RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIVVVVViti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:18 E diel, 6 maj 2012E diel, 6 maj 2012E diel, 6 maj 2012E diel, 6 maj 2012E diel, 6 maj 2012

EPISTOLAR/ VURI RREGULLEPISTOLAR/ VURI RREGULLEPISTOLAR/ VURI RREGULLEPISTOLAR/ VURI RREGULLEPISTOLAR/ VURI RREGULL NE FSHA NE FSHA NE FSHA NE FSHA NE FSHATTTTT, NDERTOI , NDERTOI , NDERTOI , NDERTOI , NDERTOI KISHEN DHE SHOI MERITE E GJAKDERDHJENKISHEN DHE SHOI MERITE E GJAKDERDHJENKISHEN DHE SHOI MERITE E GJAKDERDHJENKISHEN DHE SHOI MERITE E GJAKDERDHJENKISHEN DHE SHOI MERITE E GJAKDERDHJEN

MJEDA NE TRI LETRAZbulohen dorëshkrimet: Si i vuri në vijë hajdutët e VIG-utZbulohen dorëshkrimet: Si i vuri në vijë hajdutët e VIG-utZbulohen dorëshkrimet: Si i vuri në vijë hajdutët e VIG-utZbulohen dorëshkrimet: Si i vuri në vijë hajdutët e VIG-utZbulohen dorëshkrimet: Si i vuri në vijë hajdutët e VIG-ut

Ardian Klosi, Misioni iArdian Klosi, Misioni iArdian Klosi, Misioni iArdian Klosi, Misioni iArdian Klosi, Misioni ipërkthyesit në kulturënpërkthyesit në kulturënpërkthyesit në kulturënpërkthyesit në kulturënpërkthyesit në kulturën

tonë postkomunistetonë postkomunistetonë postkomunistetonë postkomunistetonë postkomunisteNë shqipërimin e kronikave të PouquevillitNë shqipërimin e kronikave të PouquevillitNë shqipërimin e kronikave të PouquevillitNë shqipërimin e kronikave të PouquevillitNë shqipërimin e kronikave të Pouquevillitpër për për për për Ali Pashën, Ali Pashën, Ali Pashën, Ali Pashën, Ali Pashën, Ardian Klosi ja ka dalë t’iArdian Klosi ja ka dalë t’iArdian Klosi ja ka dalë t’iArdian Klosi ja ka dalë t’iArdian Klosi ja ka dalë t’ishpërfillë kallëpet tjetërsuese që dogmashpërfillë kallëpet tjetërsuese që dogmashpërfillë kallëpet tjetërsuese që dogmashpërfillë kallëpet tjetërsuese që dogmashpërfillë kallëpet tjetërsuese që dogma e dikurshme prodhoi enkas për mjetin e dikurshme prodhoi enkas për mjetin e dikurshme prodhoi enkas për mjetin e dikurshme prodhoi enkas për mjetin e dikurshme prodhoi enkas për mjetin

gjuhësor artistikgjuhësor artistikgjuhësor artistikgjuhësor artistikgjuhësor artistik

Mustafa Kruja: DeshtënMustafa Kruja: DeshtënMustafa Kruja: DeshtënMustafa Kruja: DeshtënMustafa Kruja: Deshtënme më bamë nji pashë tyrkme më bamë nji pashë tyrkme më bamë nji pashë tyrkme më bamë nji pashë tyrkme më bamë nji pashë tyrkE njoh E njoh E njoh E njoh E njoh Aleksandër Xhuvanin si paren e kuqe...Aleksandër Xhuvanin si paren e kuqe...Aleksandër Xhuvanin si paren e kuqe...Aleksandër Xhuvanin si paren e kuqe...Aleksandër Xhuvanin si paren e kuqe...d.m.th., ashtu siç âsht moralisht e politikisht.d.m.th., ashtu siç âsht moralisht e politikisht.d.m.th., ashtu siç âsht moralisht e politikisht.d.m.th., ashtu siç âsht moralisht e politikisht.d.m.th., ashtu siç âsht moralisht e politikisht.

E kam pasun bashkpuntuer n’Institutin eE kam pasun bashkpuntuer n’Institutin eE kam pasun bashkpuntuer n’Institutin eE kam pasun bashkpuntuer n’Institutin eE kam pasun bashkpuntuer n’Institutin eStudimevet Shqiptare kur un isha kryetarStudimevet Shqiptare kur un isha kryetarStudimevet Shqiptare kur un isha kryetarStudimevet Shqiptare kur un isha kryetarStudimevet Shqiptare kur un isha kryetar

A ka ndonjë kërkesë kultura e cilësdo bash-

kësie të izoluar njerëzish?Natyrisht e ka; përkon metë njëjtën kërkesë tëgjindjes që përfaqëson: gjal-limin. E ashtu si njerëzit,edhe kultura gjallonpërmes komunikimit meveten dhe me simotrat e sajrretherrotull.

Sistemi totalitar që u in-stalua në Shqipëri pas 1944-ës, ndërmori menjëherë njëaksion ideologjik dykahësh:ndërprerjen e lidhjeve kul-turore e gjuhësore me tëkaluarën nga njëra anë, dheshpalljen e produktit të rikulturor shqiptar si tëvetëmjaftueshëm nga anatjetër. Kjo vetëmjaftuesh-mëri, që duhej të përftohejprej një populli që “jetonte e

punonte si në rrethim”, rrez-ikoi thellësisht gjallmeninëdhe vlerat kulturore që uservireshin shqiptarëve. Esakaq u vu në dyshim dheçdo prurje e jashtme, ngabotë në mos të lira, ku e kumë me liri se jona. Pikërishtkëtu do kërkuar shkaku irëndësisë së pashoqe që sh-qiptarët i atribuan Përk-thyesit. Për dekada meradhë shqipëruesit u panë sifigura mistike e ndonjëherëmë të rëndësishme edhe sevetë shkrimtarët. Asokohegjithkund flitej nën zë përdo shpirtëna të lirë që prod-honin shqipërime magjiploteedhepse kumtet e këtyreshpirtnave vinin sa nga tokaedhe nga nëntoka, pasi kishsyresh të ndryrë në qeli aburgje të angështa. Kësisoj,gjatë gjithë asaj periudheizolimi kulturor...

E-mail:E-mail:E-mail:E-mail:E-mail: rilindasi@gmail.com

○ ○ ○ ○

faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20faqe 20 ○ ○ ○ ○

faqe 16-17faqe 16-17faqe 16-17faqe 16-17faqe 16-17

Na ndiqniedhe

onlinewww.shqiptarja.com

Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore: Admirina PEÇI

Ledi Shamku-ShkreliLedi Shamku-ShkreliLedi Shamku-ShkreliLedi Shamku-ShkreliLedi Shamku-Shkreli Prof. Nasho JorgaqiProf. Nasho JorgaqiProf. Nasho JorgaqiProf. Nasho JorgaqiProf. Nasho Jorgaqi

Ata që e njohën nga afërAta që e njohën nga afërAta që e njohën nga afërAta që e njohën nga afërAta që e njohën nga afër, thonë, thonë, thonë, thonë, thonëse Qemali fëmijë dukej djalë dhese Qemali fëmijë dukej djalë dhese Qemali fëmijë dukej djalë dhese Qemali fëmijë dukej djalë dhese Qemali fëmijë dukej djalë dhe

Qemali djalë dukej burrë. NdoshtaQemali djalë dukej burrë. NdoshtaQemali djalë dukej burrë. NdoshtaQemali djalë dukej burrë. NdoshtaQemali djalë dukej burrë. Ndoshta këto fjalë, bartin mbresën kryesore këto fjalë, bartin mbresën kryesore këto fjalë, bartin mbresën kryesore këto fjalë, bartin mbresën kryesore këto fjalë, bartin mbresën kryesore

që ai u ka lënë bashkëkohësve....që ai u ka lënë bashkëkohësve....që ai u ka lënë bashkëkohësve....që ai u ka lënë bashkëkohësve....që ai u ka lënë bashkëkohësve....

○ ○ ○ ○

faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19

Qemal StafaQemal StafaQemal StafaQemal StafaQemal StafaShëmbëlltyra eShëmbëlltyra eShëmbëlltyra eShëmbëlltyra eShëmbëlltyra epapërsëritshmepapërsëritshmepapërsëritshmepapërsëritshmepapërsëritshme

Ai që ka provuar tëhyjë në jetën e Qe-

mal Stafës, sado mirë tanjohë, përsëri e ka tëvështirë t’i qaset person-alitetit të tij, pa një farëmahnitjeje. Një jetë aq eshkurtër, me reflekse aqtë fuqishme në jetën erinisë së kohës së tij dhemë vonë. E mbushur plote përplot me hove lufte eqëllime të mëdha, me njëdendësi ngjarjesh e për-pjekjesh vetëmohuese, efrymëzuar nga një idealfisnik. Një fytyrë im-ponuese si vetë e vërte-ta, ai ishte siç e ka për-caktuar me të drejtë më-suesi i tij Skënder Luara-si “fillimi i një personali-teti universal”.

Ata që e njohën nga

afër, thonë se Qemali fëm-ijë dukej djalë dhe Qemalidjalë dukej burrë. Ndosh-ta këto fjalë, bartinmbresën kryesore që ai uka lënë bashkëkohësve. Aishte kjo shprehje e njëpjekurie të parakohshme etë pazakontë, i një natyreliridashëse apo e një shpir-ti përherë kërkues, me as-piratën për të parë larg dhepër të mos u pajtuar mejetën e padrejtë? Mendoj setë gjitha këto janë shfaqjetë ndryshme të të njëjtit in-dividualitet, po të një indi-vidualiteti të spikatur.

S’ka dyshim se cilësitëvetjake të Qemalit kanërolin e tyre, por në radhëtë parë ai është pjellë e ko-hës së tij, e një epoke tërëndë për fatin e popullitshqiptar. Qemali i takonpërfaqësuesve...

Mjeda në këtë periudhë kalëvizur sa në Shkodër, aqedhe në Vig. Është koha

kur Mjeda i kërkon Shoqatësbamirëse “Leopoldina” në Vienë,mbështetjen financiare të projek-tit të tij për restaurimin e kishëssë Shën Mhillit. Në letrat e tij,Mjeda përshkruan gjendjenshumë të keqe që kishte kisha efshatit, gjë që është një arsye efortë për të kërkuar rindërtimine saj. Kjo famulli kishte vite papastor të vetin dhe vetëm sa viz-itohej nga ndonjë prift kalimtar.Kisha ishte pa tavan, dyshemejaishte tokë dhe vende vende, mevarre të lashta të hapura, kudukeshin eshtrat e të vdekurve.Muret ishin të paqëndrueshme,po ashtu edhe altari. Këto provo-hen edhe nga relacioni i Ippenit,i dates 4 marsit 1898: “Kur Mje-da erdhi në Shkodër, në pranverëtë vitit 1899, me siguri figurontei pranuar si famullitar i Vigut,famulli që kishte vetëm tetë vjet

që kishte kaluar nga Sapa në Aba-cinë e Mirditës. Famullia e Vigutadministrohej nga famullitari iMnelës.” (Rel. i Ippen, mbi fam-ullitë katolike në Shqipëri, Sh-kodër, 4 mars 1898, HHStA,AIHT, ds. 43/4, nr. 438). Po ashtunga relacioni i misionit shëtitës tëjezuitëve mësojmë: “Mnela kish-te 82 shtëpi e famullia tjetër, endarë nga përroi i Gjadrit, Vigu,numëronte 55. Në famullinë eVigut mungon tash tetë vjet prif-ti. Vjen ndonjëherë për të celeb-ruar Meshën e Shenjtë dhe për tëndihmuar të sëmurët, famullitarii Mnelës…ngjan që banorët e fa-mullisë së Vigut janë nevojshmër-isht pa shërbim fetar e kalojnëmuaj të tërë pa pasur një prift.”(Misioni shetitës i Jezuitëve, 1895,Relazione sulla Missione volanteAlbanese, 1896, fq. 55-57). Ai er-dhi në Shqipëri në pranverë të vitit1899, si kryetar i shoqërisë “Bash-kimi” , si famullitar i Vigut dhe ad-ministrator i Mnelës. Kjo provohetnga shumë burime të sigurtë tëkohës...

Mentor QukuMentor QukuMentor QukuMentor QukuMentor Quku

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○

vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15

Në foto: (Majtas) Mjeda(djathtas) Dorëshkrimi iletrës autografe tëMjedës të datës 13 tetor1901 nga Vigu. Letraështë e transkriptuar eplotë në këtë artikull

allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N° 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli

www.shqiptarja.com E diel, 6 maj 201214

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom EKSKLUZIVE

DDDDDORËSHKRIMETORËSHKRIMETORËSHKRIMETORËSHKRIMETORËSHKRIMET AAAAARKIVRKIVRKIVRKIVRKIVAAAAA

MJEDA NË TRE LETRASi i vuri në vijë hajdutët e VIG-ut

VVVVVuri rregull në fshat, ndërtoi kishën dhe shoi mëritë e gjakderdhjenuri rregull në fshat, ndërtoi kishën dhe shoi mëritë e gjakderdhjenuri rregull në fshat, ndërtoi kishën dhe shoi mëritë e gjakderdhjenuri rregull në fshat, ndërtoi kishën dhe shoi mëritë e gjakderdhjenuri rregull në fshat, ndërtoi kishën dhe shoi mëritë e gjakderdhjen

Mentor QukuMentor QukuMentor QukuMentor QukuMentor Quku

Në foto:Ndre Mjeda

GjergjFishta dhe

Imzot Bumçi

...(1. Sipas relacionit të Dedë Pasit, I 29Gushtit 1900, në pranverën e vitit 1900,Mjeda është mikpritës në Vig i Atë Dedë Pa-sit. 2. Letra konfidenciale e Ndre Mjedësdërguar kardinalit Ledochovski më 13 tetor1901. 3. Regjistri i lindjeve të Vigut. 4. Ar-tikull redaksional i Kumbonës së Diellës,më gusht 1938. 5. Kujtime të bashkëko-hësve të Mjedës nga Vigu).

Mbas kthimit në atdhe, Mjeda mori pjesënë mbledhjen e Shoqërisë “Bashkimi” më22 qershor 1899 dhe mbasi nuk ra dakortpër problemin e alfabetit, u nis direkt nëVig (HHStA, AIGJL, Tiranë, D-4/1, ), Fil. 1-11/21, K. 70, v. 1899, rel. i Dr. Ranzit, Sh-kodër, 22 qershor 1899.) Në letrën e 3 qer-shorit 1899, Mjeda përshkruan gjendjen emjerë që gjeti në Vig: Kisha dhe qela ishintë rrënuara. Banorët e fshatit ishin të zhy-tur në varfëri, injorancë dhe vese. Vigu derinë vitin 1890 kishte qenë pjesë e dioqezëssë Sapës dhe vetëm në këtë vit ajo kishtekaluar me abacinë e Mirditës. Mjeda ishtekthyer në atdhe me projekte dhe vizioneshumë të përparuara që i kishte mësuarmirë në qendrat e kulturuara dhe të për-paruara të Perëndimit. Dukee nisur jetën famullitare në njëfshat të humbur të Mirditës,siç ishte Vigu, Mjeda bal-lafaqohet me gjendjen emjeruar që mbizotëronte atydhe nis menjëherë nga refor-mat që ishin në mënyrën e tijtë menduarit dhe vepruarit.Kjo edhe pse ai sapo ishtekthyer nga qendrat më tëqytetëruara të Europës kukishte jetuar për dy dekada.Dorëshkrimet e reja që pre-zantojmë këtu provojnë seai ka nisur të restaurojëKishën e Vigut, që i ishtekushtuar Shën Mëhillit.Kemi të dhëna se parakësaj, Mjeda ka ndërtuarqelën e Vigut. Paraqitjadinjitoze e shtëpisë sëZotit dhe e asaj ku do tëbanonte vetë famullitarido ta rriste autoritetin efjalës së tij në mes tëbanorëve të zonës. Dukee ndjekur rrugëtimin eMjedës në famulli tëtjera ku, më vonë e sollijeta për të shërbyer, më-sojmë se këtë “zakon” aie shfaqi edhe në Nëns-hat, Kodhel, Dajc,Grash, Kukel e kudotjetër ku shkoi: kudoMjeda solli zakone ementalitete të reja, sol-li progresin dhe punoi për transformimin efshatit e të banorëve të saj. Natyrisht kyprojekt do të marrë formën e vet në Kukelku do jetojë e shërbejë për 30 vite. Zbulo-hen dorëshkrime të reja të panjohura au-tografe të Mjedës: Një nga projektet tonamë kryesore në punën studimore-botuesembi Mjedën, ka qenë ajo për kërkimin dhezbulimin e dorëshkrimeve autografe tëMjedës. Këtu përfshihen edhe letra nëdorëshkrim autograf të tij, që më erdhënkohën e fundit nga miku im Pjetër Logore-ci, i cili i zbuloi në Arkivin e Shtetit të Vi-enës. Herë pas here ne gjëndemi para të pa-priturave të këndshme, kur miq e dash-mirës na ofrojnë ndihmën e tyre në fushë tëkërkimeve e studimeve mjedologjike. Kam

vijon nga faqja 13

karakteristik të poetit, me kaligrafi tëbukur e të kujdesshme, që të tria për të njëj-tin objekt: Restaurimin e kishës sëSh’Mhillit të famullisësë Vigut. Dy të parati janë drejtuar presidentit të Shoqërisë bam-irëse “Leopoldina” (Vienë) ndërsa e treta iështë drejtuar Prefektit të Kongregacionittë Propaganda Fides, kardinal MiaceslaoLedochovskit, në Romë. Letrat paraqesinrëndësi jo vetëm pse janë autografe të njëpersonaliteti të spikatur si është Dom NdreMjeda, por edhe pse shpalosin planet e tijpër transformimin e fshatit të mbrapam-betur shqiptar, për luftën e tij kundër veseve

e mentaliteteve të vjetra që bartëshin këtozona, ndriçojnë më tej raportet e Mjedës mepersonalitete të fuqishme të kohës, si Kar-dinali Ledochovski, Emzot Prenk Doci, abati Mirditës, presidenti i shoqërisë bamirëse“Leopoldina”, etj.

Letra e parë hedh dritë mbi kohën se kurMjeda shkoi në Vig të Mirditës për të fillu-ar detyrën si famullitar: “I ndrituri Zotëri,i nënshkruari Famullitar i Vigut ne abacinëe sh’Aleksandrit te Mirditës, me aprovimine një Ordinari, guxoj t’ju prezantoj një lutjeShoqërisë bamirëse. Kjo famulli ka rreth 20vjet që ka qenë e privuar nga pastori vet-jak, e vetëm herë pas here u vizitonte prejndonjë prifti. Kisha e këtij fshati është nënjë gjendje më shumë se të mjeruar, kështuqë diku tjetër do të ishte e vështirë të ishtenjë shtëpi banimi për kafshët; mungonplotësisht tavani; dyshemeja ishte e hapurvende-vende ku dukeshin eshtrat e varrevetë lashta, që jane të lëvizura; muri ne pjesënmë të madhe është i paqëndrueshëm dhealtari gjithashtu. Ardhja ime këtu si fam-ullitar i kësaj kishe, më bën të dëgjojpërgjegjësi zemre për detyrën e të ushtrue-mit të mistereve të prifit të fesë sonë, nëkëtë vend kaq të mjeruar. Vendi, në njënumër të mire, është ekstremisht i varfër,kështu që shumë kanë qenë prej disa mua-jsh të privuar nga buka personale. Pra prejkëtij populli nuk kam asnjë ndihmë për res-taurimin që dua të bëj. Për këto duhen tëpaktën shuma 400 florinj. I lutem Shoqërisëbamirëse t’i kthejë këtij vendi besimin përlavdinë e Zotit dhe shkëlqimin e kultit ka-tolik, të japë gjysmën e shumës që ështëdyqind florinj. Një bamirësi e tillë për këtëpopull do të përfitonte më shumë se kush-do tjetër në vende të tjera për të rizgjuarbesimin dhe prestigjin e religjionit. Meshpresë që të jem shpjeguar, deklaroj stimëne thellë dhe nderimin e madh. Për Istitu-cionin bamirës Leopoldian Viena, Të Sh-këlqyeshmit Zotërisë Suaj, Sherbëtor i de-votshëm, Vigu 3. 6. 1898; Prift AndreaMiedia Famullitar i Vigut.”

Letra e dytë, e shkruar nga Mjeda njëvit më vonë, hedh dritë mbi përpjekjet e tijpër të gjetur fonde për restaurimin e kishëssë Vigut: “I Ndrituri Zotëri, duke qenëmirënjohës për favorin që më bëri vitin qëkaloi, Fondacioni mirëbërës për restaurimin

dëshirë të evidentoj ndihmesën që ka dhënëky punëtor i shquar i kulturës shqiptare nëemigracion. Po japim këtu më poshtë tek-stet e transkriptuara të tri letrave autografetë Ndre Mjedës. Ato janë të lidhura me pro-jektin e Mjedës, i cili sapo u kthye në atd-he, mori përsipër që të riorganizonte vep-rimtarinë famullitare të tij në Vig të Mird-itës.

Letra e parë ka datën “3 qershor 1899”,letra e dytë datohet “1 prill 1900” dhe e tre-ta mban datën “13 tetor 1901”.

Që të tri letrat janë hartuar nga Mjedanë Vig të Mirditës, që të tria me shkrimin

Në foto: (Majtas)Faksimile e letrësautograf të Mjedës e datës3 qershor 1899 (Sipër) faksimile eletrës së Mjedës e datës 1 prill 1900

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 15www.shqiptarja.comE diel, 6 maj 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI EKSKLUZIVE

Zbulohen dorëshkrimet e panjohura të poetit. Projekte të reja për fshatin shqiptarZbulohen dorëshkrimet e panjohura të poetit. Projekte të reja për fshatin shqiptarZbulohen dorëshkrimet e panjohura të poetit. Projekte të reja për fshatin shqiptarZbulohen dorëshkrimet e panjohura të poetit. Projekte të reja për fshatin shqiptarZbulohen dorëshkrimet e panjohura të poetit. Projekte të reja për fshatin shqiptare Kishës time Famullitare, marr guximintë vi tek Shkëlqesia juaj për një lutje të re,për të njëjtin objekt. Unë kam bërë një pre-ventiv prej 400 florinjsh. Dyqind i kam pa-sur me shumë falënderime prej atij Fonda-cioni; dyqindëshin tjetër e kam pritur që tëmë vijë prej një ane tjetër; por prej asaj anëmë kanë ardhur vetëm njëqind florinj. Mepak fjalë ajo që më duhet është më shumësesa ka preventivi. Përvec borxheve që kampatur, kam konsumuar gati të gjitha tëardhurat e famullisë; megjithatë mungojnëpërsëri mjaft për të përfunduar restau-rimin. Është shumë e vërtetë se kjo Kishënë qoftëse do të ishte e mundur të përfun-dojë, do t’i bëjë nder bamirsëve, e pse mevogëlsinë e saj, do të ishte ndër më tëmirat e këtyre anëve, por më mungojnëplotësisht mënyrat. Prandaj i lutem Fon-dacionit bamirës që të denjojë medashamirësi, që të rrisë shumën në tre-qind florinj për këtë punë, për lavdinë eZotit, për zgjimin e fesë në këto vende,për emrin e mirë të kombit august pro-tektor, për kultin katolik në Shqipëri.Pranoni i ndrituri Zotëri, sigurinë e nd-jenjave të mija me shumë stimë enderim. Për zotërinë e ndritur Presi-dent i “Fondacionit Leopoldian”, Vie-na , Për Zotërinë tuaj të ndritur. Vigu1 Prill 1900; Shërbëtori juaj, Prift An-drea Miedia, Famullitar i Vigut”.

Letra e tretë e shkruar edhe një vittjetër më vonë, i drejtohet kardinalitMiaceslao Ledochovski, për të kërkuarndihma për të vazhduar punën jovetëm në plotësimin e kishës së Vigut,por kërkon të bëjë të njëjtën gjë edheme Kishën e Mnelës, e cila ishte nën ad-ministrimin e tij. Ai raporton për punëne bërë dhe për preventivat si edhe përborxhet që ka hyrë për realizimin e pro-jektit të tij. Njofton me episode konkretese si iniciativa e Mjedës për restaurimine kishave kishte filluar të jepte frutet esaj. Banorët e kësaj zone i binden ndë-rhyrjeve të Mjedës për të zgjidhur ngatër-resat, madje dhe ato më të rëndat e më tëpashpresat për t’u zgjidhur. Gjithashtuflet për konfliktet me abatin Doçi, konf-likte të bartura nga debatet për problemete alfabetit në Konferencën e Ipeshkvijve,në Shkodër, maj 1902. Doçi nuk mund tëpranonte që një prift i thjeshtë të mos ibindej autoritetit të tij, megjithëse brendajuridiksionit që mbulonte ai. Mjeda në këtëkohë ishte kandidaturë potenciale për pos-tin e Ipeshkvit të Sapës, të lënë bosh ngadorëheqja e Atë Joakim Serreqit: “Kandi-dat shumë i përshatshëm do të ishte fam-ullitari Don Ndre Mjeda. Ai është 40 vjeçdhe është pa dyshim kleriku shqiptar mëi ngritur”. (raport i Ippenit drejtuarGolluhovskit, Shkodër, më 16 qershor1900; Arkivi i Vjenës AIHT, v. 9, d. 5,nr. 673). Në këtë kohë, Dom Ndreu kish-te plane krijuese dhe mbasi tërhiqet dhebën të triumfojë kandidatura e vëllaut,Emzot Lazër Mjedës, i cili më 20 janar1901 shugurohet ipeshkv i Sapës.Raportet kanë kaluar gjithsesi në favortë Dom Ndreut dhe planeve të tij përndërtimin e ndërtesave të Kultit dhepërmirësimit të nivelit të jetesës së ban-orëve të famullisë së tij. Është vendi tëkujtojmë se është e njohur veprimtaria siarkitekt e Ndre Mjedës, i cili gjatë jetës sëtij, projektoi dhe ndërtoi shumë banesa,vepra kulti, etj. Ja letra që i ka dërguarkardinalit Ledochovskit (APF, N.S., vol.212, fl. 405-406, nr. Prot. 46560): “Pa ll-ogoritur ushqimin dhe mbajtjen e punë-torëve për dy vite të tëra, gjë që më kadetyruar të shpenzoj para për restaurimine kësaj kishe, e tejkalon së tepërmi shumëne ndihmave të marra dhe për rrethanat emia është një shpenzim i tejmadh. E dhjetae kishës, që këtu është në misër, nëse për-

jashtohet një pjesë e vogël që kanë kon-sumuar shërbëtorët dhe disa mysafirë, mëështë mbaruar e gjitha për mbajtjen e punë-torëve, madje nuk ka mjaftuar. Kur në këtëstinë priftat tjerë arrijnë të shesin misrin(kur çmimi është më i shtrejti), unë jamdetyruar të blej nga ky misër për mbajtjen

e shtëpisë dhe të punëtorëve. Edhepjesa më e madhe e lëmoshave tëmeshave është përdorur për tëpaguar e për të mbajtur punëtorët,pa mundur të mbaj në personin timnjë paraqitje të thjeshtë, madje jamkatandisur në zhele, deri sa në këtëvit përshtata për vete veshjet ehedhura të vëllait tim, me rastin ekonsakrimit si peshkop i Sapës. Porpikërisht mendimi i shumë borxhevemë brengos. Për qartësi më të madhe,më lejoni princ i nderuar, që t’juparaqes në mënyrë të detajuar hyrjetdhe daljet, pa llogaritur asnjë prejshpenzimeve për mbajtjen e punë-torëve.

HyrjetPrej Kongreg. Të Shenjtë Lira it.

500 piastra..............…………..2522:24Prej Institutit Leopoldina Fl.200....................................................2250Prej Immakolatës në Vienë Fl. 100

…………………………………………...1130Prej Leopoldina (1901) Fl. 150

……………………………………………1680:20Prej Immakolatës (1901) Fl. 50

………………………………...……561:20Prej famullisë Ofr. 31….............164Totali Ofr 1.540………………..8316

DaljetLëndë dërrase, hekurishte, etj.Piastra………………….........2984:29Materiale……………....….......1481Murator dhe punëtor...............3399Transport…………….................640Zdrukthëtari………….......…...4120

Objekte të shejta…................4120Punimi i ulluqeve të çatisë…..216Varrezat….....................…….950Totali Piastra 16.469:29-

…............................................Ofr.3050Sikur parqitet nga ky bilanc,

diferenca në mes të hyrjeve e daljeveështë 1.510; prej këtyre vetëm 210franga kam paguar prej vetes. Kësh-tu që mbeten 1.300 fr. Me të tjerë 130fr. për të paguar me interes me 10%.Zoti ynë ka dashur në këtë mënyrë,që me shkëlqimin e kësaj kishe të bëjënjë vepër të lartë apostolike. Në fakt,Vigu i njohur më parë për grabitje, taniështë ndryshuar plotësisht, si memagji; E tani numërohen vetëm dyhajdutë të bërë objekt dënimi nga vetëbashkëfshatarët. Në një mënyrë të atillësa që etërit Jezuitë në misionin e tyre,që bënë vitin e kaluar, gjetën pak për tëndrequr në këtë drejtim dhe patën njëpopull shumë të ëmbël në betimin pub-lik që e zhvilluan në Mirditë, që të mosshkonin më të vidhnin; dhe nuk patënnevojë për predikimin e faljes sëarmiqëve për të arritur faljen e plotë tëhasmërive e të gjaqeve që ekzistonin.Ndërsa të gjitha zonat rreth e rrotullkanë shumë njerëz që vriten si kafshë,këtu, prej gati dy vjet, nuk ka ndodhurasnjë vrasje, gjë që përpara ishte e za-konshme. Por ja që Zoti, që për hiret etij intime, është shërbyer nga kjo kishëpër të prodhuar në popullin tim këtëndryshim të sipërthënë…

Katër vetë të kësaj famullie i gra-bitën një malësori që po dimëronte nëZadrimën e afërt, 60 dele. Qeveria,duke parashikuar shumë ngatërresa,përdori gjithë pushtetin për t’i detyru-ar që të dorëzonin delet dhe në këtëdrejtim punoi shumë Emzot abati. Por

hajdutët, të pathyeshëm, iu përgjigjën sekishin parashikuar shumë gjak që do të ish-te derdhur në mes të Mirditës e Mbi Shko-drës e që pikërisht, për të provokuar këtogjaqe e për të shfryrë hakmarrjet e veta,ata kishin kryer këtë vjedhje. Pa asnjëshpresë rrugëdaljeje, por vetëm për t’i dhënësadisfaksion detyrës sime, i luta këtohajdutë që të më bënin favorin që të m’i dhu-ronin këto dele. Ato, pa hezituar e pakërkuar asnjë shpërblim, m’u përgjigjën:Mbasi ti punon në favorin tonë dhe do tëbësh nji kishë kaq të bukur, do t’i kesh de-let, por me marrëveshjen që i zoti të vintepër t’i marrë në shtëpinë tënde. E kështu ubë, duke çuditur qeverinë dhe turqit e Sh-kodrës dhe të Zadrimës. Gjithashtu nëKëshndellat e kaluara, në oborrin e Kishësndodhi një ngjarje e tmerrshme: Është njëprej atyre që, sikurse u betuan vetë fsha-tarët, nuk ishte parë kurrë që të mbarontepa gjak e në këtë rast gjaku do të ishte der-dhur pa kursim, pasi fshati ishte ndarë nëdy tarafe dhe asnjeri nuk dëshironte të lës-honte pe. Pati mjaft punë prifti duke u fu-tur në mes me lutje e përbetime, më në fundduke vënë vetë dorën tek gryka e pushkëssë atyre që ishin gati për të qëlluar. E vërte-ta qe, sikurse dëshmuan më vonë, më gux-imtarët e kësaj grindjeje, se ajo që i përm-bajti nga masakra, qe mendimi për të mosprofanuar kishën, e cila, sikurse ata thanë,është objekt i smirës së gjithë famullivepërqark. Gjitha këto dhe shumë të tjera tëkëtij lloj janë sigurisht ngushllimet më tëmëdha që mund të ketë zemra e një priftidhe shpërblimi më i mirë për mundimet emia modeste. Për arsye se priftërinjtë e kë-tushëm nuk arrijnë t’i mbajnë si duhet kis-hat pa dashur të shpenzojnë një qindarkëpër mbajtjen e tyre, kam kërkuar të sig-uroj shtëpi, ara dhe pyje, në mënyrë që tëshërbejnë posaçërisht për mbajtjen nëgjendje të mirë të kishave me të ardhur vje-tore. E sigurisht të ardhurat e kësaj pasur-ie që kam blerë, janë të mjaftueshme për tësiguruar atë që duhet çdo vit për mbajtjene kishës e të altarit; Kjo do të ndodhë nëseabati do të pranojë me këtë kusht e nësepriftërinjtë që do të vijnë mbrapa do t’i për-dorin për këtë qellim e kjo pra për kishën eVigut. Shpenzimet e tjera, ndonëse janë mëtë vogla, jam detyruar t’i bëj për kishën eMnelës, të cilën unë administroj. Kjo kishë,sikur pjesa më e madhe e kishave të aba-cisë, është në një gjendje me të vërtetë tëtmerrshme: pa dysheme e pa tavan, madjegati pa asgjë, saqë pikon në të gjitha anëte për rrjedhim muri është i leskuar nëshumë vende, është shumë e ngushtë përfamullinë. Anëtarët, duke parë kishën eVigut, u gjallëruan së tepërmi për të pa-sur edhe ata një kishë të bukur dhe ar-ritën të caktojnë një taksë për veten.Sikurse besoj, do të ishin mbledhur 1500franga, përveç që për të mbajtur ata vetëpunëtorët dhe falas transportin e gurëve ematerialeve të tjera. Emzot Abati nuk qe imendimitt për të pranuar këtë hov entu-ziazt. Fshatarëve u ka thënë se kisha dotë fillonte kur të thoshte ai. Kjo qe si njëkovë uji të ftoftë për këta malësorë tëvarfër. Megjithëse duke mos mundur përtë frenuar zemrën për të celebruar sakri-ficën Hyjnore në një lokal ku me vështirë-si lihen edhe kuajt, rregullova çfarë mun-da presbiterin, rregullova dyshemenë, njëtavan të mbrapshtë, parmakët, dritaretdhe një altar mjaft të pastër, kurse janëkëto vende, me disa shtesa të vogla mundtë shërbejnë për kishën e re, kur të bëhet.Vigu, 13 tetor 1901. Prift Andrea MiediaFamullitari i Vigut”.

(Në numrin eardhshëm do të botojmë(Në numrin eardhshëm do të botojmë(Në numrin eardhshëm do të botojmë(Në numrin eardhshëm do të botojmë(Në numrin eardhshëm do të botojmëdisa kujtime të bashkëkohësve të mjedësdisa kujtime të bashkëkohësve të mjedësdisa kujtime të bashkëkohësve të mjedësdisa kujtime të bashkëkohësve të mjedësdisa kujtime të bashkëkohësve të mjedëspër angazhimiet e tij në këtë periudhë tëpër angazhimiet e tij në këtë periudhë tëpër angazhimiet e tij në këtë periudhë tëpër angazhimiet e tij në këtë periudhë tëpër angazhimiet e tij në këtë periudhë tëshërbimti në Vshërbimti në Vshërbimti në Vshërbimti në Vshërbimti në Vig të Mirditës)ig të Mirditës)ig të Mirditës)ig të Mirditës)ig të Mirditës)

Në foto: Dorëshkrimi i letrës autografetë Mjedës të datës 13 tetor 1901 ngaVigu. Letra është e transkriptuar eplotë në këtë artikull

www.shqiptarja.com E diel, 6 maj 201216

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom EPISTOLAR

LLLLLETRAETRAETRAETRAETRA EEEEE KAKAKAKAKATËRTTËRTTËRTTËRTTËRT

MUSTAFA KRUJADeshtën me më bamë nji pashë tyrk, por unëDeshtën me më bamë nji pashë tyrk, por unëDeshtën me më bamë nji pashë tyrk, por unëDeshtën me më bamë nji pashë tyrk, por unëDeshtën me më bamë nji pashë tyrk, por unëdojsha me qênë nji apostull i idesë kombtaredojsha me qênë nji apostull i idesë kombtaredojsha me qênë nji apostull i idesë kombtaredojsha me qênë nji apostull i idesë kombtaredojsha me qênë nji apostull i idesë kombtare

Kjo është letra e katërt dhe e funditnë letërkëmbimin mes studentit tëmjekësisë Hamdi Oruçi dhe Mustafa

Merlikës. Më shumë se letra ato ishin copë-za autobiografije, sidomos sa i takon letravetë Merlikës, ndërsa ato të Oruçit ishin tëmbushura plot informacione, detaje të pan-johura albanologjike por edhe politike përfillim vitet ’50, kur të dy ishin larg Sh-qipërisë, vendlindjes së tyre, ku perdja e hek-urt e komunizmit kishte rënë e një dramë edhimbshme kishte nisur të luhej...

Letrat u mundësuan për suplementintonë nga nipi i Mustafa Krujës, Eugjen Mer-lika, pas një botimi në “Hyllin e dritës”. Kjoletër e katërt, firmosur prej Mustafa Krujës,sjell të reja nga marrëdhënia e tij me kul-turën e kohës, raportin me pushtetin në ko-hën e qeverisë së tij, si e njihte AleksandërXhuvanin, dhe një kapitull i ri nga fëmijëriae tij, ku tregon se si u shkollua, e se si babi itha të lidhej me Esad Pashën për ta dërguarme studime në Turqi...

Ramleh, 9.IVRamleh, 9.IVRamleh, 9.IVRamleh, 9.IVRamleh, 9.IV.1953.1953.1953.1953.1953I dashuni DoktorI dashuni DoktorI dashuni DoktorI dashuni DoktorI dashuni Doktor,,,,,Mâ par’e mâ dalë po m’a ka ânda me Ju

përsritun gzimin e përgzimin t’em për dok-torimin t’Uej në mjeksí e me Ju pyetun mbiprogramën t’Uej për këndej e mbrapa.

Ju falem nderës për letrën e dashun qimë ka kënaqun. M’u desh me Ju a vonuemdy muej përgjegjen. Por s’prish punë, besoj,as ndër sw t’Uej: kso letrash si t’onat, qi nukshkëmbehen për etiketa, mund të presin ngée volí, apo jo?

Zêmra fisnike, mendimi miqsuer i Juej përkujtimin e Besimit t’em më mallëngjejnë emë bâjnë mirnjohës. Por nuk dij a ka për tëqênë gjâ me i nginjun apo jo. Tëmer’e hijessë bolshevizmës i ka kapërcyem edhe kufîjte tokavet mbi të cilat zotnon efektivisht.Urn’e atij hîni të bekuem tash gjindet nëGraz. Nuk dij përpiknisht se në cilin vênd,por mâ nj’atje ndër vorrezë ku ato âsht za-kon me i vënduem. Âsht i shënuem me njipllakë a rrasë mermeri të dallueme vetëmme emnin Besim. Pra pa mbiemën! Arsyeja?Âsht nji familje grazjane qi ka pasun mirs-inë t’a tërhjekë urnën prej Vjene atje. Porme kujdes të madh qi mos të dihej për kê pointeresohej, se i biri kuj ishte Besimi. Pse?Eh! Sepse sod në Graz ka nji pushtet civil qiâsht qeverija austrijake e nji pushtet usht-arak qi âsht ushtrija inglize. Por nesër? Nukdihet: mundet me ardhun në vênd të qever-isë demokratike të tashme nji qeverí komu-niste ase në vênd t’ushtrisë inglize ushtrijabolshevike! Nuk dihet, mâ mirë me qênë imatun e largpamës në këtë jetë!... Kështupra qëndron puna, lum miku. Rreth këtijfakti të vogël, sa konsiderata morale e poli-tike mund t’u bâjshin! Por ç’dobi? Miqt e mij,qi janë vetëm burr’e grue, interesohen me eshikuem e lulzuem urnën. Por sigurisht, meu dërguem kênd në derë për me i pyetun seku gjindet urn’e Besimit nuk do t’u vinte mirëaspak.

Me Prof. Skironë kemi shkëmbyemnga nji letër, sikurse do t’a dijni, mbasi qeshëi shtrënguem me i u përgjegjun me adresënt’Uej.

Aleksandër Xhuvanin e njoh si paren ekuqe, d.m.th., ashtu siç âsht moralisht e poli-

tikisht. E njoh kamot. E kam pasun bashk-puntuer n’Institutin e Studimevet Shqiptarekur un isha kryetar. Parandej kam pasunnji polemikë gjuhsore të gjatë me tê kur unisha refugjat ne Genève e ai në Tiranë an’Elbasan profesor. Pat pasun mjerimin emadh me i u vramë i biri komunist në njipërpjekje. Edhe ndienjat e tija personale injiheshin mirfilli prej gjithë qeverivet sh-qiptare të dý perjodavet pushtimore. Por tëgjithë kemi mbyllë swtë kundrejt tij. E que-jshim nji vlerë arsimore n’atë vênd të vorfëntonin. E liga mâ e madhja qi i pat ramë mbëkrye prej nesh pat qênë shpërngulj’e tij nëShkodër. S’e kisha ndiem deri tash qi paskapasë qênë edhe delegat i komunizmës sh-qiptare në konferencën e Parisit për nji paqëbolshevike. Ju paskeni edhe nji kujtim per-sonal të ndeshuni me tê n’atë rasë. Por Xhu-vani ka nji fytyrë brunxi, qi s’din as me ukuqun as me u zbemë. Kush t’a dij meç’thema po u marrka vallë në radjo? Politikea kulturore?

Ju falem nderës qi m’a latë zêmrën

kryekëput prej atij pezmi të vogël qi ka pasëmarrë ndaj Papa Tanit të shkretë. Kam qênëi sigurtë krejt qi shkaktar s’ka mundun meqênë tjetër posë ndonji anmiku “të veshunnë lëkurë miku”. E u kam vûmë gishtin, qy-shë kur e këndova atë libër, dy vetve. Ndosh-ta janë të dy bashkë, ndoshta njâni vetëme... ndoshta edhe asnjâni. Kushdo qoftë Zoti

i a faltë atë mëkat e i a largoftë atë ves. Âshtresa, bij’e egoizmës, i dashun mik. E Perëndi-ja na ruejttë soje! Ju siguroj se asnji shênjidhnimi s’i kam dhânë as njânit as tjetrit prej“miqvet” për të cilët më han zêmra. As mënís’u mbaj, vetëm më dhêmbsen. Jam edhe gatime e harruem krejt atë dhunë të vogël qi mëkanë bâmë edhe sa tjera qi ndoshta un nuk

E njoh E njoh E njoh E njoh E njoh Aleksandër Xhuvanin si paren e kuqe... d.m.th., ashtu siç âsht moralishtAleksandër Xhuvanin si paren e kuqe... d.m.th., ashtu siç âsht moralishtAleksandër Xhuvanin si paren e kuqe... d.m.th., ashtu siç âsht moralishtAleksandër Xhuvanin si paren e kuqe... d.m.th., ashtu siç âsht moralishtAleksandër Xhuvanin si paren e kuqe... d.m.th., ashtu siç âsht moralishte politikisht. E kam pasun bashkpuntuer n’Institutin e Studimevet Shqiptaree politikisht. E kam pasun bashkpuntuer n’Institutin e Studimevet Shqiptaree politikisht. E kam pasun bashkpuntuer n’Institutin e Studimevet Shqiptaree politikisht. E kam pasun bashkpuntuer n’Institutin e Studimevet Shqiptaree politikisht. E kam pasun bashkpuntuer n’Institutin e Studimevet Shqiptare

kur un isha kryetar kur un isha kryetar kur un isha kryetar kur un isha kryetar kur un isha kryetar. Parandej kam pasun nji polemikë gjuhsore të gjatë me tê kur. Parandej kam pasun nji polemikë gjuhsore të gjatë me tê kur. Parandej kam pasun nji polemikë gjuhsore të gjatë me tê kur. Parandej kam pasun nji polemikë gjuhsore të gjatë me tê kur. Parandej kam pasun nji polemikë gjuhsore të gjatë me tê kurun isha refugjat ne Genève e ai në Tun isha refugjat ne Genève e ai në Tun isha refugjat ne Genève e ai në Tun isha refugjat ne Genève e ai në Tun isha refugjat ne Genève e ai në Tiranë a n’Elbasan profesoriranë a n’Elbasan profesoriranë a n’Elbasan profesoriranë a n’Elbasan profesoriranë a n’Elbasan profesor.....

Kur mbarova mësimet eKur mbarova mësimet eKur mbarova mësimet eKur mbarova mësimet eKur mbarova mësimet emesme pata dashun memesme pata dashun memesme pata dashun memesme pata dashun memesme pata dashun mehymë n’ingjenjerí, sehymë n’ingjenjerí, sehymë n’ingjenjerí, sehymë n’ingjenjerí, sehymë n’ingjenjerí, sekisha nji prjerrje fenome-kisha nji prjerrje fenome-kisha nji prjerrje fenome-kisha nji prjerrje fenome-kisha nji prjerrje fenome-nale për mathematikë.nale për mathematikë.nale për mathematikë.nale për mathematikë.nale për mathematikë.Baba i ngratë analfabetBaba i ngratë analfabetBaba i ngratë analfabetBaba i ngratë analfabetBaba i ngratë analfabetmë detyroi qi të pyetshamë detyroi qi të pyetshamë detyroi qi të pyetshamë detyroi qi të pyetshamë detyroi qi të pyetshaPashën t’onë (Esad TPashën t’onë (Esad TPashën t’onë (Esad TPashën t’onë (Esad TPashën t’onë (Esad Top-op-op-op-op-tanin) e të bâjsha si të mëtanin) e të bâjsha si të mëtanin) e të bâjsha si të mëtanin) e të bâjsha si të mëtanin) e të bâjsha si të mëkshillonte ai. E kështukshillonte ai. E kështukshillonte ai. E kështukshillonte ai. E kështukshillonte ai. E kështuqeshë i shtrënguem meqeshë i shtrënguem meqeshë i shtrënguem meqeshë i shtrënguem meqeshë i shtrënguem mehymë në Mylkije, qi i eptehymë në Mylkije, qi i eptehymë në Mylkije, qi i eptehymë në Mylkije, qi i eptehymë në Mylkije, qi i eptembretnisë othomanembretnisë othomanembretnisë othomanembretnisë othomanembretnisë othomaneadministratorët e diplo-administratorët e diplo-administratorët e diplo-administratorët e diplo-administratorët e diplo-matët e saj. Por si mbaro-matët e saj. Por si mbaro-matët e saj. Por si mbaro-matët e saj. Por si mbaro-matët e saj. Por si mbaro-va studimet e u bâna iva studimet e u bâna iva studimet e u bâna iva studimet e u bâna iva studimet e u bâna izoti vetiut i u shmângazoti vetiut i u shmângazoti vetiut i u shmângazoti vetiut i u shmângazoti vetiut i u shmângakarrjerës s’eme e lypa mekarrjerës s’eme e lypa mekarrjerës s’eme e lypa mekarrjerës s’eme e lypa mekarrjerës s’eme e lypa meu emnuem profesor nëu emnuem profesor nëu emnuem profesor nëu emnuem profesor nëu emnuem profesor nëgjysgjymnazin e Durrsitgjysgjymnazin e Durrsitgjysgjymnazin e Durrsitgjysgjymnazin e Durrsitgjysgjymnazin e Durrsit

Në foto: Mustafa Kruja

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 17www.shqiptarja.comE diel, 6 maj 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI EPISTOLAR

dij. Historin’e vërtetë s’e shkruejnë, s’kanëpër t’a shkruem kurrë picrrakë qi e ushqe-jnë zêmrën me smirë. E pra, kushdo qoftë aianmik frikacak a ai mik hypokrit, besoj seka me qênë nji qi s’ka pamë të keq prej meje,edhe në mos pastë pamë të mira.

Dr. Petrotta-s i a kam dërguem Abe-tarin porsa nxûna adresën e tij prej letrëss’Uej. Prof. La Piana-s kujtoj qi i a kam dër-guem nëpër dorën t’Uej. Shumë tjerve vakam nisun me adresa qi kam marrë prejGurakuqit. Nëse Ju dijni ndonji të merit-ueshëm qi s’e ka marrë, më shkrueni.

Fjalorin e Mann-it kam me e porosi-tun porsa të gjêj mënyrën me i dërguem tëhollat. E dij mirë qi ka me qênë plot me ga-bime si të gjithë fjalorët shqip qi kanë botu-em të huejt. Mâ i sakti prej këtyne âsht ai iGustav Meyerit. Rreth punimit t’albanologvetë huej mbi gjuhën t’onë i kam shkruem Prof.Schiroit nja pak rreshta.

Kam marrë nga Prof. La Piana, posëstudimit qi ka botuem te Flamuri, edhevaria-n. I kam shkruem për swshë të dý ve-prat e më janë dukun mjeshtrore. Pse vallës’ka qênë emnuem ky kompetent i vërtetëtitullar i kathedrës së shqipes n’universitetine Palermës? E pse s’ka qênë emnuem mis iInstitutit të Tiranës? Ani tue qênë edhe Sh-qiptar!

Mbasi te DHEU I HUEJ paskeni dýcopë, e pranoj me gzim e miradije njânën.Un e kam lânë atê e tjera vepra të dy mâ tëmëdhajvet poetë italo-shqiptarë atje ku mëmbet gjithë ç’pata të dashun e të çëmueshëm.

Nji pjesë të madhe të ksaj letre s’Ueje paska zânë çeshtja e kujtimeve të mija. Ekeni rrahun me nji afsh të mallëngjyeshëm

e t’admirueshëm. Ju siguroj se ndiesit’e pas-tra të zêmrës s’Uej plot zjarr patrijotik s’kanëmbetun pa lânë nji gjurmë të thellë në shpir-tin t’em. Por të shohim tash se ç’ka për tëbâmë edhe koha. Kam nëpër duer do pun-ime historike qi duhen kryem e përsosun:kam në trû do projekte gjuhore shumë tërândsishme. Mund t’i vijë dita edhesendërtimit të deshirit t’Uej.

E der atëherë...qe se Ju po më drej-toni nji lutje: “Kallzomni pak historí sh-

qiptare” po më thoni. Gati pra më keni meJu ndriçuem mbi çdo problemë të historisës’onë e të shoqnisë s’onë, kuptohet vetvetiu,me aqë dritë sa të më ketë falë Zoti. E kamedhe nji mik tjetër të këtilë, âsht nji françes-kan, qi shpesh herë më bombardon me py-etje e un i përgjigjem me gzim. Ai âsht i urtëe më lên ngé. Kështu kemi me qênë edhe Ju,i dyti, pa dyshim.

A dijni sa më kënaqet shpirti kurgjindem përpara të rijsh objektivë nëgjykimet e tyne? Besa përpara të rijsh edhepleqsh, por sidomos të rijsh. Qe si më thoniJu: “Na rinija ishim të huej në dhé t’onë, jo,selbstverständlich, siç âsht sod në mënyrë

katastrofale, por mjaft të huej. î Më ka ramëme luftuem për t’i a mbushun mêndjen

ndokuj për këtë dallim të detyr-shëm, të qartë, historik e ndoshtame pak apo aspak sukces! Nukgjindet kurrë e vërteta pa ushliruem prej paragjykimesh.Realitet’i jetës âsht relativiteti, joideali, i cili âsht vetëm nji ândërr ebukur qi na tërhjek drejt vetes përme i u afruem sa mâ tepër përsos-unisë pa mundun me i a mbërrîmëkurrë. Ju në letrën t’uej zêni me gojënji ligjëratë t’emen, qi besoj se ka meqênë ajo e mbrapmja, me 22 nându-er 1942, pak kohë para se t’epshadorhjekjen. Me gjithë qi ka qênë botu-em si fashikull aktualiteti, Zoti e dinnëse ka mbetun kund gjallë ndonjikopje, posë njije qi un pata pasun fa-tin t’a gjêjsha ndër librat e Besimit tëmjerë. E kisha pasë lânë n’Italí me sagjâna tjera e më ka ardhun tash vonë.Më tërhoq ana e e këndova edhe njiherë tash mbas 10 vjeç e gjymsë qi patqênë shqiptuem. Gjeta në tê, për sa ipërket rinisë n’atë perjodë qi përmênd-ni Ju, të njâjtin koncept të shprehunme fjalë tjera. Por, ofshé!..., ku âsht sodajo perjodë? Në të cilën Shqipnijas’qeverisej sigurisht prej njerzvet mâ tëmirvet qi kishte, ku djelmnija ishte lânëmbas doret e në padije të historisë sëvet e të burravet qi ishin bâmë flí përlirin’e kombit, por ku prap se prap ajorronte n’atdhe të vet, secili në gjî tëfamiljes së vet e jo në mërgim, jo nëpërburgje e fushime përqëndrimi, edhe kurs’pushkatihet; prap se prap rritej me njiidé kombtare e jo adhuruese e nji dok-trine antikombtare e antinjerzore nënmaskën e zezë hajsmi të nji ideali njer-zuer!

Ju, shqeptiqizmës s’eme për sa mëshkruejshi në letrën e parë mbi orjentimine sodshëm të djelmnisë s’onë, natyrishttue e marrë në përgjithsí, po i përgjigjeniemfatikisht: “E pra gaboheni!” Këtêurojsha edhe vetë, e pra Ju lumtë goja. Padyshim, harmonija e 5-6 djelmoshave sh-qiptarë t’universitetit të Palermës, megjithë qi prej rrymash e partishë të ndry-shme, përbân nji shpektakull të bukur. Por,ah këto rryma e partí apo ideologjí të ndry-shme për nji Shqipní qi âsht tue dhânë

shpirt dhe ka nevojë qi forcat e gjithë bijvetë vet të përbâjnë nji të vetme për t’a shpë-tuem nga deka, nji herë! Atje n’Australí kër-sasin dajakët e kuburet ndërmjet djelmnisësë partive të ndryshme. A s’âsht dâm, a s’âshtkrim? Peshku në det e na shahemi, rrihemie vritemi se si do t’a hamë! Djelmnija s’kafaj këtu, faji âsht i pleqvet politikanë. Poredhe djelmnija do të bânte mâ mirë sikurtë përmblidhej mbë vete e t’u thonte pleqvet:“Merrnju vesht, bashkonju e na kallzoni seç’udhë doni me marrë se mbrapa na keni!”

S’ka dyshim qi rinijaâsht e pastër, e lame prejambicjesh qi kanë hel-matisun, mjerisht,gjakun e shumë politi-kanve profesjonista.

Me gjithë qi s’injoh se kush janë atat’Australisë, jam i bind-un se nuk do të jenë tërij qi kanë studjuem, nëpërgjithsí nemose.

Prandej, sjellja e tyne s’i bie ndonji marredjelmnisë universitare. Veçse un, sikur t’akisha në dorë, edhe ksaj së fundit do t’i ambyllsha dyert e partivet dersa mos të kenëkryem studimet. Shqipnija ka vuejtun e dotë vuejë edhe kushedi për sa kohë për mjekëtë mirë, ingjenjerë të mirë të çdo dege, përgjykatës të mirë, financjerë të mirë et.. et..jopër politikanë.

Letrën t’Uej e keni mbaruem me kërc-nimet e mjekut kundra Mefistoflit. Faustipra mjek qe e ra në lak të tij! S’po jam isigurtë nëse në mênden t’Uej protagonistidjallzuer i ksaj alegorije vetson pesimizmënapo tjetër gjâ a tjetër kênd. Në qoftë pes-

imizma, mos kini frikë, se ka tridhetë vjetqi luftoj me tê e jam ende gjallë e mundës.Shpresoj se kështu kam me dekun.Tekembramja, edhe sa më ka mbetun mâme duruem? Jam 66 vjetsh! Mandej kambeslidhun të fortë: Besoj verbnisht në Zo-tin, besoj se kurrgjâ s’bâhet pa dashun Ai(“Non muove foglia che Dio non voglia”,“L’uomo propone, Dio dispone”), besoj se nëshumë sende qi neve na duken të këqija Aimund të ketë fshehun nji të mirë mâ tëmadhe qi na s’e shohim, besoj se edhe kurAi përmeton të këqijat ka atje nji myster qina s’e kuptojmë. Kam lemë e jam rritun nëKrujë, malsí me të tâna zakonet e saja mâtë pastrat, gurishtë ku njeriut i duhet meluftuem me jetën. Kam lemë e jam rritunnë nji familje qi s’ka dijtun t’i trêmbet swnikurrë në të drejtën e vet. Kam pasun fatinme studjuem e studjova mirë. Para se melânë çerdhen t’eme 15 vjetsh e gjymsë përme votun në gjymnaz të Janinës, kishanxânë gati për mêndsh gjithë veprat e NeimFrashërit ndër teqet bektashijane qi mëkishin injektuem në gjak farën e shqipta-rizmës (siç e quejshim aso kohe). Qyshserashë në mênt e mija jetova për Shqipninëe për familjen, e gjithsa herë detyrat kun-drejt njânës e tjetrës u gjindën në kundrësh-tim, un bâna flí të dytën për të parën. Fich-te-ja ka thânë: “Offenbare mir was du wahr-haftig liebst, was du mit deinem ganzen Se-hnen suchst, zu finden hoffst- und du hastmir dadurch dein Leben gedeutet. Was duliebst das lebst du.”

E qe jeta e ime! Kryekëput nji jetëdetyrash pa menduem kurrë nëse ka dhe tëdrejta qi u përgjigjen këtyne detyrave. Pranji jetë e këtillë s’ka si mohohet, s’âsht emundun me i a kthyem shpinën në tëmbrapmin ças. Amiel-i ka shkruem: “Etreméconnu même par ceux qu’on aime, c’estla coupe d’amertume et la croix de la vie;c’est là ce qui met sur les lèvres des hom-mes supérieurs ce sourire douloureux ettriste dont on s’étonne.” Un s’jam aqë mên-demadh për me e kategorisun veten nëradhën e njerëzvet eprorë t’Amielit, por jamadmirues e nji nxânës modest i tyne. Mun-dohem me bâmë si ata, me ndjekun gjur-mat e tyne. Pra mund të duket edhe nëbuzët e mija nga nji herë ajo buzqeshjedhimbet e idhnimit qi thotë ai. Un s’kamlemë për me qênë politikan e më vjen marreqi fati, nëpër udhën e patrijotizmës, më qitinë jetën politike. Kur mbarova mësimet emesme pata dashun me hymë n’ingjenjerí,se kisha nji prjerrje fenomenale për mathe-matikë. Baba i ngratë analfabet më detyroiqi të pyetsha Pashën t’onë (Esad Toptanin)e të bâjsha si të më kshillonte ai. E kështuqeshë i shtrënguem me hwmë në Mylkije,qi i epte mbretnisë othomane administra-torët e diplomatët e saj. Por si mbarova stu-dimet e u bâna i zoti vetiut i u shmângakarrjerës s’eme e lypa me u emnuem profe-sor në gjysgjymnazin e Durrsit: un s’e kishakurrkund mênden me u bâmë nji pashëtyrk, dojsha me qênë nji apostull i idesëkombtare për vêndin t’em.

A po shihni nji herë, mik i dashun,se si pa i dhânë dum as vetë rashë në grack-ën t’Uej? Ça shkrova këtu posë nji kapitullitë shkurtën të nji autobijografije? Ani pse?Për me Ju bindun qi nuk jam i deshpruemsi Fausti e qi Mefisti s’ka ça bân tek un!

E pra, mbasi Ju a lava edhe këtëborxh të mbrapëm për ksi shtegu, tash poJu lâ me shëndet e po kthehem te historij’eMaqedonisë së hershme qi kam lânë në dorë.

MustafaMustafaMustafaMustafaMustafa

Xhuvani ka nji fytyrë brunxi, qi s’din as me uXhuvani ka nji fytyrë brunxi, qi s’din as me uXhuvani ka nji fytyrë brunxi, qi s’din as me uXhuvani ka nji fytyrë brunxi, qi s’din as me uXhuvani ka nji fytyrë brunxi, qi s’din as me ukuqun as me u zbemë. Kush t’a dij me ç’kuqun as me u zbemë. Kush t’a dij me ç’kuqun as me u zbemë. Kush t’a dij me ç’kuqun as me u zbemë. Kush t’a dij me ç’kuqun as me u zbemë. Kush t’a dij me ç’themathemathemathemathemapo u marrka vallë në radjo? Politike a kulturorepo u marrka vallë në radjo? Politike a kulturorepo u marrka vallë në radjo? Politike a kulturorepo u marrka vallë në radjo? Politike a kulturorepo u marrka vallë në radjo? Politike a kulturore

Në foto: Faksimile e letrës së Mustafa Krujës dërguar studentit Hamdi Oruçi

www.shqiptarja.com E diel, 6 maj 201218

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom PROFIL

Ai që ka provuar të hyjë në jetën eQemal Stafës, sado mirë ta njohë, përsëri e ka të vështirë t’i

qaset personalitetit të tij, pa një farëmahnitjeje. Një jetë aq e shkurtër, mereflekse aq të fuqishme në jetën e rinisësë kohës së tij dhe më vonë. E mbushurplot e përplot me hove lufte e qëllime tëmëdha, me një dendësi ngjarjesh e për-pjekjesh vetëmohuese, e frymëzuar nganjë ideal fisnik. Një fytyrë imponuese sivetë e vërteta, ai ishte siç e ka përcak-tuar me të drejtë mësuesi i tij SkënderLuarasi “fillimi i një personaliteti uni-versal”.

Ata që e njohën nga afër, thonë se Qe-mali fëmijë dukej djalë dhe Qemali djalëdukej burrë. Ndoshta këto fjalë, bartinmbresën kryesore që ai u ka lënë bash-këkohësve. A ishte kjo shprehje e njëpjekurie të parakohshme e të pazakontë,i një natyre liridashëse apo e një shpirtipërherë kërkues, me aspiratën për tëparë larg dhe për të mos u pajtuar mejetën e padrejtë? Mendoj se të gjitha këtojanë shfaqje të ndryshme të të njëjtitindividualitet, po të një individualitetitë spikatur.

S’ka dyshim se cilësitë vetjake të Qe-malit kanë rolin e tyre, por në radhë tëparë ai është pjellë e kohës së tij, e njëepoke të rëndë për fatin e popullit sh-qiptar. Qemali i takon përfaqësuesve mëtë mirë të atij brezi të rinisë sonë, që iukundërvu padrejtësive të kohës së vetdhe u vu në kërkim të një ideali. Sigur-isht, rruga për të gjetur dhe për tëpërqafuar këtë ideal nuk qe e lehtë.Përkundrazi, pati vështirësitë dhe zig-zaget e saj, që në rastin e Qemalit ukapërcyen brenda një kohe relativishttë shkurtër. Në qoftë se në fillim, ai uushqye me idetë patriotike të rilindësvedhe me adhurimin për figurën e Mus-tafa Qemal Ataturkut, këtij reformatoritë shquar demokrat, të cilat ia mëkoi iati, që e kish pasur Ataturkun shokklase, më pas rol do të luajë frymademokratike, ndjenja e revoltës dhe eguximit qytetar, antizogizmi që do të ng-jallë tek ai mësuesi i gjimnazit, patriotidemokrat Skënder Luarasi. Por aspi-ratat dhe synimet serioze të Qemalitnuk do të ndaleshin këtu. Njohja dheafrimi me intelektualin revolucionar ZefMala, i dhanë mundësi Qemalit të bjerënë kontakt për herë të parë me idetëkomuniste. Literatura filozofike e so-ciologjike, që mori prej tij dhe sidomosveprat klasike të filozofisë marksistesollën një përmbysje në mendimet eQemalit të ri dhe hodhën themelet ebotëkuptimit të tij revolucionar. Me këtoide të reja, me guximin dhe besimin teprogresi social, Qemali do të hynte nëmjediset e rinisë shkollore në Shkodëre më vonë në Tiranë dhe do të kon-tribuonte në organizimin shoqëror epolitik të rinisë shqiptare. Në fillimet errugës së vet revolucionare, ai do të mili-tonte në gjirin e shoqërisë “Besa sh-qiptare” të gjimnazit të Shkodrës, ku dotë luftonte për bashkimin e të rinjve padallim feje, mbi bazën e interesave ko-mbëtare.

Por ideali revolucionar do t’i japë kup-tim konkret jetës së Qemalit dhe do tëgjejë fushë veprimi kur ai do të lidhetme punëtorin militant Vasil Shanto.Miqësia e tyre legjendare përbën një ngafaqet më të bukura të lëvizjes revolu-cionare shqiptare. Do të jetë Vasili, kypunëtor revolucionar, që do ta radhisë

përfundimisht intelektualin e ri QemalStafa në frontin e luftës për të drejtatdhe interesat e punëtorisë shqiptare. Nëkëtë luftë do të përftohet botëkuptimirevolucionar i Qemalit, ideali përndërtimin e një bote të re. Prej këndejdo të zënë fill e do të burojnë seriozitetie vendosmëria, besimi e guximi, ai

afresk vlerash shpirtërore e intelektu-ale, që vijnë e shpalosen me një shpejtë-si të çuditshme në jetën e tij të shkurtër.

Diviza kryesore e jetës sëndërgjegjshme të Qemalit do të jenëpërkushtimi i thellë dhe besnikëria ndajkauzës së çlirimit dhe lirisë së njeriut.Qëllimi i tij i vetëm do të mbetet për-

pjekja për të triumfuar kjo kauzë, e cilamishërohej në planin filozofik e social nëidealin revolucionar. Ky ideal, ashtu siçe mendonte dhe e propagandonte Qema-li, kish në bazën e vet, jo vetëm logjikënshkencore dhe mësimet e historisë, pordhe një koncept të gjallë human dhefrymë të thellë demokratike. Të gjithëata që kanë pasur fatin të futen nërrugën revolucionare, nëpërmjet mësim-eve dhe fjalës së mençur të Qemalit, dotë mrekulloheshin nga mendimet dheqëndrimi i tij human.

Idealin e vet Qemali do ta shpallte meguxim, kur ish akoma nxënës 15 vjeçar,kur do të shkruante në një nga hartimete tij se “Edhe ne shqiptarët do tarrënojmë të vjetrën dhe mbi të do tëngremë flamurin e barazisë e të drejtë-sisë”. Por idealin e tij politik, ai nuk dota ndante asnjëherë nga ideali patriotik,kur përsëri në këtë kohë do të shkruantese “Është i lumtur, ai që vdes për atd-he”. Te Qemali do të ndodhë ajo që tëharmonizohen në mënyrë të natyrshmeaspiratat për një atdhe të lirë me ën-drrën fisnike për një shoqëri të lirë sh-qiptare. Këto mendime në jetën e Qe-malit nuk qenë poza dhe shprehje re-torike, po shfaqje të një qëndrimi koseg-uent dhe qëllimesh thellësisht tëndërgjegjshme. Prandaj në mes fjalësdhe veprës së Qemalit dhe rënies së tijheroike, do të ngrihet figura e tij prejliridashësi të madh. Kush e njeh nga afërkëtë rrugë që përshkoi Qemali nukmund të mos emocionohet e të mos enderojë angazhimin e tij total, luftënheroike e punën fisnike për kauzën eçlirimit të atdheut dhe të lirisë së njeri-ut të thjeshtë.

Kredoja e jetës revolucionare të Qe-malit nuk do të ishte një ide abstrakte,por aspirata e detyra historike e njëklase, siç ishte atëherë klasa punëtore,e cila në gjysmën e parë të shekullit tëkaluar kish marrë përsipër ndërtimin enjë shoqërie të re, pa shtypje e shfrytë-zim, me synimin për të realizuar ëndrratmë të bukura të njerëzimit. Qemali,duke u gjendur objektivisht në këtëkuotë të proceseve historike, nuk do të

70-70-70-70-70-VJETORIVJETORIVJETORIVJETORIVJETORI IIIII RËNIESRËNIESRËNIESRËNIESRËNIES

QEMAL STAFAShëmbëlltyra e papërsëritshme

PersonalitetiVetë jeta e Qemalit, mendimetdhe gjithë veprimtaria e tijkrijuese e praktike është njëshembull që provon se simund të harmonizohennatyrshëm te një individ iemancipuar njeriu,revolucionari i vërtetë, artisti

Ata që e njohën nga afërAta që e njohën nga afërAta që e njohën nga afërAta që e njohën nga afërAta që e njohën nga afër, thonë se Qemali fëmijë dukej djalë dhe Qemali djalë dukej, thonë se Qemali fëmijë dukej djalë dhe Qemali djalë dukej, thonë se Qemali fëmijë dukej djalë dhe Qemali djalë dukej, thonë se Qemali fëmijë dukej djalë dhe Qemali djalë dukej, thonë se Qemali fëmijë dukej djalë dhe Qemali djalë dukejburrë. Ndoshta këto fjalë, bartin mbresën kryesore që ai u ka lënë bashkëkohësve....burrë. Ndoshta këto fjalë, bartin mbresën kryesore që ai u ka lënë bashkëkohësve....burrë. Ndoshta këto fjalë, bartin mbresën kryesore që ai u ka lënë bashkëkohësve....burrë. Ndoshta këto fjalë, bartin mbresën kryesore që ai u ka lënë bashkëkohësve....burrë. Ndoshta këto fjalë, bartin mbresën kryesore që ai u ka lënë bashkëkohësve....

Në foto:“QemalStafa”,tablo eBukuroshSejdinit1964

Prof. Nasho JorgaqiProf. Nasho JorgaqiProf. Nasho JorgaqiProf. Nasho JorgaqiProf. Nasho Jorgaqi

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 19www.shqiptarja.comE diel, 6 maj 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI PROFILqëndronte spektator, por përkundrazi dotë ndihej i lidhur shpirtërisht dhe do tëaktivizohej në kushtet e Shqipërisë përt’i ndihmuar këto zhvillime progresive.Në mendjen dhe zemrën e këtij të riu, sidhe e mjaft të rinjve guximtarë të kohëskjo që po ndodhte ishte një mrekulli qëpo përjetonte bota e vuajtur dhe e mun-duar. Një ndërmarrje e tillë historike,sado utopike që dukej, që kish nisur meRevolucionin e Tetorit, me dimensionedhe detyra të panjohura deri atëherë,ishte eksperimenti më i madh dhe më iguximshëm në historinë e shoqërisënjerëzore. Shumë nga mendjet e ndritu-ra intelektuale të botës, shkencëtarë eartistë të mëdhenj si, A. Ajshtajni e P.Kyrie, E. Fermi e P. Pavllovi, R. Rolanie T. Mani, Pikaso e Zh. Sartri, B. Shou eH. Barbysi, V. Uellsi e T. Drajzeri e sa esa të tjerë, jo vetëm do të tregoheshinentuziastë para këtij eksperimenti tëpangjarë ndonjëherë, por dhe besonin seai do të sillte një fat më të mirë për njerë-zimin. Sigurisht, jeta dhe historiatreguan më pas se, realizimi i kësaj ën-drre të madhe të njerëzve nuk ishtethjeshtë triumf idesh dhe dëshirash, pornjë proces qilizmash të thella e përm-bysjesh të mëdha, me pasoja të panjo-hura e që praktika po dëshmonte përtrauma dramatike dhe eksese nga mëtragjiket. E vërteta është se Marksi, nënjë letër të dërguar Engelsit, sapo kishmbaruar “Kapitalin”, sikur ta ndjentetragjedinë e ardhshme, do të shkruantekëto fjalë: “Idetë tona do të jenë fatlumedhe do të realizohen pa dhimbje tëmëdha në qoftë se do të triumfojnë nëvende të zhvilluara si Gjermania, Fran-ca, Anglia, SHBA. Ato do të jenë fatkeqe,po qe se revolucioni do të triumfojë nëvende të prapambetura si Rusia, Kina,India etj.”.

Historia e provoi parashikimin pro-fetik të Karl Marksit. Tanimë mund tëthemi se nga parashikimi i tij gjenialderi te eksperimentimi dhe nga eksper-imentimi te dështimi e pastaj nga dësh-timi te zhgënjimi prej ideve dhe prak-tikave për të ndërtuar një shoqëri të re,pavarësisht nga disa rezultate historiketë pamohueshme, një pjesë e madhe enjerëzimit e pagoi me sakrifica të pal-logaritshme. Veçanërisht breza të tërërevolucionarësh, njerëz me shpirt ezemër të madhe, të ndershëm dhe vetë-mohues, u sakrifikuan për idealin e njëbote të re. Disa ranë ose vdiqën me bind-jen për drejtësinë e kauzës së tyre, tëtjerë i hëngri pa mëshirë vetë revolucio-ni, por shumë nga ata përjetuan rëndëzhgënjimin që solli dështimi në zbatimindhe realizimin e idealeve të revolucion-it.

Qemali do t’u përkasë atyre që për-jetuan epokën romantike të revolucion-it, periudhën e ëndrrave të mëdha e tëmendimeve të guximshme që zgjon ide-ali i një kauze çlirimtare. Në kushtet enjë Shqipërie të prapambetur, ajo qëndodhte në vitet ‘30 në Bashkimin Sov-jetik ishte për Qemalin dhe shokët e tijnjë mirazh i mrekullueshëm, që i bëntekomunistët e rinj shqiptarë të ngazëlle-heshin dhe të ëndërronin, madje dhe tëvepronin.

Te Qemali, që kish një natyrë liri-dashëse, karakter të hapur e të drejtë,prirje artistike këto ide do të rrezatoninëndrra të bukura e aspirata tepër hu-mane. Dhe këto do të manifestoheshinnë veprimtarinë e Qemalit. Lufta dhepërpjekjet e tij do të karakterizoheshinnga një përmbajtje e gjallë njerëzore dhefrymë demokratike, larg çdo fanatizmipolitik dhe skemash të ngurtësuara.Filozofia dhe politika në fjalën e këtij tëriu inteligjent dhe zemërmadh ishinpërherë të natyrshme, bindëse dhepabujë. Ai do të dinte të tregohej dhemendimtar dhe psikolog, dhe veprimtarme intuitë të hollë e me takt, dhe njeritepër i edukuar.

Janë këto cilësi dhe afirmimi i tij sirevolucionar militant që e bënë Qemalinnjë nga figurat qendrore të Luftës Anti-fashiste Nacionalçlirimtare, pavarësishtse ai u nda shpejtë nga jeta. Në këtë pikë-pamje do të thoshim se nuk është vetëmshembulli i madh që ai la prapa merënien e tij heroike, duke u shndërruarnë flamur kushtrimi dhe vetëmohimipatriotik, por dhe veprimtaria e pasur qëai zhvilloi kundër pushtuesve fashistë siorganizator dhe propagandist i shkëlqy-er i luftës për çlirimin e atdheut. Kjo ve-primtari, nga ditët e para të prillit 1939e deri në fillim të majit 1942 është aq’ emadhe e intensive dhe e një niveli të tillë,sa nga disa pikëpamje do të thoshim i kashoqet e rralla.

Lufta dhe puna e Qemalit do të shtri-hen në këto vite në një front tepër tëgjerë. Nga një anë, ai do të punonte përorganizimin e rezistencës, duke pasur sifushë kryesore pune dhe lufte rininë dhenga ana tjetër, do të gjendej në ballin epërpjekjeve për themelimin e PKSH.Terreni i punës së tij do të ishte gjithëShqipëria, po dhe tërë ato qytete të Ital-isë ku studionin me qindra të rinj sh-qiptarë. Në Itali, në kontakt me lëvizjenklandestine vendase, ai do të pasurontepërvojën e luftës dhe të punës ilegale,por dhe do të ndihmonte në përpjekjet eshokëve italianë. Kanë mbetur të paha-rrueshme tek ata përshtypjet që u kalënë figura e Qemalit si militant shem-bullor, i mençur e trim. Cezare Kolini,udhëheqësi i lëvizjes klandestine përgjithë krahinën e Toskanës, do të mëshkruante në një letër se “Qemal Stafala në mes nesh shëmbëlltyrën e një rev-olucionari të madh me vlera politike,filozofike, intelektuale dhe morale tërralla”.

Por Qemali si udhëheqës i Luftës An-tifashiste Nacionalçlirimtare dhe orga-nizator i shkëlqyer i rinisë antifashistenë përmasa kombëtare do të zbulojë dhetregojë veten veçanërisht në gjashtëmuajt’ e fundit të jetës. Me themelimine PKSH, veprimtaria e tij udhëheqëse,jo vetëm i zgjeroi kufijtë e vet, por fitoipeshë e atribute sa asnjëherë. Puna dhefjala e tij e mençur, besimi dhe bindja

në drejtësinë dhe domosdoshmërinë eluftës kundër fashizmit, guximi dhe af-tësitë propaganduese, optimizmi dhe ko-munikimi i shkëlqyer me njerëzit, do tangrenë atë në shkallën e një udhëheqë-si tepër të dashur e të respektuar ngarinia dhe populli. Ai do të dinte të flistesi me rininë punëtore ashtu dhe me atëshkollore, si me partizanët e Pezës ash-tu dhe me elementë nacionalistë dhe in-telektualë të ndryshëm. Në këtë peri-udhë jashtëzakonisht të shkurtër Qema-li do t’i bjerë kryq’ e tërthor Shqipërisëme kokë në torbë, duke kapërcyer meguxim rreziqet dhe pengesat e armiqvee tradhtarëve. Kudo që do të shkojë, nëShkodër e Sarandë, në Elbasan e në Fier,në Durrës e Gjirokastër, ai do të mbjellëfarën e lirisë, do të ngrejë zemrat peshëe do t’i hedhë njerëzit në luftë.

Asnjëherë energjitë dhe vlerat e tij

prej njeriu të mendimit dhe të aksionitnuk kishin shpërthyer me aq forcë ebukuri sa shpërthyen në këtë kohë tëstuhishme. Kryefjala e Qemalit në atoditë lufte ishte “Ta jetojmë, shokë ditëne lirisë që sot!”

Themi një të vërtetë, një të vërtetë,që e sjellin deri në kohën tonë kujtimete shokëve dhe analet e luftës, se tiparikryesor i Qemalit ishte dashuria e mad-he dhe besimi i thellë për njerëzit, të ci-lin në rrethanat e luftës do ta material-izojë me forcë e bukuri të rrallë. Këtëcilësi, një partizan pezak do të ma shpre-hte një herë me fjalët: “Qemali ishte ter-jaqi njerëzish”. Dhe, me gjithë mend, aidinte të fitonte zemrat, siç dinte tëkthjellonte mendjet e njerëzve, me ide-të e luftës për çlirim. Sepse gjithçkanjerëzore nuk ishte e huaj për të dhe prej

këndej buronte humanizmi i tij i thellë,ai entuziazëm e përgjërim për lirinë eatdheut dhe vlerat e njeriut, tek të cilatai gjente kuptimin e jetës dhe ishte gatitë vetëflijohej siç ndodhi në fakt brendanjë kohe të shkurtër.

Personaliteti i Qemalit, nga ana tjetërnuk do të ishte i plotë pa dimensioninintelektual dhe dhuntitë e tij artistike.Megjithëse shumë i ri, gjithë jeta e tijishte lufta e paprerë për triumfin e lir-isë, e një lirie në kuptimin sa filozofikaq edhe social, sa shpirtëror dhe moral.Por kjo luftë tek ai është e lidhur dheme etjen e pashuar për dije. Edhe ngakjo pikëpamje, Qemali është njeri i ko-hës sonë, për të cilin mësimet shkolloredo të ishin vetëm një pjesë e vogël epunës së madhe që ai bënte për të njo-hur hapësirat e kulturës. Mendja e tij endritur do të dinte të depërtonte nëfusha të ndryshme të dijes me synimejo të një diletanti, por të një njeriu seri-oz. Ai arriti kështu të mësonte nga filo-zofia dhe historia, nga sociologjia dheshkencat e natyrës, nga letërsia dheartet. Ishte jo vetëm një lexues i apa-sionuar, një përjetues i thellë i artit, podhe një studiues këmbëngulës, mekërkesa të përhershme ndaj vetes përt’u orientuar dhe formuar drejtë e methemel si njeri e si intelektual. Përqen-drimi te disa nga veprat kapitale të kul-turës dhe të vlerave të qytetërimevebotërore përbente pasionin më të madhtë studimeve të Qemalit. Dhe masa,çmimi i kësaj pune do të ishte aksiomase sa kjo i shërbente jetës, progresit, ide-alit të vet revolucionar.

Kultura dhe arti për Qemalin kishinkufij të gjerë dhe një thelb tepërdemokratik, ato ishin shtytje të fu-qishme për njeriun dhe shoqërinë drejtlirisë së vërtetë. Mjafton të kujtojmë sedhe muajt’ e fundit të jetës së tij, në rre-thanat e detyrave të mëdha të ditës dhetë rreziqeve eventuale që i kanoseshin,ai nuk do të shkëputej nga kultura.Kudo që shkonte, në baza ilegale apo nëçetën e Pezës, ai do të kishte në çantëlibra të Marksit apo të A. Gramshit, dotë gjente rast t’i binte violinës, apo do tëngrinte e drejtonte kurse kundër anal-fabetizmit me partizanët e thjeshtë tëPezës. Veç kësaj, ishte po ai pastaj, qënë debate e biseda do të ngrihej kundërkoncepteve dhe praktikave të atyre qëluftës për liri i kundërvinin kulturën dheartin, që predikonin asketizmin, që vul-garizonin dijen dhe skematizonin artin.Duke pasur parasysh këto, ma merrmendja se në qoftë se Qemali do të kish-te jetuar më vonë, nuk do të ishte pajtu-ar me politizimin dhe tendenciozitetine tejskajshëm që njohën kultura dheartet tona. Vetë jeta e Qemalit, men-dimet dhe gjithë veprimtaria e tij kri-juese e praktike është një shembull qëprovon se si mund të harmonizohennatyrshëm te një individ i emancipuarnjeriu, revolucionari i vërtetë, artisti.

Dekadat që na ndajnë nga Qemalinuk janë pak për të provuar vlerat e qën-drueshme të një figure si ai e që tanimëka hyrë në histori. E themi këtë se këtovite, që nga dita e rënies së tij, nuk ekanë zhvleftësuar figurën e Qemalit, porpërkundrazi. Edhe nga kjo distancë elargët kohore, ai mbetet rishtas ai qëishte, luftëtar i paepur i lirisë së atd-heut dhe i çlirimit të popullit nga çdoshfrytëzim, humanist, armik i padrejtë-sive, njeriu që e jetoi jetën denjësisht dheme vdekjen e tij heroike sfidoi vdekjen.

Prandaj themi një të vërtetë të pam-ohueshme se Qemali sjell në kohën tonëtë trazuar mesazhin e lirisë, kumtin fis-nik e human se vlerat më të mëdha tëLuftës Antifashiste Nacionalçlirimtarenuk i takojnë vetëm historisë, por dheshoqërisë së sotme, për të cilat janë tështrenjta pavarësia e atdheut dhe din-jiteti i njeriut, liria e mendimit dhe pro-gresi i pandalshëm social.

Në foto:Busti iQemalStafësnë Tiranë

Pas dekadash...Qemal Stafa mbetet rishtas ai që ishte, luftëtar ipaepur i lirisë së atdheut dhe i çlirimit të popullitnga çdo shfrytëzim, humanist, armik i padrejtësive,njeriu që e jetoi jetën denjësisht dhe me vdekjen etij heroike sfidoi vdekjen.

www.shqiptarja.com E diel, 6 maj 201220

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom HOMAZH

PPPPPËRKTHIMIËRKTHIMIËRKTHIMIËRKTHIMIËRKTHIMI VEPRAVEPRAVEPRAVEPRAVEPRA

ARDIAN KLOSINë shqipërimin e kronikave të Pouquevillit për Në shqipërimin e kronikave të Pouquevillit për Në shqipërimin e kronikave të Pouquevillit për Në shqipërimin e kronikave të Pouquevillit për Në shqipërimin e kronikave të Pouquevillit për Ali Pashën, Ali Pashën, Ali Pashën, Ali Pashën, Ali Pashën, Ardian Klosi ja ka dalë t’i shpërfillë kallëpetArdian Klosi ja ka dalë t’i shpërfillë kallëpetArdian Klosi ja ka dalë t’i shpërfillë kallëpetArdian Klosi ja ka dalë t’i shpërfillë kallëpetArdian Klosi ja ka dalë t’i shpërfillë kallëpettjetërsuese që dogma e dikurshme prodhoi enkas për mjetin gjuhësor artistik. Shqipja e qashtër e kësajtjetërsuese që dogma e dikurshme prodhoi enkas për mjetin gjuhësor artistik. Shqipja e qashtër e kësajtjetërsuese që dogma e dikurshme prodhoi enkas për mjetin gjuhësor artistik. Shqipja e qashtër e kësajtjetërsuese që dogma e dikurshme prodhoi enkas për mjetin gjuhësor artistik. Shqipja e qashtër e kësajtjetërsuese që dogma e dikurshme prodhoi enkas për mjetin gjuhësor artistik. Shqipja e qashtër e kësaj

vepre ka një përkatësi të goditur krahinore e kohore, gati-gati si të mos qe përkthim i sotëm...vepre ka një përkatësi të goditur krahinore e kohore, gati-gati si të mos qe përkthim i sotëm...vepre ka një përkatësi të goditur krahinore e kohore, gati-gati si të mos qe përkthim i sotëm...vepre ka një përkatësi të goditur krahinore e kohore, gati-gati si të mos qe përkthim i sotëm...vepre ka një përkatësi të goditur krahinore e kohore, gati-gati si të mos qe përkthim i sotëm...

Ledi Shamku-ShkreliLedi Shamku-ShkreliLedi Shamku-ShkreliLedi Shamku-ShkreliLedi Shamku-Shkreli

Misioni i përkthyesit nëkulturën tonë postkomuniste

A ka ndonjë kërkesë kultura e cilësdobashkësie të izoluar njerëzish? Natyrisht e ka; përkon me të njëjtën kërkesë

të gjindjes që përfaqëson: gjallimin. E ashtusi njerëzit, edhe kultura gjallon përmes ko-munikimit me veten dhe me simotrat e sajrretherrotull.

Sistemi totalitar që u instalua në Shqipëripas 1944-ës, ndërmori menjëherë një aksionideologjik dykahësh: ndërprerjen e lidhjeve kul-turore e gjuhësore me të kaluarën nga njëraanë, dhe shpalljen e produktit të ri kulturorshqiptar si të vetëmjaftueshëm nga ana tjetër.Kjo vetëmjaftueshmëri, që duhej të përftohejprej një populli që “jetonte e punonte si në rre-thim”, rrezikoi thellësisht gjallmeninë dhe vleratkulturore që u servireshin shqiptarëve. E sakaqu vu në dyshim dhe çdo prurje e jashtme, ngabotë në mos të lira, ku e ku më me liri se jona.Pikërisht këtu do kërkuar shkaku i rëndësisësë pashoqe që shqiptarët i atribuan Përkthyes-it. Për dekada me radhë shqipëruesit u panë sifigura mistike e ndonjëherë më të rëndësishmeedhe se vetë shkrimtarët. Asokohe gjithkundflitej nën zë për do shpirtëna të lirë që prodho-nin shqipërime magjiplote edhepse kumtet e kë-tyre shpirtnave vinin sa nga toka edhe nga nën-toka, pasi kish syresh të ndryrë në qeli a burgjetë angështa. Kësisoj, gjatë gjithë asaj periudheizolimi kulturor, puna e përkthyesit, më fort senjë profesion, jo rrallë u shndërrua në mision.Këta të fundit u bënë dorëzanë të lirisë kultur-ore dhe çelën atë gallustër përmes të cilës gjindjashqipfolëse vijoi të këqyrë botën rrotull saj. Ky,pra qe misioni i fshehtë përkthyesve në kulturënshqiptare gjatë komunizmit, mision pa të cilindogma do kish qenë ende më mbytëse. E tashqë shkruajmë, ka dy dekada që avllitë e naltatë rrethimit kulturor kanë rënë; një mori titujautorësh klasikë e modernë janë sjellë e vijojnëme u sjellë në shqip. Në dukje të parë kurrgjënuk e rrezikon jetën e kulturës shqiptare, emegjithatë, shqiptarët vijojnë ta ruajnë tëpacënuar e ta respektojnë figurën e përkthyes-it. Ndonëse sot gjendet e mbështjellë nga infor-macioni, lexuesit e shqipes, me një këmbëngul-je thuajse instiktive, e konsiderojnë ende sh-qipërimin jo thjesht si profesion teknik, por sidiçka atmetare. Pa mundur ta shtjellojnë hollëthelbin e pritmenisë që kanë prej tekstesh tëshqipëruara, ata vijojnë me e pa përkthyesin simisionar të kulturës tyre. Si dikënd që u prindrejt rivendosjes së një tjetër lidhjeje, ndërpre-rë kohë më parë, lidhjes me shqipen-gjuhë-amtare. Por jo gjithkush mund ta prijë lexues-in kësi shtegu. Ardian Klosi, psh, ja ka dalë tëjetë një i tillë prijës. Në shqipërimin e kroni-kave të Pouquevillit për Ali Pashën, mund tëthuhet plot gojë se ai ja ka dalë t’i shpërfillëkallëpet tjetërsuese që dogma e dikurshme prod-hoi enkas për mjetin gjuhësor artistik. Kështushqipja e qashtër e kësaj vepre ka një përkatësitë goditur krahinore e kohore, gati-gati si të mosqe përkthim i sotëm, por një kronikë e shkruardrejt e në koinenë tonë jugore, aty në ag të shek.XIX. Këtë çlirim Klosi nuk e mbërrin formal-isht, pra thjesht duke i dhënë shqipërimit tëvet një patinë të stisur vjetëruese, por duke ivendosur mjetet gjuhësore të ligjërimit në njëekuilibër delikat mes të shkuarës e të tashmes.E në këtë ekuilibër, elementet e moçme i takojnësa formës aq edhe përmbajtjes. Thënë sosyri-anisht, në këtë shqipërim të Klosit, koha dhevendi përcillen bukur mirë përmes shenjuesishe të shenjuarish. Duke e përimtuar më tej këtëvëzhgim, përmes shembujsh nga teksti, le tëndalemi fillimisht te forma e fjalëve. Kështuthemi se në këtë “arpezh” linguistik, i cili luheti tëri në çelës toskë, janë intonuar me mjeshtëritë lakmueshme disa lloj regjistrash nga reper-

tori i kësaj koineje të shqipes. Çdo dialog për-faqëson njimend gjuhën e folur, pikërisht ngaseKlosi, në të tilla situata ligjërimore, i largohetme qëllim gramatikëzimit dhe transkriptonkodin e folur. Kësisoj vërehen lehtas replikat eAli Pashës kur këlthet: “Ai litar aty - u thosh-te duke u treguar kurorën e maleve ngarkuarme borë që rrethonin Janinën, - do t’i marrëmë qafë armiqtë tanë. [...] Më quajnë Kara Ali;por s’e kanë mirë, Elmaz duhet të më thosh-nin; se nuk gjën dot në mbarë Turqinë edhenjë si puna ime në këtë moshë. Do bëhen keqpishmën lepujt kur ta mësojnë se ç’hatara dot’u lë mbas, se ç’është në gjëndje të bënjë luaniplak me trimat e vet që nuk ditën t’i çmojnë siduhej. Më lëftojnë se duan të më marrnë thes-aret, po do t’i marrën, do t’i marrën të lara nëgjak! Do ta shohën se ç’tufan e ç’tërbim do t’ungrë unë mbi krye, Edhe pak muaj e do ta sh-kunt dovletin me themelì, kush të më sulmon-jë pastaj do dridhet si qën mu në zëmër tëStambollit. Qytet i pëgërë, prit, pa prit se nukëvdes Aliu pa t’i parë pallatet shkrumb e hì dheministrat makutër me zorrët përjashtë!”. Nëzgjedhjen e mjeteve gjuhësore, Klosi nuk nda-let thjesht te makrodallimet dialektore, e astek ato të mesme diamezike (regjistër shkri-mor apo gojor), por vijon të rrëmojë edhe bren-da vetë regjistrave, duke kërkuar nuanca tëndryshme ligjërimi në përputhje me situatatkumtuese. Kështu, ndonëse mbetemi brendaregjistrit të folur, ligjërimi i vënë në gojë të Aliutndryshon edhe në varësi të personit kujt i drej-tohet. Për ta realizuar këtë dallim, përkthyesiherë-herë fut në punë të ashtuquajturatkundërvënie sintaktike. Kështu makrosintak-sa e paragrafit të mësipërm, në të cilin Pashaiu drejtohet rivalëve, ndryshon krejtësisht nga

organizimi i fjalërenditjes kur u drejtohet tëdashurve të zemrës, fjala vjen Vasiliqisë: “M’uduk, o vajzë e shtrënjtë, m’u duk se gjegja zërintënd në mes të hijeve. Hajde këtu, o zonjë ezëmrës sime, nuk do t’më pushoç në krahëru-ar? [...] Oh, të dëgjonj! Aliu po troket te ora e tije sprasme.”.

Kushdo mund ta vërë re ndryshimin. Nëparagrafin e parë fjalitë janë të llojit klasik, tëshkurtëra, pa përsëritje e kthime prapa nërend; ndërsa në të dytin, makrosintaksa para-qitet krejt e kundërt. Pjesët e fjalisë janë re-dondante apo të lëna në mes; ndërsa pika sishenjë fundore nuk e ruan rolin që ka në para-grafin e parë; vendi i saj shpesh zihet nga pres-ja, çka e bën fjalinë më të labërguar e për pa-sojë edhe kumtin tejet më të zbutur. Nuk ly-pet të jesh doemos aktor për ta marrë të qartëmesazhin e shqipes së Klosit. Sikundër u thaqysh në fillim kjo melodi gjuhësore është e ori-entuar e gjitha në linjë të toskërishtes, pasifragmentet e dialogjeve, herë në labërishte eherë në çamërishte të theksuar, pushojnë nënjë sfond narrativ (edhe ky nga po e njëjta gurrëligjërimi, porse natyrisht me ngjyresa më tëzbehta për të mundësuar dallimin e folësve ngakronisti). Sjellim për shembëll një fragmentnarracioni: “Sapo që u davarit tymi ng’ajo anë,pikasi Kapllanin, pashanë e Krujës, që kishtebujtur dikur tek ai e, si ju fal (këtu ‘fal’ dmthlut, po të kemi parasysh që ‘falem’në kuptim të parë dmth ‘ulem,përulem’ – shënim i autores)njëherë nënës që t’ja merrte shpir-tin besëqenit, ja nguli plumbin nëgjoks; Kapllani lëshoi një klithmëtë mprehtë dhe u valavit mbi ka-lin që rendi tej i tromaksur, dukepërhapur òorodinë ndër ushtarëte Drinit. Haxhi Bedua i Himarës,i mbiquajtur Buzëlepuri, Mus-tafa Barbërushi i Konicës, Ibra-him Vrajemadhi i Kolonjës, bin-jakët e Vlorës, Bajrami dhe Isl-ami, ranë të gjithë njëri mbastjetrit nën të shtënat e tij”. Anuk duket se i keni takuar anjohur prej kohësh këtaluftëtarë me llagape mesjetare?

Këtë shkrirje harmonike mesdialogjeve agramatike dhe sfondit narrativpërgjithësisht të gramatikëzuar Klosi emundëson edhe duke ngjëruar aty-këtu formatë toskërishtes si: zhurmhurì, i lojtur mënç,njerëzit vanë e u mblodhën, vrau të anë, e çkallinga qelitë, korat e shënjta (për ‘ikona’) etj. Tëtilla ndërthurje janë po aq të hajthme, sa edhendërkalljet mbresëlënëse stilemore të turqiz-mave në mes të fjalive si: “tani që berber-bashiti doli bafti, edhe baftit të Kalet efendiut i ndri-ti ylli”. Duke u shtyrë më thellë nga ekuilibri iformës, tek ai i përmbajtjes së fjalëve, a mësaktë tek shtresëzimi semantik i tyre në

rrjedhë të kohëve, nuk mund të mos e keshlakmi artin shqipërues të Ardian Klosit, aftës-inë e tij për t’i dhënë gjuhës së tekstit mot-nimin e natyrshëm magjiplotë. Me ca vëmend-je, kushdo, sadopak i lëçitur, mund ta verë rese një numër i konsiderueshëm i shenjuesvetë tekstit përfaqësojnë në fakt jo kuptimet qëkanë sot, por ato që kanë pasur njëherë e njëmot, para se të zhvendoseshin vertikalishtdrejt kuptimësive aktuale. Kështu: ‘gjegj’ ësh-të përdorë për ‘dëgjoj’, ndërsa ‘dëgjonj’ (dëlgonj)për ‘marr vesht, kuptoj’; apo ‘ta vështroni’ = taruani, ta mbroni, sipas kuptimësisë së rrënjësindoeuropiane *vronio; e kështu me radhë: ‘iftohën suljotët’ = i vranë; ‘sërë-sërë’ = me radhë(sirá-sirá, sipas rastit); ‘i dëftoi gjalmën’ = idrejtoi pushkën (ku, me meronim, pjesa shen-jon të tërën, pra: gjalmë = dyfek); ‘rroj në çipintjetër të jetës’, ku jetë = botë (në toskërishten evjetër, sikundër del edhe te Reinholdi apo dhendër këngë folklorike: u mbush jeta = u mbushbota); ‘vëngjëllon’ = vigjëlon; ‘t’i irnosim’ = t’izemërojmë; ‘shtinak’ = i dështuar (drejpërdrejtnga folja shtinj = dështoj); ‘i kishin truar jetën’= kushtuar, blatuar, falur (siç del edhe në varg-jet e Fishtës: nji kryq druni t’kjosha true, xjerree venma përmbi mue); ‘vraponi rend!’ = vrapo-ni rrëmbyeshëm (duke shkuar kështu në kër-thizë të etimonit rend nga rrënja indoeuropi-ane *rhin, prej nga vjen përrenj – thënë ndry-

she: vrulltakë). Pa dashur të zgjatem tejetme radiografinë e shqipessë Ardian Klosit, sadoqëperformanca të tilla gjuhë-sore të joshin të ndash metë tjerët çdo mirakandje qëpërjeton gjatë leximit,dëshiroj t’i rikthehem me-sazhit tim nistor e të thek-soj se: pavarësisht shem-bujve të tillë, marrëdhënia eshqipfolësve me shqipen-gju-hë amtare sot vijon të mbetete denatyruar si trashëgim ge-netik i totalitarizmit të dikur-shëm në gjuhë; e mb’anë tjetër,gjithkush është tashmë ivetëdijshëm për ndikimin ma-siv që ka fjala artistike nëmbrujtjen dhe në selitjen e vi-

juar të ligjërimit të çdo shqiptari. Ndajkish të drejtë Charles Baudelaire, duke iu drej-tuar shkronjësve publikë, kur thosh: “maniersavamment une langue, c’est pratiquer une es-pèce de sorcellerie évocatoire”. Ardian Klosi edha sërish shembullin e ndorimit me urti tëshqipes. Të tilla ndorime gjuhësore, njëlloj siçthotë më sipër Baudelaire, kanë fuqi magjiketë evokojnë atë limfë të ngrirë të shqipes, sotjetike për gjallimin e kulturës sonë ende të atro-fizuar. Të tilla ndorime gjuhësore duket se dotë përbëjnë edhe misionin e përkthyesit në kul-turën shqiptare post-komuniste.

Në foto: (Sipër) Ardian Klosi(djathtas) kopertina e librit AliTepelena përkthyer nga Klosi