Erginer, Gürbüz 1969-1970 “Uşak Takvimi” (Danışman: Sedat Veyis Örnek), Yayımlanmamış Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Etnoloji Kürsüsü.

ETHOIÖJÎ Ktesüsü LİSANS TEZİ

ÜŞâK ŒMYÎICt 1969-1970

19777 Gürbüz Erginer

ÖNSÖZI- GİRİŞII- UŞAK KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ XII-İDARİ DURUM IV™ NÜFUS' DURUMUV- COĞRAFİ DURUM

' VI- UŞAK'IN TARİHÇESİVII- TAKVİM NEDİR? •

A- TAKVİMİN MENŞEÎ B- ESKİ TÜRE TAKVİMİO- MİLÂDÎ TAKVİMD- HİCRÎ TAKVİM •E- RÛMÎ TAKVİMF~ HALK TAKVİMİ

VIII- UŞAK TAKVİMİA- UŞAK' TA AHARIN ADLANDIRILIŞI B- UŞAK'TA GÖNLERİN ADLANDIRILIŞI

IX- DÎN İLE İLGİLİ BELLİ GÜNLER A- ÜÇ AYLAR1-, RECEP2- ŞABAN3- RAMAZANB- DİNSEL BAYRAMLARC- ADAK ADAK NEDİR, NASIL OLUR?D- KANDİL NEDİR, NASIL OLUR ?E- DİNSEL ANLAMDA KINA YAKIMI F~ AŞURE VE DAĞITIMI

î Ç î N DE K î i E R

...<■

:

1 Ç Î O E I H E Esiyfa

X~ DÎN DIŞI HELLÎ GÜNLER 35A- YILIN BÖLÜNÜŞÜ , 35

1- KASIM ' 35a-KASIM' • 36b-ZEMHERÎ 36c-HAMSİN 37d-SAYILI 57e-CEMÎLELER (CEMRELER) 37f-MARÎD DOKUZU «DOKUZUN DOKUZU »AERUL BEŞÎ,DURNA GEÇÎŞÎ, LEYLEK KIŞI,OĞLAK KIŞI ' 382- HIDRELLEZa HIDRELLES 4-1b-BAÖ BUDAMA,KALEM AŞISI ZAMANI 46c-GÜN DÖNÜMÜ 46d- SAH (SAH RÜZGÂRLARI) 48e- ÜZÜMLERE BEN DÜŞME ZAMANI 49£- EYYAMBUHUR ( EYYAM-I BAHUR) 49g~ KAMPANYA 50h- KOC KATI ra . 511- DÎĞER KONULAR ■ 54

B~ GOCA YANGIN 610- YUNAN*IN GELÎŞİ VE KAÇIŞI 61D- RESMÎ BAYRAMLAR 61

XI- RÜZGÂRLAR VE HAVA 2AHMÎNLEEÎ 63XII« UŞAK 2AKVÎMÎNDE ASA SÖZEERÎ 65

ŞEKİLLERSONSÜZBÎ BLÎ Y0G1AFYA

i

Ö N S ö 2

[Takvimin,fert yada toplum hayatındaki yeri ve önemi tiim insanlıkça kabul edilmiştir. Her insan grubunun,kendi ya - şantısı dahilinde bilincine vardığı,zamanı parçalamak ve bazı olayların yerini saman süreci içinde noktalamak suretiyle mey­dana getirdiği.özel bir takvimi vardır.

Çeşitli devirlerde»çeşitli milletler,çeşitli takvim­ler meydana getirmişlerdir * Soplumlar arasında sivrilmede ve uygar toplumlar seviyesine•erişmede takvimin önemi küçümsene­mez.

üugün etnolojik araştırmada en geçerli metod saha (yerinde müşahede) metodudur. Bu metodu uygulayarak,Uşak ili, merkez ilçesi ve 9 köyünde zaman süreci içinde işaretlenmiş, belirli devir ve anları,bunlarla İlgili çeşitli inanç ve uygu­lamaları tesbit ettim.

Araştırmam sırasında büyük yardımlarını gördüğüm; Uşak Halk Eğitimi Merkezi Başkanı sayın Sabri Kırlı'ya,ilk okul öğretmeni ve folklorcu sayın Hevzat Sebüktay'a,babası Süleyman Sebüktay* a ve isimlerini zikredeaedigira Uşak yerli halkına,sayısız köylü kardeşime gösterdikleri anlayış ve ya­kınlıktan dolayı teşekkür ederim.

Ayrıca her konuda olduğu gibi tezimin hasırlanışında da büyük yakınlığını vs yardımını gördüğüm Sayın Hocam Boç* Dr. Sedat feyis Örnek*i saygı ve minnetle anarım.

7-ocak-19?0AHIvARA

s.l

lapmış ■ olduğum bibliyografik araştırmada mahalli takvimile ilgili sadece bir tek çalışmaya rastladım* Bu çalışma

"Kayseri Takvimi adlı yapıtıdır. Bunun dışındaçeşitli dergilerde mahallî takvimin sadece bir parçasını anlatan,genellikle Hıdrellez ve Koç Katımı konularına değinen kabarıkmakale yanında,rumî,milâdî,islâm.takvimlerini anlatan bir- kaç

(o\eser ile Osman (Duran* ın "Oniki Hayvanlı Türk TakvimiVJ eserinden başka hiç bir kaynağa rastlamadım.

Çalışmamda»konumla ilgili çeşitli takvimlerin açıklanmasın­dan sonra,Uşak ili,merkez ilçesi .ve 9 köyünde 3 aylık bir çalışma ile topladığım malzemeyi »bunlarla ilgili batıl itikat ve uygula­maları sundum.

©Irkiye Etnolojisi açısından büyük faydalar sağlayacak olan mahallî takvim çalışmalarının artırılması ile çok yönlü malzeme eksikliğinin bir kısmının giderilebileceğine inanıyorum.

Bu konuda araştırmasını yaptığım köyler çalışmam sonundaki haritada işaretlenmiştir.

I- G t E î Ş

1 , •j'C JWuai»Ij2 Osman (Duran,Oniki Hayvanlı Türk Takvimi»A«ö.D.5*0«F. yayın lam Tarih serisi îÎoîMT, İstanbul »Cumhuriyet Matbaası ,194-1

Bu bahisten de anlaşıldığı gibi,Uşak adı eskide» beri "Aşıklar Diyarı,, anlamını taşımaktadır. Bahiste söz konusu keli­menin çift (ş)lle yazıldığı görülüyor. “Uşşak,, kelimesi,Arapça "aşık,, kelimesinin çoğuludur, "aşıklar,, anlamına gelmektedir.

Milli şairimiz Ömer Bedrettin Uşaklı,(Uşak İçin) adlı şiirinde; "Aşıklar diyarı olduğun belli

Bir şarap rengi var akşamlarında,, mısraları ile de il adının (Aşıklar Diyarı) anlamına geldiğini belirtmiştir,

II adının (Aşıklar Diyarı)'anlamını karşıladığı husu­sunda ittifak vardır, 15/$emmuş/19Ş3 tarih ve 6129 sayılı kananda şehrin adı tek (Ş) ile "Uşak,, olarak değiştirilmiştir,1

ı Iıllıkjİbid,, s.65

Bu bahisten de anlaşıldığı gibisUşak adı eskiden beri "Aşıklar Diyarı„ anlamını taşımaktadır. Bahiste sos konusu keli­menin çift (Ş)ile yakıldığı görülüyor. "Uşşak,, kelimesi,Arapça ‘'aşıkî, kelimesinin çoğuludur»"aşıklar,, anlamına gelmektedir.

Milli şairimia Ömer Bedrettin Uşaklı,(0şak İçin) adlı şiirinde | £tAşıklar diyarı olduğun belli

Bir şarap rengi var akşamlarında„ mısraları ile de il adının (Aşıklar Diyarı) anlamına geldiğini belirtmiştir.

11 adının (Aşıklar Diyarı) anlamını karşıladığı husu­sunda ittifak vardır. 15/$emmuz/1953 tariîı ve 6129 sayılı kanunda şehrin adi tek (Ş) ile î!Uşak!t olarak değiştirilmiştir#3'

S .

ı Yıllıkjltbid* 5 s,65

Uşak kelimesi Türkçe olup, i simdir*A? Sözlük anlam.:1- Gocuk.2- (isim takımlarında belirtilen halinde) Şu veya bu bölge~

nin halkından erkekt «Karadeniz uşağı»Anadolu uşağı,,,5** Brkek hizmetçi1

JJ*** îl’ia hakiki ismi ve îlMıı Hakiki adı !lUŞŞAK„dxr* Yaşlılar»tren istasyonundaki yeni isi» levhasının altında, duvar bünye sinde kabartma olarak "UŞŞAK,, kelimesinin varlığımı hatırlıyor ve söylüyorlar» îl*e bu adıa ae şsamaa ve neden verildiği kesin olarak bilinmemektedir*

“Uşşak ismine rastlanan en eski yazılı belge«Uşak Evkaf dairesinde bulunan (Eaeim Sultan Zaviyesi Vakfiyesi)suretidir. Bununla ilgili olarak verilen tarik,Hicri 721, Miladı 1 21' dir. %

Yazılı belgelerden birinde «Evsafı Kal’ai Şah.tshak yani şehri 'Oşşakw cümlesini görüyoruz.^ İlimizde bulunan bazı düşünür­lere göre (İshak) kelimesi zamanla dil dönüşümüne uğramış ve (Uşşak) durumuna geçmiştir. Bu görüş bugün için geçerli değildir,

Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Uşak ile ilgili bahsin biryerinde s **Bu şehrin bag ve bagçesi çokdur Ve abı havanın letafetin­den mahbub ve"mahbubesine haddi hasır olmadığından üşşakı çokdur Ammfüa Uşşak şehri derler Mahbubları uşşak perestlerdir Hakikatül- hal bu şehre bir garibüdiyar kiaesae gelüp bir iki gün mhmaa olsa elbette aşık olması mukarrerdir« denmektedir.

s .2.

I I - UŞAK KELÎHEStlîİN EfÎMÛLOJÎSİ

1 Türk Dil Kurumu »Türkç e Sözlük, Uşak madde si »Ankara ,4* baskı*.2 19&7 Uşak Î1 Yıllığı »İstanbul »Sulhi Gar an »1968,s* 64 f.3 Çelebi ¡Evliya sfvliya Çelebi Seyahatnamesi, 1671~1672 »İstanbul,mili Eğitim Yayınevi,1935»Cilt 9 s*38 • ■

S *4

Bugüa Uşak ilir»ş©rk#z ilçeye bağla. Güa?e bucağa. dışıafta 6 ilçeye ayrılmıştır. Merkez© _bağlı Güre bueagı dahil 2.50 köy mevcuttur. İlçeleri »bunlara bağla, köy sayısına ve yttaölfümlttiai göstere» tablo . aşağıdadır,1

tloe . Bacak _ Köy sayısı. Yüaölşüsaü KeTİ» Merkez Merkez 54 1333

Güre 152- Baaaz Merkez 44- 10633- Eş» " ?1 1338

4« farahallı ” 15 323

5™ Sivasla, !t 22 ' 4866™ Ulubey S! • 28 793

1?- İÎÜÎUS BOSUMU1963 sayımına göre uşak ilit2Kirk4yede nüfusa 20,001

den fazla 107 iskân yeri arasında 55»517 kişilik nüfusa ile 50.sırayı işgal etmiştir«1

Soa üç şayiada merkez ilçe nüfusu şöyle bir dağılışve artış göstermiştir..Yıllar ... . Kadın Erkek . . foplaa1953 115611 11,883 23»4961960 14,090 14,931 29»0211963 17s219 13»298 35,5171965sayxmıada il nüfusu 190,536♦dır.»

III- İDARÎ DUŞUM

ı BakkaSar ve' aıra 1967 Uşak İl Yıllığından alınmıştır, İlçe sınır v© köylerini gösterir harita ilişikte sunulmuştur.

A- KÖKÜMÜî Oşak»Ege Bölgesi’nin îç Bati Anadolu eşiği üze­rinde -yer alır. îlin -kuzey,kuzeydoğu,doğu kesimleri dağlarla,gü­ney ve güneybatı kesiıaleri yükseklisi 1000 metrenin altında ova­larla kapladır*

5514 kilometrekarelik /bir alana sahip bulunan Uşak ili, 58 derece 12 dakika ve 59 derece 50 dakika kusey enlemleri ile 28 derece 48 dakika ve 29 derece 5? dakika doğu boylamlara arasında yer almaktadır#

İl arazisini kazey&en Kütahya ilinim Gediz ve âltmtaş;j doğada» Afyon ilinin BmâsMs. ve Sine anlı3 güneyden Denizli ilinü Çivril,çal,Gtııey| batidan Manisa ilinin SarıgölsRula ve Selendi ilçeleri çevrelemektedir. •

B~ TER ŞEKİLLERİs Î1 arazisinin ortalama olarak #57,5'i dağlık i 53* ü yayla? $54 *ü ova* #55*8* i de dalgalıdır,‘L

I** BAĞ.Mİ1 İlin kuzey,kuzeydoğu ve doğu kesimlerinde ki dağlar bir silsile halinde bulanmakta ve kuzeyde Afyon; doğuda Kütahya illerinden ayırmaktadır,

Yüksekliği 2312 metreyi bulan Murat Dağı,ilin kuzeyinde (üşak-ICütahyaaraşanda) yer almakta ve ilin önemli bir arızasını teşkil etmektedir. Bunun güneyinde bulunan Elma Dağı da Uşak ova­sının kuzeyinde 1805 setreye yükselir.

V- COĞRAFÎ DURUM

1 Bakkamlar 1967 Uşak Î1 îıllığmdan alınmıştır«

İlin diğer Önemli bir arızasıj Sivaslı ilçesinin doğusunda yer alan 1990 metre yüksekliğindeki Bulkaa dağıdır. Bu dağın doğu ke# simleri Afyon ili sınırları içinde kalır»

2- 07AMR t Uşak ilinin en önemli ovaları j Büyüle Menderes nehrinin kollarından olan Bansa Çayının suladığı Banaa Ovası ile bunun batısında bulunan Uşak ovasıdır*

İlin güney ve güneybatı kısımları küçük tepelerle kaplı olup»batı yakası gedia vadisi üaerinden Ege Bölgesine açılmakta­dır*

AKAfiSUIıâRs ÎX»ÎH önemli olan iki akarsuyu; Bama Çayı ile Gedia îîekeidir.

Büyük Menderes’in yukarı lıavaasının bir kısmını teşkil eden Banaa Çayı,,ilin en önemli akarsuyudur. Kuaey-güney doğrultusunda akarak B@ni.tli ili sınırları içinde Büyük Menderes*e karışır.

İlin kuaeybatı köşesinden geçen ve Güre bucağı yakınlarında batıya yönelen ikinci büyük akarsu Gedia îîehridir. Her iki nehrin ana kaynakları Murat Sağındadır.

s, 6

VI- UŞAK»IH TABÎHÇESÎ îlin üserinde bulunduğu topraklara.» tarihi 1.0*2500*lere

¿layaaqu?* Çeşitli tarihsel hadiselere sahne olan Uşak s

"1071 Malazgirt zaferinden sonra,Suytan Alp-Arslan,kuşeni Anadolu Fatihi ire Sürkiye devletinin kurucusu kutalmışoğlu Gazi I,Sultan Süleyman Şah*a Anadolunun fethini ©üretmiştir, Uşak’da bu saralarda Selçuklu üürk .orduları tarafından fethedilmiş ve henüs teşekkül eden genç iKirkiye devletine katılmıştır......

Büyük Türk Hakanı Eisıtır1 un 1402 yılında »Ankara1 da Osman­lIlara indirdiği darbe üzerine,İTiiaırıafim ortadan kaldırdığı bey­likler tekrar dirilmiş,bu arada Uşak ve çevresi’ de Karamanlılar eline geçmiştir. 12 sene Karamanlılara tabi olan Uşak 1414'de tekrar Germiyanlilara tabi olmuştur. Hicrî 822»Miladiye 1419 ta­rihli Uşak'taki Kavşit Çeşmesi kitabesinden,Uşak1in bu tarihlerde Genaiyaaoğlu lakup Beyin idaresi altında bulunduğu anlaşılmaktadır.

lakup Bey,1429*4a ölünce,vasiyeti üzerine Germiyan ülkesi, Osmanlı devletine geçmiştir. Bu sxx’ada Osmanlı tahtında ikinci Murat bulunuyordu.

Böylece Uşak ve çevresi 1429 yılından itibaren (29/Agustes/ 1920- l/Sylül/1922 tarihleri arasında Yunan işgali hariç) Osmanlı hakimiyetine geçmiş•'ve,Kütahya*ya bağlı bir kasa merkezi olarak kalmış,en nihayet Uşak,15/rf0imaua/1953 vilâyet (il)merkezi olmuştur ,,

s.?

1 Yıllık,îbid., s.64

Sözlük anlamı} İrapça bir kelim© olup; doğrultma,dii~ zeltme,yoluna koyma anlamlarına gelir.

Takvimi; bir olayı,devamlı bayram ve bilinmesi gerek- li bir devreyi,günleri zaman süreci içinde,bir toplumun üyeleri tarafından bilinen,belirli noktalara oturtmayı sağlayan bir dü­zen, tesbi ti kolaylaştıran bir anlar tablosu olarak tanımlayabi­liriz.

Eski çağlardan bu yana,çeşitli toplumlar tarafından, çeşitli takvimler meydana getirilmiş ve takvim giderek bir ta­kım aşamalar sonucu bu günkü üniversel şeklini almıştır.

A- TAKVİMİN MENŞEÎFransız Sosyoloji Okulu kurucusu Durkheim’e görejbiz

parçalara ayrılmamış bir zaman düşünemeyiz " Zaman tasavvuru, onun farklı anlara bölünebilmesi ile mümkündür* Bu durumda bir farklılaşma söz konusudur« Bu isi fert hayatında mevcuttur."Höffding1 e göre (kategori olarak bir zaman tasavvuru ancak

Obekleyiş ve hatırlama ile mümkün olabilir.)«Herşeyin kavramında olduğu gibi zaman kavramı da akıl

yürütme yolu ile mümkündür* Fert,bekleyiş yoluyla “geleceği,,, hatırlama yoluyla 11 geç mi şi „, zihnin akıl yürütme durumundaki an­la "hal'i„ve bunların karşılaştırması ile de aralarındaki farkı idrâk eder.

x" Ono3p",Wcaİi jffranajg Sosyoloji Okuluna Göre Mantığın Menşeî Problemi,A.ÜVİ.P»yayınları LXV,A.Ü.Basımevi,1965,s.13 2 îbld., s. 13’den,"Höffding,La itense e Huaaiae,3.188,,

VII- TAKVİM NEDİR ?

e *9

Ancak Durkheim’e göre bu tasawur ye idrâk yeterli de- ğildirî Zira fert»bekleyiş içindeki noktayı -gelecekte beklenen olayı- ve geçmişteki hat ii’lanacaie noktayı,içinde yaşadığı top­lumun üyeleri tarafından samanın akışı içinde noktalanmış belir­li ve mümkün olaylar serisi içine yerleştirmek mecburiyetindedir,

Gorülüyorki belirli ve mümkün olaylar,aaman akışı içine toplum tarafından yerleştiriliyor. Böyleee fert,toplumun üyesi olarak saman süreci içindeki belirli noktaları kendisine mal ediyor ve bu vesile ile geçmişi»geleceği»hal*i idrak edebiliyor.

Yukarıda sözü edilen farklılaşma sorunu doğrudur. Fakat okul mensupları bu husustaf"Bu farklılaşma deneyle tayin edilen tabii olayların devirli oluşundan (Périodicité) değil de toplum­sal ihtiyaçlardan meydana geliyor..«

Onlarca zamanın bölümlerini ifade eden takvim dinseldir"takvim ritlerin devirli oluşunun düşenidir.f”Zamanın ritmi deney tarafından tesbit edilen tabii de­virlerin saruri olarak modelleri değildir* îoplualar Maaat kendi- lerind© onu teşkil etmek vasıta ve ihtiyaçlarına maliktirler.„ e Ve saman taksimleri toplum içinde bir anlaşmanın eseri-dir„ "Günlere »haftalara»aylara,ayrılmalar;ritlere»bayramlara ve merasimlere tekabül eder.»Fransız Sosyoloji Okulu mensupları,zaman İdrâki konusunda

haklıdırlar,Ancak,farklılaşma meselesindeki tabii olayların devirli\

(Périodicité) ligi hissesini inkâr etmemek gerek. Oysa »farklılaşma kavramında gece-gündüz»yaz-kış gibi devri ve tabii olayları birinci plânda kabul etmek gerekir.

lOner,îbid., s.142 îbid., s.IV3 îbid., s.14»âen rfHubert et Mauss,Mélanges d»Hitorie des ■Religions» s.2284 Ibid.» s.2195 îbid., s.213-2196 Oner»Xbid.» s.14'den "Durkheim»Les Formes Elémentaires»

s.14-15

£UİÛ

2ira,yukarıda belirttiğim belirli ve jafsMIa olaylar silsilesi, saman süreci 'içerisine toplum taraf zadsın da yerleştirilişe »kesin bir yere oturtulamaz ve akış içinde boşlukta kalırlar*

Bu. sebepledir M,farklılaşmada devri hareketleri ön plana alsak gerekir,kanısındayım.

Sonuç olarak: İlkellere dayanan araştırmalar.,takvimin kökeninin dinsel olduğunu kabul ettirmektedir«

s 911

B- ESKİ TÜRK TAKVİMİ

fazılı belgelerden edindiğim bilgiye gör e Türk Takvi- minin istinad ettiği heyet 20,000 seneden daha önceki bir de­virde meydana getirilmişti^

Ancak,bu denli bir geçmişe sahip olan Türk Takviminin, çeşitli Türk kavimler! tarafından çeşitli coğrafi bölge ve ayrı yaşantılar içerisinde meydana getirilmesi sebebiyle, zamanımızda sistemleştirilip tam bir bütün halinde ortaya konulmasının im­kânsızlığı tabiidir.

Elde bulunan kaynaklara göre »Hatayvto Uygurların kul­landıkları Türk takvimi gü&eş ve 'ayın dovrî hareketlerine' göre iki kısımla, olarak- tanzim ©dilıaiştir.

Birinci kısım,yani ; güneşe göre meydana getirilmiş olan takvimde zmmn ,101 lufc., 12 *li3s*’60* la.k ve 180 *lik sene devirlerine bölülmüş olup »bir sene 24 ay, bir hafta 60 gün »bir gün 12 saattir. Bu takvimde senebaşı olarak kış mevsiminin tam ortası»gün başlan­gıcı olarak da gecenin tam ortası alınmıştır«

Bu takvimde "Bütün eski milletlerin yaptıkları gibi asıl tarih mebdeini farz ve itibar ettikleri hilkati alem zama­nından almakla beraber».. „

26/kânunusani/1263 J}1264g Milâdî senesine tesadüf eden160 SÎİ80İJ lık devir başını yeni bir mebdei tarih intihap etmiş-

2ler ve buna Cengiz mebdei ismini vermişler*,#,,

ı Prof .latin %k»en»Eski Türklerde Heyet Ve Takvim,Türk Tarih Kongresi 20-25-Bylül 1937 zabıtları,Türk Tarih Kuru­mu Yayınevi»İstanbul,1937» s.841

2 Ibid., s.8J6

esas başlangıç olarak alemin yaradılışı alınmıştır* takat Cengiz’, in hafrfl»- cluşu,Türklük aleminde önemli bir naâi&e olması sobebiy- le bu başlangıç değiştirilmiş ve yeni başlangıca isme izafeten ’’Cengiz mebdei« adı verimiştir.

Takvimin ikinci »yani kamer (ay) ile ilgili kısmı şöy- ledirı Ay, yere uyarak güneş çevresinde de ayrıca dolandığından, hakiki kavuşumu (güneş,yer ve ayın bağıl duruma geçmeleri) ta- kibeden gece yarısı aybaşı olarak alınmıştır* Bu düzen güneş senesine»sene başından ortalama 15 günden fasla ayrılmamak .üzere bağlanmıştır. Bağı temin için bir artık yıl kabul edilmiştir^

Bu takvimin nazır lanı şmda, eski mille tlerinaym hare­ketlerine göre meydana getirilmiş takvimlerindeki gibi aybaşı olarak kavuşumun onbaşı değil başı esas alınmıştır* Böyle bir işlem için ise*hakiki kavuşumu tayin etmek,bunun içinde güneş ve ayın hareketlerini çok iyi bilmek gerektir. Bu durumda sözü edi~len takvim çok ince hesaplara gerektirir.

Bu takvimle ilgili olarak,Türkler’ in 12 hayvan üzerinekurulmuş bir takvimleri daha vardır* Bu takvim,îslâm-Türk âlim­leri tarafındanj “Tarih-i Türkî/Tarih-i Türkistan,Tarih-i IChıta, Uygur veya Sal-i Türkan (Türk yılı)1 şekillerinde isimlendiril­miştir.

ı Gökmen, îbid., s„8562 ıbid., s. 8363 Turan, Osman t ‘ Oniki Hayvanlı Türk Takvimi fA#Ü*D.T*C*i*.

Tarih Yayınları ,No: hX\?,İstanbul,Cumhuriyet Mat, ,194-1, s * 24

şunlardır^' ÖMcvimd© yıllara adını veren hayvanlar sırası ile

X- Sıçgan (sıçan)'' VII*» Yond (At)II- Ud. (Sığır) VIII- Koy (Koyun)III» 3Bars (Pars ) II- Biçin (Maymun)IV- Tavışgan (-Tavşan) X- Taguk (Tavuk)V« IiU (E der) XX— ît (Köpek)VI- Ulan’ (Yılan) Zil- Tongus (Domuz)

(»Bâzı kayaaklar 12 hayvanın' isimlerini küçük değişikliklerle ver'melekedirler«)

Bu.' takvimde bir güm Çgeoo- ündüîs)}güii©şâ,n,tolr mahalmeridyeni üs^rinden iki geçişi arasındaki samandır, Bir gün 12eşit parçaya boliimsmiş oiupjher parçaya ”çag* tabir edilmiştir» Zamanımıza göre bir çağ 2'saâti karşılamaktadır• Bir çağ*m ee-kiad©-blri “ICelı veya Qeht, adlandırılmıştır * Böyleee bir kah İŞdakika, yani saatin dörtte-birine eşittir* Gün başlangıcı olarakg#ce yiriği kabul ©dilmiş olup»sıçan- çağının tara ortası olan 5*sk@h*in başlangıcı alınmıştır»

Bu taksin dışında gönü 10,000 @şit kısma bölen ve iıer birine ttİ’©ng veya Fen,, tabir edilen di§©r bir taksim daha

vardır« Bizim hesabımsa gör© sir ieag 8*64 saniyeye denktir";Oniki Hayvanlı Türk Takviminde 12*li devreden başka

birde 10'İuk devre vardır!

1 İn 12 çağ,isimlerini belirttiğim 12 hayvanın adlarını aynı sıra ile alırlar*

2 fura»|0*« îhid.s s.273. Gökmen,1.î Op.cİt«, s» 855

Bu iki devrenin birleşmesinden 60’1x1: ve SO'lık üç devreden de 180 yıllık diğer bir devre ¡sedana getirilil! ştir*! Bu üç devre­nin birincisine Şang-YuSuı (ilk başlangıç);İkincisine Çong-Yuan (orta başlangıç)jüçilncüsüne HLa-yuan (son başlangıç) adları ve­rilir«

180 yılı aşan zaman hesapları için yaradılıştan iti»2baren işle® yapılır»

Şarkın en büyük alimlerinden ve heye t şinastlarından«fâsı’ni» verdiği hesaba göre hilkat’dan Oengis-yuaa. (Cengi a’ 4mebdei) devresinin başlangıcına defin 8883 Wen -bir wen 10,000 yıldır-, 9679 yıl geçmiştir*- Bunu 1 î’erverdin 633 leadieertyılında .gösterirler ki Miladı 1264*e tekabül eder»|

Oniki Hayvanlı fîirk Takvimi*nde yıllar güneş yılı de­ğildir* Burada yıl »eyyireyoi /ay»-güneş/ yılıdır*

Aylar kamerî olup şu şekilci© sıralanırı ‘‘Aram ay,ikindi ay,üçüncü ay5törtinç ay,besiaç ay.?altxnç ay5yidinç ay,sekizinç ay tokuşınç ay,OÄiG$ ay,bir ylgimiaç (yirmiye bir,yani onbirinci)

|L ' *ay,çakşabut ayt, Ayların kasem olması ©öbebiyle onların teşkil ettif§i yıl da kameridir»

Oniki Hayvanlı Türk Takviminde yılbaşı olarak Ergene- kon'dan çıkış tarihi 9/mart/ (bugünkü takvim© gör# 22/mart) alın- mıştırŞ 22/mart <fHevruan olarak tabir edilir* Bunun çıkışı ile kışın bittiği baharın geldiği kabul.edilir»

ö « âtrr

ı Osman (Turan, 10*luk devrenin Cinliler*© ait olduğunu ve kürkler*in bu devreyi kullanmadığını,-saten buna ihtiyaç olıaadı- g a m söylüyor.

2 Şuran,0.: îbid., e.30-313 îbid., s*31*den Pelliot,Memoire,3154 îbid., s,32-33Ş lanbey, M»Kemal: Türk folklor Araştırmaları Dergisi,

Sayı$0 (Mart-1950) s.305-306

• ..

....

S- ..

■ •■■■ :V" Sözünü ettiğim Oniki Hayvanlı Türk Takvimi Moğolis­

tan, Çin»Hindistan ve Japonya yolu ile Meksika’ya geçerek Ame­rika yerlileri tarafından kullanılmıştır* Anadolu halkı ara­sında da bugün bu takvimin kullanıldığım .görüyoruz s "Yukarı Kür ve Arsa boyları ile Çorak*un Bağ kolları üzerindeki saha- larda (Kars»ErzurumÎç©rî&) illerinde*,*^ halk arasında ufak farklarla bu takvim kullanılmaktadır. v

1 lanbey » ı'bid., s » 3062 Kırmoğlu,M#FaJa?©ttias Türk Folklor Araştırmaları 3>®r-

glsi,âay3ull* (IMziraa~195Q) s, 170 •

C- MİLÂDİ TAKVİM (GREGORIEN TAKVİMİ)I.Ö.45 yılında Sezar’m emriyle meydana getirilen Julien

takvimindeki normal güneş yılından 11 dakika 14 saniyelik eksik­liği gidermek için Papa XIII.Gregoryen* in emriyle kazırlanmıştır.

Bu takvimde başlangıç olarak Isa’nın doğumundan 4 yıl sonrasa. kabul edilmiştir. lukarda bahsettiğim Julen takviminin katası 5/Ektm/15&2 tariki, 15/Kkim/lf?S2 olarak giderilmiştir!

Bugün kullandığımın takvim budur. Bir yıl 30-31 günlük11 ye 28 günlük (dört 'yılda bir 29 olur ve buna artık yıl denir) 12. aya bölünmüştür. ■

Türkiyetle Gregoryen .Takvimi.} 1923 yılında kabul edilmişPancak»19261da kullanılmaya başlanmıştır.

D - H İCR Î TAKVİM ( İ S Î İ M TAKVİMİ)

İslâm aleminizi kullandığı takvimdir* Bu takvim başlangıç yılı olarak Munaameöiıı Mekke * den Medine’ye göçü (Miladî IŞ/Temmus/ 622) nü alır . Burada yıllar güneş yılı olmayıp .kamer yılıdır.*

Ay»dünya çevresindeki dolanımın! ortalama olarak 27 ile 32 günde tamamlar* Ancak ay,dünyaya uyarak güneş çevresinde d© ayrıca dolandığından kavuşma devrimi yani»güneş»yer ve ayın tekr rar eski bağıl duruma geçmeleri 29 gün 12 saat 44 dakika 3 saniye de olur* Bunun sonucu olarak da Hicrî takvimde sene»seneden 11 gün evvel gelir.

1 Engin,Semanur: AcÜ.F.P. Astronomi kürsü notları» 1968-1969» s.16

2 Bayat Ansiklopedisi»Takvim maddesi.

Kasıer yıla. 12 aydan meydana gelmiş olup »Huharreaı1 inTbirinde başlar ve 554-355 gün süreri

Hicri takviad® aylar şu şekilde sıralanır ve adlandı­rılırı Muharrem (Aşure)*Sefer (Savaş ayı),RebiülovveI (bu aya I. Mevlüt veya büyük Mevlût'de denir)sRebİülahır (II*Mevlut veya Küçük:Mevlut*de denir)jCisasiyelevvel,Cimasiyelahır,Recep, Şaban »Ramasan, Şevval ( bayr-aa ayı) 3 Zilkade »Zilhicce (Kurban ayı).

E~ RÛMÎ TAKVİM (SEHSFKİÎS TAKVİMİ)Hâm takvimin başlangıcı da Hicri takvimin başlangıcı

olan ©İ21dir* Aneak?Rûıaı takvimde güneş yılı esas olarak alın­dığından Hicrî yıldan iki yıl ileri jûregorien takviminden d©13 gün. geriydi, 1917!de tarih aynı kalmak üaere 13 günlük farkı gidersek için bir değişiklik yapıldı. Memlelcetimiade,1926*daMilâdı takvimi» kabulü ile- terk edildi?

İnal takvimde de aylar şu şekilde sıralanır? .Mart .¿lisan,Mayıs t Haziran ,l%aaua »Agoötos tJSylül g. Te şrınıevvel f ®#şrinisanı, Kâ­nunuevvel 1Kânunusani

1 Hayat Eûfük Ansiklopedi,Takvim .maddesi*2 Hayat Ansiklopedisi,Takvim .maddesi.3 Kayseri’de halk bu ay adlarını kullanıyor bkn»

Kayseri takvimi.

s.18

F- HALK TMmiÛ.

îoplayıeı »avcı»çoban»çiftçi v#b. gibi hangi çeşit ekonomiye sahip olursa olsun,her sosyal ünitenin,İçinde ya­şadığı doğanın coğrafi yo o toplumun ekonomik yapısına uygun kendine özgü bir takvimi vardır, Bu takvim,toplumun tek bir ferdi tarafından ve kısa bir samanda meydana getirilmiş ol­mayıp »toplumun tüm üyelerinin müşterek bir eseridir«

Böyle bir takvimin meydana gelmesinde »coğrafi,eko­nomik ,tarihsel»dinsel faktör ve unsurlar en önemli rolü oy­nar.

Köklü bir tarihe sahip olan- milletimisin de bir takvimi olduğu gibi«Anadolu toprakları üzerine serpilmiş 40,000'den fasla iskân yerinin de her birinin kendine özgü bir takvimi vardır kanısındayım.

Ben-5elimdeki imkanlar içinde »Uşak ili merkez ilçe­sinde yerli halk arasında kullanılan takvimi açıklamaya çalı­şacağım.

;

Ii

5 , 1 9

VIII- UŞAK mRVÎMÎ A- UŞAK*DA AYLARIN ADLANDIRILIŞI

*<

Bugün ilimizde aylar,Milâdî takvim aylarına uygun olarak adlandırılır* Fakat yaşlılar arasında dinsel konulardan giıs edilirken Hicrî takvim, resmî konularda ve doğum tarihlerin­de Rumî talerim sene,ay ire günleri esas alınır.

Durum,merkez ilçe ye buna bağlıjİkisaray,Boskuş,ICara- eahissr ,Bozk6y (2ep), Ba&az kağanına bağlı $ Kımlhisar köyleri il© Eşme kazasına bağlı| Di şkaya,EÖseler,Ortaba§(Adana),ülucak köylerimde beyledir.

Milâdî takvim ayları aynen' kullanılmakta4anoak,Şubat. ayı? Plucak»lösoler,Bişkaya»-Boakuş»Ortabag köylerinde «Gücük ay„ olarak adlandırılraaktadır* Bu ayın diğer aylardan kısa olma­sı dolayısıyla^Anadoluman bazı yerlerinde de bu aya (gücük ay)

1tabir edilmektedir.lagün merkez ilce ye gidilen köylerde Hicri takvim

aylarından^ îluharrem,Sefer,Becep »Şaban»Eamazsoı dışındaki aylar pek kullanılmamaktadır*

1 öaerginjMi.Kemalf Halk Takviminde Aylar,©irk Folklor Araştırmaları Dergisi,sayı»258,Mayıs-1969? s.5275-276

B- UŞâK*M GÎÎHIERÎI ADLâlîDIElLIŞI

HtrJfces İ3.f© $mAL haltei arasında kaffcatmı günleri şuşekilde aaiamâimla.3?ı

Be.aaî tefeli olan Eagar güsîi yerli halk mmm&a. (8ir«ıy)iolarak Jmllsmlsaf# Ba feeliaeaia söslülcleriffiizdö yeri yotetoT

Bai-ftrtfşi Ciimlabaaari) olarak isimlesdirilir. Hmıiss&ıaLm kayşası, 'ol&n Kulumu 'qmş\ pagan Mgüa iomılur* lala »ma dil dosiiştiıat at'feiaösiBtâ Sula öldııgamm m îmgfime a&ua ırerdigiîii ögrtııâ,im. daİ& «&$&*&& {Mm€kgm&,üşl) olmak adlaM^raâjjy^ Bugünde halı ipi ©azarı torulıiTâ Balâ, âîcuyaırı veya dolçu-fesmlar ip ihtiyaçlara.-» m bugün feırmlsa, pasarda» fefiiiu ederler* Çarşaaha1 axn İşini (Der-* m k tâjmmk kmllamlir.* üilâd§» şehla? pagan perşemfe® güımi taarnl- âmitımâaaiiialı töîswfcaal i.ffii@ri.n0 paraya, çarşamba günü verir- tmmâ.ş*. Bugüh basa. yaşlrlE®’ çarşambaya (Im'Ahmm’) iiyorlar* BtrfŞÜiıf.^İar.) olarak adlaaâsrilır« Samam.rn.zda bugüne yaşla.« İm? CS«ttteasar) âtıatfe'lîtiiirlar« İ«a»fyiw§ aym aâryla taıamr». flitttİi® bütün, IcSyltrde femfia hlf bir İş© gidilmiyor* Onma. (Mıi- Hâiller feayraaa)olarak vaaxflaad3»mla.yor* Ouısarlîtsi üfafe’da aym isaiyi® tammypr,

Bogüa yaşlılar arasında,hu! ©ski. igimlar îatllamlma*- Bxım ragnsm gmlar değişiklik gSstersis. şehir paşam çarşamba itaü Isaralur *

1 îiîaâ»K#rİEiî löa Aâlamma Manalara,.,15*1.A*Dergisi> sayı»122, lylül»1959*s. 19S9

s.21

Bu gün adları köylerde çevrenin durumuna göre deği­şiklik gösterir. Gidilen köylerde günlerin adlandırılışı şeyledirs

DİSKAIA KÖYÜ;Pazar------ ■— Basar veya ÖireyPasartesi-— -— -SulabazarıSalı----— — * — Gulabaz ar er t esiÇarşamba---,— ---EşmebazarıPerşembe----— CumaaşamıCuma-— — Cuma Cumartesi-----Cumartesi

KÖSELER KÖYÜ ; ___Pazar ____ DemekPazartesi .._GulabazamSalı _ _ _ _ _ _ _ _ _ Balı .Çarşamba SşmebazarıPerşembe CumaaşamıCuma ■ . ." . OumaCumartesi __Cumaertesl

ÖRH?ABA& VE UIAIOAK SÖYLEIlt i___Pazar -— DernekPazartesi — — ----— GulabazarıSalı — — ---- -— -— - Selendi'*'Çarşamba — — — ---■— EşmebazarıPerşembe >— *-- CumaaşamıCuma --— — --- --CumaC'umartesi ---------— Cumaertesi

1 Selendi, bu İlci köye yakın olan Manisa’nın ilçesidir.

& • 22

Merkez ilçeye bağlı Hdssray, Bosfcuş »KsraeaMaar»Boa* köy ve bir vesile ile gittiğim Çakırlar köylerinde gibileri» adlandırılışı bir birlik gösterir,

şöyleki t

Pas ar Bazartesi Salı Çarşamba'Perşerabe Ouıaa Cumartesi

WW *****4» W«

öireyGulabazarıDemekgorde şiDemek (lenibazar)EskibasarCumaCumartesi

s. 23

A- üç ATMHf Uşak yerli h&lla arasımda nüç aylar,, ilk Icullaııılır. Halk bu aylarda y#riae getirmekle mükellef ol­duklarına inandıkları bir takın işlemlere riayet ederler.,

. 1« Becep* Hicrî takvim aylarıma 7,si olan Recep ayı ile üş aylar başlar. 3u. ayın girmesi ile camilerde kalabalık artmaya»ibadet ve edep belirgin olarak kendini göstermeye başlar. Eadınlar saç ve ellerine tema yakarak mübarek ayları sevinçle karşıladıklarını ifadeye çalışırlar.

2- Şabanı Keoep p m takibeden ve Hicrî takvimin 8*ayı olan Şaban ayında ibadet kendini daha kuvvetli bir şekilde gösterir#

Şaban ayının «ondan üçüncü günü çoğu evlerde Hatim in­dirme işlemine başlanır! Günde on yaprak (1 Cüz) okumak suretiyle . l&ısasan bayramndaii üç .gün önce biter, şaban ayında1»Kamâzanla ha-urlık yapılır* Ivlerde Şibit»Peksimet v#s#hazırlanırken çarşıdan

okuru üsümîkuru erik v.s. gibi hoşaflık ersak alınır.5* Hamsan .ayı tam manası, ile ibadet ayı­

dır. ferli halkın hemen hepsi,hatta 5-6 yaşlardaki çocuklar bile oruç tutar»teravih namazlarına katılırlar,

% aylar aynı gamanda hayır aylarıdır. Yerli halk ara- »lada ¿sekât ,fitire verme ve hayır dağıtma işlemleri belirgin ola­rak keniinl gösterir*

1 Hatimı Bu ayda günün herhangi bir vaktinde mahalle kadın- ları. bir evde toplanırlar* Hoca* hsfauzs,imam v.b* gibi bu işi iyi bilen bir şahıs Kuran'ı yukarda belirtilen zaman içinde baştan sona devreder* Bugün bu iş ticaret havasına bürünmüştür.

2 şibits Saç üzerinde pişirilmiş yufkaya verilen mahalli isimdir*.

IX- DÎÎT t m ÎMÎ'Et BEIfc&î S Ü K R

b~ Dtmmı» m m m i M R

s-'4«: r '"'t - ‘ - - ■ : ■ • ' ' - ' ' !'r ■ • ' ‘ ! ■ “ ■' ‘ : -'V'v. ' ’ ■'■' ■ '-r- ■ . ■■ ■. ^ ;■

Biliadlğl gibi dinsel bayraalar lOfirba» ve RGu&a&sa bcgrcaalai'idır. ■

1« lümbmı Bayram s Em^bam keliaı©8i A#ap$a o&u$inindir*

SÖ0İUE k&toMCLt nl,*8mwt?u yalclaçaa sayılarak omm •ağamda kssileo, iti yenir bayroa* 2* Bir «fara feda olwa*î.

Jfebaaı bayramı *HiorŞ. lılaiıia 12» «an ®%m 2İ1îî1gc:®* mis 10#tmda başlayıp. 4 gün siirer»

İerteii ilçede bays?aaıdaa 4-$ ®ila Ömm Mîşe başlarında b%§&& blltyiáiSjaíi flari.ia»a.y©. bailar* Boalar km?hm tageâûaram 'tteııı olarâk bileyilârler # Bil@yicil©3? y©2?Xi îıallcfesadia?» Mitleri f i#-gi3?mem imş»â tensts^iM. tealas mmmm. ftri# şiiri 3m§fayak ile dSsdiirülebileıı İmataşı (gre) 11$ Ml§Ek bir ya| taşımdım ibarettir"?

Halk,.eırl riade m kadar bıçak ve satırCşekil 2)Mps&M M günlerde btlöyletir*

Uşakada barbas. Itayram. oluraJsı fcoyun koç esfc&çtM&§i.jin&k, dana*mdir«m deıre kesilir*

fftrfcPB ilçede lûjrbaa bayram bayram aamasi» gitmekle başlar, Şiî, arada evde kalas, 3saâ&& vt kız f ©©taklam sokaMlmra âak ttıaiglik yaparlar* Ilasaadan işo«x*a'ilk iş feorbam, kesmektir» Kurban ,g#ııe İlikle eviıa ©rkegi tarafııada» kesilir*

* 0şîiıaiiİ3,Ga-*fiirk t SS«lük*Saa gassetesi ve aatM îııtaribul-1965* * baskı,Kurban maddesi

2 faşlm merkatla# yerleştlrilea demir çubuk hem rail5beıade taşa baretet m m ® kol vaaifasi görür*. Çp.kil»i) ■■ ,.

Evdeki erkek,hayvan kesemiyorsa bu iş bir kasaba 10-20 ül» arası lıia? para karşılığı yaptırılır* kurbanın derisi bir eaai veya ktı- yıiffta. verilir»

S&pban barramiida ■ b#aö» her mahalleye fasrardan oçaklar yapılır» Bu ocaklarda kurbanın kelle (baş) ve paşaları ütülür} İyice temizlenmesi için kızgın demirle dallanır. Bu sebeple kur­ban bayramı süresince bütün mahalleler yanık kıl kokar.

Kesim işi bittikten sonra kurbanın sol yarısı fakir fukaraya dağıtılır,sağ yarısı ise kavurma yapılır ve İlerde ye­nilmek üzere saklanır. Dağıtımda en az 7 hane söz konusudur.

Öğleden sonra gençler' bayramlık elbiselerini giyerek kemfu ve akrabalara bayram.«İbartgiıı# giderler* Yaşlılar emle kalır ve gelenleri kabul, eder.

Şehrin pazar yerine .yakın bir alanda bayram yeri ku­rulur, ©İm bayramlarda olduğu gibi civar kSy ve kasaba balla, şehre gelir..*

1 öeaklar körüklü olup demirci veya .arabası kalfaları tarafından çalıştırılır.» Esile bu ocaklarda yakılarak kılların­dan temizlenir *bu işleme*üttür®ökntabir edilir* Bir takım (baş ve 4 ayak) 100-150 kr§**& ütülenir* tilmizde genellikle kelle- atta delgisi yüzülmez*

ü** ll&mmmı Baymam Saıaaaaa bayraoıHiçrî tmkviıa aylarımın. 10‘tooiisu olan

İ#wal (bayram) ayıma. Mrioâa başlayıp % güa siirer*PT-Ramajsan ayı boyunca 8ahurdafker malıeıllsd® »o mahalle

--»agııpl^ındaıı faHr bir Mat®# davul çalarak halkı uyandırır, Bavul çalma İşi bsleâiyşye bayram ©omu bir laUstaı* para \mrmelz sijretiyl© alışır* Uyandırma işlemlnda sr evin îceıpısıııda safii- İtr söylenir* Bavulcu bütün mahalleliyi tamdıgıadaa manilerin % $ m m ev sahibini» adını da ekler* ®v .sahibi isterse davt&ou~ ya para verir.

B m m m b a y r ı«»a , (ştteer bayram ) da denir* Bm bayram­

da y e r li !ıalkfF®fesia8%f.feadi^ıf *baklava ¥,s» hasırlar* Bayram

m&m$ğlxm t a t l ı şeyler itoaaı e d i l i r . Bavulcu bütün

tvlirdtB peİsşîm©t|pam,Ei#Edîlf§orap y*s* toplar.

Adak kelimesi kürkçe olup İsimdir*Bösslük anlamış #att? dileğin yerin© gelmesine yardımla--

m dokunsun diye »kutsal sayılan ölülerin ruim adına kurban kesme»imum yakma gibi.bir şeye niyet ttm©k.t; tir. Adak kutsal sayılan

ölülerin adına yapıldığa gibi tanrıya da yapılır.Bugün Uşak’ta ad&gın»kurban kesme»Kuran*dan ayetler

okuma »Jsüvlût okutma »dedelere mum yakma, fakirlere para, giyecek2veya yiyecek ver» gibi çeşitleri vardır.*

Şia konuau (Adak Adak) açıklamasını yaptığım adaktan tamamen ayrıdır*

Uşak’ ta »adak adak Kamaşan ve Kurban bayramları arefe gecesi yapılır# 6-18 yaş ar asandaki çocuklar gündüsden anlaşa­rak gece yarısından sonra birleşirler# İçlerinden büyük olan İki feifâ elebaşı olur. Hepsinin elinde bejden yapılma torbalar vardır. Grup kapı kapı dolaşaxsak şu tekerlemeyi .söyler;

"Adak adak»yağlı dudak,üaüm çöpü»armut sapı»kestane kabu­ğu gıli gıli gıllangos.i, İv sahibi gündüzden aldığı kestane »leb­lebi »leblebi şek©ri*akide şekeri»üısüm»elma»armut v.s, yi bir kaba doldurur ve ©lebaşlarına verir. Elebaşı verileni gruba eşit miktarda pay eder.

C~ ADAK adak hedîe-hasil oluk ?

1 ®ilrk Dil Kurumu Soslüğü»Âdak maddesi.2 Adak kelimesi ve eş anlamlı kelimelerin etimolojileri»

karşılaştırılmaları»anlaa ve kapsamları hakkında geniş bilgi için balama t

I'anyu»Hikmet: Ankara ve Çevresinde Adak ve Adak yerleri, A.Ü.Î.J?» yayımları LXK\fIIX»A.t).Basımevi 1967

Bğer adak para olarak verilmişse,bunu İki elebaşı alırlar ve diğerlerine kendi torbalarmdakindea birer avuç vererek iti­razı önlerler. Hemen her•mahalle bir adakçı grubuna sahiptir. Kurulan gruplar çeşitli mahalleleri dolaşır. Bu sebeple bir ere birden fasla adakçı grubu gelir. Ev sahipleri hiç usan- maksisin her adakçı gruba adak dağıtırlar. Bu gelenek bugün dahi Uşak'ta belirgin bir şeİdilde kendini

V'

il

i

1

1 'Uşak'ta adak adak hakkında daha geniş bilgi içimbkn. fiwçtÂliî Uşak'ta Arif© SabahS|Makfa,laı?-|foilt4,Sylül-1956,0.86

Şanyu 0 »■ İ İbid., s #195

D~ KANDİL ÎÎEBİB-MSIL OLUR ?

Kandil kelimesi Lâtince olup isimdir. förkçeVye Arap~ şa*d«m geçııdştir*

8$»lük anlamu "İçinde sıvı bir yağ m fitil bulunan kaptan ibaret aşxk aleti.*. Kandil gecesi 4 berat, miraç .»regaip t© feygaraber1!»- doğumu y&ldönüalerine rastlayan gecelerin ter biri»İd. o gecelerde minareler kandillerle donanır...„ Bugün saptı* minareler kandillerle değil elektirikle aydınlatılmakta- dır*

Bir sene içinde beş kandil gecesi vardrr* Bunlar sıra-8i ile ■* Heflut kandili ;#Hegalb kandilli Miraç kandili * Berat kandi«İŞ..ıladlr gecesidir*:

I-îfevlut Kandili ? Mevlûtf Arapça bir kolime olup-r» *

Seıslük anlamı i,l.*Dei®a,düı Faya gelme* 2* Doğulan yer.»M kelime fürkçe * ye sen Mrfi (®) olarak geçmiştir. wff§r?lit,, veya

J

'’Mevlit,,. olarak lmllanilıaalcbada.r.MŞftJçt kandJ.M Hz*lfeto5Uoaıaed,in doğum gecesine tekabül

eden .Hicri tsSsırİm aylarından 3* Sİ. olan Bebiülewel (1? Mevlufc) Prinan 12. gecesidir*

1 rKirk Dil Kurumu Söalüğü,kandil maddesi,2 ö.sön.i-l.Iibat îbid#! Mevlût maddesi

isimdir.Sö53lük anlama. ı »Rağbet olunan şeyler, (Leyle»i Regaib),

H@eep İlk’ cima gecesi olan kandil.iRegaib kandili Muhammet peygamberin ana rahmine düştü­

ğü gecedir*3- F&rae Kandili s Miraç Arapça bir kelime olup

UysSıaSâs?* iöalîik anlamıı %* MerâiTen* 2. Ha»lfahaBmet*:ins.Saarı2buğuruna Çiktip, gece i# öfcaâ© 5 vakit aamas bu gecede fara ki-

İumştır. Hirac kandili Hicrî takvim aylarından 7» si olan Ee- cep ayının 2f* gecesidir.

4— Berat Kandili! BeratsArapça olup isimdir, Sesiiik anlamş %«*(3İ*$Mm L Berat)tHnhasnaet peygambe-

3?© #f»ysam1âer|igi«iî3. bildirildiği If. şaban gecesini anmak için kandilci '

Ş- Kadir Seçesi! Eaâr kelimesi Arapça olup isim­dir * Türkçe*ye »Kadir# olarak geçmiştir.

Söalük anlam şffl* 3)#§®r-. 2. İtibar »onur. 3. Rütbe*4h> İtalikt ( IfegriUHl Kaâr) ,kadir

Kadir gecesi iler! taleri» aylamsan $*m olan Bamassaa- xü 2 7* g©eiaiclir* Ect&mH Kerim bu gecedin itibaren mail olmaya başlamıştır.

, ş Bu 5 kandil gecesinde genellikle camilerde mevlut okunur.

2~ Regaib Kandiliî Rögaib kelimesi de Arapça olup

1 öaönjîbld,, Hegaib maddesi*2 îbiâij Hirac maddesi»3> ÎMârs Berat maddesi,4 îbid.j Kadir maddesi5 Bu sayfadaki psrantes içi yazılar italik olup parantez

yoktur

a.:

Uşak’ta kandil gecelerinin bir özelliği vardır, Kan­dil gecelerinde ,çocuklar ©İlerinde kandil,gemici feneri veyaasmalarla ev ev dolaşarak, "Kandilci geldi„ diye bağxrxr ve para

1•hoplarlar.Bu gecelerde hemen hez* evde sabahlara dek ibadet edi­

lir. Hiç bir ev sahibi gelen kandilcileri elleri boş göndermek is tema s. 30-40. ©ene önce 9sileasimler aâaar elere asxlan

i

iii

kandillerle kandile çakarlar veya kandil gecelerinde baax fakir-plere kandilleri kiraya verirlermiş'.'

1 Kandil .gemici feneri,Şekil~3a~3b2 Eaki minare kandilinin tarif üserino şekli. Şekil-4

E- DİNSEL ANLAJCDA IOIM XAKM

Kına kelimesi Arapça bina »¡boana kelimelerinden (Kürkçe*1ye geçmiştir» Baş örtüsü anlamına da kullanılır.

Sana,küçük bir ağacın yapraklarından elde edilen»yeşil renkli »boş kokulu bir tozdur. Ağacının Latince adı (Iawsonia İner­miş I»,) dir. Kına ağaca. Afrikaiıın kuzey kesimleri »Mısır »İran ve• Hindistan1 da yetişir, Türkiye * de Akdeniz bölgesinde de yetişir.2

Kına su ile- karıştırılıp melhem haline getirilerek ya- kıldığında,deri ve kıl üzerinde kızıl bir rengin tonlarını verir. İsyulatıı deri veya kıl ürerinde kalış süreci ile değişir*

Üşak taJsİ bir İnanca §Sr#$ kına ve baharat»Adem atamız ile Jiawa anassiîsın gös yaşlarından hasıl olmuştur* Bir başka İmansa göre kına cennet toprağıdır*

Uşak*ta .kınayı genellikle kadınlaş? yakınırlar» .Sına el- ler©şayaklara m başa yakılır* Saıaanımada ayaklarda kına çok na­dir olarak görülüyor* Kadınlara gere. kına§. dimağı» gübresidir* Irkeîclsr arasında da ellerine kına yakanlar vardır* öena İlikle kiiyît erkekler sağ ellerinin panaafc(bilhassa küçük parmak) uçları-

#

m kum yakarlar, imanın eldeki çatlakları »yaralan iyileftâriâ«- tlse d# inanılır. Bügünlerdeı.Cgenellilîle köy düpnierinde) gelin ve damadın ellerinede lana yakılır*

1 Özöa., Qp» etfc* kına maddesi..2 Tunâ»Kerim**. Silifke’de Kınanın Büşüıadtırdtiklerijf*F*A.*B»

sayı* 15.3, liisaa-196S. s.2688-89

Yaşlı kadınlara göre; kınasız elle tahretlenen kadının.tahret yerine gavur eli gelirmiş,

Kınalı ellerle ,ahirette kevser şarabı içilirmiş.Kına herzaman yakınılır. Ancak,Uşak*ta Banman bayra-

mıa&a kına yakılmaz. Ztra,Bama!3aaj " bak benden ayrıldıkları içinısevinip kına yakıyorlar» diye gücenirmiş.

Kurban bayramında kına yakmak sevaptır. Seyrek olarak kurbanlıklara da kana yakılır- Recep vq Şaban aylarında»Bamajsan ayıaa karşılasak üzere yaflı kadınlar,el ve başlarına kına yakar» lar* Bıı kına yakım ene laaMyetinde olmayıp dinsel bir ©nem taşır ve kınanın iğine karanfil tkarabîb#rtaenö©fil, dargın gibi baharat ia dovilMlş olarak kesiştirilir.

Jiına ay olarak Şeftir ve Muharrem (Aşara) aylarında ya- tolmaz.* çünka bm aylar matta aylarıdır.

I Yttnâî öp* eit, aynı inanç.

i1- AŞUEE VE DAĞITIMI

■ : ‘ ■

Uşak’ta Hicri., talerin aylarının l.si olan Muharrem ayx~ nın bir adıda Aşure veya Aşır ayıdır.

Aşure kelimesi »Arapça Aşura kelimesinden -Türkçe'yeg e ç m iş t ir .

BÖalük anlamış tt 1* föuharrera ayının 10. günü* 2. 0 günpişirilen tatlının adı. (Bu,ifuh peygamberin gemicinin toprağa

İoturduğu günün anması, sayılır,)„Aşureye Uşak;*ta (Aşıraşır) âa denir. Aşure Muharrem

.ayında dağıtılır, öagıtımda, fakir sengin ayirdedilmes, Kurban kesen ev aşure dağıtmak mecburiyetindedir. Eğer dağıtmasa a o avla ocağında hınzır (domur,) eti kaynayacağına inanılır.» Aşure­nin içine kurban kararmasından bir kaç tan© atmak adettir.

Aşurenin nereden geldiği iıakkındaki bir inanış şöyle- dirî llvh tufanı 40 gün sürer# îuîeua ©onu luîı’un gemisi topraka oturur* ®&mn m m m sarfında gamid© erzak tükenmiştir. Her ta­raf çamur olduğundan,karada da yiyecek yoktur, îfuîı erzaktan art­ta kalan ne varsa birlikte pişirir* Gemideki her canlıdan çift-4

Pler o gün bu yemeği yerler#îşte,aşure başta buğday olmak üşme,mı aa 7 cins tane­

li yiyeceğin şeker veya pekmezle pişirilmesinden meydana gelen hayır tatlısıdır.

1 Ö3Ön,0p, cit. Aşura maddesi2 Aynı inanç,îslâm Ansiklopedisi,Aşure maddesi.

bîjî d iş i m iM aosam

A~ Yılın Bölünüşü Uşak merkez ilçe ve buraya bağlı Bozkuş»tkisaray $ Sımaz'a «

bağla Kazaliıisar köyleri ile Eşme kazasına bağla Bişkaya,iîlucak,Kö­seler »OrtabfiG (Adana) köylerinde sene iki büyük kasma bölünür3.' İîd. ana bölümden birincisi Kaaya »İkincisi Hadreâles1 dir.

Merkez ilçeye bağla eski isai ile Sep yeni ismiyle Basköy ve Karacahisar köylerinde,sene esasta ikiye ayralaakla beraber,8 ıa,«t # ş?e bölünür* sara m aâlecadaralaşa. şeyledir*

Zenhesit 4Ş 0 aHamsin % u wMarb 9*m * ”Hadrellaz.î .* n (Wa û a m â A İğdiler çiçek aşar ka-

Mm.syıy * )âtadomiistlf 4$ fîia ( m. $ m m ş m * §sy»afc eauam8 da

denir .kazlar kasaşar«)Avastös ı ft# 'günBylül ı »Kasa» % w w

I - KASIM tHasam devresi S-4easaa gîmii başlayaf S-ssyas gü­

nü sena m m ka§ devresidir» Sasam ayanan sen 25 gönü i le aralafc»

©eak^şubai^aart, nisan ayîarana've «aya« ayaaan i lk 5 gMtoü İç i»©

a l m İ f f günlük bu devrede. jBesköy ve la ra ea tt is r k e y te i kariş^ftç

1>S % ü k devre sayalar* Bunlar sarasa i l e ?îiasam,Seaheri , Hamsin* d l r *

1 Aysa, bölümleme*îıındşleriaı*I şaya*15ö? Mayas-1960ş. §,2139

jppP ''

a- Kasamı Büyük kasım devresi içinde, 8-kaaxm günü- ■başlayan Te 22-aralık günü biten »ilk 45 günlük devredir. Kışın

b a ş la n g ıc ı, o la ra k k a b u l e d i l i r .Pi /V

b~ Z e m h e ri: 2 3 - a r a lik ( 1 0 -k a n u n u e v v e l) t a b a şla y a n

s *56

15-şubatta b it e n 4*5 g ü n lü k d e v r e d ir t

- ■ •:

y .Ki--AS : - i v ...

Bişkaya f* idseler köylerinde 2©ıaherlnin başlangıcı şu şekilde tayin edilir s

•Mşkayafdaî İlker yıldığı doğadan batıya kavuştuğu gün der» 45 güa devam eder.Köseler1 det îeraai yıldızı ile Ülker yıldızı birleşip

gir inmez hale geldiklerinde Çemberi-1 der,%5 göndür*ferilen bilgilere gör© ■> yıldızların kayboluşu lö-fclnunn-

evvel (22«aralık) & tesadüf ediyor. Ancak Köşeler köyünden iki şat k$$. devresi İçin şu .fikirleri ileri sürüyorlar* Zemheri,13- aralık (l*klamu©vvel) ta girer445 gün devam eder ve 26-ooakta biter* $7~o©akta haı&si» sirer*45 gün de o $ürtr m 12-aartta bi­ter. 13-martta,mart-9*u 1 der »9 gün sonra eski 9-mart (bu gürücü tsivims gire 2l-«art) ta kış biter*

Bu durumda| Köseler köyünde de Boakoy ve Karaoahisar köylerinde olduğu gibi ( M a r t u) diye ayrı bir devreyi kabul et­mek gerekiyor* Dikkat edilirse mart~9’u (bu günkü takvime göre 2i-siârt)|..tek bir günü ifade eden bir deyim durumundan çıkmakta­dır*

1 Z em h erin in b i r a d ı da e rb a in ( k a r a k ış ) d i r . E rb a in A rap ­ça 40 sayısı, {anlamına gelir ve zeahisri esasta 40 gündür. Fakat.* Uşak merkez ilçe ve yukarda isimlerini zikrettiğim köylerde zem­h e r i 4Ş gun olarak kabul edilir hesaplamalarda da 45 gün olarak toıilaıııliî?

Ancak,böyle bir devre mevcudiyetinin kesinleşebilmesi için,geniş çapta ve derinlemesine bir araştırma gerekliliği ka~ nisandayım. Bu ise oldukça geniş bir samana ihtiyaç göstermek­tedir»

C- Hamsin; 6-şubatta başlayıp 2l--jart (eski tak­vime göre "Rûıaı,, 9-mart) günü biten 45 günlük devredirî

d~ Sayılı: Yukarda belirttiğim üç 45*etmerkes ilçe ve gidilen köylerde “Sayılıtabir edilir. Sayılı 135 gün olup devreleri belli ve günleri sayılıdır. Kış kalk üzerine et­ki yaptığından çıkması beklenir ve sık sık çıkacağı gün hesabe- dilir yayılır.

e- Cemileler (Cemreler)î Cemre,Arapça bir kelime-

Soslük anlamı; "1. ateş halinde kömür. 2. şubatta asar2asar artan hararet.n

Ceraro kelimesi „Uşak merkes ilçe yaşlaları arasında ve araştırılan bütün köylerde Cemile veya Casile şeklinde kullanılır.

Cemre 7'şer gün ara ile üç batında tamamlanır* Cemret havaya,suya ve toprağa sıra ile düşer.

Havaya düşmesi 21-şubatta olur ve havalar ısınmaya baş­lar. 7 gün son&a 28-şubatta suya düşer»sular ısınmaya başlar,7 gün sonra da toprağa düşer,toprak ısınmaya başlar*

1 Hamsin Arapça bir kelime olu§t 30 sayısı anlamına gelir» Seaeta hamsin 50 gündür. Herkes ilçe ve gidilen köylerde 45 gün tlarak kabul edilir ve hesaplanır.

s.38

Herkes ilçe yaşlıları piş üstü) yassında ve yu­karıda isimlerini verdiğim bütün köylerde cemrenin sudaki görü - ûüşü ile ilgili bilgi aynıdır.

,Şöyleki t Sudaki cemre siyah benekleri olan sicim gibi bir şeydir.

'Merkez ilçe ve köylerdeki genç nesil bunun kurbağa yu­murtaları olduğunu biliyor. Bunların samanla kuyruk ve ön ayak ~ ■lamam meydana geldiğini (Ortabag köyünde bu inaldaki kurbağaya şömşöa balığı diyorlar), giderek .kurbana olduğunu söylüyorlar.gerçekte tüm balk bunu biliyor/fakat tarifiemede kullanıyorlar. Kurbağa yvuaurtaları şubat ayı sonlarında suda görünmeye başlar.

£~ MaaHMJ-*u*Bgls»8ua dokusu?Âbrul beşisBur»& geçişi,

Hirkes ilçe ve gittiğim bütün köylerde, mart-9 * u lıakkında verilen bilgi; aynıdır*

soğuk meydana gelmiş,büyük kayıplara sebep olmuş. Bu yüsden dik­katli davranmak gerekir.

9 karış kar yağmış.Kış mart-9*unda bittiği için 9 saatte erimiş yağan, kar» Bu olayda tariblenemiyar. Herkes ilçe ve köylerde ay­al. bilgi veriliyor.

1 Mart~9*u,. Bokusun dokusu* April beşi.}tarihlem©lari Kayseri de de var.

bka*

şeylek kxşs.tö#3.ak kışıl.1- Hart-*9’u : Bu .günkü takvim© göre ci-aıarta rastlar*

Şöyleki * îarilılsneittiyfn bir mart-9*uaâ,a çok şiddetli

2- Bokusun dokusu s Mart-9 ( 21 -mart)1 madan 9 gün sonra

3- Abrul~5 * iî Bumı takvimin ikinci ayı olan nisan’m, mm?k©g üçe v© köylerdeki bir adı da abrul veya ©hamlam*. Bu ay bugünkü takvim© göre 14-niö«©da başlar. Bugünlerde otlar yeşer­meye tabiat canlanmaca yîis tutar. Kış tamamen geçmesine rağmen bası seneler 5-5~abrul arası bir kış bavasını andırır. Bu yüz­den , abrul-5’i halk arasında iyi bilinir,

Burna geçişli Bişkaya yo Şoseler köylerinde,durna sürulei'i, 1-kasım (bugünkü takdime göre 13-kasım) da şarka(dogu) doğanı geçerler. Aslen yöriik elan bu köylerde,duma geçişiyle, teke (erkek keçi)- eürüye 'yürülaesi (döllenmesi) için salınır. Sekenin sürü içinde kalma süresi 2£~2 aydır. Köylüler bu saman1— a *(SOSSAK SfflSîîB) dölleme bitinceye kadar derler,

Doğuya i«şçen durnalar mart-9 (2â--mart) * undatyani tobua? dökilaü( oğlakların jkeçi yavrularının dogmaya başlaması) * nde garba (batıya) geçerler'2;

Ş-iı©ylek kışı t Hart ayı içinde leylekler gelmeye baş­lar, ffert~9*u 1 dediğinde (13-*aart),leylek yogaya bir yumurta bırakıp gidert tumî lŞ**mart (Milâdı 28-mart) ta tekrar gelerek İki yumurta daba bırakır -ve yatar,

Tayrıtlar çıktığında ilk çıka» yavruya leylek yuvadan atar. Köylülere göre,bu ilk yavru mart-^’u bir (13-îaart) de yu- vaya bırakılan yumurtadan çıkmıştır*

fi.39

1 Biger köylerde durna geçişi sadece isim olarak verili­yor# Bu konuda bilgi verilemiyor.

2 Burada da ifadeden anlaşılacağı üzere , mart *-9’ u diye ayrı bir devre mevcut görünüyor.

b A O

Yumurtanın hırakıİdi.itanda kış henüz ’örtmediğinden,bu yavru ealaz ve bastalakla olacaktan. Bu sebeple ölmesi gerekir, leylek kaşa bugüııka takvime göre ■22 înart ,28«aaavb arasındaki za­mana ferilen addır* Çok şiddetli olmamakla beraber,bassa şenelen kendisini hissettirir derecededir^

İ* oğlak kaşa t Oğlak,keçi yavrusuna verilen addır, Se­ke (erkek keçi)»nin sürüye katılma gamana,kaş bitimi (Paha mart- fhi.*Milâda 2i~aart) nâen geriye 5 ay 10 gün sayılarak bulunur, Tani,tekenin sürüye'salanmasa Milâda. 1-kasimdan itibareadir* Boylece tohur (yavrular)1 un dökümü start sonunda olur. Eğer oğ­lakların doğumundan sonra şiddetli soğuk olur ve oğlaklara ka­rarsa (basta edip BMürürse) 'buna oğlak kışı ada verilir* Oğlak MSlşa iter gaman olaagu

1 üeylek vs oğlak kakları,öişkaya ve Köseler köyleri dı­şındaki yerlerde sadece isim olarak biliniyor. Bu konuda bilgi verilemiyor.

s »41

■Senenin ikinci büyült kxsmi olsu Hxdrellea 6«layxs günü başlayıp 7-ieasım gÜnS sona ea?©n 186 gösaltfc pta Oevresidia?# 186 günlük bu déwe kış devresi gibi tali devrelere (Bûsskoy ire Mmn®,** eaiıisar gibi İlci köy hariç) ayrılmıyor* Bununla beraber,bu devre içinde geçen zaman parçalama ve noktalar İşaretleniyor.

&*“ Sıdrelless HaJrtllesî. bir yaımylada,devre başlangıcı,olan 6*üayıs gününe verilen addır* Anadolu*man geşitli il.»..ligeve köylerinde bu günle ilgili şok sayıda araştırma yapılmş,Hxd~relléBd© uygulanan pratik ve tatblimtlar en ince ayrrntilsirxna

1dek işlenmştiı .Hıdrellez kelimesi »Hissiz* ve îlyas kelimelerinin halkı*-

m â arzında *değiştirilerek birle ş tirilla© sinden megana gelmiştir, Sürkiyenl» bası yerlerinde His:ir*a--lû.<iır,îlya©:,a da-Blles denil­mektedir* Bu iki İsala sahipleri İM, j eygamberdir* İnanca göre bunlar,Afc—ı Hayat suyunu içmiş olup,ölmeîîilk mertebesine sahip kimilerdir?

Hızır denirlerin, îlyas da karaların hakimidir* Her iki.-“ si de yoksul,düşkün ve muhtaçlara yardım edicidirler, lasın baş­langıcı olan 6-mayıs günü buluşur,konuşur ve hemen ayrılırlar*

Hıdrellez, MSüaerlerde , İbrani'lerde ,Yunanlılardajâyaplar**« d&»kürklerde ve daha başka uluslarda var olduğu görülmelidedir*f

1 fürk Folklor Araştırmaları Dergileri.2 öatelli,Cahit: î.F.A.D*,303a *14?»Ekim 1961, s,2525-2?5 Yund,K.: Op.tiit., s,2139

2- EX23EB&032

inanca göre„Hışırın elinin deydigi yord© bolluk olur, uğur olur. Hızır,lıdrelleş günü bütün gül fidanlarını ve akarsa kıyılarını tek tek dolaşır.», fidanların üstünde.»altında*.kökünde, akarsu kıyılarında• İnsanlar -tarafından konulmuş şeylere uğur* bereket dağıtır. Kısaca»Kısır o gmı* İstek ve dilekleri yarine getirmek i fin insanoğluna yardımla görevlidir,

Yozgat’ta Hidrellezte (Eğrice) denilmektedir^Uşak merkez ilçe hariç gittiğim, köylerde BtârelleaUe

ilgili pratik %re tatbikatları göremedim.Herkes ilçede Hıdrellez şu şekilde karşılanırs .SAHf-ÖAHÎf 5-mayiĞ. günü evler çok dikkatli bir şekil­

de temizlenir. Tatsa namazından sonra, kadınlar genellikle genç kığlar bir köke bağlı iki soğan pürtüğünü eşit boyda keserler.. Bunlardan birine %a£ıtii- diğerine “oa&fe* olarak işaret konur, İşaret,yön durumuna göre (a@g^tbatı~s&§*sol) olabileceği gibi iki ayrı renkteki ip pürçüklere bağlanarak ta konur, 6-mayıs sababı. Jaangi pürçük uzamış ise senenin ona göre geçeceği yoru­mu. yapılacaktır "T Adlandırma ? C er-yok$ sof a~eef a) olabildiği gibi şahsi bir takım meselelerin olumlu veya olumsuzluk sınaması şek­linde d© olur* özellikle genç kızların evlenip evlenesdyecsgi konusu yaygındır.

1 özbaş»lasan: Yozgat'ta Eğrice (Hıdrellez) Hazırlığı, î.îf.A.B* sayl. 170,Sylül-1963:# ş,3168-69

2 Aynı tatbikat Bursa ve Yosgat*ta görülüyor9Bkn*î*f*A#D, sayı,170-222

#:*a ş

■80i PARAî Şnaayıs gecesi kadınlar birçok kâğıt p&se » sim,bir gül fidanı dibinde makasla küçük parçalara ayırarak Çoğaltırlar. İnanca görej Hızır gece yarısından sonra gelesek ve bunları yapana o şene içinde bol para sağlayacaktır*

BSBSIS2® BâSASJf 5~myıs.günü akşam kadınjgençkıs ve genellikle çocuklar,bir pez parçasına çıkıladıkları (sardıklara) küçük parayı gül dalına .«¡sarlaa?* İnanca görejHıaır gece o para** ya 'el ¡sürer. 6~mayıs günü alruıan.psa?a,büny#aiadeki bir güçle bir çok pahayı yanına çekecektir* Ba sebeple o para gelesek %$A~ rell#gite dek harcanmaz* •

Basa yaşlılar (eskiden) bu paranın delikli olmasına dikkat eder »batta onu kuşaklarına ceplerine dikerlermiş * §ş#l yaşlı kadınlar, gençliklerinde edindikleri bereket patasını *#©bİB sandıklarında sakladıkların söylediler.

AR2PHAL XA2Hâî 6-aayıs günü şafak sökmeden bir akarsu başına gidilir. İstekler bir kağıt üzerine yasılan »kafit suya bı­rakılır,

İnamca göre: Akarsu Vasıtası ile denişe giden arsnhal sahibine îlyas peygamber de yardımcı olurmuş?

11 fuaa boylarından ■ gelen iHirk göçmenler bu dilefcç©l® i ©ma * ya bırakırlarsa, ş.«

1 Aynı tatbikatBursa*da da mevcut. Bkn* MaİQioglufSaI»BÎy®i Bursa*da mdrelles,®*.!,A*D. sayı*222,Ocak 1968

2 Aynı inanç,îbid.3 İbid.,

Bf J&Şt&î'f Genellikle m k olmayan re yeni «vli &aâm~ laa?#5~îaajt'S günü geceye toğ&ut&tes&su kıyısına yata gül fidanı dibine maişet evler yaparlar. M a l m m taŞsJdj?emit»çalı t*s,dir-, Hızır*x» © geöö buraya uğradığına ire Ißt«# yerine getireceğim inamlır*

ÎAB-IO& HâJfiJBüî 5-mayas gecesi bir çanak hamur yogra~ ralur* Yogoruİan hamur iki eşit parçaya bölünür. Bu parçalardan 'birine farı dilerine yok tostum olarak işaret konur* #»sayıs gilsfi sabahı kwrlardan hangisi kabarmış ise senenin buna gere yorum yapılır*

ÂfEŞiEBI AgZAi-iA s 6«mayı.s sabahı #naMll© çocuklar! . eyle:«-*rinden «ski kasır »çalı çırpx»eaid. sepet,tahta parçası t .s.yisokağın ortasında ateşlerler# MaMlledeld. genç kadın*erkek

ttçocuklar bu ateşin üstünden atlarlar. Bunun a:r>,la.TO- gdiiekTf*rlg ?bereketin »şifanın Hışır* a duman araexlx||x ile duyurulmasıdır ki,

1bu ©.ski bir Türk g«l©a«gidir*»Bu tatbikatların dışında»çocuğu olmayan kadınlar »^ma­

yıs akşamı akarsu kenarına çöp»çamur,beg v*s *d«n beşik(salıncak) veya çocuk yaparlar. Boylece çocuk sahibi olunacağına inamlar.,

i İbîdt, s,46551 danî üstelli,Cahit * Başa Hasır Yakmak» M.A.D* sayı.ŞO-1953

Zengin olmak isteyenler,6-raayıs sabahı akarsu kenarından, h m taşa değer r ® m m k çakıl taşı toplarlar* faş toplayanlar döner­lerken birbirlerine*nkâış-.para topladın,, diye sorarlar* ¥@a?ilen m - îâg istenen para raikfcan kadardır. Eğer dilek yerine gelirse taşlar toplandığı, yere bırakılır.

Çnaayis .günü {hu.,-tatbikatlar ©ski etki Te önemini kaybet­mekte oldugmtdan» gene İlikle mayıs ayının ilk pas ar günü yapılır,) merke» .ilçe halka, »merkese 4-5 km* mesafedeki; Akse çamlığı »merkeze3 km* aesaf@deM.î çokkeslar ve jkuĞmm^MSks asf altı üserinde merkş- 3.0 1 km* mesafedeki llıcaksu mesireliklerine gider. Buralarda yer kapabilme meselesi yüzünden »halk adeta yarış eder* G-ulünür»egleni“» lir * onanırı "l>a3a:şrın gelişi -sevinç ire neşe içinde kutlanır*

1 Gittiğim köylerde Hıdrellez pek sönük geçer»

& *#s

b- lâĞ BUDAMA VB KâBEH AŞISI W I

Gittiiiiîi koylarda ¡şak Mlfük :fap1?a|iaerk©2 ilçede olduk­

ça geiiiş alanda bmg r& bahçe ffea rti yapacaktadır*

Ağaçlarım -âiM«! şubat,aart «ytomoâa p ifi.lır* Bağla -

arata. budâıısıası T© fcaltm aşsusi IS-aajettau. .sonradır # Bu tarihten

itibam®, bai ve ba&çölar&e Mmnalı. b îr faaliyet görülür» Karkas

ilşade yerli teHsıı çogimlaiümîa aeailsfîs il^oata Imaeyâoguştoiisoy* m îmiiyfeatı kâöisilöriîîde M|larx yardir» Bam aileler yas ayla- ram bağlarca geçirirler*

İİyİardâ ağaf aşım #g®aelliî£l© Armut ağacı f elcim aya.

ifiöâş^ay gSriiames M ia g^İüktia sonra yapılmaya başlamıyor.

Bm dııram 15*$Jd4»£e» şaara a#ytaaa gtliyar»

Ağaşlar^i'i buâaıaaam b£w®n Iıar y&rd© aym zaıaaada olu-

f ® * îa ş iı agahlar aMsa aya,., f i sonrası ,.gtag ataçlar İs© martini-

M m aylarımla budamıyor*

e* GÜI 2ÖSÎÎMÖ

Itrfetı i l f t m g itti§ ia îseylörâa gûa âösttall gayet iy i

biliniyor* lata, tariMestlûrâe. û» lcmllaaiİ3,yor.

Mlimsel olaraîs giin. dlsttofi ş iy lt lirt

OMmş aarffeti aebebiyla diijıya «feratbimna göre 6 ay

teliyi*# ay şiiasy# kayar» Bu i3si kaymayı tamamlarım İM, kere©Isyater üssarindsa g©§er*

Eşya, şiar tarthloıı&e&k olursa f 22**m:&l%k»21*-haairaa

arası güaaş Imseya (la.# deırraai) 2X^haairani22-*aralı:k: arası gü-N

aay« (ya&. dairesi teyar*

Kuzeye k a y ış ı s ır a s ın d a *22~a3?a3ak, g l^ b a z ira n #® in®ş ti-*

mart tarihinde ekvator üzerindedir* (Mineye kayışı sırasında, 21-haziran,22~aralık,ise güheş 21-eylülde ekvatordadır. Güneşin ek-

ivator ürerinden geçiş tarihleri olan 21-iaart. v© .Si-eyld tarih­lerinde gece gündüze eşittir* 22-~aralık yılın en usun gecesini* 21-hasiran ise -yılın ©a ussun gündüsüsü İhtiva ®d#rî

Merkez ilçe ve köylerdeki halkın çoğunluğu»gün dönüm­lerinde güneşin çok uzak bir noktadan dönüp dünyaya yaklaştığı­nı, sonra. bir noktadan tekrar geri dönerek ufaklaştığına, soylü ~ yorlar. Bu yaklaşsa ve uzaklansa durumunda ge$®*gaaâüz zamanla» n m n eşitlik veya fazlalık hallerini izah ediyorlar.

Köylüler aralarındaki konuşmaların bazılei’aada gün dönümlerini başlangıç olarak alıyorlar* örnekle®I— » Guşamı gün dönümünden sonra attım*

— Benim sarı inek gün dönümünden iki hafta Önoe doğdu..— Bu -yıl bos tam gün. dönümünden bir hafta @ow»a bozdum.

Bu konuşmalarda kastedilen .gün dönümü onlaroa malûmdur.

3*47

1 Engin,S.: Op.Git. s*50

r:”

0,46

d-SAÎÎ (SAM) m î

Sam? icapça bir kelim® olup söslülrfce; * l*Saçak rüsgâr. 2«kebirli ,ağulu. rt anlamlarına gelmektedir} Köylerde «sam,! kelime*- «İ a'8mn olarslc Isullamliyor*

Araştırdığa,® Isoylerâe bngtta ekga&a£& yenden fİ£t§AJJj£ ağır basmaiçtacto, Ba sebej»i«ı m m -rüııgSm feaîös ıâa ip m A M m m bilgi­ler tata&atelr olap.tMliıa@«l bir anlı»

Elcin (genellikle buğday) çiçek halinde ikan*başata taneyi baplar®® kapçak ( k a m s ) n&nm, bir ifftlg (tatael) il« l«$U dölle»© tâneelii ırardir# Ba tsaeeife tagdâfin ©insine göre «ara, rengin şefitli fecmlaaauıı ala»*

Ekinizi gîçek halinde olması haziran ayx içindedir. Bu halde yağmur yağması -veya san yeli esmesi ile bu toslar(dölleme taneeikleri) .dolcillür ve buğday evin alması lâSlZsamB) beyleee kıi|)fi|iB içi boş kalir,tane geliş««',. M dununa köylüler *#kia Ihles (eansı») kalır*, diyörlar*. U m yeli haşiran ayı içinde git* m y (isibl#) den g&oafe ire fiddetsia olarak m m » İîlggSmn durak olmasa. $0lagasa.yla,ipsik (misel) ssmm m doileme şedditşia .f.sa©sindt& dolayı eldağu yere düşer. İîetieşde döllen- m ©laass*

San yeli her m m m wms* Basa, neneler eser m «ararla,*dır.

1 neTelieglm ».Ferit t Okul fımpıa Söslüg-a, fetbaâöiiık ire liearet Mıaitet .şirketi jAnka®a«19ö:4- şan

»addeıal *2 ıjrfa. giraat !#diîrlS,gö, feteıisyemi|Geaıal Yüksekteşya*

S.49

e- ÜZtîKGEHB HSN DÜŞ® ZM'iMil

Üzümlere ben düşmesi *yeşil taneni» üzerinde bir veya birkaç nokta ballnde kxza.lla.gui belirmesidir,

Merkess ilçe ve ova .köylerinde temmuz ayı sonlarında üaümlei'e ben düşmeye başlar» Bunda» sonra üzümler .süratle geliş­meye başlar, Olgunlaşma ©ylül-ekim aylsrmda son bulur* Basa* aile­ler, üz Um salkımlarına, koparmadan balmsumma batırılmış torba veya kese kâğıdı içine koyup sap kısmına gelen agısü büssürek bağlarlar. Bası kerelerde salkımı dalı ile beraber toprağa gömerler* Salkım bava almadığı ve beslendiği için bozulmadan kış sonlarına dek sak­lanmış olur*

Üzümlere ben düşme zamanı batırlanaaıyan taa-iblemelerde seyrek d® olsa kullanılır*.

£~ EIIÂİBÜ'ÎÎÜE (ETÎAM-I MHUH)Eyyam-ı bahar terkibi Ârapçadır. Bitlikteki karşılığı *

‘‘ağustosun ilk hattasında olan sıcak günler*| 4ir. M terîdLp îıal- kımız ağzında eyyambuhur kelimesi şekline dönüşmüştür»

Bununla ilgili inançları Söz konusu bütün yerlerde eyyaıs- x babur ŞO-temmuz iS-agustos tarihleri abasında olur¿geliş anı bel­li değildir. Bu günlerde mala »maşada (hayvana, bitkiye )dokunulmaa.

1 Develioğlu ,F*î öp. Git* Eyyam maddesi.

t..

s.ŞO

Eyyaiö-*l bahur&a ağaca çivi çstolarsa ağaç kurur»Bala ayran sûame kesesi asılsa ağaç kurur * HİÇ bir şeyi» yok ede­mediği ayrık otlarıyla kaplı bir tarla eyyam-ı bahur&a sürülse, ayrığı» kSMi kalma*.

Eyyaı»«ı baharda çift sürülecek olsa,çift toyvanları basta olur m ölür,

Belirtilim tarihler arasındatbu olaylara sebep olsa şey tarifleneıaiyor. Bu etkileri yapan şeyin güneş ışığı içinde bir hassa olduğu söyleniyor,

g~ K&MPİSntAüşak Şeker tabrikası merkez ilçeye 5km. mesafede »Uşak-

.Ankara asfaltı kenarında yer alır»17«âralık**19S6 ’ da lasi şeker tarafından kurulan fabri­

kada her sene (1959’dan bu-yana başlangıç l~l5-eylül tarihleri arasında ) toplanan pasoıoan işlenilesi için kampanya açılır.

Kampanya süresi% !9SW$67 tarihleri arasında en az 1936* da 1-eylüld© başlamış 44 gün devam etmiş*en çok 19601 da 11- eylülde başlamış 1?0 gün sürmüştür. 1967*de 11-eylülde başlayıp 151 gün devam etmiştir* Kampanya allddetineci fabrikada ortalama 1048 muvakkat işçi çalışmaktadır*

1 Uşak ti Yıllığı,Op.cit.,s,295-505

lîşak Ş & m îsaıafaayâ ıma tsaşlangKj \m bitiştahlilleri 3B0i&*ft ilff^kasa m koy halklarını yakışta» ilgilendi«

*1

î»ia?* Itemîıfcat işçilerin m i »©rkeş İlşe d&şııtdan&tr»Rs tsar ©kişi ile meşgul etim Bö?Omş.*îkisaray köyleri

İl# şevre Icoyls cl© Slsaagajiya tmşlımgif.»toi-fciş tarikleri t# »ihfüsi @$M. İmllanilaa tabili »okkalarıdır*

h* KÛQ KkTim

Sittiğl® üsöylte&öâ k öylari

Uşak ovası i f t n is pür 'aiıralitr* l a M ylerda koş •feiitulaas* Bu köy-

3,0© ffşak .Şeker »abrifcasımn kBafe» < şokeri a lın m a jm aar a r t ig ı)

şi&ââş JteydalanırİB$. Bara k e l e r i »yasım bol ısiktaraa pancar fmj>~

ra § ı îmınıtaa şm m m sa lıip tirler* Bu aetoeple Mbnaraa (ya^ymıma)

la ş aylariîicla .dogması aöMıa M r mesel# değild ir* Zira»k&sbe v@

yamm? yaprağı tenura yrfeeek s^k^ardadır* İldim d© dag k öyleri­

ne nisfettl,© âaha ymmışaktir* A d larım vardigim köylerde immmm

felfetetelajı son»a kofi eerbaattir* îs n i eümi avasuıa girer* if if lk

%Sf Ilım anların yammlama gamam. 5 ay 10 gündür.

Basat kaıasına bagdi. ftsılhiaar .koyimde koç tetulur* 10-tId.ae dek koç Maidadir* Bu fegei&tym m m u koç, İm«*

tim feaşlar* Sof aikmye katalizken .»üsl,«fâiî?t»ajs'ta, koyu sarı bir rtnk (kök boyam.) il© boyanır* Boynalarına gtat&yâiU,? gibi Mnrıta- a«yrgl«i tsialir« Skıtamm di fi Ttym ©rksık olması aıguma göre basa aileler koşun sırtına küçük 'k%z ıraya erkek $©©uklan bindirir.

s.51

Bugün bu seremoninin sadece zayıf islerini görüyoruz;.Köyde,artık bu husustaki inançlar zayıflamış,tatbikatlar körel-

ımiştir./ Eşme kazasına bağlı iö&şkaya,Köseler »Ortabağ ,Ulucak

köyleri nisbeten dağlık bir arazide kurulmuşlardır. Bu köylerde koç tutmak söz konusudur.

Dişkaya köyü: 9-mart (bugünkü takvime göre 22-mart) kışın bitimidir. Bu tarihten geriye 5 ay 10 gün sayılır. Buna göre besideki koç sürüye katılır» Koçun katımında esen rüzgâr 5 ay sonra geri gelecektir,bunun toiıuru hasta etmemesi için he­sap gerekir. Genel olarak 10~ekimden sonra koç katımı başlar.Bu tarihe dek koç besidedir.

Dişkaya köyünde koç katımı ile ilgili seremonileri gö­remiyoruz .

Ortabağ ve Ulucak köyleri; Dişkaya köyündeki gibi ge­riye sayma yapılır. 10-ekimden itibaren koç serbesttir. Köyde keçi sürüleri de olduğundan,tele(erkek keçi) nin sürüye salınımı koçunkinden 1,5-2 ay sonradır.

Bu köylerde de konuyla ilgili seremonileri göremiyo­ruz*

s . 52

1 Bir vesile ile gittiğim Banaz kazasına bağlı Büyükoturak (bu köy aşağı,orta,yukarı Kozviran köylerinden meydana gelmiştir) m Yukarı Kozviran köyünde de durum aynıdır.

S *35

Köseler köyü: Bu köyde koç katımı diğer köylerden da­ha önce yapılmaktadır®

t 10-eylül ve bunu takibeden günlerde,beside bulunan koç serbesttir* Böylece tohur 15-mart ile 15-şübat tarihleri a arası dökülür. Bu köyde teke katımı şöyle hesaplanır; Hamsin ikiye bölünür,ilk 22*de camii© düşer» îohurun canile (cemre) den sonra dökülmesi gerekir. Geriye 5 ay 10 gün sayılır,geriye say­ma genellikle 10-eld.mde neticelenir. Bu tarihten itibaren teke katımı başlar*

Bu köyde de koç katımı ile ilgili herhangi bir sere­moni yapılmamaktadır„

s.54

I- DİGEIi KOîTüLAK

/a~ Kırkım: Gittiğim bütün köylerde, koymaların yünü

eylül ayı içinde kırkılır (kesilir). Bu ürün yün olarak adlan­dırılır» Yaz mahsulü olduğundan elyaflar ince ire nisbeten yağ­sızdır, •

Yapağı,mayıs ayı içinde kırkılır. Bu kış ayı mahsu­lü olması sebebiyle elyaflar kalın ve yağlıdır.

Keçilerin kılı mayıs-temmuz arası alınır. Kıl genel olarak köylüler tarafından eğrilir ve ıstar tabir edilen dikey tezgâhlarda kilim »heybe ., geri ( kağnıyla saman taşımada kullanı­lan büyük çuval»sitil),çuval yapımında kullanılır. Yapağı ge­nellikle dışarıya satılır. Yün ise dışarıya satılmayıp yatak , yorgan,yastık doldurmada ve çorap»fanila örmede kullanılır.

b- Çeşitli Ürünlerin Ekilme Ve Kaldırılma Zamanları: Köylerde çeşitli ürünlerin ekilme ve kaldırılma zamanları,coğ­rafi (yer şekilleri ve iklim gibi) farklılıklar nedeni ile kü­çük değişiklikler arzetmekle beraber,bölgesel bir birlik gözeçarpar»

Tüm köylerde buğday ekimi,15-ekimi takibeden ilk yağ­murdan sonra,toprağın tava gelmesi ile yapılır.

Köylere göre çeşitli ürünlerin ekilme ve kaldırılmazamanları . şeyledirs

Çakırlar köyü: Buğday Elcim ayı yarısından sonra ilk yağmuru takibeden günlerde toprağın tava gelmesiyle ekilir. Havaların durumuna göre temmuz-ağustos aylarında kaldırılır.

Ar$as Ocak-mayıs ayları arasında ekilir. Arpa 4-3 günde alınabi­lir, Genellikle haziran-temmus aylarında kaldırılır»Pancar: Mart- nisan aylarında ekilir« Takriben 25-eylülden iti- baren kalanaya, başlar .Bostanî 6-mayıstan sonra ekilir* Temmuz-agustos aylarında kal­dırılır . •

Bozkuş köyü: Buğday? 15-ekimden önce ekilen buğdaya "kızılca kızgın,, adı verilir. Toprak tava gelmediğinden mahsul küçük taneli ve esmer olur.

Esas buğday 15~ekimden sonra yağan yağmuru, tald.beden günlerde *toprağın tava gelmesi ile ekilir. Her iki cinste tem- muz-agustos aylarında kaldırılır.Arpas İki cins arpa ekimi yapılır,

1« Güzlük (siyak) arpa;ekim ayında atılır s mahsulü iyi değildir haziran ayında -kaldırılır,

2~ Yazlık (beyaz) arpa. Şubat-mart aylarında ekilir. Mak­bul olan arpa budur, Haziranda kalkar®Pancar: Mart-nisan ayları içinde ekilir,15-eylülden itibaren kalkmaya başlar»Bostan: Mayıs ayında dikilir. Temmuz~agustos ayları içinde kalkar. Hohut ve darı (mısır.) m ekimide aynıdır. Bunlar haziran-temmuz aylarında kaldırılır,

îkisaray köyü:Buğday: 15-ekimden sonra yağmurun yağması ve toprağın tava gel­mesi ile ekilir, Temmus-ağustos aylarınââ kalkar.

S.55

¡¡¡¡Ife

Arpa: İki çeşit arpa ekimi yapılır.1- Çakır (güzlük) arpa. Ekim ayında ekilir,haziranda kalkar,2- Beyaz (yazlık) arpa. Şubat-mart aylarında ekilir,haziran-*

da kalkar. Makbul olanı budur.Pancar: Mart-nisan ayları içinde ekilir,10-eylülden itibaren kalk­maya başlar.Bostan: 10-mayıs»haziran arası dikilir. Temmuz sonu-agustos için­de kaldırılır.

Misır ekimi aynıdır»temmuz ayında kalkar. Nohut,burçak mercimek,mart-10-mayıs arası ekilir, (üemmuz-agustos aylarında kaldırılır.

Karac ahi sar,Bozkoy köyleri s Buğdayı 15-ekimi takibeden ilk yağmurdan sonra toprağın tava gel­mesiyle ekilir. îemmua-ağustos aylarında kaldırılır.

Haşhaş,güzlük arpa»ıspanak eltimi aynı günlerde yapılır. Haşhaş ve arpa haziranda kaldırılır*Arpa: Beyaz arpa şubat-mart aylarında ekilerek haziranda kaldırı­lır.

örtabağ ve Ulucak köyleris Buğday-Haşhaş: 15-ekimi takibeden ilk yağmurdan sonra ekilir. Ağustos ayı içinde kaldırılır.Arpa: Mart ayı içinde ekilir. Haziranda kalkar, Mısır da aynıdır.. Bostan: Nisan ayı içinde ekilir. Temmuz-ağustos aylarında kalkar. Öküz Barısı: Sapları hayvan yemi olarak kullanılan mısır cinsi* Haziran ayı içinde arpa kaldırılmış tarlaya(arpa anızı) ekilir. Ağustos ayında kaldırılır.

©*56

s .57

Bişkaya köyü:Buğday;, 15-ekimi isleyen ilk yağmurdan sonra toprağın tava gel­mesiyle ekilir. Temmuz sonlarında kaldırılır.Bostanî lisan ayı içinde ekilir. Temmus-agustos aylarında kalkar. Susam: Hıdrellezde ekilir* ağustos-eyliil aylarında kaldırılır»

Köseler köyü:

Buğday ve arpanın ekim ve biçimi diğer köylerdeki gibidir.Burçak: -fokur şamam,mart-nisan aylarında ekilir,haziranda kaldı­rılır .Haşhaş: Buğdayla beraber ekilir »haşir anda kalkar*.Bostan-Mısır: Hisan-mayıs aylarında ekilir,ağustos aylarında kal­dırılır,*Susam; Hıdrellezde ekilir ,Ağustos-*eylül aylarında kaldırılır. Nohut: Martta ekilir, hasiran-temmusda kaldırılır.

Dişkaya,Köseler,Ortabag köylerinde 15-ekimden sonra ya­ğan ilk yağmur hafif olursa toprak tava gelmez. Köylüler bu hale alavur tavı veya yergin tavı diyorlar. Bu durumdaki toprağa buğ­day ve arpa ekilmiyor. Eğer ekilecek olursa,başaktaki siyah tozlu Karadolu tabiredilen bir hastalık olurmuş. Böyle halde ancak burçak ekiliyor.

Yine aym köylerde "Ülker,, diye bir hassadan bahsedili- yor. Ülker genellikle nohuta zarar veriyor.

s # 58

Bu har sene olmayıp bazı seneler zuhur ediyor» Konuyla ilgili iki görüşü sislere sunuyorum;

a- 12-16-mayıs arası gökyüzü ala bulutlarla kaplanız’, ve bulutlar aniden dağılırsa güneş serinlemiş olan nohutun çi­çeğini vurur, Bakıiâak olmaz (nohut kavuzu meydana gelmez),

b~ 12~16~mayıs arası»gün doğarken Ülker de doğar. Işık­la birleşip canlıyı vurur,hasta eder. 0 anda ışıkla karşılaşanın vücudu alalık bulur' (vücutta al al lekeler hasıl olur). Nolıut bakıldak vermez.

Yine aynı köylerde "Yergin*, tabir edilen bir hal anla­tılıyor : Bazı seneler 12-20-kasım arası toprağın yüzü örümcek ağı gibi bir şeyle kaplanır. Buna yergin denir. Toprağın hasta­lığı olarak kabul edilir. O yxl,haşatın ot ve pıtrak ( bir cins diken) la kaplanacağına inanılır.

c— Kışa Hazırlık (Brsak)Merkez ilçede yerli halk kışlık yiyeceğini toptan alır.

Taneli yiyeceklerin oîçü birimi ölçek, yarım ölçek,ölçeğin dörtte biri olan- tas ve tasın yarısı olan fitredir.. Bir ölçek iki gaz tenekesidir. Terli halicin evlerinde (eski evlerde) fırın vardır,. Eksek,peksem©t,börek v.b.gibi şeyler bu fırınlarda pişirilir.

Peyniri Uşak’ta peynir perakende olarak çarşıdan alın­maz. Her aile kışlık peynir tüketimini bilir» lisan ayının ikin­ci yarısında başlayan tuzlama işlemi ağustosun 15*inde sona erer* Yas boyunca haftalık peynir ihtiyacı taze olarak pazardan temin edilir. Kışın tenekeler veya küplerdeki peynir yenilir.

Salça.t Uşak*ta salçaya ” »erdeniz* denir. Salçayı yerli halk kendisi hazırlar» Dışardan hiç salça alınmaz. Terli domates­in çıkım olan ağustos ayı ile eylül ayı boytmça salça yapısı devam eder»

Tarhana: Uşak’ta yerli halkın,yaz kış her öğün sofra­sında bulunan bu çorba da bizzat ev kadını tarafından hazırlanır* Tarhananın hazırlanışmda; yoğurt,un,domates,tuz,nane,acı biber, soğan gibi malzeme kullanılır. Tapılan hamule bir kasanda 7 gün ekşimeye,7 gün d© tatlanmaya terke&ilir. Sonra küçük parçalar halinde temiz besler üserine serilir* îki-üç gün sonra o-'-uştura­lar ak ve elenerek toz hale getirilir* Kavanozlar içinde saklanır.

s *59 ■

■©*60

. Bulgur: Oldukça önemli bir besin vasıtasıdır. Yerli halk bulguru diğer yiyecekler gibi toptan alır. Bulgur eylül

,y/ fayı içinde köylerde, hasırlanır ve şehir pazarında satılır.

{turşu î Turşu Uşak yerli halkının kış hazırlığı için­de önemli bir yer işgal eder. Her aile eylül-ekim ayları için­de turşusunu hasırlar.

Kurutmalar; Terli halkın kış yiyecekleri arasında mühim bir yer işgal eden taze ürünlerin kurutulmuş şeklidir* Bunlar patlıean,biber,fasulye»bamye gibi sebzelerdir*Halk bunları toptan alarak kurutmaz,. Kurutulacak sebzenin seçi­mi üzerinde titizlikle durulur» Bu sebeple,yaz boyunca kısım kısım alınarak kurutulur,.

s*61

B~ KOÖA YANGIM

Merkez ilçe yaşlıları arasında,sık sık belirli bir nokta olarak sözü edilen,Milâdı 1894- (Hicrî 1510) de meydana gelen bu yangında'bir mahalle hariç bütün ilçe yanmıştır’!'

Bu tarihlere dayanan bir yak*a anlatılarken yaşlılar ko­ca yangını başlangıç olarak alırlar.

C- YUNAMIH GELÎŞÎ VE KAÇIŞI 28-Ağustos~1920*de Yunan kuvvetleri Uşak’ı işgal etmişti. Ancak bu işgal 3Ö"*Agustos~1922,de son bulmuş düşman talan edilmişti.

İki senelik işgal sırasında düşman çok sayıda kişiyi kur­şuna dizmiş,halkın bir kısmını Yunanistan’a sürmüş ve kaçarken de öldürmüş,yakmış,yıkmış.

Bu hadiseler,halkımızın zihinlerinde yaşamakta, olup,eski­den dem vuruldukta belli bir tarih vermek gerekirse 11 Yunan gel­dikten şu kadar önce... şu kadar sonra»..* veya Yunan gittikten şu kadar önce«... şu kadar sonra... H gibi zaman sürecindeki nokta belirtilir.

E- RESMÎ BAYRAMLARYurdumuzun her yerinde olduğu gibi Uşak’ta da resmi bay­

ramlar büyük bir sevinç ve saygı içinde kutlanır.

1 Yağcı,Hakkı: BünMi Bugünkü Uşak,Halk Eğitimine Yardımderneği dergisi, c.l, sayı 7-8 Ağustos~Sylül»1969,Uşak.

s *62

Bu bayramlarda belediye bandosu,okullar»küçük bir asker gurubu kendilerine düşen vazifeyi fazlasıyla yapmaya çalışırlar»

' 23-nisan,19-mayıs,27-mayıs bayramları geniş bir halk kitleni .seyirciliğinde şehir stadında,50-ağustos,l-eylül (Uşak* ın kurtuluşu) ve 29-ekim bayramları belediye binası önünde ve istasyon caddesinde kutlanır» ‘

Bayram gecelerinde belediye binası önünde davul ve zurna çalınır* Çevre köylerden bayramı görmek için kalabalık guruplar şehre iner.,

Uşak halkı bayrama çok düşkündür» Bu günlerde,çarşıda kalabalıktan yurünemez.

Bayram günleri de halkımız arasında sık kullanılan tarih noktalarıdır»

5*6$

XI- RÜZGARLAR VE HAVA 9}ÂHMÎ!îLERt

•i

Her köy yerleşim alanı»rüzgârın yönü»rüzgârla birlikte gelen iyi- veya kötü etkiler ve rüzgârın şiddetine göre isim ver­miş rüzgârlara.

Bozkuş köyü: Güneyden esen rüzgâra taşayel denir. Hazi­randa esen poyrazaj bocuk (köpek) gıran fırtınası»yine haziranda esen lodosa çanak gurutan fırtınası denir. Bu İlci rüzgâr yerleri kurutur mahsule zararverir.

Yağmur tahmini: Bir bulut kuzeyden ,bir bulut güneyden gelir yakarda çakışırsa yağmur yağar. Gece ayın etrafı kırmızı çemberli ise o gün muhakkak yağmur yağar.

Orta'bağ köyü: Bogııdan ©sen rüzgara; günyeli »batıdan ese ne i âkçayel»kuzeyden esene i danagıran, güneyden esene; aşagıyel» güneybatıdan esene | gabayel kuzeybatıdan esene.; demirciyeli» kuzeydoğudan esene; Poyraz denir.

Kar ve yağmur tahmini: Akç'ayel esince kar yağar. Gaba­yel ©ser &a&3* bırakırsa yağmur yağar. Poyraz eserse bulut dağı­lır.

Köseler köyü; Doğudan esen rüzgara; günyeli»batıdan esene; akçaörüsgâr »kuzeyden esene; poyraz,güneyden esene;gabayel, veya lodos »kuzeydoğudan esene; danagıran veya demirci rüzgârı de­nir*

s.64-

Hava talimini; Gabarüzgâr yağmur getirir. Poyraz bulutdağıtır• Akçarüzgâr kışın kar getirir»bakarda bitkiye serinlikverir,yasın harman savurur*

Ağustos girerken mallar birbirine yakın yatarsa kış ısert geçecektir*

Güzün koyunlar ağıla dönerken%acele acele ot toplamayabaşlarlarsa kış sert geçecektir«

Ay avlandı (halkalandı)ım) yağmur yağar»Kavak»yapraklarını tepeden dökmeye başlasasa kış hafif,

2alttan dökmeye başlarsa kış sert geçecektir.îlk ay göründüğünde ağzı açık (hilâl) sa o ay kurak gi­

der,eğer ay yuvarlak ise yağışlı geçer»

Dişkaya koyîis Doğudan esen rüzgaraj günyeli,batıdan ese> ne; akçarüzgâr»kuzeyden esene? poyraz »güneyden esene jgabayel de­nir.

1 Aynı inanç PolatlI’da da görülüyor.bkn. ürek,Şükriye; PolatlI*da Halk Meteorolojisi »A.Ü*33.3.0*P Etnoloji kürsüsü}seminer,1969

2 a.g.e.

8*65

■Çil““ UŞAK mUÎEtlBB ASASÖ2ESHÎ

1» Beli şubat;-döllerdi, beygir eşek 'Çul3,aada.î2- Şubatın arpası¿martın sıpası*3- GB&Sk ay gücümü üzer»martta derisini yüzer?4- Mart teapıiaaı baktırır »kaz&a Mirek yaktırır»• 5« Hart gitti»dert bitti»6*~ Hart 9*u. gelmeyince»yörük kasığı söloaes» f~ Abrul apıştı ».goca öküz ota yapıştı.»5- Abrulun kışı da var»boşu da var.9- Sitte«i sevir»kapıyı şevir*10- Korkarım abrulun beşi»den»g-ûca öMiat ayırır

eşinden*İl*» Bulut -gidir Şan* a »çek öküzü dama.12- Bulut gider Aydıa’a^git işime gaydana.13* MşşmMkmsâM arala® dal yerine gelmez.14- Hamsin r&eaberiye |

— Sesin yerinde ben olsam garibanın taraaeıaı buz tuttu­rurdum. Beraiş*

13- Gaba rüzgarla poyraz arasında bir konuşsasSaba rüsgârı

-- Hani benim dal yelekaek efelerim ?Poyraz ı

ilen onları buse godum»ateşin başına düze godım.

1 Aynı atasözü: ürek,Ş. • ibid

s.66

Af ASÖZüSRiKDEKİ 1EIÎHIİEEÎH AMMMMSI

Xy

' abrulı Hisan ay& deİlenmek* Huysualanmak ,bıro:mlaşmak. gücük,bucuk ay: Şubat aya., gayd j M© şguliyet,uğraş.aklinsak,ırlanmak ? Sallanma »yerinden oymama*Sitte«*i sevi»î Eski nisanın fırtınalı, geçen 6 günü,

koca okliz soluğu,

%

»

s,67

_ % tG E k \ c ı

s »66

Ur. tasa» topluluğumm kültürel aşamam »ekonomik ya.- pısı^ootrafi ortamı*tsîrilıl»politik ve sosyal örggu&iıaeyoau , <üaifâili*jw?ia. hangi kategoriye dahil olursa olsu» toplum , tabii olayların devirliligi veya .yukarda saydığım hususlar kap- ©as uaâa cea^yan eden basa olayları, aamaa aüroei idinde sabit softalarda b©lirl%ioe3s,işaape1îltraek ihtiyaeıadadır. İşaretlenen bu noktaların düşeni o toplumun takvimini yansıtır#

Sakviai »toplumun aahip olduğu bir kısım maddî ve ma­nevî Mltur unsurlarının birbirleri il© şatıştırılarak,*netic©ae İHÜSİ olsa olumlu veya -olummuş yönlerin bamlarıma .,aam®aı akışı içinde noktalama suretiyle akssttirtliigsi şeklinde ele tanımla­yabiliri»*

Anadolu'daki 1 « iskân yerinin kendine ösgîi takvimi©- rinin tesbiti ve ortaya konması il© fîMc h a t a n baa$t etken­ler nttieesiado takvim unsurunu yarattığı ■»maddî ve manevî Mâl- tür unsurlarında nasıl bir ualaşaa veya altlaşma görüp bunları fatiftxrdi.il ıbaısı batıl itikat menşe ve oluşumları ile bayat görüşü ortaya fikaoak ve bir takım kültür değişmelerinin sebep, oluşum ve neticelerinin isalımda büyük fayda temin edecektir*

Aneak böyle bir tasbit için elde,çok sayıda ve güve­nilir arattırmamın aevomt olması gerektir*

S O I S ö 2

s , 69

N e tic e o la r a k } b i r s o s y a l a n tro p o lo g u n toplum a r a ş - *1

t t a rm a la rın d a »o toplum un k e n d in e özgü o la n g e ç m iş te k i ve bu­

günkü ta k v im in id e göz önünde b u lu n d u rm a sı, a ra ş tırm a y a ç e ş i t l i

f a y d a la r s a ğ la y a c a k t ır k a n ısın d a y ım *

/

e,70

B İ B L İ Y O G R A F Y A

I£i tapiar l1- AtaoVjtüşIsfcayaf. Mlijaıtl Araştırma, II Kitaba. »Ankara

Bal&aaoglu HatfetaftUllc I<td*şti* 3,969'2 - Çakıroğlu^Baim ajatoriıa İled ir ? ,M*E#B.Yaja,ıa Mâ* Ba~

«ola, Sgitiıa Hal2©»®l©a?i Hasaj?ls»a Merkezi *A»kara #19643* J&lgan ? Haıaltî ¥® farih Eskabiillert ,!*$♦$#

JttîasrlaJs f aMiltiSişi îâtanbul^Berksoj fetbaaöa, ,1957

4~ furaüiOsBiîi»î ©niki Şaşaalı OMs, takvimi >A#Ü*D.$*G«F. Ya^&lsm farili sarisiı Ho *5»İstanbul»Ournkuriyet Mat. ,1941

Ş- Ğ m z ? iF asmjş- Sosyoloji Otoıİmma Göre Mantığın leaşfi &*ötol#aıifA*tl.*İ,lliıiyat tak* îayıiîlam 3 M $A»û»3aBiwmiş

AmilMöptü llik T© 85 silikler 1** İslân ABâiîcl-opşdişi» ^2« lagrat Ansiklopedisi 5« Hayat Şiftik Ansiklopedi4« ti şak İl ailiga. 196?*îstajxî?uX ,Sulki Saran Mat.1%8 5- Sürkfö âdtflükfSffcfk Dil Kurumu , Ankara,1969S- 0»Ön»Hast&£a liîmt* Osaanlıoa-iRirkçs Sözlük,fan gazete­

si w mtbmsxfSafcaabulf1965» Basla.«7~ l)#v#liiî#la#?i»it? Osmanlıca-fürkçe Okul Ve Yamşma

SöalügüjAnkara,Doğuş Mat. ve Ltd. Şti. Matbaası, 1964a- Yeni lala K&la\mausIürk Dil Kurumu,2* fîaakx, 19665Ankara.

1965

l-îakaleler $1- Kırzıoğlu, M,Fahrettin j Onlki Hayvan Üserine Dönen

Yıllar V© Ay A&ları, T *P *A *13., saya. * XI, Hasiran*»1950» b , 1702- Tanbey , H ..Kental | iRtrk takdisi Hakkında * f.*!1. A * D *

s ayı. * 20 v Bart-1951» s. 305-5065- îmer, Ali, Saikalarda Hıdrelles,$*3?.A.D., sayıi96

a?emmuz~1957, s. 1523-15244** ]£Ua&,Kerim* SKirkiye&e Hıdrellez ¡*$*f*A*B., şayi *,150

Mayıs-1960, s.2139-21415- îırnd•,Kerim.*Gün Adlarının Manaları, O?»]?. A *15* t saya, s 122

Eylül-1959* s.19Ü9-19906- östelli,GaMt,Ili2ir ?« Abı Hayatın Teri Ilaldanda,

$*F*A.13. „sayı 114?,£kim~1961* s.2525-252?7- îund*Kerim,Öilfkede Kınanın Bagündürdüklorii$*F»A*î)* s

g ayı: 153 » Bisan-1962, s *2688-26898- isbaş,Haşan* loiggat’ ta B..grioe (Hıdrellez) Hasır lxjgı,

Ş.F.A.D., sayı;170, Eylül-1963» a.3160-31699- ffelçıoğlu şRalmiye*Burs ada Hıdrellez ,2I.F.A.Î). t sayı î 222

Oeak-1968* £3*4634-463510- 0sergin,.M.Kemal.»Halk $ak\ıdmi»&© Aylar »l'aF.A.D.,

sayı:238* Mayıs-1969, s*5275-527711- Badi»Rulıl, Balıke sirde Hıdrelles Her asimi, Halk Bilgisi

Haberleri * ©ayı 111, l-Eyllil-193012« Fehmi*Hasan *fanrıya Arsuhal,H.B*H.,saya.t28»Eyliil~195513- Dünkü .Bugünkü Uşak,Halk Eğitimin© Yardım Demeği

Dergisi *Uşak,sayıî 7-3, Ağustos-1969

♦ .