə
prosedurlarının inkişafı. Təşkilatın elmi-tədqiqat fəaliyyəti
keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi iki meyarı nəzərə alaraq
keçirilməlidir-aparılan işlənilmələrin keyfiyyəti və onların təşkilatın
problemi istiqamətinə müvafiq olması. Relevant təşkil edən təşkilatın
dövlət məsuliyyəti zonalarında məsələlərin həllinə qoyuluşunun
qiymətləndirilməsinə görə [o cümlədən qrant və kontraktların
maliyj'^ələşdirilmə həcmi) və ya onun dövlətin rəqabətlilik
qabiliyyətinin yüksəldilməsi üçün qoyuluşuna görə müə)^ən edilir
[patent və lisenziya fəaliyyəti, sənaye ilə kooperasiyası və s.].
Əgər mikroinnovasiya və yaxşılaşdırıcı innovasiyalar sa-
^40'^
hibkarın təşəbbüsü ilə nəzərdə tutulub onun hesabına yerinə
yetirilərsə, bazis, iqtisadiyyatı dərindən dəyişən əhəmiyyətli
innovasiyalar [bazis innovasiyalar] dörd əsas tərəfdaşlıq qüvvəsinin
qarşılıqlı əlaqəsini nəzərdə tutur: dövlət, elmlə məşğul olanlar,
sahibkarlar və cəmiyyət. Bu qüvvələrdən hər birinin öz marağı var,
bu əməkdaşlıqda onlar özünəməxsus funksiyaları yerinə yetirirlər və
innovasiya bəhrələrindən, üstəlik mənfəətdən istifadə etməkdə öz
paylarına malik olmalıdırlar.
Sahibkarların innovasiya potensialı. İnnovasi}^ fəallığı
sahibkarlıq fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Yüksək sahibkarlıq adına
yalnız bazar iqtisadiyyatında müəssisə və ya təşkilatın elə bir rəhbəri
layiq ola bilər ki,o, daima yenilik axtarır, rəqabət mübarizəsində
nailiyyətlər əldə etmək üçün çalışır və bu allahdan verilən bir vergi,
mənəvi bir borc olmaqla yanaşı sərt həyatı [iqtisadi] zərurətdir və sərt
rəqabət mübarizəsində ölmə3db sağ qalma ehtiyacından irəli gəlir.
İnnovasiyalılıq-rəqabət qanunudur, bazar iqtisadiyyatının mütləq
şərtidir və bunsuz hər hansı bir bazar subyekti durğunluğa, sıxışdınhb
bazardan çıxarılmağa və məhv olmağa məhkumdur.
istənilən mülkiyyət formalı sahibkarlığın innovasiya
potensialım qiymətləndirərkən, aşağıdakıları dəqiq ayırmaq
lazımdır:
• sahibkarların riskli innovasiya yolunda dayanmalarına
vadar edilməmələrinin stimullaşdırılması;
• sahibkarlar üçün innovasiyalarm həyata keçirilməsi
imkanlarının olması;
• sahibkarların innovasiya fəaliyyətinin qarşısını alan
məhdudi}^ətlərin dəf edilməsi.
Sahibkarların innovasiya stimulları. Adətən, sahibkarların
innovasiya stimullarını onların bazarda daha keyfiyyətli, rəqabət
qabiliyyətli, prinsipcə yeni məhsulun və ya daha səmərəli
modifikasiya edilmiş texnologiyaların satışın-
s,—41
dan daha böyük gəlir əldə etmə stimulu ilə bağlayırlar. Bu belədir,
ancaq bu həqiqətin yarısıdır. Uğurlu innovasiyalar həqiqətən
mənfəət, hətta yüksək mənfəət gətirir. Ancaq, bu əlavə mənfəət və ya
yüksək mənfəət yolunda innovasiya hüdudu vardır ki, bunu keçmək
hamıya nəsib olmur: yeni məhsul və texnologiyaların
mənimsənilməsi dövrünə investisiya sərfinin artması yeni və ya
yaxşılaşdırılmış məhsulun (malın və ya xidmətin] alıcılarının özlərini
necə aparmasının məlum olmaması, bazar bunları qəbul edəcəkmi,
satış həcmi və xərclərin ödənilməsi özlərini doğruldacaqmı?
Üstəlik yeni məhsul [texnologiya] tam işlənməmiş konstruktiv
çatışmamazhqlarla ola bilər ki, bunların öhdəsindən gəlmək bəzən
mümkün olmur. Onda arzu edilən səmərə həmişəlik gözəl bir xəyal
olaraq qalacaq. Ona görə sahibkar yeni işə başlayarkən yüz ölçüb bir
biçməlidir. Ancaq, elə bir qüvvə vardır ki, sahibkarı innovasiya
riskinə getməyə vadar edir. Bu bazar rəqabəti qüvvəsidir. Rəqabət
qanunu sahibkarı hətta mənfəətin aşağı düşməsi, rəqabət
qabiliyyətinin itirilməsi və müflisləşmə təhlükəsi altında riskli
innovasiya yoluna ayaq qoymağa vadar edir. "Əgər mən olmasam,
onda başqası olacaq” qaydası hərəkətə gəlir. Bazar - onun tələbatı,
alıcıların meyli və tələbi uğrunda mübarizə aparan məhsul və
xidmətlərin istehsalçıları ilə doludur. Bu mübarizədə laqeyidlik
göstərən, yorulan, yarışda geri qalanlar, innova- siyaya can
atmayanlar gec-tez bazarın itirilməsinə və müflisləşməyə
məhkumdurlar. Bu təhlükə hər bir sahibkarın üstündə daim hakim
kəsilir, istər xırda, istər iri olsun [məs., bu yaxınlarda müflisləşməyə
uğramış transmilli korporasiya tipli, iri Amerika və İtaliya
korporasiyaları]. Onların itkiləri milyardlarla dollara çatmışdır.
Bu yaxşı [yüksək innovasiya mənfəəti şəklində] və pisin
[bazarın itirilməsi, daha üstün innovasiya uğuru olan rəqib tərəfindən
sıxışdırılıb çıxarılma və müflisləşmə təhlükəsi]
42-
əlaqəsi bütün bazar iqtisadi3̂ atma sirayət edir, sahibkarlığın əsas
innovasiya stimulu, texnoloji və iqtisadi tərəqqinin əsas
mexanizmidir. Bu bazarın bütün mükəmməlsizliyi və itkilərinə
baxmayaraq, ona bəraət qazandıran və mövcud olmasını uzadan
amillərdir.
İnnovasiya layihəsi ilə məşğul olma imkanları. Hər şeydən
əvvəl, ekspertiza və ya sınaq istismarı keçmiş ixtira və ya başqa
elmi-texniki fəali5̂ ətin nəticəsinin əldə olunması vacibdir. Nəhayət,
ən minimah - texnoloji tətbiqə yararlı maraqlı innovasiya ideyası
olmalıdır. Bu ilk şərti xüsusi tədqiqat və ya konstruktor bölməsinə,
xüsusiyyətləşdirilmiş ETİ-yə və ya KB-yə sifariş etmək, yaxud
xarici və ya daxili bazarda lisenziya almaqla, patent tədqiqatı
aparmaqla və s. əldə etmək olar. Əgər problem varsa və onun həlli
yolları məlum deyilsə-innovasiya baş tutmayacaq. Ancaq
özü-özülüyün- də səriştəli formalaşdırılmış problem, cəmiy>''ətin
texnoloji tələbatı alım, ixtiraçı və mühəndisləri bu problemin həll
edilməsi yollarının axtarılmasına vadar edir.
Əgər söhbət prinsipcə yeni məhsuldan (texnologiyadan] bazis
innovasiyasından gedirsə, bu halda onların həyata keçirilməsi üçün
resursların olması zəruridir. Bəzən bu resurslar həddindən artıq çox
tələb olunur. Bu, ya sahibkarın öz vəsaitləri (amortizasiya və
mənfəətdən], ya da səhmlərin satışından əldə edilə bilər.
Emissiya yolu ilə əlavə vasait cəlb etməklə, strateji
investorlardan və ya banklardan (fonddan] uzunmüddətli İcredit
almaqla innovasiya layihələri həyata keçirilir. Sahibkarların resurs
imkanlar! isə eyni olmur. O, istehsal miqyasının müxtəlif iqtisadi
tsikl fazasında müxtəlif olur. Böhran və tənəzzül fazasında
innovasiyaya cəlb edilmək üçün resurslar məhdud olur. Canlanma və
yüksəliş fazasında investisiyri bumu baş verir, kapitallar
innovasiyaya yönəlir və riskə daha meyilli olur. Böhrandan qabaqda
gedən stabillik (yetkinlik]
fazasında, innovasiya qaytarışı aşağı düşür, innovasiya riski və
resurslar defisiti artır.
Nəhayət, innovasiya imkanları sahibkarın şəxsİ3̂ əti, onun riskə
getməsi meyli, peşəkarlığı və strateji təfəkkürü ilə təyin edilir. Bu
sahibkarın yaşından da çox asılıdır. Əgər o gənc, yaşındadırsa, riskə
baxmayaraq özünü iş aləmində təsdiq etmək üçün yeniliklərə can
atır. Yetkinlik yaşında olan sahibkarlar isə artıq bir çox şeylərə nail
olmuşdur, o riskli qərarların təhlükəsini yaxşı bilir, itirəcəyi şeylər
çoxdur, 0, yaradılmış həyat və fəalİ3̂ ət tərzində yeniliklər etməyə
daha az meyl göstərir.
Sahibkarların innovasiya yolunda məhdudİ5̂ ətləri. Bunlar
resurs məhdudiyyətləridir. Hər bir sahibkar özünün resurslarına
malik deyildir və onun xarici mənbələrdən iri innovasiyaların həyata
keçirilməsi üçün tələb olunan resursları cəlb etməyə imkanı yoxdur.
Buradan da iri holdinqlərə, konsern, konsorsium və strateji texnoloji
alyanslara və s. birləşmə zərurəti yaranır ki, bu məhdudiyyətlərin
öhdəsindən gəlsinlər.
Bu, zaman amilidir və iki istiqamətə hərəkət edir. Bir tərəfdən
yenilik nə qədər iri olarsa, onun işlənməsi və reallaşdırılması,
qoyulan vəsaitin özünü doğrultması üçün daha cox vaxt tələb olunur.
Bəs, bu zaman hansı vəsaitlərin hesabına yaşayasan? Demək, digər
daha çox fayda verən məhsul və texnologiyalara sahib olmaq
lazımdır. Digər tərəfdən, iri innovasiyanı həyata keçirən sahibkar
"innovasiya pauzası” əldə edir: texnologiyaya qoyulmuş resursların
özünü ödəməsi üçün vaxt lazımdır. Təsərrüfat orqanizminin yenidən
qurulmasını tələb edən innovasiyalar investisiya ilə təmin
olunmalıdır, əks halda bu orqanizm yaşamaq qabiliyyətini itirərək
mənfəət gətirməz və vaxtından əvvəl məhv olar.
İnnovasiya riskinin vacib amili elmi-texniki və ixtiraçıhq
fəaliyj/^ətinin aramsızlığında, zaman-zaman daha səmərəli
məhsullar və texnologiyaların yaranmasındadır ki, bu da əvvəllər
yaradılan və mənimsənilən innovasiyaların səmərəliliyinin vaxtından
əvvəl aşağı düşməsinə səbəb olur.
innovasiya yollarında inhisarçılıq məhdudiyyətlərini də nəzərə
almaq lazımdır. Hal hazırda bazarda üstünlük təşkil edən texniki
sistemlərə və onların mənimsənilməsi və yayılmasına böyük
vəsaitlər qoymuş inhisarçı və transmilli kompaniyalar bu və ya digər
vasitələrlə öz kompaniyalarında və eləcə də rəqiblərin
kompaniyalarında daha səmərəli məlumatların və ya
texnologiyaların mənimsənilməsinə əngəl törədə bilərlər. Bu, başqa
ölkələrdə innovasiya məhsulları və texnologiyalarına maneə
törədilməsi haqqında söhbət gedəndə özünü tez-tez göstərir. Belə
təsirlər sabiq SSRİ məkanında yaranan postsovet ölkələrində bazar
islahatı zamanı özünü dəfələrlə göstərmişdir. Onda yüksək texnoloji
müəssisələr özəlləşdirilir və ya alınırdı ki, təhlükəli rəqib kənar-
laşdırılsın.
Nəhayət, bazis innovasiyasının məhdudlaşdınlmıasına onun
sahələrarası xarakteri xidmət edir. Yeni mürəkkəb texniki sistemin
yaradılması üçün müxtəlif sahə və mülkiyyətçilərə məxsus onlarla
müxtəlif müəssisələrin uyğunlaşmış qarşılıqlı əlaqəsi tələb olunur.
Belə qarşılıqlı əlaqə dövlətin dəstəyi olmadan bir çox hallarda çətin
olur.
Beləliklə, bazar iqtisadiyyatında sahibkarların innovasiya
potensialı ilkindir, güclüdür, ancaq sonsuz deyildir. O müəyyən
məhdudiyyətlərlə üzləşir, xüsusən də keçid iqti- sadi3̂ atı şəraitində
fəali3̂ ət göstərən dövlətlərdə belədir. Dövlətlə sahibkarların
qarşılıqlı tərəfdaşlıq əlaqələri tələb olunur ki, ölkədə innovasiya
strategiyası reallaşdırılsın.
-45
2.3. İnnovasiya iqtisadiyyatımn
formalaşdırıldığı şəraitdə insan
amilinin rolu
Elmi, iqtisadi, texniki və sosial kateqoriya olan "innovasiya”
anlayışı "innovation” ingilis sözündən yaranmışdır ki, bu da "yenilik”
mənasını verir. Lakin bu anlayış öz məcrasından çıxaraq - yeniliyin
yaranması, həyata keçirilməsi, maddiləş- dirilməsi və bu kimi digər
anlayışları və prosesləri özündə əks etdirir. İnnovasiyaya olan
baxışlar müxtəlifdir. Odur ki, innovasiyaya müxtəlif təriflər verilmiş
və o müxtəlif formada izah edilir. Bunlardan bəzilərini qeyd edək:
• innovasiya [yenilikşünashq] - istehsal orqanizminin ilkin
strukturunda gedən dəyişikliklərdir, yəni onun daxili
strukturunun yeni vəzİ3̂ ətə keçirilməsidir;
• innovasiya - yeni praktiki vasitələrin yaradılması,
yayılması və istifadə edilməsinin kompleks prosesi-
dir[insanların məlum tələblərinin daha yaxşı təmin edilməsi
üçün yeniliklərdir];
• innovasiya - yeni texnoloji ideyaların, təkliflərin
elmi-texniki qərarların praktiki tətbiq edilməsi və həyata
keçirilməsidir;
• innovasiya yeni texnologiya şəklində yeniliklərin, məhsul
və xidmət növlərinin, istehsal, maliyyə, kommersiya və
inzibati xarakterli təşkilati-texniki və sosial-iqtisadi
qərarlardan mənfəətlə istifadə edilməsidir. Bunlar təşkilatın
yüksək mənfəətlə işləməsini təmin edir;
• innovasiya - aparılmış elmi tədqiqatların və xidməti
kəşflərin istehsala tətbiq edilən (əvvəlki analoqlardan
fərqli] obyektlərdir;
• innovasiya - idarəetmə obyektinin dəyişdirilməsi və
iqtisadi, sosial, ekoloji, elmi-texniki və digər səmərə
----- 46 ----
qazanılması məqsədilə həyata keçirilən yeniliyin son
nəticəsidir [Fatxuddinov R.A.) [20, s. 17-18].
Beləliklə, innovasiya - müxtəlif sahələrdə yeniliklərin, yeni
ideyaların, qaydaların yaradılması və təcrübədə istifadə edilməsi
prosesidir.
Qeyd edilən, innovasiyaya [yeniliyə) verilən təriflərin təhlilinə
əsaslanaraq aşağıdakı nəticələrə gəlmək olar:
• konkret vəziyyətlərdə çoxlu sayda obyeklərin, sistemlərin,
müəssisələrin, ümumilikdə cəmiyyətin bir vəziyyətdən
ondan daha təkmil, daha üstün olan başqa bir vəziyyətə
keçməsi müə3̂ ən yeniliyi tələb edir. Bu isə innovasiya ilə
əlaqədar olduğundan ona çoxlu sayda təriflərin verilməsinə
imkan yaradır;
• daha təkmil vəzij^ətə keçmək bir sıra yeniliyin - yeni
vasitələrin, üsulların, məhsulların, metodların,
texnologiyaların işlənilməsi, tətbiqi və yayılmasım tələb
edir;
• innovasiyaya - yeni elmi biliklər çoxluğunun reallaşması
kimi baxılarsa, təcrübi olaraq müvafiq sahədə onun tətbiqi
müəyyən səmərə verməlidir.
• innovasiyanm tədqiqinin obyekti və predmetinə görə ona
bir nəticə, dəyişiklik kimi baxılmışdır
"İnnovasiya" anlayışı beynəlxalq standatrlara müvafiq olan
müstəqil iqtisadi kateqiriyadır.
innovasiya anlayışı "Fraskati Rəhbərliyi" [İtalya) və “Oslo
rəhbərliyi" [Norveç) kimi beyləlxalq sənədlərdə öz əksini tapmışdır
Bu sənədlərin hazırlanmasında iştirak edənlərin əksəriyyəti
idarəetmə üzrə nəzərİ3̂ əçilər və praktiklər olmuşlar.
Beynəlxalq standartlara görə innovasiyaya verilən tərif
aşağıdakından ibarətdir:
İnnovasiya - innovasiya fəaliyyətinin son məhsuludur. Bu öz
əksini müvafiq bazarda tətbiq edilmiş yeni yaxud tək
milləşdirilmiş məhsulda, bu və ya digər təcrübi fəaliyyətdə istifadə
edilən yeni yaxud təkmilləşdirilmiş texnoloji proseslərdə yaxud da
sosial sahədə yeni yanaşma üsulunda tapır.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, innovasiyaya verilən belə təriflə
razılaşmaq olmaz. Bu tərif "innovasiya məhsulu" anlayışına daha
uyğundur. Digər tərəfdən, burada innovasiyaya verilən tərif
innovasiyadan törəmə söz olan "innovasiya fəalİ3̂ əti”nə əsaslanır.
Fikrimizcə, innovasiyaya məhsul kimi deyil, bir proses kimi
yanaşmaq daha düzgün olardı. Nəticədə, innovasiyaya aşağıdakı
tərifi vermək olar:
İnnovasiya - müə3̂ ən yenilik ideyasının yaranmasının, onun
həyata keçirilməsi məqsədilə yerinə yetirilən məqsədyönlü ardıcıl,
əlaqəli proseslərin məcmuidir.
İnnovasiya fəalİ3̂ əti bu proseslərin yerinə yetirilməsilə
əlaqədardır. İnnovasiya prosesinin son nəticəsi isə alınan innovasiya
məhsuludur.
İnnovasiya iqtisadi sahəyə aid olmaqla yanaşı- təhsil, elm,
mədəniyyət sahələrinə habelə, hüquq və sosial münasibətlərə də aid
edilə bilər.
İnnovasiya fəaliyyəti dedikdə - bütünlükdə yeniliklərə fərdi
tələbatı, eləcə də cəmiyyətin təlabatını ödəmək üçün yeni və
yaxşılaşdırılmış məhsulların [xidmətlərin] və onların istehsalının
yeni üsullarının alınması məqsədilə elmi, elmi-texniki və intellektual
potensial tədbirləri sistemi başa düşülür.
Mütərəqqi yeniliklərin əksəriyyəti öz real təcəssümünü el-
mtutumlu və rəqabət qabiliyyətli məhsulların yaradılmasında tapır.
Yeniliklərin yayılma diapazonu praktika əsasında genişlənir. Onlann
dəyəri insanla və onun tələbatı ilə kontaktda üzə çıxır. Dəyər
münasibətləri bazar iqtisadiyyatında tənzimləmə amillərinin ayrıca
bir qrupunu təşkil edir. Bu halda elm və texnika inkişaf etdikcə
əmtəələrin dəyərində fiziki əməkdən daha çox intellektual əmək
sərfinə əhəmiyyət verilir.
İnnovasiya prosesi müxtəlif resursların istehsal fəaliyyətinə
cəlb edilməsilə bağlıdır. Əsas resurslar yeni məhsul istehsalının geniş
miqyasda mənimsənilməsi ilə əlaqədar olan tədqiqatlar və
araşdırmalar aparılmasına, layihə - texnoloji və başqa işlərin yerinə
yetirilməsi üçün investisiyalar və vaxt sərf olunur. Bütövlükdə,
innovasiya fəaliyyəti sisteminə elm, texnologiya, innovasiya və
təhsil kimi tərkib hissələri daxildir.
Bu komponentlərdən hər hansı birinin olmaması innovasiya
fəaliyyəti sisteminin bütövlüyünün pozulmasına gətirib çıxarır. Eyni
qayda ilə, bütöv sistemin komponentlərindən birinin inkişafına
lazımınca diqqət yetirilməməsi nəticəsində məhsulun rəqabətlilik
qabilİ3̂ əti aşağı düşəcəkdir, çünki, bu halda məhsulun elm
tutumluluğu azalır, yaxud təhsil sahəsinə lazımınca diqqət
yetirilməməsi təkcə yeni məhsullar yaradan təşkilatlarda və elmi
müəssisələrdə deyil, eyni zamanda iqtisadiyyat sahələrində də kadr
problemlərinin kəskinləşməsinə gətirib çıxarır.
Demək olar ki, bütövlükdə, innovasiya fəaliyyəti sistemi- nində
yuxarıda nəzərdən keçirilən komponentlərin içərisində ən əsas ünsür
insandır. Elm insanın tələbatına birbaşa və ya texnologiya,
iqtisadiyyat və məişət vasitəsilə dola>n şəkildə təsir göstərir.
Məqsədlərin, ideyaların və maraqların dəyişməsi ictimai istehsalda
hökmranlıq edən texnoloji uklada adekvat olan yeni dəyərlərin
inkişafına şərait yaradır. Buna görə də elmin inkişafının bir
mərhələsinə xas olan dəyərlər başqa, daha mütərəqqi mərhələdə öz
əhəmiyyətini itirə bilər.
Ölkələrin sosial-iqtisadi inkişafını öyrənən alimlər bu nəticəyə
gəlmişlər ki, birincisi - ölkələrin inkişafı N. Kond- ratyevin uzun
dalğalar nəzərİ3̂ əsinə müvafiq olaraq dal- ğavari gedir, ikincisi -
sosial-iqtisadi inkişaf səvİ3̂ əsinə bir sıra amillər, o cümlədən
texnoloji, sosial-siyasi, mədəni və bu kimi amillər təsir edir,
üçüncüsü -ölkələrin inkişafının
49—
hərəkətverici qüvvəsi texnologiyanın və informasiyanın inkişaf
səviyyəsidir.
XVII əsrin son illərindən bu günədək ölkələrin inkişafını təhlil
edən alimlər müəyyən etmişlər ki, indiyədək ölkələrin inkişafı 5
inkişaf mərhələsi (ukladı) keçmişlər. Bu dalğalar təxminən 50 ildən
bir təkrarlanır.
Birinci dalğa [1785-1835-ci illər)- bu həmin dövrdə toxuculuq
texnologiyasında gedən inkişaf və su enerjisindən istifadəyə [uklada)
əsaslanaraq formalaşmışdır.
İkinci dalğa [1830-1890-cı illər)- buxar maşınlarının ixtira
edilməsi nəticəsində dəmir yolu nəqliyytamm və xalq təsərrüfatının
bütün sahələrində mexaniki istehsalların inkişafı ilə əlaqədar olan
dövrdür.
Üçüncü dalğa [1880-1940-cı illər)- sənaye sahələri
məhsullarının istehsalında elektrik enerjisindən istifadəyə, ağır
maşınqayırma və elektrotexnika sahəsində boruyayma
məhsullarından istifadəyə, kimya sahəsində yeni kəşflərin müəyyən
edilməsinə əsaslanır. Radiorabitə, teleqraf, avtomobil, tə3̂ arələr
yaradılır, əlvan metallardan aliminiumdan və plastik kütlədən və s.
geniş istifadə edilməyə başlanıldı.
İri firmalar, kartellər, trestlər yaranmağa başladı. Bazarlarda
inhisarlar və oliqopoliyalar hökmranlıq etməyə başladı. Bank və
maliyyə kapitalının təmərküzləşdirilməsinə başlanıldı.
Dördüncü dalğa (1930-1990-cı illər) - bu dalğa energetikanın
daha sürətli inkişafına, bu sahədə neft və sintetik materialların
istehsalına əsaslanır. Eyni zamanda, yeni nəsil komp3mterlərin və
onların proqram təminatının inkişaf etdirilməsi, radarlar yaradılması
ilə əlaqədar olmuşdur. Atom enerjisindən əvvəlcə hərbi, sonra isə
dinc məqsədlər üçün istifadə edilməsinə başlanılmışdır.
Fordun axın xətləri texnologiyasına əsaslanan kütləvi
istehsallara başlanılmışdır.
Bazarlarda inhisar oliqapoliya rəqabətliyi hökmranlıq
50
etmişdir. Bu dövrdə millətlər arası və transmilli şirkətlər dünyanın
müxtəlif ölkələrinin bazarlarına bir başa investisiya yönəltməyə
başladılar.
Beşinci dalğa (1985-2035]- mikroelektronika, informatika,
biotexnologiya, genn mühəndisliyi, yeni enerji, material növlərinin
alınması, kosmos fəzasının mənimsənilməsi, peyk rabitəsinin
yaradılması və bu kimi naili3̂ ətlərə əsaslanır.
Ayrı-ayrılıqda fəaliyyət göstərən firmalar vahid iri və xırda
firmalar şəbəkəsində birləşirlər və onların informasiya təminatı
"İnternet” elektron şəbəkəsinin köməyilə yerinə yetirilir.
Şəbəkəyə daxil olan firmalar istehsal texnologiyası, məhsulun
keyfiyyətinə nəzarət, innovasiyamn planlaşdırılması, xammal,
material və hazır məhsulların bir təsərrüfatçılıq subyektindən
digərinə çatdırılmasının "dəqiq-vaxtında" prinsipi əsasında təşkili
kimi işlərin həyata keçirilməsində birgə fəaliyyət göstərirlər.
Ukladların hər birinin inkişafı müxtəlif mərhələlərdən
keçmişdir ki, bu da ölkələrin iqtisadi artımına, bir-birindən fərqlənən
müxtəlif səviyyəli təsir göstərmişdir. Köhnəlmiş ukladlar öz
həlledici təsir gücünü tədricən itirmiş, fəaliyyətləri dövründə
ölkələrdə yaradılmış milli varidatın tərkib hissələri olan istehsal,
infrastruktur obyektlərini, elm, bilik və mədəni irsini, və s. miras
qoyaraq aradan çıxmışlar.
Müxtəlif dalğaların davametmə müddətləri 50-ildən çoxdur.
Bunun əsas səbəbi, keçmiş dalğanın fəaliyyətinin itirilməsi dövrü ilə
yeni dalğanın yaranması dövrünün müəyyən hissəsinin qismən
üst-üstə düşməsi və sönmə dövrünün uzanması olmuşdur.
Fikrimizcə, innovasiya proseslərinin sürətləndirilməsilə əlaqədar
olaraq, gələcəkdə dalğaların davametmə müddəti qısalacaqdır.
Beşinci texnoloji dalğanın ukladının dördüncü texno-
loji-dalgamn ukladına nəzərən aşağıdakı üstünlüklri var
-51
dır: istehsalın və istehlakın fərdiləşdirilməsi; çevikliyin və
müxtəlifliyin yüksəldilməsi; istehsalın avtomatlaşdırılması hesabına
ekoliji gərginliyin azaldılması, enerji və materialların istehlakında
israfçılığa yol verilməməsi; telekommunikasiya texnologiyalarına
əsaslanmış kiçik şəhərlərlərdə istehsal müəssisələrinin
yerləşdirilməsi vasitəsilə urbanlaş- manın qarşısının alınması və s.
İnnovasiya anlayışına bir proses kimi deyil, "Fraskati
rəhbərliyi” [İtaliya), və "Oslo rəhbərliyi” [Norveç) beynəlxalq
sənədlərinə əsaslanaraq son məhsul kimi baxıldIğmdan, törəmə
anlayışların [ibarələrin) verilən təriflərdə müəyyən çatışmamazhqlar
özünü biruzə verir. Bunlardan bir qismi [1,3,4] mənbələrində
innovasiyadan törəmə anlayışlara verilən təriflərdə də vardır.
Ölkədə innovasiyanm rolunu daha dərindən dərk etmək üçün
tanınmış alim P.Drukerin dediyi bir kəlamı yada salmaq kifayətdir:
“Gələcəkdə dünyada varlı yaxud, kasıb ölkələr anlayışı
olmayacaqdır. İnnovasiyaya üstünlük verən ölkələr və ona diqqət
yetirməyən “imansız” ölkələr olacaqdır"
İqtisadiyyatın innovasiya yönümlü inkişafı ilə yaxından tanış
olmaq üçün: innovasiya, onun sürətləndirilməsində xüsusi rol
oynayan elmi parklar “fundamental elmi-tətbiqi, elm-istehsal
əlaqələrinin müasir təşkili formaları və başqa bu kimi anlayışlarla və
məvhumlarla tanış olmağı vacib hesab edirik.
Mütərəqqi yeniliklərin əksəriyyəti öz real təcəssümünü el-
mtutumlu və rəqabət qabiliyyətli məhsullann yaradılmasında tapır.
Yeniliklərin ya3nlma diapazonu praktika əsasında genişlənir. Onların
dəyəri insanla və onun tələbatı ilə kontaktda üzə çıxır. Dəyər
münasibətləri bazar iqtisadiyyatında tənzimləmə amillərinin ayrıca
bir qrupunu təşkil edir. Bu halda elm və texnika inkişaf etdikcə
əmtəələrin dəyərində fiziki əməkdən daha çox intellektual əmək
sərfinə əhəmiyyət verilir.
—52
İnnovasiya prosesi müxtəlif resursların istehsal fəaliyyətinə
cəlb edilməsilə bağlıdır. Əsas resurslar yeni məhsul istehsalının geniş
miqyasda mənimsənilməsi ilə əlaqədar olan tədqiqatlar və
araşdırmalar aparılmasına, layihə - texnoloji və başqa işlərin yerinə
yetirilməsi üçün investisiyalar və vaxt sərf olunur. Bütövlükdə,
innovasiya fəaliyyəti sisteminə elm, texnologiya, innovasiya və
təhsil kimi tərkib hissələri daxildir.
Bu komponentlərdən hər hansı birinin olmaması innovasiya
fəaliyyəti sisteminin bütövlüyünün pozulmasına gətirib çıxarır. Eyni
qayda ilə, bütöv sistemin komponentlərindən birinin inkişafına
lazımınca diqqət yetirilməməsi nəticəsində məhsulun rəqabətlilik
qabiliyyəti aşağı düşəcəkdir, çünki bu halda məhsulun elm
tutumluluğu azalır, yaxud, təhsil sahəsinə lazımınca diqqət
yetirilməməsi təkcə yeni məhsullar yaradan təşkilatlarda və elmi
müəssisələrdə deyil, eyni zamanda iqtisadiyyat sahələrində də kadr
problemlərinin kəskinləşməsinə gətirib çıxarır.
Demək olar ki, bütövlükdə innovasiya fəali3̂ əti sistemi- nində
yuxarıda nəzərdən keçirilən komponentlərin içərisində ən əsas ünsür
insandır. Elm insanın tələbatına birbaşa və ya texnologiya,
iqtisadiyyat və məişət vasitəsilə dolayı şəkildə təsir göstərir.
Məqsədlərin, ideyalların və maraqların dəyişməsi ictimai istehsalda
hökmranlıq edən texnoloji uklada adekvat olan yeni dəyərlərin
inkişafına şərait yaradır. Buna görə də elmin inkişafının bir
mərhələsinə xas olan dəyərlər başqa, daha mütərəqqi mərhələdə öz
əhəmiyyətini itirə bilər.
Müasir dövr üçün tipik şəkildə elm maşmh istehsalın inkişafı
şəraitində - təqribən XVlIl əsrin axırlarından başlayan sənaye
çevrilişi dövründə formalaşmışdır. Bu mərhələdə təcrübə və ya
eksperiment nəzəri biliyin həqiqiliyinin müəyyən edilməsi
yollarından biri idi. Bu halda təcrübə yeni anlayışlar yaratmır, yalnız
onların doğruluğunu təsdiq edirdi. Elmi bilik
53
maddi istehsalın nəzəri əsasına çevrilmişdi. Bununla əlaqədar, elm
cəmiyyətin bilavasitə məhsuldar qüvvəsinə çevrilmişdir. Elmin
texniki təchizat səviyyəsi də artmışdır, çünki tədqiqatların aparılması
üçün zəruri olan, yüksək cərəyanla işləyən müasir cihazlar və
mürəkkəb aparatlar olmasa elmin inkişafı mümkün deyil.
Başqa bir misal. Nanotexnologiyanı mənimsəmək üçün yüksək
temperaturların [mənfi və müsbət) alınması və belə mühitdə
maddələrin malekulyar qurluşuna nüfuz edə biləcək ölçü cihazlarının
olması zəruridir. İlk dəfə belə cihazlar 1982-ci ildə ABŞ-da
hazırlanmışdır. Alimlərin və mühəndis - texniki işçilərin intellektual
töhfəsi istehsal edilən məhsulun eimtutumluluğunu və onun
rəqabətlilik qabiliyyətini tədricən artırır. Elmi biliklər maddi
istehsalın nəzəri əsasına çevrilmişdir. Odur ki, inkişaf etmiş ölkələrin
hamısında fundamental nəzəri araşdırmalara [FNA] və axtarış
xarakterli elmi tədqiqat işlərinə diqqət artırılır. Məhz, belə işlər
innovasiya fəaliyyəti üçün bilik potensialını yaradır.
Bir qayda olaraq, bütün FNA elmi problemin qoyuluşundan
başlanır. Bu problemi həll etmək üçün zəruri olan əlavə məlumatlar
dəqiq bilik formasında faktlar şəklində seçilir. Alim qarşısına
qoyduğu məqsədi əsas götürərək faktları seçir və təhlil edir. Faktlar
həm elmi hipotez irəli sürmək üçün, həm də onu əsaslandırmaq üçün
zəruridir. Bir və ya bir qrup hipotezin irəli sürülməsi idrakın yeni
nəticələrə doğru hərəkəti yoludur. Alim çoxsaylı hipotezlər arasında
ən çox ehtimal ediləni seçir və onu hərtərəfli tədqiq edir. Əgər hipotez
həqiqi biliyə müvafiqdirsə və onun formal - məntiqi ziddiyətləri
yoxdursa, o, nəzəri cəhətdən işlənilmiş biliyə, gerçəkliyin nəzəri
təsvir vasitəsinə çevrilir, bəzi hallarda isə yeni ixtira və kəşflərə
gətirib çıxarır.
Alim FNA-nın nəticələrinə öz məqsədləri mövqeyindən
yanaşdığı üçün yeni elmi bilikdən cəmiyyətin tələbatının tə
—54—
min edilməsi üzrə praktiki baxımdan istifadə etməyə çalışır. Axtarış
xarakterli elmi-tədqiqat işi [ETİ) aparılarkən problemin qo3mluşu
nəzəri biliyin maddiləşdirilməsi haqqında elmi texniki ideya irəli
sürülməsilə eyniləşdirilir. Axtarış xarakterli ETİ-lərin mühüm
nəticəsi nəzəri biliklərin və kəşflərin praktikada istifadə edilməsi,
ictimai istehsalda elmi-texniki potensialın artırılması metodlarının
köməyilə elmi cəhətdən əsaslandırılmasıdır.
FNA və axtarış xarakterli ETİ-nin aparılmasının nəticələrinə
əsasən elmi biliklərin potensialı öz xüsusİ3ry'ətlərinə görə mühüm
intellektual məhsuldur.
Müasir dövrdə FNA-ların və axtarış xarakterli ETİ-nin
nəticələri əsasında alman intellektual məhsullar olmadan yüksək
eimtutumlu və yeniliyi ilə seçilən rəqabət qabiliyyətli məhsulların
yaradılması praktiki olaraq qeyri-mümkündür, Sənaye cəhətdən
inkişaf etmiş bütün ölkələrdə ictimai istehsalın son məhsulunun
intellektual tərkib hissəsinin artırılmasına yönəldilmiş innovasiya
fəalİ3̂ ətinin inkişafına böyük əhəmiyyət verilir. Ona görə də tətbiqi
ETİ və təcrü- bi-konstruktor işlərinin və eləcə də layihə-texnoloji
işlərin (LTİ) yerinə yetirilməsi elmi biliklərdən daha dolğun istifadə
edilməsinə əsaslanır, bu isə yeni məhsulun yüksək rəqabət- lilik
qabiliyyətini təmin edir.
Bütövlükdə, innovasiya fəaliyyəti sistemində tətbiqi
araşdırmalar və tədqiqatlar axtarış xarakterli ETİ-dən sonra aparılır.
Mahiyyət etibarilə, ETİ texniki-konstruktor işləmələrindən
[TKİ-dən) əwəl və ya onunla paralel, yaxud ondan sonra aparıla bilər,
eləcə də bu işlərin müstəqil istiqamətləri ola bilər [məsələn, istehsalın
təşkili, idarəetmə sistemlərinin layihələndirilməsi və s. sahələrdə).
Texnoloji yönümlü tətbiqi ETİ-lər sahəsində innovasiya
fəali}^əti yeni proseslərin yaradılmasına və inkişaf etdirilməsinə
yönəldilir. Bu proseslər sayəsində yeni texnoloji ukladın
55-
hakim mövqeyi, ölkənin iqtisadi potensialının yüksəlməsi, milli
sərvətlərin artmasını təmin edir. Bu halda nəzərə almaq lazımdır ki,
texnoloji profilli tətbiqi ETİ aparılması üçün sərf edilən vaxt TKİ ilə
müqayisədə xeyli azdır və işlərin hər biri başqa işlərdən asılı
olmayaraq aparılır, bu isə yeni məhsulun iqtisadi göstəricilərinə ciddi
təsir edir. Hər hansı bir tətbiqi ETİ-nin aparılması üçün faktiki
məsrəflər TKİ-nin yerinə yetirilməsi xərcləri ilə müqayisədə
dəfələrlə aşağıdır.
Konstruksiyasmn texnolojilik göstəricisinin yaxşılaşdırılması
yeni məhsul hazırlanmasının daha qənaətli metodlarını tətbiq etməyə
imkan verir. Enerjiqoruyucu texnologiyalar üzrə tətbiqi ETİ isə, öz
növbəsində enerji sərfini və məmulatın hazırlanmasının maya
dəyərini azaltmağa imkan verir. Bundan əlavə, yeni məmulatın
istismarda etibarlılığının artırılması üzrə tətbiqi ETİ uzun illər boyu
Yaponiyada sınaqdan keçirildiyi kimi, yeni məhsullar üçün
lisenziyalar almaq yolu ilə yeni məhsulun patent saxlayıcısı olan ölkə
ilə müqaisədə daha yaxşı hazırlamağa və həmin ölkəni eyni əmtəələr
bazarında sıxışdırmağa imkan verir.
İnnovasiya fəaliyyətinin texnoloji istiqamətli tətbiqi ETİ
aparılması hesabına məmulatların daha yüksək istismar göstəriciləri
təmin edilirsə, əmək və material məsrəfləri azalırsa, iqtisadiyj^at
kifayət qədər səmərəli inkişaf yoluna çıxarılır.
Eimtutumlu məhsullar istehsalında texnoloji liderlik o
deməkdir ki, bütövlükdə innovasiya fəaliyyəti sisteminin mühüm
komponentlərindən biri olan iqtisadiyyatın vəzİ3/yəti yaxşılaşmışdır.
Muzdlu işçilərin intellektindən maksimum istifadə edilməsi iqtisadi
inkişafın daha bir amilidir. Bu isə təhsilin kifayət qədər inkişaf
etmədiyi şəraitdə mümkün deyil.
Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş bütün ölkələrdə bütövlükdə
innovasiya fəaliyyəti sistemində "təhsil” komponentinə həmişə
müstəsna əhəmiyyət verilmişdir. Azərbaycanda
56
əhalinin 30 % - dən çoxunun ali və orta ixtisas təhsili var. Bu,
innovasiya fəaliyyətinin inkişaf etdirilməsi, istehsalda yüksək
texnoloji proseslərə xidmət edilməsi üçün kifayət qədər yüksək
potensialdır. Təhsilin inkişafı elmin, texnologiyanın və iqtisadiyyatın
vəziyyəti ilə müəyyən edilir. Təhsilin əsas intellekt daşıyıcısı elmi,
texniki, iqtisadi və ümumi peşə bilikləri verən müəllimdir. Ali
məktəblərdə və aspiranturada mütəxəssislərin hazırlanmasının
təhsilin səviyyəsinə təqdim edilən yüksək tələblərə müvafiq olması
üçün həm akademiya institutlarında, həm də ölkənin aparıcı ali
məktəblərinin kafedralarında FNA aparılması nəticəsində toplanmış
elmi biliklər potensialından istifadə edilməlidir. Bu nəşrlər isə
sonradan elmi - pedoqoji kadrlar və mühəndis-texniki işçilərin
hazırlanmasında istifadə edilir. Qəbul edilmiş qaydaya görə əsas
tədris fənlərinin öyrədilməsinə elmi biliklərin ayrı - ayrı sahələri üzrə
aparıcı alimlər və maddi istehsal sahəsində çalışan yüksək hazırlıqlı
mütəxəssislər cəlb edilir.
Xüsusi halda innovasiya yeni məhsulun və ya xidmətin
yaradılması ideyasının verilməsi, ideyanın mənimsənilməsi və onun
həyata keçirilməsi prosesini əhatə edir.
Bu halda innovasiya prosesi müxtəlif yollarla həyata keçirilə
bilər. Hər bir konkret halda ən səmərəli yolun seçilməsi
texnologiyanın xarakterindən, son məhsulun bazarından, firmanın
potensialından, iqtisadi mühitdən, rəhbərin səriştəliliyindən və s.
asılıdır. İnnovasiya prosesi müxtəlif qruplar tərəfindən yerinə
yetirilən ardıcıl, çox sahəli və çoxmərhələli proseslərdən ibarətdir:
• lazimi resursların axtarılması, təcrübi nümunələrin
yaradılması və sınaqdan keçirilməsi;
• satış bazarının öyrənilməsi və əmtəənin bazara çıxarılması;
• yeni ideyaların axtarılması, onun qiymətləndirilməsi,
biznes-planın tərtib edilməsi.
57~
Hələlik Azərbaycan Respublikasında innovasiya fəaliyyəti ilə
məşğul olan yeganə təşkilat Milli Elmlər Akademiyasının Elmi
İnnovasiyalar Mərkəzidir [EIM). Bu mərkəz tərəfindən hazırlanmış
iki layihə həyata keçirilərsə, bu, ölkəmizdə innovasiya fəali3̂ ətinin
gücləndirilməsinə ciddi təkan verə bilər.
İnnovasioya fəaliyyətinin yerinə yetirilməsinin təşkili Dünya
ölkələrində bir-birindən fərqlənir. Bu fəalİ3̂ ətlərin geniş təhlili
əsasında ölkəmiz üçün innovasiyanın təşkili modeli
formalaşdırılmalıdır.
2.4. İnnovasiya iqtisadiyyatının
formalaşdırıldığı bir şəraitdə təhsil
sistemində islahatların zəruriliyi
Müasir dünyada hər bir ölkənin uğurlu gələcəyi həmin ölkədə
təhsilin səviyyəsi ilə müəyyən olunur. Təcrübə göstərir ki, təbii
sərvətlərin bolluğu dövlətin inkişafının əsas göstəricisi deyil,
başlıcası, bu sərvətlərin cəmİ3̂ ətin hərəkətverici qüvvəsi olan insan
kapitalına çevrilməsini təmin etməkdir. Bu, indiki mərhələdə təhsil
sisteminin ən zəruri vəzifəsidir. ABŞ, Yaponiya, Cənubi Koreya və
digər inkişaf etmiş ölkələr malik olduqları maddi resurslardan daha
çox təhsil sisteminin yetişdirdiyi insan kapitalından böyük gəlirlər
əldə etmişlər. Bu ölkələrdə inkişafa təsir göstərən amillər içərisində
təhsilin çəkisi əhəmiyyətli dərəcədə yüksək olub, təxminən 70 faiz
təşkil edir. Hal-hazırda dünyada aşağıdakı inkişaf meylləri müşahidə
olunmaqdadır:
• cəmİ3/yətin inkişaf tempinin sürətlənməsi, siyasi və sosial
seçim imkanlarının genişlənməsi;
• informasiya cəmi}^ətinə keçid, ünsİ3̂ ət və dözümlülük
amillərinin vacib əhəmİ3/yət kəsb etməsi, mədəniy-
58
yətlərarası əlaqələrin miqyasının genişlənməsi;
• yeni nəsildə müasir təfəkkürün formalaşmasını tələb edən
və yalnız beynəlxalq əməkdaşlıq çərçivəsində həll edilə
bilən qlobal problemlərin sayının artması;
• iqtisadiyyatın dinamik inkişafı, rəqabətin güclənməsi, sadə
əmək sferasının məhdudlaşması, mütəmadi olaraq peşə
ixtisasının artırılmasını və yenidən hazırlanmasını tələb
edən ciddi struktur dəyişikliyi;
« gənclərin və yaşlı nəslin təhsilinin artırılması nəticəsində
formalaşan insan kapitalının rolunun yüksəlməsi;
• təhsilin ölkənin aparıcı dövlətlər sırasına daxil olmasını
təmin edən əsas faktor olması;
• vətəndaşların xaricdə təhsil almasının dəstəklənməsi.
Bütün bu amillər respublikada ali təhsil sahəsində islahatların
istiqamətlərinin, milli maraqları əks etdirməklə, qeyd olunan
meyllərə uyğun müə3/yənləşdirilməsi zərurətini yaradır.Bu
baxımdan innovativ təhsiə daha coxyer ayrılmalıdır.
İnnovasiya fəaliyyəti dedikdə, bütünlükdə yeniliklərə fərdi
tələbatı, eləcə də cəmiyyətin tələbatını ödəmək üçün yeni və
yaxşılaşdırılmış məhsulların [xidmətlərin] və onların istehsalının
yeni üsullarının alınması məqsədilə elmi, elmi-texniki və intellektual
potensial tədbirlər sistemi başa düşülür. İnnovasiyaya olan baxışlar
müxtəlifdir. Odur ki, in- novasiyaya müxtəlif təriflər verilmiş və o
müxtəlif formada izah edilir. Bunlardan bəzilərini qeyd edək;
• innovasiya [yenilikşünashq]-istehsal orqanizminin ilkin
strukturunda gedən dəyişikliklərdir, yəni onun daxili
strukturunun yeni vəziyyətə keçirilməsidir;
« innovasiya-yeni praktiki vasitələrin yaradılması, yayılması və
istifadə edilməsinin kompleks prosesidir [insanların
tələbatlarının daha yaxşı təmin edilməsi üçün
yeniliklərdir];
• innovasiya-yeni texnoloji ideyaların, təkliflərin el
—59 --------------
mi-texniki qərarların praktiki tətbiq edilməsi və həyata
keçirilməsidir;
• innovasiya yeni texnologiya şəldində yeniliklərin, məhsul
və xidmət növlərinin, istehsal, maliyyə, kommersiya və
inzibati xarakterli təşkilati-texniki və sosial-iqtisadi
qərarlardan mənfəətlə istifadə edilməsidir. Bunlar təşkilatın
3hiksək mənfəətlə işləməsini təmin edir;
• innovasiya-aparılmış elmi tədqiqatların və xidməti
kəşflərin istehsala tətbiq edilən [əvvəlki analoqlardan
fərqli] obyektlərdir.
Beləliklə, innovasiya- müxtəlif sahələrdə yeniliklərin, yeni
ideyaların, qaydaların yaradılması və təcrübədə istifadə edilməsi
prosesidir.
Mütərəqqi yeniliklərin əksəriyyəti öz real təcəssümünü
eimtutumlu və rəqabət qabilİ3̂ ətli məhsulların yaradılmasında tapır.
Yeniliklərin yayılma diapazonu praktika əsasında genişlənir. Onların
dəyəri insanla və onun tələbatı ilə kontaktda üzə çıxır. Dəyər
münasibətləri bazar iqtisadiyyatında tənzimləmə amillərinin ayrıca
bir qrupunu təşkil edir. Bu halda elm və texnika inkişaf etdikcə
əmtəələrin dəyərində fiziki əməkdən daha çox intellektual əmək
sərfinə əhəmİ3̂ ət verilir. İnnovasiya prosesi müxtəlif resursların
istehsal fəali3/yətinə cəlb edilməsilə bağlıdır. Əsas resurslar yeni
məhsul istehsalının geniş miqyasda mənimsənilməsi ilə əlaqədar
olan tədqiqatlar və araşdırmalar aparılmasına, layihə - texnoloji və
başqa işlərin yerinə yetirilməsi üçün investisiyalar və vaxt sərf
olunur. Bütövlükdə, innovasiya fəa- Ii3̂ əti sisteminə elm,
texnologiya, innovasiya və təhsil kimi tərkib hissələri daxildir. Bu
komponentlərdən hər hansı birinin olmaması innovasiya fəali)^əti
sisteminin bütövlüyünün pozulmasına gətirib çıxarır. Eyni qayda ilə,
bütöv sistemin komponentlərindən birinin inkişafına lazımınca
diqqət ye- tirilməməsi nəticəsində məhsulun rəqabət qabilİ30?əti aşa
-60
ğı düşəcəkdir, çünki bu halda məhsulun elm tutumluluğu azalır,
yaxud təhsil sahəsinə lazımınca diqqət yetirilməməsi təkcə yeni
məhsullar yaradan təşkilatlarda və elmi müəssisələrdə deyil, eyni
zamanda iqtisadiyyat sahələrində də kadr problemlərinin
kəskinləşməsinə gətirib çıxarır. Demək olar ki, bütövlükdə
innovasiya fəaliyyəti sistemində yuxarıda nəzərdən keçirilən
komponentlərin içərisində ən əsas ünsür insandır. Elm insanın
tələbatına birbaşa və ya texnologiya, iqtisadi)^at və məişət vasitəsilə
dolayı şəkildə təsir göstərir. Məqsədlərin, ideyaların və maraqların
dəyişməsi ictimai istehsalda hökmranlıq edən texnoloji uklada
adekvat olan yeni dəyərlərin inkişafına şərait yaradır. Buna görə də
elmin inkişafının bir mərhələsinə xas olan dəyərlər başqa daha
mütərəqqi mərhələdə öz əhəmiyyətini itirə bilər.
Hazırda Azərbaycanda və bütün dünyada müasir, innovasiya
iqtisadiyyatın ən mühüm sosial-mədəni amilinə çevrilən insan
kapitalının formalaşmasına, möhkəmlənməsinə və inkişafına xüsusi
diqqət göstərilir. Bu mənada, ölkəmizdə həyata keçirilən
sosial-iqtisadi islahatlar hər bir Azərbaycan vətəndaşının rifahının
yüksəldilməsinə yönəlib. Prezident İlham Əliyevin vurğuladığı kimi,
insan amili, ölkə vətəndaşlarının sosial-iqtisadi rifahının
yaxşılaşdırılması, ölkəmizin yüksək inkişaf etmiş ölkələr sırasına
daxil olması həyata keçirilən çoxşaxəli islahatların başlıca hədəfidir.
Uzun illərin təcrübəsi göstərir ki, elm və təhsil hər bir dövlətin
davamlı sosial-iqtisadi və mədəni yüksəlişində mühüm rol oynayır.
Təsadüfi deyildir ki, yeni dövrün tələblərinə cavab verən fəal
maarifçilik kursunun hə}^ta keçirilməsi, mütərəqqi yeniliklərin
tətbiq olunması yolu ilə milli təhsil sisteminin müasirləşdirilməsi, bir
ictimai-iqtisadi formasiyadan digərinə keçid mərhələsində bu sahədə
özünü göstərən obyektiv problemlərin aradan qaldırılması son 16 ildə
Azərbaycanda reallaşdırılan dövlət sİ3/asətinin ayrılmaz tərkib
hissəsinə çevrilmişdir. Danıl
61
maz faktdır ki, elm və təhsil, }mksək ixtisaslı kadr potensialı hər bir
dövlətin davamlı sosial-iqtisadi, mədəni-intellektual yüksəlişinin əsas
təminatı qismində çıxış edir. İntellektual potensial əhəmiyyətinə və
gətirdiyi dividentlərə görə bu gün hətta zəngin təbii sərvətləri belə
üstələyir. Müasir dünyada rəqabətə tab gətirmək üçün, ilk növbədə,
təhsilə, zəngin biliklərə, informasiya texnologiyalarına arxalanmaq
lazımdır. Tarixi təcrübə göstərir ki, təbii sərvətlərin zənginliyi bəzi
hallarda xalqlara və dövlətlərə davamlı inkişaf de}nl, çoxsaylı
arzuolunmaz problemlər bəxş edir. İndinin özündə də neftlə zəngin
bəzi ölkələrin gərginlik və qeyri-stabillik mühitində yaşaması, təbii
sərvətləri üzərində sahiblik hüququnun itirilməsi ilə bağlı çoxsaylı
misallar gətirmək mümkündür. İnsan inkişafı konsepsiyası XX əsrin
son onilliyində meydana gəlmiş davamlı insan inkişafı konsepsiyası
müasir dövrdə bilavasitə insan inkişafına doğru istiqamətlənmiş ən
müasir inkişaf modellərindən biridir. Bu konsepsiya inkişafın bütün
aspektlərini-iqtisadi artım, investisi}^, texnologiyalar, infrastruktur,
beynəlxalq ticarət, sosial müdafiə, məşğulluq və insan inkişafi ilə
bağlı digər sahələri özündə cəmləşdirir. Davamlı İnsan İnkişafı
Konsepsiyasının əsas məqsədi insanlara mövcud olduqları insan
kapitalının imkanlarının tam şəkildə hə)^ta keçirilməsi, cəmiyyətdə
sərbəst seçim prosesləri üçün bərabər şəraitin yaradılmasının təmin
edilməsindən ibarətdir. Davamlı İnsan İnkişafı Strategi)?asında elə
bir inkişaf prosesi nəzərdə tutulur ki, bu bir tərəfdən müvafiq sosial
iqtisadi siyasətlə tənzimlənməli, digər tərəfdən isə gələcək nəslin
inkişafı üçün zəmin yaratmalıdır. Davamlı İnsan İnkişafı
Konsepsiyası öz qarşısına insan inkişafını əsas məqsəd kimi
qoymaqla ona nail olmaq yollarını araşdırır. Son dövrlərdə dünya
iqtisadi)^atında baş verən qloballaşma prosesləri, ölkələr arasında
inteqrasiya meyillərinin güclənməsi, iqtisadi inkişafda sosial
faktorların rolunun artması davamlı insan inkişafı konsepsiyasının
hər bir ölkənin regional və milli xüsusi3̂ ətləri
62rr
nəzərə alınmaqla yaradılması zərurətini meydana çıxartmışdır. Artıq
iqtisadi inkişaf yalnız adambaşına düşən ÜDM-in miqdarı ilə deyil,
kəmiyyət xarakteristikalan dəqiq tə3dn edilə bilməyən sosial
faktorlarla da müəyyənləşdirilir. Dünya iqtisadİ3̂ atmda baş verən
sosial-iqtisadi inlüşaf proseslərinin təhlili sübut edir ki, heç də
həmişə ölkədə baş verən iqtisadi 3hiksəliş insan inki- şafina adekvat
təsir göstərmir.
İnnovasiya təhsilinin məqsədləri gündəlik həyat fəaliyyəti
məsələlərində və eləcə də ekstremal, böhran situasiyalarında
innovasiyaların generasiya edilməsi qabilİ30̂ əti olan, yüksək
mənəvi3̂ ath, əxlaqlı, peşəkar şəxsin hazırlanma- sındadır. O, şüurlu
vətəndaş mövqeyinə malik, vətənpərvər, mədəni, ensiklopedik
savadı olan, ziyalı, sağlam həyat tərzi olan, fiziki mükəmməlliyi
üzərində çalışan şəxs olmalıdır. Məsələ onda deyil ki, məzun bu
peşəkarlıq fəalİ3̂ ətdə "sağ qalsın”, o bu işin fəal yaradıcısı və
qurucusu olmalıdır. Məzunun liderlik keyfİ3̂ ətlərinin olması
vacibdir. O, fasiləsiz professional təhsilə motivləşən fəal, sərbəst
idrak mövqeyinə malik olmalıdır. Məzun hərtərəfli mükəmməl
olmalıdır və la- zimi kommunikasiyanı yaratmağı, öz mövqeyini
savadlı izah edib, onu müdafiə etməyi, yeni məsələlərin həlli üçün
yeni isbatlar axtarmalı, müxtəlif planlı informasiya üzərində özünün
bilik sistemini qura bilib, yeni biliklər generasiya etməyi
bacarmalıdır. İnnovasiya təhsili bir struktur kimi innovasiya
təfəkkürünün formalaşdırılmasma yönəldilən təlim və tərbiyədən
asılıdır. Onun cəmiyyətdə fəaliyyət funksiyaları mexanizmləri
aşağıdakılardır.
1. Təhsil sferasında innovasiya prosesinin, pedoqoji in-
novasiyalarm generasiyası və tətbiq edilməsi məqsədilə əlverişli
yaradıcılıq şəraitlərinin yaradılması.
2. Təhsildə iqtisadi siyasətə, təhsilin mənəvi, əxlaqi,
professional təşkil edənlərinə uyğun olaraq pedoqoji innovasi-
yalarm generasiyasının maddi imkanlarla təmin edilməsi.
63
3. ictimai və siyasi inkişafda, quruluşda, cəmiyyətin iqtisadi
vəziyyətində olan ziddij^ətlərin novatorluq yolu ilə həll edilməsinə
istiqamətlənmə.
Azərbaycanın qarşısında indi inkişafın növbəti və daha yüksək
mərhələsini qət etmək kimi mühüm missiya dayanır. 2020-ci ilədək
dövrü əhatə edən «Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış» İnkişaf
Konsepsiyasının hazırlanmasına dair sərəncamda bununla əlaqədar
deyilir: «Hazırda Azərbaycan yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyur.
Bu mərhələnin əsas hədəfi çoxşaxəli, səmərəli və innovasiya
yönümlü iqtisadiyyatın formalaşdırılması, sosial sahədə önləyici
inkişaf tren- dinin təmin olunması və əhalinin rifahının layiqli,
qabaqcıl beynəlxalq standartlara uyğun səviyyəyə çatdırılması,
habelə elmin, mədəniyyətin inkişafında, ictimai həyatın bütün
istiqamətlərində yeni naili3̂ ətlərin əldə olunmasıdır»
Ölkədə innovasiya yönümlü iqtisadİ3̂ atın inkişaf etdirilməsi
bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsilə bağlıdır. Təhlil göstərir ki,
bunlardan ən əsasları innovasiya fəaliyyətinin hüquqi bazasının
yaradılması, ölkədə vahid innovasiya siyasətinin yürüdülməsi,
innovasiya qurumlarının yaradılması, ölkədə yüksək texnologiyaların
mənimsənilməsi və sairə ilə yanaşı həm də innovativ təhsil ilə
əhalinin innovasiya fəallığının yüksəldilməsidir.
—64
FƏSIL 3.
MÜƏSSİSƏLƏRDƏ İNNOVASİYA FƏALLIĞININ
YÜKSƏLDİLMƏSİ YOLLARI
İnsanların inovasiya fəallığının yüksəldilməsinin ümumi
istiqamətləri aşağıdakılardır;
• kütləvi informasiya vasitələrində innovasiyanm geniş
təbliğ edilməsi;
• insanların əməyə, işin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə
münasibətlərini yaxşılaşdırmaq. Bu sahədə motiv- ləşdirmə
üsullarına üstünlük vermək;
• yenilik üzrə müsabiqələrin keçirilməsi;
• məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsinin axtarışı;
• əmək kollektivində ailə münasibətlərinin formalaşdırılması
və s.
Burada biz kütləvi informasiya vasitələrində geniş əhali
kütləsinin innovasiya fəallığının yüksəldilməsində müstəqil
iqtisadi-siyasi qəzet olan Azərbaycan İqtisadçılar İttifaqının
"İqtisadiyyat” qəzetinin iş təcrübəsindən və qeyd edilən sahədə
işçilərin motivləşdirilməsi üzrə transmilli korporasiyalar olan
"Soni”, “Toyota” və "İBM” şirkətlərinin iş təcrübəsi haqqında
araşdrmalarm nəticələrini verəcəyik.
3.1. Müəssisələrdə innovasiya fəallığının
yüksəldilməsində kursların və müsabiqələrin
əhəmiyyəti
Müasir dünyada bilgi istehsalı və yaxud biliyin dəyərə
çevrilməsi innovasiya vasitəsi ilə müml<ündür. Artıq, "Elmin
iqtisadiyyatda tətbiqinin əsası innovasiyadır.” fikri dünyanın inkişaf
etmiş ölkələrində öz təsdiqini tapmışdır. Bunu əsaslandırmaq
65
üçün Finlandiya örnəyinə müraciət edə bilərik. Belə ki, XX əsrin
sonuncu onilliyindən başlayaraq bu ölkədə elmin, innovasiyala- rm
və təhsilin malİ30̂ ələşdirilməsinə böyük vəsaitlər ayrılmışdır. XXI
əsrin ilk illərindən isə bu ölkədə elmə, innovasiyalara və təhsilə
ayrılan vəsaitlər ÜDM-in 3,5 %-ni təşkil etməklə 5 mlrd, avroya
çatmış, təhsilə a3n'ilan vəsaitlər isə ÜDM-in 4,9 %-ni təşkil etmiş,
yaxud 7,4 mlrd, olmuşdur. Nəticədə, Finlandiya bir neçə ildir ki,
rəqabət qabiliyyətlilik indeksi üzrə dünyanın ən qabaqcıl ölkələrinin
arasında möhkəmlənmişdir. Finlərin uğurunun əsasında 3 amil durur:
təhsilin yüksək səvİ3̂ əsi, elmə vəsaitin müsabiqə prinsipi ilə
ayrılması və inkişaf etmiş inno- vasiya infrastrukturu.
Nəhayət qeyd edilməlidir ki, hazırki müasir qlobal maliyyə
böhranı bir sıra ölkələrin iqtisadiyyatına özünün mənfi təsirlərini
göstərməkdə davam edir. Bu böhrana dünya bazarında enerji
resurslarının, xüsusi ilə neftin və qazın qiymətinin aşağı düşməsini də
əlavə etsək milli iqtisadiyyatımızın davamlı inkişaf etdirilməsi
istiqamətində hələ çox işlərin görülməsi qaçılmazdır. Bundan başqa
həm ölkəmizin daxilində, həm də bir çox MDB ölkələrində milli
valyutanın məzənnəsində baş verən meyletmələr büdcə gəlirlərinin
azalması ilə yanaşı əldə edəcəyimiz gəlirlərə də təsirsiz ötüşmür.
Məhz bu səbəbdən də növbəti ilə büdcəmizin hazırlanmasında bazis
kimi neftin qiymətinin 50 $ götürülməsinə baxmayaraq beynəlxalq
dünya bazarında baş verə biləcək dəyişikliklərə cavab olaraq tarazlı
və effektiv fəaliyyət məqsədi ilə bir necə variantda büdcə layihəsi
tərtib olunmaqdadır.
Yuxarıda göstərilənlərə əsasən ölkəmiz beynəlxalq miqyasda
baş verən prosesləri, təsiredici meylləri nəzərə alaraq iqtisadi
strategiyasını milli iqtisadiyyatın təhlükəsizlİ3dnə və dinamik
inkişafa istiqamətləndirməlidir. Bu baxımdan bütün iqtisadi
fəali)Ayət sferalarında rəqabət qabiliyyəti yüksəldilməli və
innovasiyalı iqtisadiyyata önəm verməklə davamlı iqtisadi
“~66'
inkişaf təmin edilməlidir. Əks təqdirdə müə3/yən müddət keçdikdən
sonra ölkəmiz yenidən gözləmədiyi və arzuedilməz böhrana düçar
ola bilər ki, hətta bu zaman inkişafın başlanğıc imkanlarının
itirilməsi baş verər. Ona gərə də innovasiyalı iqti- sadiyata
yönləndirmə həm dövlətimizin, həm də sahibkarların daima diqqət
mərkəzində olmaqla bu istiqamətə qoyulacaq in- vestisi}^ar
mütəmadi olaraq artırılmalıdır.
İqtisadi inkişafda istehsal sahələrinə və sosial sahəyə
elmi-texniki tərəqqinin nailij^ətlərini tətbiq etmək üçün inno- vasiya
fəaliyyətinin həyata keçirilməsi mütləqdir. İqtisadiyyatın dinamik
inkişaf etdirilməsində innovasiya fəalİ3̂ ətinə aşağıdakılar daxil edilə
bilər :
• uzunmüddətli elmi-texniki proqramların həyata
keçirilməsi;
• iqtisadiy3̂ tın transformasiyası məqsədi ilə məhsuldar
qüvvələrin vəziyyətində keyfi3̂ ət dəyişiklikləri etmək üçün
fundamental tədqiqatların maliyyələşdirilməsi;
• texnika və texnologiyanın prinsipcə yeni, qənaətçil
növlərinin hazırlanması, buraxılması, yayılması və tətbiq
edilməsi;
• təşkilatlarda işçilərin innovasiya fəallıqlarının
yüksəldilməsi və onun artırılması yollarının daima
axtarılması;
• iqtisadi potensialın gücləndirilməsində üstünlüyün
innovasiya fəallığı ilə müəssisələrin inkişafının qarşılıqlı
əlaqələndirilməsinə verilməsi;
• beynəlxalq standartlara cavab verən rəqabət qabiliyyətli
yeni məhsulların hazırlanması və onların xarici bazara
çıxarılması və s.
İnnovasiya prosesinin əsas mərhələləri aşağıdakılardan
ibarətdir:
• daxil olmuş ideyaların sistemləşdirilməsi;
• yeni məhsul ideyalarının hazırlanması;
67
• yeni məhsulun iqtisadi səmərəliliyinin təhlili;
® marketinq proqramının hazırlanması;
» yeni məhsulların hazırlanması;
« bazarda testləşdirmə aparılması;
• istehsalda yeni məhsulun tətbiqi barədə qərar qəbul
edilməsi.
Beləliklə, innovasiya prosesinin son məqsədi yeni məhsulun
kommersiya qabiliyyətinin yüksəldilməsi və kütləvi istehsalının
təşkilidir. İnnovasiyah iqtisadiyyatın nüvəsində duran rəqabət
qabiliyyətli texnologiyalar öz-özünə yaranmır. Həmin texnologiyalar
elmi-tədqiqatın mürəkkəb və məsrəf- li eksperimentlərindən, nəhayət
alimlərin ideya ruhundan qaynaqlanan çox çətin başa gələn
məhsuldur. Yüksək brendli əmtəələrin istehsalı üçün, əlbəttə xarici
texnologiyaları əldə etmək labüddür. Amma unutmamalıyıq ki,
özünün milli maraqlarını gözləyən ölkə çətin başa gələn yeni
texnologiyaları və istehsal sirlərini asanlıqla satmaq istəməyəcəkdir.
Harvard Universitetinin professoru Maykl Porterin (1947)
əsərlərində rəqabət qabiliyyəti tədqiq olunmuşdur. Onun nəzəri}^əsi
milli rəqabət qabilİ3̂ ətini formalaşdıran determinantlara əsaslanır.
M.Porter XXI əsrdə daha çox inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsini
ümumiləşdirir. Onun fikrinə görə, ən mühüm nəticələr bundan
ibarətdir:
® milli çiçəklənmə irsən keçmir, onu yaratmaq lazımdır;
• ölkələrin və regionların rəqabət qabiliyyəti mövcud təbii
ehtiyatlardan daha çox, onlardan səmərəli istifadə səviyyəsi
ilə müəyyən edilir.
Bütün bunlar bir daha təsdiq edir ki, ölkənin iqtisadi səviyyəsi
və onun dünyada rəqabət mövqeyi, öncə onun insanlarının işgüzarlıq
keyfijyətindən-insan kapitalından asılıdır. Ona görə də qlobalişma
şəraitində elm və təhsil, yeni texnologiyalar rəqabət qabiliyyətinin ən
mühüm amilləri hesab edilməlidir. Son 10-15 il ərzində rəqabət
qabilijy^əti sahəsin
68
də yeni ölçü meydana gəlmişdir: qlobal iqtisadİ3̂ atm yeni
keyfiyyətə-"bilik iqtisadiyyatına" keçidi vurğulanır. Çox maraqlı
göstəriciyə nəzər salaq: müasir Qərb dünyasında fəal əhalinin yalnız
15%-inin əmtəə istehsalına birbaşa aidiyyəti var, qalan 85%
yaradıcılıq, menecment və informasiyanın ötürülməsi prosesinə cəlb
olunmuşdur.
AR-mn qarşısında innovasiya iqtisadiyyatına rəvac verməklə
yeni, rəqabətə davamlı istehsalı inkişaf etdirmək vəzifəsi durur. Buna
isə yeni texnologiyalarsız, qlobal rəqabətli bazarlar şəraitində işə
yönlənmiş müasir menecment modellərini tətbiq etmədən nail olmaq
mümkünsüzdür. Aydındır ki, eimtutumlu texnologiyalardan istifadə
edilməsi iqtisadi inkişafın yeni bir istiqamətinin "innovasiya
yönümlü iqtisadi inkişaf"m yaranmasına səbəb olmuşdur. Deməli,
innovasiya yönümlü iqtisadi inkişaf modeli öz yüksək səmərəliliyini
dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin timsalında sübuta yetirir.
Gələcəkdə düni/a bazarında Azərbaycanın rəqabətdə uğur
qazanmasının üstünlüyü yüksək ixtisaslı, mobil insan kapitalından və
daim innovasiyaları tətbiq etməkdən ibarət olmalıdır. Bununla da
ölkənin rəqabət qabiliyyətini artırmağın prioritet sahələri
seçilməlidir. İndiki gündə qlobal eimtutumlu məhsullar bazarı
olduqca yüksək templə inkişaf etməkdədir. Burada elm- tutumlu
məhsulların son 20 il ərzində satışının həcmi 5 dəfə artaraq 1 trilyon
avronu keçmişdir. Beynəlxalq əmək bölgüsünün formalaşması
ölkələrə imkan vermişdir ki, onlar resurslan daha inkişaf etmiş
potensiala malik olan elm və texnologiyalar istiqamətində
cəmləşdirsinlər [5].
İqtisadi proseslərin beynəlmiləlləşməsində istehsalın daha çox
intellektuallaşması, fasiləsiz innovasiya prosesinə keçid baş
verməkdədir. Tədricən biliklərə əsaslanan yeni cəmiyyətə keçid başa
çatacaqdır. Azərbaycanın rəqabət davanı- lılığını artırmaq
strategiyası reallaşdırılarkən bütün bunlar diqqət mərkəzində olmalı
və informasiya cəmiyyətində bi
69
liklər əsas dəyər mənbəyinə çevrilməkdədir. Bu səbəbdən də əsas
gəlir mənbəyi kimi daha çox biliklər, innovasiyalar və onların praktik
tətbiqi vasitələri çıxış edirlər. Yeni iqtisadi inkişaf tipi əmək
qabiliyyətli insan üçün həyat boyu ixtisası, peşəni bir neçə dəfə
dəyişmək, öz ixtisasını daim təkmilləşdirmək imkanları yaradır.
Biz sistemli iqtisadi islahatların mürəkkəb yolunu keçərək bir
çox cəhətdən MDB ölkələrini geridə qoymuşuq. Bu gün
Azərbaycanda azad bazar iqtisadiyyatının inkişafı üçün münbit
zəmin yaradılmışdır. Həyata keçirilmiş islahatların nəticələri göz
qabağındadır. Azərbaycanın iqtisadiyyatı dünyada sürətlə inkişaf
edən iqtisadiyyatlardandır. Hazırda ölkəmiz dünyanın 150 ölkəsi ilə
xarici ticarət əlaqəsi yaratmış və onun ticarət dövriyyəsi 35 mlrd. $-a
yaxındır. Bu sahədə hələ geniş imkanların olması həmin göstəricinin
yaxın gələcəkdə artacağından xəbər verir. Son dövrlərdə milli
iqtisadiyyatımızda qeyri-neft sektorunun çəkisi də davamlı olaraq
artmaqla iqtisadiyyatın neftdən asılılığı aradan qalxmaqdadır. İndiki
gündə AR xarici investisiyalara ehtiyacı olan ölkədən yerləşdiyi
regionda və ondan kənarda irihəcmli sərmayələr yatıran ölkəyə
çevrilmişdir.
Bu gün dünyanın yüksək texnologiyalar bazan ildə 2,5 trilyon $
həcmində qiymətləndirilir. Bunun 39 %-i ABŞ-ın, 30 %-i
Yaponiyanın, 16 %-i Almaniyanın, dünyanın yerdə qalan
dövlətlərinin payına isə qalan 15 % düşür. Bizim başlıca vəzifəmiz
mümkün qədər tez bir vaxtda göstərilən ölkələrin sırasına daxil olub
öz layiqli yerimizi tutmaqdır. Biliklər iq- tisadİ3̂ atmm formalaşması
Azərbaycan cəmİ3̂ ətinin və elminin qarşısında duran ən vacib
məsələlərdəndir. Bu sahədə və ümumİ3̂ ətlə, elmin innovativ
məcrada daha səmərəli inkişafında isə informasiya və
kommunikasiya texnologiyaları həlledici rola malikdir. Qeyd edək
ki, BMT tərəfindən minilliyin ideologiyası elan edilən, bəşərİ5̂ ətin
gələcək inkişafını
70-
müəj^ən edən bu məsələ bütün dünyanın diqqət mərkəzindədir. Bu
gün dünya dövlətləri siyasi mübarizədə, rəqabətdə üstünlük
qazanmağın, aparıcı mövqeyə yüksəlməyin ən səmərəli yolu kimi
intellektual potensialın yüksəldilməsinə, biliklərin
kommersiyalaşdırılmasına, informasiya-kommunikasiya
texnologiyaları-nın inkişaf etdirilməsinə üstünlük verirlər. Artıq
informasiya və biliklər müasir iqtisadİ3/yatda əsas istehsal və inkişaf
amili kimi çıxış edir.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi innovasiya iqtisadiyyatının inkişaf
etdirilməsində insan amilinin rolu təkzibedilməzdir. Belə ki, insan
kapitalı özünün intellekti ilə düşünmə, ideyanı yeni məhsulda
təzahür etdirmək və yeni məhsul yaratmaq qabiliyyətinə malikdir.
Digər tərəfdən isə məhz insan istehsal prosesində iştirak etməklə
yaradılacaq yeniliklərin əsas istehlakçısı sayılır. Deməli, həyata
keçirilən innovasiya ideyaları öncə insan resursları və sonra isə
istehlakçı qismində insanların özü ilə sıx olaraq əlaqədədir. Qlobal
bazarın tədqiqatçıları innovasiyanın strukturunda bir-biri ilə
qarşılıqlı əlaqədə olan hazır məhsul [xidmət) və istehsal amilləri
bazarlarını fərqləndirirlər. Öz növbəsində istehsal və xərclər
nəzəriyyəsi əmək, material və kapital kimi istehsal amillərinə
söykənməklə istənilən istehsal texnologiyasının iqtisadi təsviri üçün
xidmət edən iqtisadi əsası təşkil edir.
İnnovasiya fəaliyyətinin qlobal xarakter alması bir sıra
sosial-iqtisadi sistemlərin yaranmasına gətirib çıxarır ki, bu da insan
amilinin spesifikliyində özünü göstərir. Bu təkcə kəmiyyət
göstəriciləri ilə deyil, həm də yeni keyfiyyətlərin formalaşması ilə
yaranır. İnnovasiya münasibətlərinin yeni i/e-nin formalaşması
perspektivində problemin həllini axtaran tədqiqatçılar doğru
nəticələrə gələ bilmişlər. Təşkila- ti mədəniyyət sferasında
innovasiya dəyişikliklərinin yeni meyllərinin araşdırılması xüsusi
maraq doğurur.
Fransa tədqiqatçısı M.Korzye göstərir ki, dünya hazırki
--71'
vaxtda "xüsusi postsənaye" dövrünü yaşayır. Onun fikrinə görə bu
inqilabın əsl mahiyyəti 1-ci plana bütün sferalarda, ilk növbədə
istehsalda prioritet əhəmiyyət kəsb edən insan amilinin irəli
çəkilməsindən ibarətdir. Bu o deməkdir ki, istehsal daha laqeyd
kütlənin manevr etmə və manipulyasiya olunma fəaliyyət forması
deyildir. İstehsal 3diksək dərəcədə mənəvi əsaslara, deməli
şəxsiyyətə söykənir. Bu tədqiqatçı belə hesab edir ki, material
resursları ilə istifadə etmək imkanları insanların təşəbbüskarlıq
qabilİ3̂ ətinə nisbətdə özünün əhəmiyyətini itirmiş olur. Səriştəlilik,
işi bilmək, təşəbbüskarlıq, yenili)^ hiss etmək, əməkdaşlıq qabili)^əti
M.Korzyenin fikrinə görə müasir müəssisənin işçisinin şəxsi
keyfiyyətlərini müəyyən edir.
Müasir rəqabət bazarında M.Korzye hesab edir ki, ilk növbədə
resurs və material dəyərliləri uğrunda deyil, yeni- likçilik
qabilİ3̂ ətinə, hərtərəfli yeniləşməyə görə mübarizə gedir.
Yenilikçilik qabiliyyəti daha rasional təşkiletmə qa- bilİ3̂ ətindən
həyati vacibdir. Kütləvi istehsala və istehlaka əsaslanan sənaye
cəmiyyətində rasionallaşdırma məntiqi hakim olduğundan insana
istehsalın azad və avtonom fəaliyyətdə olan şəxsi kimi baxmaq
mümkün deyildi. Müasir istehsal isə yaradıcılığa əsaslandığından
rasionallıq və hesabatlılıq özünün həlledici əhəmiyyətini itirir. Ön
plana şəxsi və mənəvi resursların cəmləşdirilməsi məsələsi çıxmış
olur. Bununla fransız tədqiqatçısı təşkilati mədəniyyətin yeni
anlayışının 4 əsas elementini formalaşdırır. O göstərir ki, sahibkarlıq
fəalİ3̂ ətinin [SF-nin] yeni məntiqi təkcə onun əsas bələdçisi və
hərəkətvericisi olan sahibkarla deyil, həm də onunla yanaşı
innovasiya meneceri ilə də ifadə edilir.
Təşkilati mədəniyyət [SF-nin yeni məntiqində] yeni anlamında
əsas element kimi aşağıdakıları ön mövqeyə çəkir:
« rasionallaşma qabiliyyətinə nisbətən innovasiya qa-
bili)^ətini;
• kəmiyyətə nisbətən keyfi}^əti;
• insan resurslarının rolunun mərkəzdə durmasının qəbul
edilməsini;
• qeyri-material sferasına, ilk növbədə təhsilin və
yaradıcılığın yüksəlməsinə investisiyalann prioritetliyini.
SF-nin yeni məntiqində əsas element rasionallaşdır- ma
qabiliyyətinə nisbətən innovasiya qabilİ3̂ ətinin 1-ci mövqeyə
gəlməsindən ibarətdir. Ancaq texniki-texnoloji sferada, i/e-də,
müştəri ilə münasibətdə eyni vaxtda innovasiya həyata keçirildikdə
uğur əldə edilə bilər.
Vacib olan 2-ci element prioritetin kəmiyyətdən keyfiyyətə
keçməsidir. Sənaye cəmi}^əti kəmiyyətin prioritetliyinə əsaslanır ki,
burada da kütləvi istehsal və istehlak ideyası hökmranlıq edir. Başqa
sözlə, innovasiya fəaliyyəti yeni keyfiyyətdə əmtəələrin, xidmətlərin,
müştəri münasibətlərinin yaradılmasından ibarətdir.
3-cü element isə insan resurslarının mərkəzi rolunun dərk
edilməsindən ibarətdir. Kütləvi istehsalın və istehla- km kəmiyyət
sistemində insan resurslarına onların sayı və istehsala adaptasiyası
mövqeyindən, başqa sözlə istehsal prosesinə birləşməsi baxımından
yanaşılırdı. Yüksək texnologiyalı istehsal sistemində insan
resurslarına nadir resurs kimi baxılır və bu resursları artıq sonsuz
resurs kimi tədqiq etmək olmaz. Hər bir insan heç də məhsuldar
olaraq belə istehsalda iştirak edə bilməz. Əməkdaş istedadlı olmalıdır
və bu heç də kütləvi deyil nadir hadisə hesab edilir.
İnnovasiya dəyişiklikləri qabiliyyətlərinin 4-cü elementi yeni
yüksək texnoloji xidmətlərin inkişafı və artan istiqamətlərdə yüksək
keyfiyyətə təşəbbüs göstərməkdən ibarətdir. Bu təkcə material
investisiyalarından (tikintiyə, yeni texnikaya, dövriyyə vasitələrinə)
deyil, həm də qeyri-material investisiyalardan (şəxsiyyətin
inkişafına, münasibətlər sisteminə, mədəniyyətə, intellektual
mülkiyyət hüquqlarının
'75-
rəsmiləşdirilməsinə) asılıdır. Təşkiletmənin yeni formalarının
axtarılmasında uğur qazanılması mahiyyətcə öyrənmə, öz biliyini
artırma və yaradıçılıqdan asılıdır. Bu, müştərilərlə istehsalçılar
arasında səmərəli əlaqənin müəyyən edilməsinə nisbətən,
müəssisənin daxilində insan resurslarının səfərbər edilməsi üçün
zərərlidir. Azərbaycan sənayesində innovasiyalarm yayılmasına
müqavimət göstərən istehsal və sosial-iqtisadi amillər
araşdırılmışdır. Bu araşdırmalar maneələrin i/e və əmək resurslarının
tənzimlənməsi, kadrların idarə edilməsi, həmçinin təmsilçisi insan
olan istehlakçı məsələləri ilə əlaqədar olduğunu göstərdi.
Qloballaşan dünyada innovasiya iqtisadiyyatının
formalaşdırılması zamanı təşkilatlarda çalışan işçilərin innovasiya
fəallığına diqqət ön plana çəkilməlidir. Artıq qabaqcıl ölkələrin
təcrübəsi təsdiq etmişdir ki, təşkilatların rəqabət qabiliyyətinin
artırılması birbaşa olaraq insan resurslarının innovasiya fəallığı ilə
bağlıdır. Bu səbəbdən də bazar münasibətlərində işçilərin innovasiya
fəallığının artırılması yollan axtarılmalı və həmin istiqamətdə
müvafiq tədbirlər davamlı olaraq həyata keçirilməlidir. Fikrimizcə,
təşkilatlarda çalışanların innovasiya fəallıqlarının yüksəldilməsi
yolları aşağıdakılardır:
• innovasiya fəallığı ilə təşkilatın inkişafının birbaşa
qarşılıqlı əlaqələndirilməsinin elmi və praktiki
əsaslandırılması;
• təşkilatda innovasij^ fəallığının yüksəldilməsi üzrə
dərnəklərin yaradılması və onların fəaliyyətinin təşkili;
• yenilikçiliyin yaradılması və tətbiqi üzrə qabaqcıl
firmaların iş təcrübəsinin təşviqi;
• mütərəqqi texnika və texnologiyalara məxsus olan
təşkilatların təcrübəsinin öyrənilməsi məqsədi ilə
beynəlxalq elmi-praktiki konfranslarda iştirak etmək;
• yeni texnika və texnologiyaların nümayiş etdirlmə-
74
si məqsədi ilə keçirilən beynəlxalq səviyyədə təşkil olunmuş
sərgilərdə təşkilatda innovasiyalan fəallaşdıran qabacıl
işçilərin iştirakının təmin edilməsi; təşkilatda hazırlanan
yeniliklər üzrə müsabiqələrin mütəmadi olaraq keçirilməsi;
yenilikçiliyin yayılması məqsədi ilə təşkilatda qabaqcıl
alimlərin və mütəxəssislərin görüşlərinin təşkil edilməsi;
yeni məhsulların sərgilərinin mütəmadi olaraq müəssisədə
təşkili;
təşkilatda yeniliyin təşviqi məqsədi ilə yazılı materialların
yayılması;
öz fəalİ3̂ ətini yenilikçilik istiqamətində dinamik inkişaf
etdirən xarici firmalarla əlaqələrin qurulması və bundan daima
fayda əldə edilməsi; bilavasitə təşkilat daxilində yeni
məhsulların yaradılması ilə məşğul olan elmi-tədqiqat və
layihə-kons- truktor bölmələrinin yaradılması və onların
fəaliyyətinə lazımi dəstəyin göstərilməsi; təşkilatda
yaradılmış yeni məhsulların sınağının aparılması və onların
istismara hazırlığının yoxlanılması məqsədi ilə
ekspertizasının təşkili; yenilikçiliyin təbliği ilə əlaqədar
olaraq müəssisələrdə video materialların nümayiş
etdirilməsinin təşkil edilməsi və onlardan müvafiq nəticələrin
çıxarılması; yeni texnika və texnologiyaların inkişafı ilə bağlı
keçirilən beynəlxalq elmi-praktiki [video] konfranslarda
təşkilatların qabaqcıl işçilərinin, xüsusi ilə inno- vasiya
fəallarının iştirakının təmin olunması; rəqabət qabilli)?yətli
yeni məhsulların yaradılması istiqamətində yaranan
problemlərin operativ həll edilməsi üçün müvafiq sahə üzrə
yüksək səviyyəli mütəxəssislərin müəssisəyə dəvət olunması;
--
• müəssisənin mənfəətinin daha da artırılması məqsədi ilə
yeni məhsulların seçimi üzrə istehsalının ixrac yönümdə
təşkil edilməsi və onların davamlı olaraq yeni
modifikasiyalarının yaradılması;
• təşkilatda rəqabət qabiliyyətli yeni məhsulların
yaradılmasının və yenilikçiliyin mütəmadi həyata
keçirilməsinin daima stimullaşdırılmasına nail olunması və
s.
İnnovasiya fəallığı inkişaf strategiyasının seçilməsi ilə sıx
əlaqədardır. İnnovasiya inkişafının hər bir strategiyası üstünlüyə
malik olduğu kimi, çatışmamazhqlara da malikdir. Xarici mühitlə
qarşılıqlı fəaliyyətə dair bir neçə tip innovasiya strategiyasını
fərqləndirirlər. Hücum strategiyası [HS) qabaqcıl yeni məhsulların,
texnologiyaların və digər yeniliklərin tətbiqi hesabına rəqabət
üstünlüyünün əldə edilməsinə istiqamətləndirilmişdir. Bu strategiya
elm- tədqiqat təşkilati konstruktor işləmələrinə (ETTKİ] əhəmiyyətli
xərclər, bÖ3nik maliyyə resursları, yüksək ixtisaslı menecerlər tələb
edir. Onlar uğurlu reallaşdırıldıqda daha riskli ola bilən rəqabət
üstünlÜ3Aİ qazanmaq imkanı əldə edilir. Adətən, hətta yüksək
innovasiaya potensialına malik olan iri müəssisələr belə özlərinin
istehsal fəaliyyətləri çərçivəsində bu strategiyandan istifadə etmirlər
və heç buna cəhd belə göstərmirlər. Bir qayda olaraq belə strategiya
məhdud məhsul istehsalı dairəsinə tətbiq edilir. HS eyni zamanda
özünün reallaşdırılması üçün əlverişli şərait olan bazar
seqmentlərində tətbiq edilir.
Müdafiə strategiyası [MS] sahibkarın rəqiblərin fəaliyyətinə,
eləcə də istehlakçıların ehtiyaclarına və davranışına reaksiyasını əks
etdirir. Belə strategiyanın əsas məqsədi mövcud olan bazarlarda
rəqibdən mövqelərin qorunmasıdır. MS-nm əsas funksiyası
innovasiya prosesləri hesabına məsrəflər-nəticələr nisbətinin
optimallaşdırılmasıdır. Belə strategiya ETTKİ-ni və böyük maliyyə
resurslarını tələb etməklə az riskli xarakterə malikdir. Bu strategiyanı
istifadə edən
'76
müəssisələr aparıcı innovatorun məruz qaldığı risklərdən yan
keçməyə çalışırlar. MS artıq geniş fəaliyyət növlərinin dairəsinə
tətbiq edilə bilər.
İmitasiya (adaptasiya) strategiyası (İS) daha az riskli strategiya
variantıdır. Onun davamçıları françayzinq yaxud patentlərin və ya
lisenziyaların alınması şəraitində fəaliyyət göstərirlər ya da bazara
artıq məlum olan yeniliyi və yenilik- çiliyi köçürmüş olurlar. İS-nı
saxlayan müəssisələr aşağıdakılara səy göstəririlər;
• texnika və texnologiya sahələrində tədqiqatların və
işləmələrin iqtisadİ3̂ atına;
• marketinq, i/e və təşkilati innovasiya hesabına seçilmiş
bazar seqmentlərinin əldə edilməsinə və mövqelərin
saxlanılmasına və s.
Göstərilən strategiya variantlarından istifadə edən müəssisələr
keyfiyyətcə bəzi yaxşı nümunələrdən azacıq geri qalan məhsulları
bazara (daha aşağı qiymətə) təklif etməklə xərclərinə qənaət etmiş
olurlar. HS-nın fərqləndirici xüsusiyyəti qısamüddətli maraqları
qurban verməklə uzunmüddətli məqsədlərə nail olunmasına
istiqamətlənmədən ibarətdir. Bu fasiləsiz, ardıcıl innovasiyalara
əsaslanmaqla yanaşı müdafiə və imitasiya strategiyaları üçün
birdəfəlik, məcburi xarakter daşıyır. MS çərçivəsində qısa müddətdə
menecmentdə iqtisadi səmərə əldə olunur, lakin uzunmüddətli
perspektivdə bu strategiya əvvəlcə texnoloji sonra isə iqtisadi
potensialda rəqiblərdən geri qalır.
Təbii ki, real həyatda təqdim edilən strategiyaların müxtəlif
modifikasiyaları yaxud kombinaiyaları istifadə edilir. Ayrılıqda
götürülmüş müəssisə məqsədlərindən, innovasiya potensialından,
rəqiblərin davranışından, istehsal, material, malİ3̂ ə amillərindən,
eləcə də insan potensialı ilə əlaqədar amillərdən asılı olaraq
innovasiya strategiyası variantını seçir. Adətən, innovasiyaya məruz
qalan iqtisadi
—77.
sektor radikal kapital yeniliklərinin tətbiqini tələb edirsə, yüksək
texnologiyaların istifadəsindən yaranan işsizlik riski çoxalır. Təbii
ki, belə şəraitdə yüksək ixtisaslı əməyə tələbat artır. Əgər belə
yenilikçilik paralel olaraq bir neçə sahədə gedərsə, onda belə
vəziyyət aktiv əməklə məşğul olan əhali arasında kütləvi işsizliyə
çevrilə bilər. Digər tərəfdən radikal innovasiaya nəticəsində yüksək
ixtisaslı əməyə tələbat artmağa başlayır ki, bu da öz növbəsində
təmin oluna bilmir. Belə ki, bunun üçün əmək bazarında müəyyən
peşələrə xüsusi kasadlığı aradan qaldırmaq lazımdır. Həmçinin,
makroiqtisadi qaydada xüsusi ali təhsil və hazırlıq, o cümlədən
kadrların yenidən hazırlanması məsələləri həll edilməlidir.
Məlumdur ki, bazar iqtisadiyyatı üçün uyğun olan, i/e
vasitələrinin bilik və təcrübəsindən istifadə etmək MDB ölkələrinin
i/e heyətində çatışmır. Lakin, o da aydındır ki, belə biliklərə malik
olmağa böyük maraq vardır. Bazar iqtisadiyyatında i/e-nin
öyrədilməsi milli maraqların, digər tərəfdən isə təcrübənin
spesifikliyinə maksimum yaxmlaşdırılmalıdır. Bu konkret vençur
şirkətlər və firmalar üçün əməkdaşların hazırlanmasını təmin
etməklə birbaşa yerlərdə aparılmalıdır. İ/e vərdişlərini
stimullaşdırmaq və əlaqələri qurmaq üçün innovasiya
menecmentinin öyrədilməsinin reqional mərkəzlərinin yaradılması
məqsədəuyğundur. Eyni zamanda qərb və milli vençur şirkətləri
arasında eyni sahələrdə praktiki təcrübə mübadiləsi aparılmalıdır.
Ayrı-ayrı hallarda elə vençur kompaniyalara əlavə vergi
güzəştlərinin təqdim edilməsi məsələlərinə baxılması
məqsədəuyğundur ki, onlar innovasiya menecmentinin
öyrənilməsinə vəsaitləri səmərəli qoymuş olsunlar.
Aparılan araşdırmalara görə innovasiya menecmenti sahəsində
kadrların hazırlanması strategiyası aşağıdakıları tələb edir:
• keyfiyyətli göstəricilərə və irəliləyişlərə istiqamət-
ləndirilməni;
• öyrədilmənin əlçatarlılığını, adekvatlılığı və ünvanlı- lığını;
• mövcud ehtiyacların öyrənilməsi metodlarına adaptasiyanı
və s.
İnnovasiya menecmenti nəzərdə tutur ki, firmanın hər bir
innovasiya mütəxəssisi məsuliyyət daşımalı və təşəbbüskarlıq
göstərmək üçün imkanlara malik olmalıdır. İnnovasi- ayh sahibkar
firmasının rəhbərinin əsas məqsədi innovasiya qərarlarının
qəbulunda birbaşa olaraq icraçıların iştirakını genişləndirilməsindən
ibarətdir. Burada innovasiya firmalarına [vençur firmalar]
"butleqerliyin” tətbiq edilməsi məqsədəuyğundur.
"Butleqerlik”-eimi-tədqiqat işçilərinə, məsuliyyəti öz üzərinə
götürməklə, nəzərdə tutulmayan elmi-tədqiqat işləri ilə məşğul
olması hüquqlarının verilməsidir. Burada elmi işçilərin və
mütəxəssislərin iş vaxtının 15 %-ə qədərinin öz məsuliyyətləri
daxilində innovasiya layihələrinin işlənilməsinə ayrılmasına icazə
verilir.
Beləliklə, eimtutumlu istehsal firmalarının aparıcı
mütəxəssisləri rəhbərliyin nəzarətindən maksimal fəaliyyət azadlığı
əldə etməklə uzaqlaşırlar. Şübhəsiz ki, yüksək nəticələr əldə etmək
üçün "butleqerlər”-ə işlərin aparılması üçün müvafiq resurslar və
səhv etmək hüququ verilməlidir. Belə zəmanətlər firmada yaradıcı
atmosferin yaranmasına səbəb olur. Belə ki, uğursuzluq və səhv
etməkdən qorxmaq innovasiya fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir.
Sosioloji tədqiqatlar göstərir ki, yalnız innovasiaya firmalarının
əməkdaşlarının 34 %-i öz qüvvələrini və biliklərini işlərinə verirlər.
Eyni zamanda bəzi şərtlər dəyişilərkən elmi işçilərin 60 %-dən çoxu
daha səmərəli işləyə bilər. Texnoloji sexlərin mühəndis-tex- niki
işçilərinin hər 2-ci işçisi əmək məhsuldarlığını 1,5-2 dəfə artıra bilər.
Göstərilənlərdən belə qənaətə gəlmək olar ki, innovasi-
79
ya menecerinin işində aşağıdakıların müəyyən edilməsi vacibdir:
® mövcud müəssisədə təşkilatdaxili mədənij^ətin tərkibinin;
e əmin olmaqda dəyərlərin əsas normalarının;
• qəti inamlılığı saxlayanların;
• möhkəm etiqadın əsas daşi3ncılarmın və s.
Bundan sonra təşkilatdaxili mədəniyyətin hansı elementlərinin
saxlanılması və onlardan hansılarının gücləndirilməsini dəqiq
müəyyən etmək tələb olunur. İnnovasiya menecerinin sahəsində
kadrların hazırlanmasının təşkilini aşağıdakı üstün istiqamətlərə görə
aparmaq zəruridir:
1. İnnovasiya menecmenti sahəsində mütəxəssislərin
hazırlanması infrastrukturunun inkişafı.
2. İnnovasiya menecmentinin inkişaf etdirilməsi.
3. Yeni tədris materiallarının hazırlanması.
4. İnvestisiya tənzimlənməsinin regional proqramlarının
genişləndirilməsi və innovasiya fəallığının stimullaşdı- rılması.
5. Dövlət və regional səviyyələrdə dövlət investisiyalarının
idarə edilməsi.
6. Dövlət investisiyalarının bələdiyyə səviyyəsində idarə
edilməsi.
7. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi və proqnozlaşdırılması.
Belə layihələr çərçivəsində iqtisadiyyatın innovasiya sferasında
i/e kadrlarının yenidən hazırlanması sisteminin inkişaf etdirilməsi
təmin edilə bilər. Bu zaman mütərəqqi tədris texnologiyalarından
istifadə etməklə yeni tədris planlarının və proqramlarının
hazırlanmasına və xüsusi tədris-metodiki ədəbiyyatların nəşr
edilməsinə önəm verilməlidir. Bundan başqa, baza tədris
müəssisələrinin şəbəkələrini və müəllimlərin yenidən hazırlığını
gücləndirmək zəruridir.
-80
İnnovasiya menecmenti sahəsində kadrların hazırlanmasının əsas
məqsədi yenidən öyrədilmə sisteminin təkmilləşdirilməsi və xüsusi
institusional bölmələrin yaradılması yolu ilə iqtisadİ3̂ atın bütün
səviyyələrində innovasiya sferasında keyfiyyətli dövlət i/e-nin
əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırılmasıdır. Bu, dünyada yüksək
texnologiyaların və köklü dəyişikliklərin artdığı zaman, əmək
resurslarının idarə edilməsində iqtisadi və sosial siyasətin geniş
miqyasda və sistemli həyata keçirilməsi vəzifələrinə tam cavab verir.
3.2. Əhalinin innovasiya fəallığının yüksəldilməsində kütiəvi
informasiya vasitələrində innovasiya üzrə maarifləndirmə
işlərinin aparılması
XX əsrin son onilliklərindən hal-hazıradək insan cəmiyyətində
çox sürətli dəyişikliklər getmişdir. Bütün bu dəyişikliklərin əsası
innovasiya ilə əlaqədardır Dünya təcrübəsi göstərir ki, innovasiya
texnologiyalarından geniş istifadə olunması ölkənin hərtərəfli
inkişafına xidmət edir. Bu texnologiyalar əhalinin sosial-iqtisadi
vəziyyətində müşahidə olunan problemlərin həlli, həmçinin
yoxsulluq səviyyəsinin azaldılması üçün tutarlı vasitələrdəndir.
İqtisadiyyatın inkişafının innovasiya mərhələsinin əsas hədəfi milli
iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətliliyinin yüksəldilməsinə və dünya
təsərrüfat sisteminə səmərəli inteqrasiyasına nail olmaqla,
uzunmüddətli perspektivə ölkədə dinamik sosial-iqtisadi inkişafın
davamlılığını təmin etməkdən ibarətdir. Bunlara ölkənin malik
olduğu iqtisadi potensialın gücləndirilməsi və bu potensialın
kompleks şəkildə səmərəli reallaşdırılması, o cümlədən qeyri-neft
sektorunun inkişaf etdirilməsi (neftdən asılı olmayan güclü
Azərbaycan iqtisadiyyatının formalaşdırılması], hər bir regionun
malik olduğu potensialdan tam və
81
səmərəli istifadə olunması və onların inkişafının tarazlaşdı- rılması,
çoxlu sayda yeni iş yerlərinin açılmasına şərait yaradılması,
sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi, sosial xidmətlərin həcminin,
keyfiyyətinin və ünvanhhğmm əhəmiyyətli dərəcədə artırılması,
yoxsulluğun azaldılması kimi vəzifələri aid etmək olar.
2020-ci ilədək dövrü əhatə edən ‘Azərbaycan 2020: gələcəyə
baxış” İnkişaf konsepsiyasının hazırlanmasına 2011-ci ilin
noyabrında prezident İlham Əliyevin müvafiq sərəncamından sonra
başlanılıb [23]. Konsepsiyada İnnovasiya fəallığının yüksəldilməsi
yolu ilə rəqabətqabilij/yətli innovativ məhsul istehsalının
stimullaşdırılması, innovasiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün
zəruri mexanizmlərin qurulması, innovasiya potensialının səmərəli
istifadəsi və inkişafinın təmin edilməsi məqsədi ilə dövlət dəstəyi
tədbirləri reallaşdınlacaq və müvafiq qanunvericilik bazası
yaradılacaqdır.
Ölkəmizdə əhalinin innovasiya fəallığının yüksəldilməsinin ən
zəruri şərtlərindən biri mətbuat orqanlarında innovasiya haqqında
geniş materialların verilməsi yolu ilə əhalinin maarifləndirilməsidir.
Bu sahədə Azərbaycan İqtisadçılar İttifaqının həftəlik iqtisadi,
ictimai-siyasi müstəqil qəzeti olan ‘‘İqtisadiyyat" qəzetinin müstəsna
xidmətlərini qeyd etmək yerinə düşər.
Qəzet təsis olunduğu 1999-cu ildən bəri iqtisadi}^at üzrə, 0
cümlədən innovasiya üzrə geniş maarifləndirmə işləri aparılır.
Xüsusilə, 1911-ci ildən bəri innovasiya üzrə geniş rubrikalarda
məqalələr dərc etməkdədir. Bu rubrikalara misal olaraq aşağıdakıları
qeyd etmək olar:
• innovasiyanm nəzəri əsasları;
• innovasiya və onun sürətləndirilməsinin elmi-texniki
əsasları;
• innovasiya siyasəti və onun dövlət tərəfindən
tənzimlənməsi;
-82-
• innovasiya layihəsinin əsas anlayışları və idarə edilməsinin
əsasları;
• müəssisələrin innovasiya siyasəti;
• innovasiya sahibkarlığındafirmamn təşkili formaları;
• innovasiya sual-cavabda;
• innovasiya iqtisadİ3̂ atına giriş.
Qeyd edilən rubrikalarda dərc olunan məqalələrin hamisinin
müəllifi Sumqayıt Dövlət Universitetinin "Menecment” kafedrasının
müdiri A.H.Tağıyevdir və hal-hazırda bu rubrikalar davam
etməkdədir.
3.3. Müəssisədə inovasiya fəallığının
3diksəldilməsində transmilli şirkətlərin iş
təcmbəsindən
Bu bölmədə müəssisədə işçilərin innovasiya fəaliğının
yüksəldilməsində yüksək təcrübəyə malik olan ayrı-ayrılıqda "Soni",
"Toyota”, "IBM” transmilli şirkətlərinin qeyd edilən məsələlərin
həllində işçilərin motivləşdirilməsi işləri ilə tanış olacağıq [4,11, 21].
3.3.1, ”Soni" korporasiyasının iş təcrübəsi
Dünyanın ən qabaqcıl transmilli şirkətlərindən biri "So- ni”dir.
Bu kompaniya 1946-cı ildən fəaliyyətə başlamışdır. Hələ o zaman
Tokio "telekomunikeyşenz incinirinq korpo- reyşn” adlanan kiçik
emalatxana radioqəbuledicilərin dəyişdirilməsilə məşğul
olmuşdur.Daima maliyyə çətinliklərilə və digər çətinliklərlə üzləşən
bu müəssisənin böyük gələcə- yinə,o zaman inanan az adam
tapılardı.
Müvəffəqİ3̂ ətin ayrıca sirri və yaxud konkret respti
83
yoxdur. Kompaniyanın menecerlərinin ən vacib vəzifələri işçilərdə
normal münasibətlərin yaradılması, korporasiyada əmək
kollektivinin bir-birilə qarşılıqlı münasibətlərinin doğma ailə
münasibətlərinin olduğunun aşılanması, fəhlələrlə menecerlərin
taleylərinin eyni olduğunu onların şüurunda formalaşdırılmasını
təmin etməkdir.
Kompaniyanın menecerləri işçilərin üzərinə ciddi
məsuliyyətlər qoyur və onlara böytik inam bəsləyir. Bu isə hər bir
işçinin özünə inamını və məsulİ3/yətini artırır.
Gənclərin bu işə qəbulu zamanı onlarla müəyyən söhbətlər
aparılır. Bu söhbətlərdə onlann "Soni” firmasına işə qəbul edilmələri
həvəsləndirilir və eyni zamanda onları öz qərarlarında
yanılmadıqlarını qeyd etməklə bir növ həvəsləndirirlər.
"Soni” firmasının menecerləri müəyyən etmişlər ki, onların
fəhlələrinin işə münasibətinin yüksəldilməsində təkcə maddi
həvəsləndirmə bir o qədər də səmərəli yol deyildir.
İnsanları həvəsləndirmək vasitələrindən biri onların kollektivin
ailə üzvlərindən biri olduğunu və onlara çox hörmətlə yanaşıldığını
hiss etdirməkdir.
Əlbəttə, bu bircins milli münasibətlərə və müəyyən mə-
dəni}^ət səviyyəsinə malik olan Yaponiya kimi ölkədə mümkündür.
"Soni” korporasiyasında mavi boyunluqlularla ağ bo-
yunluqlularm bir o qədər bir- birindən fərqi hiss edilmir. Bunların
içərisində həmkarlar təşkilatı xətti ilə müvəffəqiyyət qazananı,
adamları öz ardınca aparmağı bacaran bir şəxs kimi menecer
vəzifəsinə seçilir [4, s.7].
Kompaniyanın idarəedilməsi menecment-diktatura deyildir.
Yuxarı rəhbərlik adamları öz arxasınca aparmaq, yəni, onları idarə
etmək qabilİ3̂ ətinə malik olmalıdır.
"Soni”də əsas prinsip hər bir kəsin qabiliyyətinə hörmət etmək
və onu həvəsləndirməkdir.Bu adamların özünə olan inamını artırır və
onlar həmişə öz qabilİ3̂ ətlərini və imkan-
84
larini inkişaf etdirməyə meyl göstərirlər.
"Soni”nin inzibatçıları bu təbii yaradıcılıq qabiliyyətindən
həmişə istifadə etməyə çalışmışlar və buna nail olmuşlar. Onlar
tərəfindən bu problemin həlli konkret məqsədlərin qoyulması və bu
məqsədin ən sıravi işçi səvİ3̂ əsindəki çatdırılması olmuşdur.Belə
məqsədlərə misal olaraq hələlik baxılan dövrdə dünya bazarlarında
analoqu olmayan məhsulların bazara çıxarılması,məhsulun
keyfi3̂ ətinin yüksəldilməsini,enerjidən istifadəyə qənaətliliyin təmin
edilməsi və şairəni göstərmək olar.
"Soni" korporasiyasının ən vacib diqqət yetirdikləri
məsələlərdən biri məhsulun keyfiyyətinin mütamadi olaraq
yüksəldilməsidir. Məhsulun keyfiyyəti nə dərəcədə yüksək olarsa,
texniki xidmət problemi bir o qədər həll edilmiş olar.
"Soni” kompaniyası hər il elmi-tədqiqat və sınaq-layihə işləri
üçün texniki laboratoriyalara milyardlar sərf edir. Başqa
kompaniyalar "Soni”ni izləyirlər və onun əsaslı vəsait qoyuluşunun
nəticəsi olan yeni texnologiyalardan istifadə edirlər. Ümumiyyətlə,
Yaponiyada elmi işlərin 78 faizi xüsusi müəssisələr tərəfindən, 22 faizi
isə dövlət tərəfindən maliyyələşdirilir.
"Soni" kompaniyası elmi-tədqiqat işlərindən və elmi
nəticələrdən müvəffəqiyyətlə istifadə edir. Təkcə yeni ixtira ilə iş
bitmir. Onun kommersiya müvəffəqiyyəti qazanması üçün çox işlər
aparılmalıdır. Bu işlər öz əmtəəsini daima modernləşdirmək, onun
maya dəyərini aşağı salmaq və keyfiyyətini yüksəltməklə
əlaqədardır. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, "Soni” korporasiyasının
müvəffəqiyyətinin rəhni- onun daima yeniliyə can atmasında, yüksək
keyfijq/^əti təmin etməsində, daima öz məhsulunu
təkmilləşdirməsində və yeniləş- dirilməsindədir.
-------- 85 ---------
3.3.2. "Toyota" korporasiyasının
iş təcrübəsi
İstehsalın təşkilinin ən səmərəli metodlarından biri "Toyota"
sistemidir. Mübaliğəsiz olaraq qeyd edə bilərik ki, ‘■'Toyota" sistemi
istehsalın idarə edilməsinin yeni- inqilabi sistemidir.
"Toyota" sistemi istehsalın idarə edilməsinin təşkili
metodlarından biridir, belə ki, bu sistem istehsal prosesinin lazım
olmayan elementlərinin tam surətdə aradan çıxarılmasına imkan
yaradır. Bu sistemin əsas vəzifəsi zəruri olan hissə və detalı, lazım
olan anda və kəmiyyətdə istehsal etməkdir.
Məhsul istehsalının kəsilməzliyi, məhsulun kəmiyyət və
keyfİ3̂ ətinə, eləcə də çeşidlərinə olan dəyişkən tələbata istehsalın
uyğunlaşması, iki istehsal sisteminin köməyi ilə olur. Bunlardan
birincisi- "dəqiq vaxtında" sistemi, başqa sözlə, zəruri məhsulun,
lazım olan kəmiyyətdə və vaxtında istehsal etmək sistemidir. İkinci
sistem isə "dzidoka" (avtomatlaşdırma) bilavasitə işçi yerlərində
məhsulun keyfiyyətinə avtonom nəzarət sistemidir. "Toyota" sistemi
məhz bu iki sütun üzərində qurulmuşdur. İşçi yerlərində məhsulun
keyfiyyətinə avtonom nəzarət, "dəqiq vaxtında” sisteminin kəsilməz
işini təmin edir. Bu ondan irəli gəlir ki, zay detalın növbəti əməliyyat
mərhələsinə keçməsinin qarşısı alınır.
"Toyota" konsepsiyası işçi qüvvəsindən çevik istifadəni də
nəzərə alır. Bu o deməkdir ki, dəyişkən tələbatdan asılı olaraq
məşğuliyyətli işçilərin sayı dəyişir və yaradıcılıq təfəkkürü və yenilik
ideyası ilə məşğul olanların da sayı nəzərə almır.
Bu ide3̂ alarm həyata keçirilməsi üçün " Toyota" sistenin- də
aşağıdakı metodlar tətbiq edilir:
Dəqiq vaxtında istehai sistemi fəaliyyətini təmin etmək üçün
"kanban” sistemi tətbiq edilir
86 --------
Istehsalin təlabatm də3äşməsinə uyğunlaşdınlması üçün məhsul
istehsalının bərabərləşdirilməsi metodu tətbiq olunur.
Ümumi istehsal vaxtının azaldılması məqsədi ilə
avadanlıqların yenidən sazlanması vaxtının azaldılması yerinə
yetirilir.
istehsal əməliyyatlarının balanslılığının təmin edilməsi
məqsədi ilə işlərin normallaşdırılması həyata keçirilir.
istehsal avadanlıqlarınin rasional yerləşdirilməsi və işçi
qüvvəsinin çevik tətbiqi konsepsiyasının həyata keçirilməsi məqsedi
ilə çox dəzgaha xidmət göstərən universal hazırlanmış işçi
qüvvəsindən istifadə edilir.
Ke3rfiyyət dərnəklərinin fəalliyyətlərinin təkmilləşdirilməsi və
səmərələşdirici təkliflərin mükafatlandırılması tətbiq edir.
İşçi yerlərində məhsulun keyfiyyətinə avtonon nəzarəti həyata
keçirmək məqsədi ilə vizual nəzarət sisteminin tətbiqi aparılır.
Bütün firmada məhsulun keyfİ30̂ ətinə nəzarət metodları
yayamaq məqsədi ilə"funsional idarəetmə”sistemi tətbiq edilir
[4,s.51].
İstehsalı zəruri olan detal və aqreqatların lazım olan kə-
mi3iyətdə və vaxta istehsalı sitemi "dəqiq vaxtında" adlanır, bu o
deməkdir ki, məsələn avtomobil yığımı prosesində zəruri olan detal
konveyerə, zəruri vaxtda və zəruri miqdarda çatdırılmalıdır.
Əgər "dəqiq vaxtında" sistemi bütün firmada fəaliyyət
göstərirsə, onda müəssisədə ehtiyat hissələrin saxlanılmasına ehtiyac
qalmır. Nəticədə müəssisədə ambar ehtiyatları və binaları tamamilə
ləğv edilir.
Beləliklə, istehsal ehtiyatlarının saxlanılması xərcləri azalır,
kapital dövriyyəsi isə sürətlənir.
İnsan amillərinin fəallaşdırılması. "Toyota" sistemi istehsal
həcminin operativ tənzimlənməsi, keyfİ3̂ ətin təmin edilməsi, insan
amilinin fəallaşdırılması və eyni zamanda istehsal xərclərinin
azaldılması kimi məqsədlərin həyata ke
87
çirilməsinə imkan yaradır. İstehsalın səmərəliliyinin
yüksəldilməsində hər bir işçi bilavasitə iştirak edir.
Hər bir fəhlənin imkanı olur ki, keyfiyyət dərnəyi adlanan kiçik
işçi qrupunun yığıncağında istehsalın təşkili üzrə səmərəliləşdirmə
və təkmilləşdirmə təklifləri versin və onun həyata keçirilməsində
bilavasitə iştirak etsin.
Təkliflərin belə verilməsi prosesi istehsalın operativ idarə
edilməsinin təknilləşdirilməsinə imkan yaradır.
Buna texnoloji istehsal dövrünün davametmə müddəti
dəyişərkən texnoloji əməlij^atlarm yerinə yetirilməsi ardıcıllıqların
dəyişdirilməsi yolu ilə nail olunur.
Təkrar zay məhsul getməsinin yaxud dəzgahın nasazlığının
xəbərdarlığı vasitəsilə keyfiyyət təmin edilir.
İnsan amilinin fəallaşdırılması onların istehsal prosesinin idarə
edilməsində yaradıcı surətdə iştirak etməsi yolu ilə həyata keçirilir.
Beləliklə, qabaqcıl firmaların idarəetmə təcrübəsinin
öyrənilməsindən bu nəticəyə gəlmək olar ki, elə ümumiləşmiş şərtlər
vardır ki, bu şərtlər müəssisənin idarəetmə üzrə istehsaldaxili
ehtiyyatlarmı səfərbərliyə alınmasını təmin edir.Bunlar
aşağıdakılardır:
• istehsalın çevikliyinin təmin edilməsi;
• istehsal prosesinin modul əsasənda təşkili;
• işçilər arasında ailə münasibətlərinin formalaşdırılması;
• müəssisədə innovasiya prossesinin sürətləndirilməsinə
xüsusi diqqət yetirilməsi və s.
Bunlardan başqa hər bir müəssisənin istehsal təsərrüfat
fəalİ3yətinin müəyyən istiqamətdə özünəməxsus bir üstünlüyü
olmalıdır. Məsələn, tədqiq edilən firmalarda: “To- yota”-nın
üstünlüyü onun istehsalçılarının modul əsasında təşkili və
çevikliyidir; İBM-in üstünlüyü onun satışından sonrakı xidməti
yüksək səvİ3y^ədə təşkil etməsdir; "Sony"-nin
-------- 88-
üstünlüyü innovasiya prosesinə xüsusi diqqət yetirməsində və işçiləri
arasında ailə münasibətlərinin yaradılmasmdadır.
Belə hesab edirik ki, qeyd edilənlər müəssisələrdə nəzərə
almarsa onda müəssisənin daxili ehtiyatlarının əksər hissəsi asanlıqla
səfərbərliyə almar.
3.3.3. IBM korporasiyasının iş təcrübəsi
Dünyanın ən nüfuzlu transmilli kororasiyalarından biri
"İnternational Bussines Mavhines”-dir. 1987-ci il məlumatına görə
satış həcmi 54.2 milyard ABŞ dolları olan IBM bu sahədə dünyada
dördüncü yeri tuturdu, lakin illik gəlirinə (5.3 milyard dollar] görə
dünyada birinci yeri tutur.
İBM- in müvəffəqiyyətinin səbəbləri öyrənilərkən onun
əməkdaşları və müştərilər ilə davranışındakı yüksək mədəniyyət
çoxlarını heyrətə gətirmişdir. Bundan başqa İBM- in ümumi davranış
prinsiplərinin, rəhbərliyin fəaliyyətinin, satışın təşkilinin, gələcəyə
istiqamətləndirilmiş marketinq xidmətinin və s. öyrənilməsi
işgüzarlıq fəaliyyəti üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bizə elə gəlir
ki, satışdan sonrakı xidmət dünyanın heç bir korporasiyasında İBM-
də olduğu kimi təşkil edilməyibdir.
İBM- də boş olan rəhbər vəzifələrə kompaniyanın öz
işçilərindən götürmək qaydası qəbul edilmişdir. Müstəsna hallarda
bu qaydalar pozulur.
İBM- də adamlara müxtəlif üsullalra başa salınır ki, onlar
arasında fərq qoyulmur. Məsələn, İBM- in Nyu-Yorkda yerləşən
inzibati mərkəzində nə qapıların üstündə, nə də əməkdaşların
mizlərində vəzifəni göstərən yazıya rast gəlmək mümkün deyildir.
İdarəetmə işçiləri üçün nəzərdə tutlan ayrıca duş otağı yoxdur, eləcə
də ayrıca dyanacaq və yeməkxana da yoxdur.
^ 9 ^'V
IBM- in davranış kodeksində rəqibin kimliyindən asılı
olmayaraq onun haqqında pis söz işlətmək qadağandır, istehlakçılar
uğrunda mübarizədə başqalarının zəif cəhətlərini gözə soxmaqla
deyil, yalnız məhsulun və xidmətin yüksək keyfijo'^əti hesabına
qalib gəlmək olar.
Kompaniyanın kodeksində məsləhət bilinir ki, kompaniyanın
ölçüləri ilə, onun müvəffəqiyyətləri ilə, yaxud sahədəki vəziyyəti ilə
öyünülməsin [4, s.23].
Bunun əvəzində alıcılara IBM- in məhsullarının və
xidmətlərinin yüksək keyfiyyətdə olduğu, onun maddi və insan
ehtiyatalarının kamilləşməyə can atmaq prinsipləri haqqında ətraflı
məlumat veməyə icazə var. Təkmilləşməyə can atmaq üçün
kompaniya tərəfindən bir sıra göstəricilər işlənib hazırlanmış, bu
göstəricilər üzrə bazar seçmə üsulu ilə mütə- madi olaraq təhlil edilir
və təkmilləşmə səvi}/yəsi haqqında müəyyən qərara gəlinməsi
mümkün olur. Təkmilləşmə üzrə mühazirəyə kadrların
seçilməsindən başlanır. İBM-də əmindirlər ki, kompaniyada aparılan
intensiv hazırlıq kurslarını ən yaxşı mənimsəyənlər ölkənin qabaqcıl
universitetlərinin müdavimləri olacaqdırlar.
Eyni zamanda daha mürəkkəb işlərə onlar çox asanlıqla keçə
bilirlər. Beləliklə, sadəcə olaraq qabiliyyətli gənclərin kamilləşməyə
nail olmaları üçün əlavə olaraq onlar uyğun hazırlıq kursları
keçməlidirlər və müvəffəqiyyətə nail olmağa yönəldilməlidirlər. Yarış
əhval-ruhİ3^əsi IBM- də hökm sürür və müvəffəqiyyətə nail olanlar
mükafatlandırılır. Burada rəqabət də güclüdür.
İşə ciddi can yandırmaq nəticəsində işçilər çox şeylərə nail
olurlar və onlarda əminlik yaranır ki, daha ciddi və çətin işlərin
öhdəsindən asanlıqla gəlmək olar. Beləliklə, işçilərin nikbinlik və
təşəbbüskarlıq meyli güclənir, nəticədə işgüzarlığa zəmin yaranır.
İBM- in yaradılmasından xeyli vaxt keçmişdir. Bu müd
'90
dət ərzində korporasiyada istehsal olunan məhsul, onun istehsal
həcmi, işçilərin sayı, istehsal texnologiyası dəfələrlə dəyişmiş və
dəyişməkdədir. Lakin korporasiyada dəyişməz bir şey vardırsa, o da
onun fəaliyyət prinsipləridir.
IBM ona böyük müvəffəqij^ətlər gətirən ilkin fəalİ3?yət
prinsiplərinə sadiq qalmışdır və yenə də onun həyata keçirilməsinə
canla-başla xidmət göstərir. Şəraitlə ayaqlaşan kompaniya heç bir
vaxt gizlətmir ki, xarici amil öz təsirini ona göstərsin və kompaniya
bundan sonra vəziyyətdən çıxış yolu axtarsın. Belə kompaniyalar
həmişə qabağa baxırlar və özlərinə aşağıdakı kimi suallar verirlər:
İnformasiya olmazsa nə etməli? Əgər istehsal aşağı düşərsə nə
etməli? Əgər rəqib müə3/yən üstünlük qazanarsa nə etməli? və s.
Bu suallara düzgün cavab tapmaq həmişə mümkün olmasa da,
bunlar kompani3̂ nm gələcək inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb
edə bilər. İBM yaranandan ata və oğul Uitsonlar aşağıdakı prinsipə
sadiq qalıblar: Biz korporasiaymızda hər bir şeyi də}nşirik, biz öz
strukturumuzu və məhsulumuzu dəyişirik. Biz nə lazımdır edirik ki,
bizim işçilərin öz işlərinə marağını saxlayaq və onların öz
qüvvələrini sınaqdan keçmələrinə imkan yaradaq, bizim pulumuz
olsun ki, adamlara, tədqiqata və elmi işlərin tətbiqinə xərcləyək:
alıcıya nə dərəcədə imkanımız ça- tırsa yeni mal təklif edək. Biz
mənəviyyatımızdan başqa hər bir şeyi dəj-işərik. Heç bir vaxt İBM
zəruri olan halda iri dəyişikliklərdən qorxmamış və çəkinməmişdir.
İBM- in əməkdaşları özlərinə bazar tədqiqatı və reklam
bacarıqlarını, hətta mühasibat işləri üzrə olan qabaqcıl təcrübələrini
alıcılara çatdırırlar. Onlar müştəriləri İBM- in təşkil etdikləri sahə
konfranslarına və seminarlarına dəvət edirlər. İBM- in qabaqcıl
təcrübəsi ilə tanış olurlar, eyni zamanda onlar müştərilərdən
öyrənirlər.
Sifarişin həcmi, müştərilərə göstərilən xidməti heç cür
məhdudlaşdırılmır. Yuxarıda qeyd edilən xidmət hər bir müş
təriyə göstərilir. Uzun illərdən bəri IBM bu nəticəyə gəlmişdir ki,
dünaynın ən qabaqcıl kompaniyası sırasına çıxmaq üçün, elə çevik
və həssas xidmət sisteminə malik olmaq lazımdır ki, köhnə
mmştəriləri saxlamaq və yenilərini IBM məhsulları almağa cəlb
etmək qabiliyyətinə yiyələnmiş olsun. Həqiqətən də, IBM belə bir
xidmət sisteminə nail ola bilmişdir.
IBM- in əməkdaşalrına elan edildikdə ki, biz kompaniay- da
sənaye sahəsindən asılı olmayaraq dünyada tayı-bərabəri olmayan
xidmət sistemi yaratmaq istəyirik, bunu əməkdaşlar çox bö}mk ruh
yüksəkliyi ilə qəbul etdilər. IBM- in özünəməxus xidmət
mədəniyyəti yaradıldı. İlk dəfə işə qəbul olunan hər bir kəs, ən əvvəl
bu məqsədlə 3/aradılan tədris proqramı ilə tanış olur. Belə
əhval-ruhİ3̂ əni əməkdşlar özlərinin bütün fəaliyyətləri dövründə
saxlamağa çalışırlar və saxlayırlar.
Bu kompaniyaların iş təcrübəsinin təhlili göstərir ki, müəssisə
işçiləri qarşısında qoyulan konkret problemlərin həlli mo-
tivləşdirildikdə onların innovasiya fəallıqları yüksəlir.
-92
NƏTICƏ
Tədqiqat işində innovasiyanın inkişafında xüsusi yer tutan
insan fəallığının yüksəldilməsi yolları işlənib hazırlanmışdır. Bu
istiqamət üzrə aşağıdakı nəticələrə gəlinmişdir:
1. İş yerlərində xüsusi dərnəklərin və kursların təşkili.
2. Müsabiqələrin və sərgilərin təşkili.
3. İnsan kapitalının intellektuallaşdırılması.
4. insanların fasiləsiz təhsil imkanlarının genişləndirilməsi.
5. Kütləvi informasiya vasitələrində innovasiyanın geniş
təbliğ edilməsi.
6. Əhalinin innovasiya üzrə maarifləndirilməsi məqsədilə
xüsusi kitabçaların hazırlanması və s.
'93
ƏDƏBIYYAT
1. Əliyev T.N., Babayev L.B. Regional innovasiya proqramının
məzmunu və qoyuluşu //Korporativ idarəetmə və iqtisa- dİ3̂ 'atm
innovasiya inkişafı. BEPK-in nəticələri, Bakı, 2011.
2. Qasımov RH., Nəcəfov Z.M. İnnovasiyalar: yaranması,
yayılması və inkişaf perspektivləri, Bakı: Elm, 2009,416 s.
3. Nəcəfov Z.M. Azərbaycan Respublikasında milli innovasiya
sisteminin formalaşması və inkişafı, i.e.d. alimlik dərəcəsi almaq
üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın avtoreferatı, Bakı, 2012, 40s.
4. Tağıyev A.H. Müəssisələrin idarə edilməsi (qabaqcıl dünya
təcrübəsindən] I hissə. Bakı, Gənclik, 2003,69 s.
5. Tağıyev A.H. İnnovasiya və onun sürətləndirilməsinin
elmi-texniki əsasları //İnnovasiya 1 saylı broşura. Bakı, "Təknur",
2011, 45 s.
6. Tağıyev A.H. //İnnovasiya nəzəriyyəsinin əsasları.
İnnovasiya 2 saylı broşura. Bakı, "Təknur", 2012, 56 s.
7. Tağıyev A.H. //İnnovasiya sual-cavabda (İnnovasiya VII],
Bakı, "Təknur", 2015, 62 s.
8. Tağıyev A.H. //İnnovasiya iqtisadiyyatına giriş (İnnovasiya
VIII], Bakı, "Təknur", 2015, 60 s.
9. "İqtisadiyyat" qəzeti. 13-19 fevral 2015-ci il, №6
10. "İqtisadiyyat" qəzeti. 27 fevral -5mart 2015-ci il, №8
11. Акио Морита Сделано в Японии. М.: Знание, 1991
12. Белл. Д. Грядущее постиндустриальное общество. М.:
1999.
13. Вайцзеккер Э., Левине Э. Ловинс К. Фактор четыре
/пер. с анг. М.: Прогресс, 2000
14. Гелбрейт Дж. Новое индустриальное общество. М.:
международные отношения, 2004
15. Зинов В.Г. Менеджмент инноваций кадровое
обеспечение. М.: Дело, 2005
94.
16. Инновации: Учебное пособие, 3-е изд. под ред.
А.Б.Барышевой. М.: Дашков К., 2010
17. Инновационный менеджмент. Учебник / под ред. Н.К.
Моисеева и П. Аничкина. М.: Экономика, 2003
18. Лапин Н.И. Теория и практика инноватики. Учебное
пособие. 2-е изд. М.:Логос, 2010
19. Тофлер Э.Х. Создание новой цивилизации. Политика
третьей волны. Новосибирск, 1966
20. Фатхуддинов Р.А. Инновационный менеджмент. СПб
Питер, 2004
21. Френсис Дж. Роджерс 1ВМ взгляд изнутри: человек,
фирма, маркетинг. М.: Прогресс, 1990
22. Шумпетер. Й. Капитализм, социализм и демократия.
М.: Прогресс, 1995
23. www.president.az/files/future_az.pdf
24. Тагиев А.Г., Амиров И.Б. Пути повышения
инновационной активности на предприятиях Азербайджана. //
Международный научно-иследовательский журнал,
Екатеринбург 2015, ст. 99-105
95~~~